Б. Нұржекеұлы. т15

Ьексцлттi Н/фщке-цты________________________________ болатын. А ткум арлы ц баска да, атты тану 6ip баска рой. Цали ага калкозды ц мал фермасын баскарып ж у р ш , 6 ip тор ы а т т ы ба птап м ш д ь А т к а ем е с, адамра карарандай кутетш . Ж он аркасы есш пен тердей, к еу д ел ц кер1лген м усш д1 KepiKTi ж ы л к ы е д ь Оны Кали агамыз кайдан, калай тацдаганын бглмеймш, он ы MiHin ж у р ш бэй гш е ж а р а т а т ы н . H erieri беретш Koperi - сулы мен беде. Ол к е з д е б1здщ Ж а м б ы л аты н д агы к а л к о з OKTe6ip ауд а ны н а ка р ай д ы . К у р а м ы н д а Аккудык ауы л ы да бар. B ip ка л коз болган с оц , А к к у д ы к ауы лы ньщ адам- дары да торы аттыц бейыден келгенш калайды. Т о р ы а т т ы ц Herieri б е с е к е л е й - «B ipiH uii М ай », «А цтебе» деген ауылдыц eKi аты. Ж ы л сайын жетш пп ноябрь (караш а) к у ш У лы 0KTe6ip револю циясы - ныц м ерекей болады. Аудан орталыгы Кекталдыц ж ел кейн де А тш абы с деген ж азы кта ат бей п етедь Оран ауданныц барлык шаруаш ылыры ат косады. Он ш акты ш аруаш ы лы ктан ж иы рма-оты здай ат ш а ба ды . BipiHini о р ы н ды «BipiHini М а й » а уы лы мен «А ц теб е» ауы лы н ы ц аты кезек-к езек алады да, 6i3- д щ т о р ы а тц а ж ы л д а у ш ш п й ор ы н т и е т ш . YuiiHUii орын да аудан бойынш а жаман орын саналмайтын. Э й тк ен м ен б у ю л «Ж а м б ы л » к а л ц озы н ы ц улкен-Ki- mici Кали аганыц аты на улкен ум1тпен карайды. Ж ы лда бейгеге жалгыз ат тусетш дш тен, оны сырт та, e3iMi3 д е Б э й й т о р ы д еп атап к е т т ш . Bip ж ы лы Б еййторыны Кали ага цатты баптады. Eni уйдщ арасы жацын болрандыцтан, кун сайын атам да уйретуге ж ш барып ж урдк «Бабына келдЬ , - дед1 атам. А там калцоздыц ж ы лцы сы н бакканда, касында Д эу л ет ба й д еген K ici к е м е к п п бол д ы . Кей1н с о Kici бацты , одан кей ш Имангали ага, одан кеш н оныц куй еу баласы Ж апар бацты. Имангали аганыц Ерсайын. Ербосы н, Н урбосы н деген уш улы бар. Ербосын меш мен цурдас, дос, ал Ерсайын ш еш ей Б еп еге та р т ц а н ац с э р ы ед1. 0 з ц атарлары на: «Б е р ш царасындар, мен аппацпы н», — деп, 6ip мактанган 100

________________________________ сЛк^лЗык)нын, аи«.чдары к ерш едк содан кеш н катарлары оран А п пак, деген ат к р й ы п ал ы п ты . BepiMi3 А п п а к д ей тш б1з. Б и ы л Байгчторыга с о л MiHin ш а б а т ы н б о л д ы . А т т ы бап- тагандай, атка шабатын адамды да баптайтынын сонда керд1м. А ппакты ауылдан сы ртка алып кетш , Кали ага Б ей п торы екеуш ж ек е баптап ж урдо. Маран кызыгы бейгенщ езш керу едь Акы ры ол кун де туды. Бул кунде Атш абыс жазыры жок- Орнына ж у- repi зауытын салып ж1берген. А тш абы с - тастак жер. Кекталдьщ солтустш желкесш де, Улкенагаш ауылынын; оцтуст1гшде, А кж азы кка су баратын Казак- арыктыц сол ж ак астында. Ещ е жазык- Атш абар сол жазыкты айнала ш абады, сондьщ тан оны Айналма бэйге дейдь Атш абарды ж е й айналымра ж1бередЬ Ш амасы, 30-35 ш акырым болу керек. Ол кунг1 А п п а к арамыздын; ец-Tyci ел1 к е з а л ды м да . Торы ат, орыс ердщ уетшде ш екесш аппак орамалмен тацып алган А ппак бала. Cipe, ж а сы он , он б1рдщ 6ipiHfle болар. Ж урт А тш абы стьщ тек шырыс ж агы нда болады. Алдыда жаяулар, арт ж акта аттылар. Мен ат уетш де атамыз екеуипз оты рып карадык- Ш абдар ат мш ген 6ip адам ш абандоздардьщ ал- ды н а ш ырып ел дене а й т т ы . С он ан с о н 63i ал ды н а Tycin, езгел ер арты нан ерда. B ep i ж а й ж у р ш п ен а т ш аб ы сты 6ip ай н алы п ш ы к т ы . Б е й г ш щ ен, кы зы ры eHfli бастал ды . А тты ц 6epi каз катар сереге турды . Keft6ipi ауыз- дырымен алысып кайта-кайта алдыга шырып кетедь Оны катарга туррызран кезде тары 6ipi топтан белш ш кетедь А кы ры шабдар атты адам 6ip ж ак ш етке турып, камш ысы н жорары кетердь Б1здщ де журег1м1з кеудем1зден шырып кете жаздап ж огары к етерш дь Ш абдар атты колы н сш теп калы п ед1, топ ат апыр-топыр алдыга ум тылды . Bepi орге карай, тау етегш бетке ала шапты. Ол кезде «ж анкуйер» деген сез колданыста ж ок , ерш м ер аттьщ тш еул еск А ктебе мен BipiHuii Май ауы лы аудан орталыры- нан ж уз он-ж уз жиырма ш акырым алые. Сондыктан 101

()ексц.тан 'Укфщке-цлы_____________________________ ол eici атты ц тшеулесД ты м аз. А л А цж азы ц пен А ккуды ц А тш абыстан терт-бес шацырым гана жерде. С ондыцтан 6i3 сияк,ты бала-шага бул арага ж аяу-ак ке л ш алады . Сол с е б е ш ! Б эй й тор ы н ы ц т1леулес1 тым к о п . О ньщ у с и н е аудан ор т а л ы гы К е к тал д ьщ д а Ke6i к е р ш ! к о л х о з д ы ц аты н а и л е у л е с . М аган TinTi жан- ж а гы м н ы ц 6epi Б э й п т о р ы н ы ц TuieyiH т1леп турган секш д! болды. 0 дегенде аттар уш топка белш ш калды. Алдыцгы топ ты А к т е б е мен BipiHini М айды ц аттары бастап бес- алтауы узец й кагы сы п барады. Б э й п т о р ы eKiHmi т о п т а . А т т ы ц ц арасы ол т о п т а он ш ацты . Ец цомацты сы - ym iHm i топ . Оныц ш ацы да б1рш ама. «В -э », - дед1 атам елдеб1р сы рд ы уккандай, - Б эйпторы ны ц басын тартып барады екен. Демек Б э й н т о р ы эл1 бар ш абы сы мен ш ауы п бара жатцан ж о ц . «Е -е, - дед1 атам ны ц цасы нда турган тагы 6ipey, - ж ел ж ацца ш ыццаны дурыс болды ». Мен сол сездерден-ак, А ппац агамыздыц атца ш абу эдосш ацдып оты рды м. Демек оны Дали ага эбден оцытцан, атца ш абудыц эд1с-айласын Кулагина куйган, оцашалап уйреткен. А т т а р енДске т у ск е н д е , Б е й и т о р ы е з то б ы н ы ц ец соцы боп калды. М енщ ini ж агы мда элдене туШ лш тургандай едь А ттар тем ен п келденецге тускенде, Б е й н т о р ы ез т о б ы н ы ц о р т а сы н а й ш т . М е н щ im iM- д е п ту ш ш м eni таркай коймады . Торы ны ц мен б ш м е й т ш 6 ip KeMinLniri ба р с е т л д е н д ь Д асы м дагы цариялар да унш з. Cipe, солар мен бшмегенд1 бийп тургандай. А ттар алдымызга келш ерге карай озды. Бэййторы м ойны н созы п алдыга умты лды . 6 з тобы ныц мацдай алдында кетш бара жатты. «0й, эй ертелеу гой», - дед1 ел деш м . О ны ц с е з ш ecTin тургандай А п п а к атты ц басын тартты-ау деймш . Бейиторы топты ц ортасына сщ ш кетт1. 0p ri келденец м енаргы ещста сол куйшен тапжылмай шапты. А тца тйлеулес болуды ц ж ей -куйш , оган куйш - ж анудыц бар сырын e3i ондайды басынан кешпеген адам, эй , ту сш е алмайды-ау! А ты ц озса, йпегщ 102

____________________________________cAftfMJbtfaiibtii, шк.'пИры с о зы л ы п , ат ь щ ц ал са, imeriH; у зЬ п п ба ра ж а тц а н д ай болады. Сенщ сезщ дц сез1мщд1 ш абандоз бала мен Б ей птор ы ecTin тургандай сейлей бер есщ . «К а п !», - дейсщ , «Ш ап!», - дейсщ , «Э ттец!», - д ей сщ , «0 й !» - деп ек ш есщ , efiTeyip 6ip ы сты ц пен 6ip суы цца кезек- кезек ту се сщ . BipaK б1ржола к у ш п те к етп ей сщ , суы п та цалмайсыц, 6ip ы сты цтан 6ip суы цца цолма- цол ауы сасыц. А тца езщ ш ауы п бара жатцандай тацымыцды кысасьщ , тебш есщ , цолыцды ербецдетш цамшылайсыц. Ж ын ургандай куйде турып жыныцмен тглдескендей боласьщ. А ттар yuiiHuii айналы мга алды мыздан eTin бара жатцанда Аппацты анык керд1м: ерге жел1мдеп цойгандай цозгалмайды, сел ецкейген бойы цатып цалы пты , аягы гана inrepi-KemH ердщ цапталында ацырын цозгалады. Бейпторы бурынгысынан уза- ры п кеткен тер1здк ерге карай ерш и ш абады . 0 p ri келденецге жеткенде, алдьщгы топта терт атты цалды да, eneyi узынды-созынды куйде еш топты ц ортасында цалды. Бейпторы екш пй топты ц алдына туст1. А т т а р е щ с к е ту ск е н д е , eKiH mi т о п пен ар тц ы топты ц а расы арцанш а созы л ы п , 6ip-6ipiMeH ц осы лы п кетй. TepTiHmi ай налы м ба стал га н д а Б е й п т о р ы т е р т ш - mi орынга ш ыцты. «0 й , жануар, ерге шапцанда ерш еленш кетед1 ек ен !», - дед1 атам ны ц цасы нда- гы царт. А там ундемедь Кайдан келгеш н б1лмей- м ш , сол арада цасымызга атамныц досы Б ейсеш т ата келдь Мен «А ссалаум агалейкум », - дед1м. «Элш - салам. Бейгггоры ц 6ipiHm i к е л с щ », - дед!. Ещ ске шапцанда, тертш нп атпен цатарласып цалды да, теменп келденецге ш ыццанда Бейпторы мойнын соза кенлш уппнпп болды. 0pri келденецге жацын- даганда, е к ж п п к ет in бара ж а тц а н атп ен ц ата р л а сты . «К ап , ер тер ек ж 1 б е р т ц ой д ы -а у ! - дед1 ц а сы м ы зд а гы Kici. «Д ур ы с !» - дед1 Б е й с е ш т ата А п п а ц т ы ж а ц та п . - Б е й п т ор ы озд ы . Ен/ц ерк1не ж 1берсе д е б о л а д ы ». А н а Kici д е ат ж а гд а й ы н ы ц б ж й п й б о л у к е р е к , «А н а BipiH iui М ай ды ц баласы - ц у , а т ы н ы ц к у ш ш со ц г ы 103

Ъекщлтп Hifjnlceke-цпы_____________________ айналымга сацтап к ел ед Ь , - деп цалды. Оны цайдан биип цойганын 6ip кудай б!лсш . Бесш пп айналымда уш ат алдыга узш ш шыцты. Ен, ал ды н д а - B ip im u i М ай а т ы . Одан к е ш н 6ipiH- 6ipi ж1бермей келе жаткан eni ат: 6ipi Беййторы, eiciHinici - А ц тебен щ аты . B ipim ni М айыц сел озып, е к ш п п сш щ аты сел цалы п, 6ipiH-6ipi ежуелап бара жатцандай: не озбайды, не цалмайды, кайсысымыз ш ыдар екенб1з деп epericin барады. Алты нш ы айналым алдымыздан етть «Эй, атыньщ K63iH cypT in ж а т ы р , бала ац ы л д ы е к е н » , - дед1 Б ей сеш т ата. А п пак е ц кейдь BipaK атты ц к езш е колы ж етпедь Цамш ы ны ц басы на ак орамалды байлап койы п ецкейдь Kepin турган ж урт катты риза болды. «нагы з ш абандоз екен!*, - десть А л ты н ш ы айналы мны ц е щ сш е туск енде BipiHmi М ай д ы ц а ты к ен е т а л ы ст ап у за й ж е н е л д ь EKiHmi келе ж аткан eKi аттан еж ептеу!р узап к етть Окш шгген imiM к у й ш кеткендей болды . «А п п акты алдап соцты - а у !», - деп ойлады м. BipiHmi М айдыц баласы, аттыц ацы ргы KymiH артца сактап келген екен. «Б ул бала ц а т е л е с й , - дед1 Б е й с е ш т а та , - ел1 6ip ай налы м бар, а ты ш а р ш а п к а л а д ы ». BipaK B ipiH m i М ай ды ц аты тем ени келденецде де кара узш келе жатты. Соцгы ж етш пп айналым басталды. Темени келденецнен ш ы гы п , енд1 ерге карай салганда, А ппак агам й зй н д о ж iбepiп: «Ш уу!», - дедь Беййторыга ол б1рде-б1р р ет к а м ш ы сал м ад ы . Т е к epiMiH салацдаты п жаурын сыйпалады да отырды. 0p ri келденецге жете 6epin Б ей й тор ы BipiHmi М айдыц атын басып озды. BipiHm i М айды ц баласы састы : аты н камш ылады, б1рде т еп к ьп едь О ны ц асы н д а гы к а р сы л а стар ы б1рден багалады: «BipiH m i М ай б и т ь Ш арш ады». Ж ок , ж ануарды ц артца сацтаган сарцылды Kymi eni бар екен, ещ ске карай шапцанда Беййторымен - Tipecin т а г ы ц ата р л асты . «А п ы р м а й , енд1 не болар е к е н ? » , - д е с т ь К рл да тур га н 6ipiHmbiiK цолдан ш ыгып бара жатты. 104

____________________________________о$ ф гЗ ы 4 д п т ± а<кудар ы EKi ат те м е н п келденедге датарласа буры л ды . Сол-ад екен Б ей п торы суы ры лы п алга ш ьщ ты «И в, аруад!», - дед1 атам аты н те б ш ш . К^асымыздагы ка рт, Бейсейгг ата - 6epi мвреге карай ш апты . Б ейпторы 6ipinm i келдь Карттардыц да, м енщ де кез1мнен ж ас ш ыгып кеттд Н еге ш ыкканы н, калай ш ы кк ан ы н ез1м де бш м ей м ш , бу р к ете калды . К уанганым сондай, канаты м болса у ш ы п к етер ед1м. Ыржалан, кагы п Кали ага атамныц алдынан ш ы кты . Ек1 кез1н кезек-к езек саусагы м ен сур тед ь Кулш ж ур, жылап та жур. Ж арайды , Цали ага аты ны д Heci болган со д ж ы лап ж ур, ал А дж азы к пен А ккуды к ты д адамдары неге жылап ж ур? А т, солардыц далдозынан болган сод, жылап ж ур. «Агайынныд аты озганша, ауылдас- ты д тайы озсын» деген - осы . Ж амбы л атындагы далдоздыд буш л адамы бугш улкен дуаныш та: аты бейгеден келдь «Ойбай, А ппадты д ж у р еп ды сы лы п ж аты р!» - дед! 6ipey. А д шуберектей боп-боз боп кеткен оны Цали ага к е т е р ш ал ы п к е п т щ imiHeH а у л а д д а а л ы п кетт1. Атам Бейпторыны устап турган ккйден ш ылбырын алды да, ерге дарай ж енки ж енел дь «Ж ануары м!» - дед1 бы лай ш ы дда н сод ж алы ны н сипа п. Цалтасы нан орамалын алып атты д eKi кезш м еш рлене сур ттд - Ж ануарым! Тшден, кезден дудайым садтасын! К ептщ арасына ш рм ей, атам Б ей пторы н ы apbi-6epi узад жетеледд Цасымызга Кали ага келдд - Бала далай? - дед1 атам. - Ж а д с ы . Ц аум алаган ж у р т OKneciH д ы с ы п ж 1бер- ген гой. Бейпторыга Кали ага 03i мш дд - вй ! - дед1 атам сол кезде сел д ауы сы н кетер ш . Кали ага аты н ы д басы н тартты . - Байдал ini! А га ы рж ы д еттд Кэз1р ойласам, атам iniyre рудсат берген екен гой. Тек аз ini деп ескерткеш гой. Бейпторы га келеп ж ы лы да А ппад м ш дд Бей- гщ е тагы 6ipiHm i келд1. YniiH ini р е т , eKiHimKe 105

Ъексцлшан Нцко/секе-щы_______ _________________ карай, Бейпторы бэйгеге тусе алмады. Кекталдан А кж азы кка карай кеш тетш келе жатканда, Кали аганы ат-матымен машина кагы п Kerri. Аудандык бас дершер Рамазан Тш енш иевтщ м еш иней екен. А га ат у стш ен уш ы п к е тш ть Б ет-аузы н, ycTi-басын топы рак ж ы ры п кеткен1 болмаса, 63i аман. Уйге келш атамнык алдында балаша пысылдап ж ы лады . «Орнымнан тура сап ж ануарымныц басын к у ш а к т а й а л ы п е м , ш й н е п ж1берд1, - дед1 к е з ж а сы н а ие бола алмай. - Ж ануардьщ мешмен коштасканы ш ыгар». А там да у н й з сазарып калды. «Б1здщ тукымнан атп озды к узш м ей -ак кой ды -ау! - дед1 селден соц кур- ciH in, - Енд1 ат ба п там ай -ак к ояй ьщ !* К ал и ага н ьщ ка сы н д а KiM бо л ган ы е й м д е калм апты . Сол n ici жаны ш ыкпай турган Беййторыны бауыздап яабершть «М ен етш ж ей алмаймы н», - д еп, Кали ага 6epiH ел ге таратып я а б е р д ь Б1з де ж ем едйс. М ен ем1р1мде em 6ip атты Б еййторыдан артык ж аксы керген емесп1н. Оны ойласам, А ппакты, А п пакты ойласам, оны ылги катар елестетем. ТУЙЕБАС А кж азы к ауылыньщ ек бас жагындагы уй А к тай л а к зергердщ yfti болуш ы еда. А уы л ды ц ец ш ы гы с ж ак бет1, Эппрарыктьщ дел жагасында. А л баты с ж а к ш е й Омар атамнык Kepiuici Т ек деген ш еш ендйи болатын. Т ек пен Омар атамнык уйш щ дел алдында eKi туп деу зеул1м карагаш есей н . Онык уст1не ермелеп ойнау б1здщ 6ip рахатымы з едь Э йресе ж азды к ы сты к кундерш де оньщ келек кей 6ip топ балага таптырмайтын пана болатын. Сондай 6ip ш ак. Ж ей-сепз1м1з кос карагаштык тубш де асыр сап бугынбак ойнап жаткамыз. Бугын- ба к - 6i3 ymiH ете к ы зы к ой ы н . К ез келген уакытта ойнай салу да окай, коя салу да окай. Bip бала карагаш тык тубш де белплеген середе турып не елуге, 106

_____ . Ibikjiibin, mh. vrlnpbi не ж узге д еш н д ауы стап туры п санайды . Санап б1ткен сод, тез бугы ны п улгерген-улгермегенге карамастан 1здеуге ш ыгады. Тауып д ойы п сереге ж етк1збей устап алса, енд1 сол бала с ер е д е д а л ы п к е з ш ж у м а д ы . KepiHin калган бала у ста тп а й с е р е г е б у р ы н ж е т с е , онда ол куты лы п кетед ь А л ец алгаш к1м середе дал а ты н ы н сан а м а д TepTi6i бо й ы н ш а белг!лей м 1з. Онын, TepTi6i бы л ай : «вне ш ымш ыд, мш е ш ы м ш ы д, терезеден уш ып ш ы д. Сен тур , сен ш ы д », - деп, ер сезд1 айнала турган баланыц ердайсысына туралап айтамыз. «Сен ш ы д» деген сезге тура келген бала середен ш ы га беред1 де, ед содгы бала туты лады. Ол арада бузылган дора, дираган там к еп , соларга тыгыламыз. Кел1йм бойынш а кеш енщ аргы басына етпейм1з, ауы лды д у стш д е п бас ары дты д аргы басына бугынбаймыз. Ол ойынга тапды рлы д, ептипк, ж уйрш тж , байдагыштыд - 6epi керек. 9pi-6epifleH с о д о л ой ы н н а н д а ж а л ы д т ы д « е й , енд1 туйебас ой най ы д!» - дед1 елдек1м. О й насад ой н ай ы д дедж . Т у й ебас о й ы н ы н ы д TepTi6i д а р а п а й ы м . Е ц еуел1 ceri3iMi3 eKi атам ан сай лай м ы з. Олар д ы с д а тая д т а у ы п алады д а , KiM т у й е б о л а д ы , к1м т у й е г е MiHefli, соны аныдтайды. Bip атаман таядты д ед теменг1 жагын алацанына ды сы п устайды. О си п кезектесе отырып, таядтыд ед жогаргы уш ына цайсысыныц долы бурын ш ыдса, сол туйеге мш унп болады да, ушына ш ыга алмай калган атаманныд тобы туйелер болады. Атаманныд Tyfteci мен туйеге Minymici аныдталган сод, цалганымыз ат жасырамыз. Бойымыз, жуйр1к- TiriMie шамалас-ау дегендер1м1з eKi-екеуден бвл!н1п, 6ip-6ipiMi3re ладап ат доямыз. Сонан сод вуел1 6ip атаманга келш: «Кек дарга керек пе, сауысдан керек пе?» - десе, сауысдан деп ат жасырганымыз сол атаманныд дурамында даламыз да, екшппм1з басда атаманныд дурамына KipeMi3. Ек1нш1 жуп басда 107

Ъекщтан '/ ЬфусеЬ-ут_________________________ ата м ан м ен с е й л е с ш KiMfli ц ала й ты ны н сур а й ды . Осы т ер тш п ен eKi т о п к а бе л гн е ш з. Туйе болатындардыц атаманы Нурсултанга тидь О й ы н TepTi6i бы лай: EKi колы н en i й зесш е кой ы п , ец алдында ецкей1п Н урсултан атаманны ц 63i турады . Одан к ей ш тагы 6ip мыктылауы Нурсултанды белш ен устап, о да ецкейш турады. Ец елшздерц атаманныц уйгаруы бойынша, ец с оц ы н д а т у р у г а THic. Сонан с о ц й з б е к т е л ш т у р ­ ман ту й е л е р д щ у с т ш е 6i3 ceK ipin м ш ем 1з. TapTin бойынш а, ец 6ipim ni болып атаманныц 63i сеюредо. Ол м у м к ш д т н ш е туйелер атаманныц желкесше ж етуге ты рысып сеш редг Ойтпесе, кейш пл ер сыймай ц ал у ы м ум к1н. С е й т ш , рет-рет1м ен 6epiMi3 ep i ceKipin, ap i ж ы г ы л м а й м ш с е ц , ту й е л е р 61зд1 4 0 -5 0 цадамдай белплеген мереге д е т и квтер1п апарулары керек. Ж етш зе алмай ж олда ж ы гылып калса, онда кайтадан ойы н басталып, олар тагы туйе болады. Ал егер устш д егм ер мереге ж етпей ауы п калса, онда олар туйе болып орын ауысады. Кезекпен туйелерге ceKipin м ш е бастагамыз. Ец соц гы болы п мен ceKipyiM керек ед ь Егер менщ а л ды м да гы бала т ы р ы с ы п е ц с о ц г ы сы н а MiHin, маган оры н цалм айты н болса, онда мен кайта ceKipin, у с й н п ка ба тц а MiHyiM к е р е к . BipaK кезек маган ж етп едк м ен щ алдымдагы бала ceKipin мш генде, ту й е л е р к е т е р е ал м ай ж ы г ы л ы п к у л а д ы . Енд1 6i3 оларды орны нан тургы збай туйебас ж асауга KipicriK. Ж ы гы лган туйелердщ устш е мен де ceKipin ш ыцтым. Bip кезде Н урсултанныц ойбайлаган даусы ш ыцты. Ол iniiM iefleri ец ш ы дам ды , ец м ы цты баланыц 6ipi болатын. Эдеш ойбайлап жатыр дедпс пе екен, оныц б а ж ы л ы н а о н ш а м ен бер м ед ш . BipaK о н ы ц ж ан д а у ы сы ш ы г ы п ж а т ц а н ы а ц ы р ы 61зд1 ац ы л га келтардк У м ар-ж ум ар болы п ж атцан жер1м1зден 6ip-6ipnen т у р а ба ста д ы ц . BepiM i3 т у р д ы к , 6ipaK Н урсултан цозгалмады. Ацы ры оны суйеп тургызбац болып едпс, й п й ж ан дауы сы ш ы гы п ойбайлап Kerri. Сонда 108

____________ ст рЩ ы'Ьпыц адам дат рана ацгардык, оц колы ш ы нтагы нан Tepic айналып KeTinTi. Осы кунге дейш кез алдымда: алдыга созы лып ту- руга т и с алаканы, саусагы - 6epi Tepic карап калы п- ты. в л и т кергеннщ езш ш ен керемет денец турпй- гедп Орнынан турган соц Н урсултан ойбайламады. T e p ic ай налган к,олын е к ш н п к о л ы м е н с у й е п , к е з ш кыскан бойда ж умы п алыпты. Бер1м1зде зер е ж о к - в й т к е ш 6epiMi3 кш ел1м1з. Е щ ц к е й т т ж ? KiM ай тк а н ы K03ip е й м д е ж о к , е р есек 6ipeyiMi3 бол у к е р е к : «С ы н ы п к етп е г е н ш е ш у ш р . Ш ы н та гы ай н а лы п KeTinTi. О ны са л а т ы н а у ы л д а KiM ба р?» - деда. - И меди атага апарайы к, - дед1 елдеш м . С он ы ц ce3iH д у р ы с кер д ис 6epiMi3. О й т к е ш о Kici ауы лдары б1рден-б1р д1н са к т а га н K ici бо л а т ы н . Мен1 сундетке отыррызган де сол Kici. А у ы л н ш н д еп дани ж ора лры лард ы ц 6epi с о ш с ш щ б а сш ы л ы р ы м ен ж у з е ге асаты н . Bipa3 ж ы л т у й е б а к т ы . Б 1зд щ а уы л , неге екеш н, ш убат, кымыран демей, туйенщ кы мызы дейтш . Сол туй ен щ к ы м ы зы н ез1рлейтш де б1рден-б1р уй сол Имеди атамыздыц отбасы болатын. Нурсултанды eni жарынан каумалап И меди ата- мызга алып келдак. О Kici бер1м1здщ кез1м1зше Нурсултанныц колын ары сыйпады, 6epi сыйпады. Э лденеш с ур а п , е л д е н е т e e i а й т ы п о т ы р д ы . Bi3 кез1м1з бакы райы п, 6ipece И меди атам ы зды ц бетш е цараймыз, 6ipece тютене шыдап отырран Н урсултанга цараймыз. Эбден сыйпап, ебден карап б1ткен соц рана б!рдеме ю тейтш ш ыгар деп, бу к ю ш щ сыйпалауы мен ел д ен еш ай т у ы ц аш ан 6iTefli д е ге н б е й к а м к у й ге де тусе бастагамыз. Кенет Н урсултан: «A h! - деп ы ш к ы н ы п калд ы . BepiMi3 с е л к ете т у с т ш . 0 з кез1м1зге 63iMi3 сенбед1к: Tepic ай налы п т у р га н Н у р су л т а н н ы ц колы еп-сетте оц карап калыпты. Тук болмарандай. Б1р-б1рден ка сы н а бары п у ст а п к е р д ж . T e r i, еш кан д а й белы й де калмапты. Имеди атамыз кед1мп сикы р жасагандай тацгалдык. 109

б е к щ т а н H iiIw A i'-ip m _____________________________ - А у ы р а м а ? » - д едйс Н у р су л та н н ы н к,олын сипап. - Ж о к , - дед1 о л ы р ж и ы п . И меди атам ыз 6ipa« орамалмен Нурсултаннын; К олы н м ой н ы н а асы п бер д к Б1з к е з кер ген керем е- TiMi3fli 6ip-6ipiMi3re к айталап ай ты п , б1разга деш н ырду-дырду болдык- И м ед и ак са кал ор та бой л ы , кара торы Kici бола- ты н. 1934-жылдан 1954-жылы кайтыс болганга дешн туйе багы п, о бастагы 8 -9 туй енщ санын 154-ке ж етк1 зген ек ен . О Kici epi м ол да, epi сы н ьщ ш ы , eMuii Kici б ол га н . К ец ес е ш м е т ш щ ты й ы м ы н а карам астан, бес уакыт намазын узбеген. Акж азы к ауылынын му- с ы л м а н д ы к к а ж е т ш щ бер ш о Kici 6ip e3i аткарган. Баланы сун детке оты ргы зудан бастап, о дуниеге ат- тан ды ру peciMiHin берш бiлгipлiкпeн орындаран. А р а п ш а о к ы п , арап тш ш д ег1 KiTen ж и наган Kici ек ен . А р а п KopiniHfleri ж а зу д ы к ер с е, ж ы лан кер- гендей б ол а ты н за м анд а, к е п KiTenTi К у л ш е атты за й ы б ы н ь щ б е ш т ш е ап ары п KeMinTi. 0 р т е т п , ж ы р т - кы зы п ж1бергеннен repi ж ерге кемгенд1 ж ен санапты. Нус1пкож а атты баласы «А кж а зы к» калхозын бас- карып ж урген кезде жаламен «х а л ы к ж ауы » ата- ны п, атылып кетед1. О баласынан Н укен, Сапан атты немерелер1 бар. Нукен Имедиев агамыз ауылда ал га ш м yFaл iм дep 61л1м алран, Ж е р к е н т каласы ндагы п ед а гоги к а у ч и л и щ е сш 6iTipreH. Б а ста уы ш м е к т е п й А к к у д ы к ау ы л ы н а ж а я у бары п-кел1п 6iTipce, жет1 ж ы лды кты К ектал ауылына ж аяу барып-келш жур1п б 1 й р г ен . А у д а н ы м ы зд а гы 6ipa3 ауы лд а уста зд ы к жасап, жастарра тербие беруде улкен курметке бел ен ген Kici. Б ул к ун д е А к ж а з ы к а уы л ы н ы н ардагер а з а м а ты н ы н 6ipi. А у ы л д а гы м ектеп ж а н ы н ан ауы л тарихын баяндайтын, Лезет Асанованьщ улгий ж олы н керсетет1н мураж ай аш уга мурынды к болран сол агамыз. 110

М АКАН Ш ын аты Мацтабек десетш ел. 1936-ж ы лы Ак- жазык, ауы лы м акта erinTi, соган орай сол ж ы лы тугандыктан, бул агамы зга М ацтабек деп ат 6epiriTi. Ол - ж ога р ы д а 6i3 айтк,ан Ж а й б а е ц а н агамы зды н, улы . Орта бойлы , ш ымыр денелк долы н сьлтецщреп сейлейтш кара торы Kici. 0 ж е т . А тк а ж а к сы оты рады. Унщалактыгы ж ок, орныкты. А кж азы к ауылы мен Кекталдьщ арасы 4-5 ш акы- рым. Кектал - Октэб1р ауданыньщ орталыгы . Оты- зынш ы жылдары бул ауданга тек ic-кагазы ка­ зак тиинде ж урй зш етга ауылдар рана караган. 1934-жылры Р ес п у б л и к а л ы к ен ер п а зд ар ж и ы н ы н а (слетына) Эбш хан Кастеев арамыз о сы ауданга карасты Ш еж ш ауылынан келген. А л ол ауыл Кектал турмак Ж эркенттщ солтусттн де. Мен алтынш ы, Макан сеп зш п п класта болуы м ыз керек. BipiHuii М ай м ерекесш е ауы л балалары топта- лып Кекталга келдок. Басш ыларымыз - Дуцгенбай, Касен, Торжан деген араларымыз. Топталы п ж ур етш ce6e6iMi3: К екталдьщ 6i3 ж у р е ­ тш батыс ж ак ш етш де шешендер турады. Ж т т - Tepi, балалары с отк а р . К ы з га д а , улра д а THice бередь Тебелесе калсац, женДлш бара ж атса, пы ш ак жумсайды. Казак ондайды шыдамас дейдь Ж иырма ш акты ул-кызбыз. М ереке Кектал ауылы- ны ц ш ы ры с ж а к ш е т ш д е п ал м а бак iuiiHfle е т е т ш . А уы л балалары агаларымызды паналап бакка келдш . Ол кездеп ец улкен кы зьщ - балмуздак саты п ж еу. Кекталда Май зауыты бар, балмуздакты солар жасап сатады. Кекталда Абай атындагы казак орта мектебк Ж данов атындагы оры с орта мектеб1 бар. Орыс мек- тептершде окитын 6ip татар ж 1 г т езш ш е атаман болып, б1здщ балалармен ж ш тебелесш калатын. Дуцгенбай бастаган б1здщ агаларымыз олардан ырыспай, унем1 устем ш ы гы п оты раты н. Д уцгенбай, Касен, Торжан - ynieyi де оны нш ы да оциды. Yuieyi де ipi денелк батыл. 111

Ъексцлтан НцЬ/секе-цлы М ез-м ей р ам бол ы п 6epiMi3 6ip-6ipiMi3fleH алыста- май алысы п-ж улы сы п ойнап келе ж аткамыз. Кенет ели. татар ж и г т бастаган жиы рма ш акты ж т т 6epiMi3fli к ор ш а п ал ды . У л к е н у ш агам ы з б1зден бе- л1нш кет к ен к е з е к ен . О ларды кез1м1збен 1здеп таба алмадык- 0p i азбыз, epi кесемдер1м1з ж ок- Арамызда кы здар да бар. Олар 6ip-6ipiHe ты гы лы п, у р ей й а зд! одан бетер е р ш т п ж1берда. К ы скасы , тебелесе ке- ту г е fl0TiMi3 ба рм а ды . А л ц аш а ж ен е л у ге нам ы с ж ь бермеда. Б1зден улкендеулерден М акан, Иманбек деген агаларымыз бар екен, олардыц 6ipaK карасы азд ау . Та я к; ж е З га т д и зд а ш ам ал а д ы к, ж е се к те ш е- гш беуге бекш дпс. А йкай-ш уы м ы зды есй п , агала- ры м ы з да ж етш улгерер деген ум1ттем1з. Кенет Макан ортамыздан алдыга шыкты. - Сендер кеп сщ д ер , ж ек п е-ж ек! - дед1 де e3i те- белеске ьщгайланды. Б1зд1 к о р ш а п ал ган т о п сел сы б ы р л а ст ы да, топ ты ц атаманы татар ж й т п алдыга ш ыкты . М акан eneyi де 6ip-6ipiHe карсы турды. Татар ж и л и М аканды nepin ж1бермек болды . Сол сет e3i тецселш барып сылк кулап туей. Маканный; шьщш ыттан дел тиген жудырыгы оны орган курайдай кулатып туйрдо. B i3 а у з ы м ы зд ы а ш ы п ан,-тац ка л д ы к- Ж ы гы лган ата м ан д ар ы н ола р о р н ы н ан KeTepin т у р гы зы п ж аткан да, 6i3 де бегелместен ауылга жинала бастадык- Сол арада бастауш ы уш агамыз да келш улгерд1. *** Cipe, сол ж ы лды ц ж азы болу керек. Шамамен т а м ы з ай ы . Ы ст ы к к у н д е Ke6iMi3 дал ага у й д щ тебе- й н д е ж а таты н бы з. 0 p i еркш диста 1здейм1з. 0йтпесе А к ж а зы к тьщ сары м асасы екем1зд1 таны ты п-ак тастайты н. Уй тебей бш ктеу болгандыктан, жел болады, ж ел болган ж ерде маса да аз болады. Сондай- сон д а й сы л та у л а р а й т ы п , у й т е б е й н е ж а т у д ы Ke6iMi3 дурыс санайтынбыз. Б1здщ уй орталык кеш енщ бас ж агында. Макан- дардьщ yfii темеш ректе. Уйдщ тебейнде жатканда 112

__________ i_''Il;jc/t ihtk)иhill. HihMikphi маган кеш е ж ацтан элдеб1р куб1р-дуб1р е с й л д ь М ака н н ы й д а у ы сы н а н ы к т а н ы д ы м . А сырыс к ш н е салып кеш еге ж уп р ш ш ыцтым. Олар уш -тертеу екен. Ауылдын, ер жагындары А каш еш рген бакка бара жатыр екен. - Ж уз1м nicTi, ж е п к е р е ш к , - деда. Ж еп керуге мен карсы мы н ба, косы ла кетт1м. Айсыз тунде бакты корш аган там дуалдан сыбы с шырармай еттйс. Терт-бес ая вдайм ы з д а, ту р ы п тын, ты вдаймы з. А кы ры жуз1м ескен жерд1 тапты к. Bipi ш ск е н , 6ipi mHKi. 0уел1 б1р-б1рден у з ш д э м ш керем 1з. Ш скен сагын узш ап койны мы зга с у ц г т п ж1бере- Mi3. Bip-6ipiMi3fliK ж ур 1 с-ту р ы с ы м ы зд ы е с ти б а ста - дьщ. Кенет ат пы скы рды. Макан екеум1з 6ip жуз1мнщ астындаотырранбыз. М ен дереу оран карадым, ол маран саусагын аузына апарып ундеме дегенд1 ацрартты. Т ы м -т ы р ы с п ы з. А т ты к ы р ы н а н ы к естадак. Д ел 6i3 отырган жуз1мнщ алдында атка мш ген карауыл тур. Bi3 екеум1з ж уз1м нщ асты нда козгалм ай оты р м ы з. Тура кашпасын дегендей, М акан менщ колымнан устап алды. Царауыл атынан тусп епй, сондыктан ж уз1м н щ т у б ш д е г ! 6i3fli к е р м е й д к а л 6i3 он ы е те ж а к сы Kepin оты р м ы з. Карауыл ебден алыстады -ау деген кезде М акан жуз1мнщ астынан шырып жан-жарына аспай-саспай карады. - А кы ры н ш ьщ! - дед1 маран сы бы рлап. Екеум1зден баскалары ат пы скы рганда-ак баудын; сырты на карай каш кан екен. Б1здщ жуз1мд1 ж абы ла жеп ауылга кайттык. 0 з урейш басып, ж урегш токтата бш етш Маканды мен осылай таныдым. ОЙ, АДАШ ! Адам ауылдастыц бер1мен д ос бола берм ейдь 0лдеб1р себептер 6ipeyfli 6ipeyre ж акы ндатты рады , елдеб1р ж а гдайл ар 6ipeyfli ал ы ст а т а д ы . М ен Телтай Жанрозиевпен 6ipre окы ды м , д ос болып к е гп м . Менен 113

Ъексцлтан НцЬ/секе-цлы екьуш ж ас улкен едь Ж уган картошканьщ сыртындай кара сур жузд1 болатын. Оныц Ш екен, Орынтай деген агалары ш е тш е н агаш m e6 ep i еда. Телтай да олардан калыспайды. Ол жасаган асадал, орындык, устел, т абу р етк ал а р тал ай у й д щ iuiiHfle т у р аты н . О ры н тай с ы рн а й та рта ты н . Т ел тай да тар тты , 6ipaK оныц домбыра тартысы бэрш ен басцаша болатын. Домбы расыны ц уш радиодан естш ж урген ундерге уйлес ш ыгаты н. Ж аман тартпайтынын соган карап ш амалай ты нмы н. Д ом бы ра ш ертуд1 маган Телтай у й р етть MeHi м актаса да, 1ренжше де «О й, адаш!» деп коятын. У йгы рлар досы м дегенд1 «адаш » дейдк Телтай eei уйгы р болмаса да, уйгы рды ц сол сезш унататын. М енщ оган кулагым да уйренш кетп. Телтай ж етш пп кластан кеш н окымады. Ж ан багу оган киынга сокпаган да болу керек. Математикадан с а б а к б е р е т ш С у р ан ш а И м анбаев д еген мугал1м1м1з бар ед1, 6ip к у ш ол : «М ен бугш Ж ангозиевт1 керд1м, - д едь - «Н еге окы м ай к е ттщ ? Енд1 к ш боласы ц ?» - деп сурадым. «Ж азуш ы болам», - дедк «Абайды окыдыц ба?» «О кы ды м », «П уш кищ ц окыдыц ба?» «Ж ок». «Толстойды ш е?» «Ж о к ». «Оларды окымасац, сонда сен калай ж азуш ы боласы ц?» - деп ем, «Ж азуш ы бо л га н с о ц о к и м ы н » , - дед1 д е п , e e i д е кулд1, 61зд1 де кулд1рд1. Телтай ж азуш ы болм ады . BipaK ж аны незш , вте сез1мтал, эсерппл едь Элденеге эсерленсе, дауысы д1р1лдеп, ц олы н укалап , берекес1 цаш аты н. К лубка екелш сырнай тарткы зып койсац, ертеден кара кеш ке д е ш н ш ар ш а м ас ед1. М ан д ол и н , м андол д егендерд1 6ip ш шдей тартатын. К,аратал-Ацсу к алхоз-совхоз театры ауылга келш , « К о з ы К е р п е ш -Б а я н с у л у д ы » к о й д ы . Bi3 он д а ел1 б а ст а у ы ш м ек теп т е о ц и м ы з. К е р д ш , кез1м1зд1 с у з д ш . К озы - Н ургазиев Еалымбек, Баян - Ш олпан деген epTic. E neyi де едем1, exeyi де енпп. Е р т есш д е Т ел тай м е к т е п к е е ш к а н ж а р ды eKi к ы н ы м ен ж о н ы п е к е л ш т ь К аты р кад ан ж а са га н eKi 114

_______________________ cflfafcttchik/itbtit, nthч()гфы децгелек калканы да бар. Датырган кагаздан сымнын, (шалбардьщ) балагына ж апсыратын кош кар м уш з ою кы йы пты . «С ен м ынаны сы м ьщ а ж а п сы р », - деп eKi ою ды маган берд!, eKi ою ды e3i алды . «Б ел щ е мынаны б а й л а », - д еп , 6ip к а н ж а р к ы н ы м е н м аган бер д Е 6ipiH e3i ал ды . С онан сон;: « А л , ад а ш , кез1р у л к е н у з Ш с т е дукеннщ артындагы мал корага барамыз да «Д озы К ерп еш -Б аян сул уды коям ы з, - деда. - Екеум1з бе? - дейм ш мен онш а тусш бей . - И е, eKeyMie. С ен Д озы б о л , м е н -а к Д од а р б о л а й ы н . Кенсе, Даншайым Баян болсын. - Сонда не штейм1з? - Екеум1з Баянга таласамыз. Сен бермеймш десец, мен аламын дейм ш . Сен: «А ты спак керек пе, ш абыспак керек пе? деп карсыласасьщ . Мен: «Ш абыспак керек», - деймш. Сонан соц екеум1з кы лы ш тасамы з. Д ы лы ш ж ок , канж армен согы самы з. 0TipiK 6ip-6ipiM i3fli ж ец е ал- май алысы п-ж улы самы з. Баян кел ш екеум1зд1 аж ы - ратады. Ол ажыратканда да согы сам ы з. Ол 6i3re: «мырзалар, маган бола кан текпевдер» - дейд1. Eni сабактан кешн улкен уз1л1с болды. BepiH e3i хабарлап, букш класты мектептен 100-120 метрдей жердей калхоздыц мал корасына epTin апарды. Бул кораны кезшде Штепбек атамыз салдырган екен. Te6eci ашык, сокпатамнан жасалган кора. Баян болуга Данш айым к ен д ь Балалар к ора imiHe оты ры п ж а ты р. Bi3 уш еум1з не 1стейтш1м1зд1 кайта- кайта п ы сы к т а п , ак ы р ы о р тага ш ы г ы п KipicTiK те кеттй с. Б1зге д е к ы з ы к , 6i3fli Kepin оты р га н д а р га да кы зы к- Кеш е 6i3 кврген Д озы мен Баянды олар да керд1 гой. Б1здщ сез1м1з бен к и м ы л ы м ы з сол эр й сте р ге каншалык уксады, каншалык уксамады, олар соны багалайды. Ш улап, 6ipi солай деп, 6ipi олай емес деп, отырган кврермендер1м1з ез пййрлерш айкайлап ай ты п та ж а т т ы . О л ар д ы н а й тк а н ы н ор ы н д а п , 6i3 басынан кайта ойнаймыз. Сейтш ж ур ш , сабакты да, мектепй де мулдем умытып кетш ш з. 115

Ъексцптн Нгфо/секв-цлы_________________________________ - 0 -е , кара батырларым мунда екен гой? - деп 6ip кезде мектеп директоры Сулеймен Мухамедиев агамы з кораньщ 6ip буры ш ы нан ш ы га келгеш . Ол Kici epi бастауы ш м ектеп мецгеруш йй, epi калхоздагы п а р ти я у й ы м ы н ь щ ж е т е к п ш п бол ы п ш тей тш . EKi с е з ш щ 6ipiHe «О й , зел 1м », - д еген сезд1 кы сты р ы п айтаты н едетш е карай сырттай ж ур т оны «зел1м» деп ата й ты н . О ган е с й р т п е й : «0 н е , зел1м кел е ж а ты р » десетш . Телтай екеум1з жалма-жан канжарымызды бо- пырга ты гы п тастадык- Балалар алды-артына карамай зытты. Д иректор 6ipaK екеум1зге де уры спады . Сэл акыл айтты да, сабагын бастап кетть Телтай енерге деген ынтасын уйленгеннен кейш де коймады. Тек окуы н жалгастырмады. Ол басымызды курап ор кестр де уй ы м дасты рды , ж ы лы на б1рнеше рет кэнсерт те койдык- «К ецес», «Д ос алка», «Сокыр Е сж ан », «К ел ш ш ек», «А ры н газы » куйлерш тарта- тынбыз. Ш ам асы , 1957-ж ы лды ц куз1 болу керек. Мен К екталга барып келш оким ы н, Телтай ж ум ы с ютейда. Екеум1з тек тунде гана ж олы га аламыз. Bip куш тунделетш уйге Телтай келдь Долында «Одебиет жене искусство» журналы. - А да ш , маган 6ip там аш а ой келш ж ур. Me, м ы наны ок ы ш ы ! - деда. Д ажым Ж ум алиевтщ «Б1ржан-Сара» либреттосы ек ен . B i3 о л к е зд е оп е р а , ба л ет, л и бр етто дегенд1 еш кайсы сы н да б1лмейм1з. Б1зге 6epi - пьеса. - Осыны ойнасак, - дед1 ойы н нактылап. Екеулеп окып шьщтьщ. М аган унады. - Bepi елец гой, капай ойнаймыз? - деген болуым керек, калай ойнайтынымызды ол жалма-жан тусш - д1ре ж ен ел дь С он ы м ен , к а й т а , 6epiMi3 к л у б к а ш а кы р ы л ды к- 116

7/;«>/ 'шкппщ тЫЧ'Щш «Б1ржан-Сара» ойыны н кою га келш тш . Кай ж ер д е KiM к а н да й ан а й т а ты н ы н , к1м ка й ж е р д е ж а й сейлейтш ш - 6api келкйлдь Кел1скен куш кешк1 там актан сон, 6apiMi3 к л у б к а ж и н а л ы п д а й ы н д ы к ж урызе бастадык- Ол кезде 23-акпан - м ереке: К ы зы л А рм и я мен ес- кери флотыньщ туган кун ь Сол кунге арнап 22-акпан к у ю «Б1ржан-Сараны» койды к. Мен - Б1ржанмын, Каншайым - Сара, Сайыпжамал - inenieci, Телтай - Ж анбота. Ж аксы койдык па, жаман койды к па, кесш айта ал м а й м ы н , 6ipaK к л у б ж у р т к а л ы к то л д ы . К олды да саты рлаты п сок ты . Ел де ри за, 6i3 де риза. Т ек уйге келген сон, Т ок та р тетем маган к еш дк - Олетш адамды ойнамай, елм ейтш 6ipeyfli ойна- мадыц ба? - дедь - 0л ген мен ем ес, Б1ржан рой. Одан кеш н ол да ундемедк мен де ундемед1м. С ейтш , Телтай адаш ауы л ж астары н ез хал-када- рынш а 6ipa3 енерге уй ретть НУРАШ Т0ТЕЙ АЙТКАН МУТТ0Й1М БАК Ауылда Баспак деген епкем1з болды. Ш еш ем 0з1хан тураты н уй дщ шырыс ж ак бетш де, туйе баккан Имеди атамызды ц у ш н щ баты с ж а к ipreciHfle турды . 0дем1, суцгак, бидай евд1 Kici едь С эбит М укановтьщ ♦Мешн, м ектептер1м » а т т ы р о м а н ы н о к ы п о т ы р га н д а , Умсын сулуды суреттеген ж ерш де мен оны Баспак эпкем1з сы як ты Kici екен-ау деп ойлайты нмы н. Kyfteyi Ахметкали «халы к ж а уы » болы п, узак ж ы лга сотталып кеткен. Сталин елген соц, турмеден босап келдк Орта бойлы , ак сур Kici екен. Турмеш н, зардабы шыгар, узак жасамады. Н ураш Курмангалиева Ахметкаликы зы деген солардыц перзент1 б1здщ ауылда тучгыш жогары оку орнын б т р д к Ауданнын орталыгы Кекталда географиядан сабак бердк Абай атындагы бул казак орта мектеб1 — 0ктеб1р ауданы мен Ж еркент ауданыныц талай кадрларын даярлаган 117

( Hi I // 1111,1// П ф м ri, Г- J / h! _ _____ дестурл1 мектеп. Бесшниден онынш ыга дейш мен осы мектепте окыдым. B i3 к,ы з, ай ел мугал1мдерд1 татей дейтш б1з. Н ураш татейд1ц с аба гы м аган к,атты у н а й т ы н . О Kici е ш каш ан окульщ та ж азы лган жейттерд1 кайталамайтын. Соган Караганда, e3i де озы к ойлы устаздан у л п алган болар деп ойлаймын. Нураш татей каланы, тауды, суды , мемлекетй картадан тауы п, дал керсеткенге кап мен беретш. Кушт1 мемлекеттерд1ц кы р-сы ры н, олар кай курлык- та орналаскан, астанасы не, климаты кандай деген м есел еге ай р ьщ ш а м ен б е р е т ш . Н е т с ур а са д а , еуел1 картадан орны н керсет дейтш , сонан сон барып сыйпатын айткызатын. А лм аты ны айры кш а таныстырганы ейм де. Кене А лм аты мен ж аца А лматы ны салыстыра айтатын. EKiH mi А л м а т ы н ы ч ар а сы н д а М у т т е ш м б а к аталатын бак бар екенш мен алгаш Н ураш тетейден география саба гы н д а е с т д а м . Ол ба к к а KemKiciH, ту н д е ту р м а к, кунд1з журуд1ц e3i каушта болгандыктан М уттешм бак аталыпты. Цалын ж ы ны с ш пнде ж ел ш тер, сан турл1 бузакылар ты гы лы п журед1 екен. Ж алгыз- ж арым адамдарды тонап кету, тшта ел й рш кету болып турган сод, солай аталган екен. Kaeip ж у р т М уттеш м бак дегенд1 бш е бермейда, Баум багы дейдь А л, ш ындыгында, Баум багы баягы М уттеш м бакты ц ен ж огаргы пуш пагы гана. 1871-ж ы лы Таранш ы султанатын Калпаковский басы п алганнан кеш н, оны ч сочгы султаны Эбшог- лы ны А лм аты га аман алып к елш , Keeipri Султанкор- ган аталатын арадан ж ер белш бередь Уйгырдьщ сочгы султаны Э бш оглы сол арада катын-баласы ж ене некерлер1мен туры п , егш еккен, бау-бакш а ecip- ген. Ол арага елд1ч орны гуы сол кезден басталды. К ечес екш ета 1928-ж ы лы кемпескелеген Метербай болыстьщ баласы Орынбай аксакал Цытайдан кайта етш келген соч Алм аты да турды. Э кей М етербай сол М уттеш м бактьщ сырты нда Ж эркен т уезш ен акелген малдарын уакытш а устап, М уттеш м бактан етм зш 118

____________________ ./I!,,hvi-)ы!</пын, а дт да р м экеп саудага салган екен. Демек М уттеш м бак аты к ен ес eniMeri к е з ш д е де са к та л га н . Кей1н Б а ум ды б1лгендер М уттеш м ба к екенш бш м еген, не едеш бигмегенсш, ол бакты тугелдей Баум тогайы деп атап кеткен. Осындай-осындай ecni тарихты да айты п уйреткен Н ураш тетейд1 осы кунге деш н катты сы йлайм ы н. К ерген са й ы н эл1 н у р ы т ай м аган , ж у з ш е с у й с ш е караймын. Устаз уйрете бьпумен катар, уйреткеш н умытпайтындай етуд1 де бшу1 керек. А йта б!лу мен уйрете бглуде улкен айы рма бар. МЕН ОЛ КЕЗДЕ ТУС Ш БЕ Д Ш Теменг1 курстьщ б1рш демш . Д ы скы сессияны темемдап, енд1 ауы лга барм акпы н. Ол кезде А лм аты - ньщ автобусы Ж еркентке Сарыезек аркылы гана журедк Билет алып, автобуска отыргалы жатсам, ауылдагы агамыз Н ургож а Айтуганов та автобустын, соцгы ж агын ала ж айгасы п ж аты р екен. Екеум1з ш уш ркелесе амандастык- B ip калада окы п ж атсак та Kepice бермейм1з, ей ткеш кала улкен , адам кеп, оныц устш е мен университетте, агамыз институтта окиды. Ж ене ж асы улкен болгандыктан, о K ici мен1 ем ес, м ен он ы 1здеу1м к е р е к . C e6e6i т о л ы п жатыр. Мен ец арткы оры нды кка оты рды м. А втобусты ц imiHfle к ы р ы к ш а к ты Kici ба р, 6ipaK Н у р го ж а агадан баскасы маган б1ркелш, ерекш елЫ ж ок адамдар се- K ^ fli. А к ж а з ы к к а бара ж а т к а н е к е у м 1з ган а езге- шем1з. М ен оран к а р ай бер ем , ол д а м аган 6ip-eKi рет бурылып карады. Орын ауыстырту деуге ыцгайсыз: Нургожа аганын касында егде кемш р оты р, арткы жакка отырьщыз деп оган калай айтасыц? Автобус с е п з сагат ж у р е д ь Ж о л д а Ш ец гелд1де 6ip, С арезекте exi, Басшиде уш аялдаймыз. А уы лга кас карая же- ту ге т ш с ш з . Ж ол д а ел1 тал ай сейлесер м 1з д еген о й - м ен е к еу м 1з eKi ж а к т а т ы н ы ш т а л д ы к . 1ле ста н са- сынан вте бере агамыздыч басы булгактай бастады: 119

Шкщтан .И ф щ Ь-ц ты____________________ уй ктауга KipicTi. Мен буры н байкамай келген 6ip HepceHi о с ы ж о л ы ба йка п ка лар м ы н деген ой м ен eni ж агы м а терезеден кезек-к езек караймын. Кызык,: буры н талай керген cenceyiafli де танып келем. Эл! тур екен сщ гой?! - деп куаны п калам. «Цанш а белен дегенмен, Кщмайды екен к ез к ор ген », - дейд1 казак. М ен адамды ем ес, бутаны да кезкорген санап келем ш ынында, ол да кезкерген гой? Адамньщ сез1мшде алуан купил бар. Оньщ ербь piHe с у й й н г е н са й ы н с а н а н ы ц д е ц ге ш н 6ip саты га кетер ед ь TyciHriK келм есе, туй н беген к у ш журе берес1д. Эр ад а м ньщ eM ipi е зг е ад ам ньщ eMipiHe ук- сас б1рнеше кезекнен еседк С оны к 6ipi - мектепте окы ган к ез!ц . B ip сы н ы п та б1рталай бала окисын,. B ip ауы лда ескен балалардьщ 6ip-6ipiHe уксамай- тын м ш езш керес1ц. К езщ ашылады. Сондыктан сы ны птастард ы да ай ры кш а сы й лайсы ц . Сан турл1 адамньщ 6ipirin 6ip турл1 гана бш1м алуы, шынында да есте каларлык естелш. С ода н к е ш н ж о г а р ы о к у г а Tycin, сту д ен т бол а сы ц . Эр тараптан келген ул-кы здьщ 6ip-6ipm e уксас екенш KepeciK. Ол да кез1цд1 аш ады. Ж алпы казакдъщ 6ip- 6ipiHe ж а к ы н , б а у ы р е к е н ш бьлесщ » к е з щ м е н KepeciK. Сен ойлагандай ол да ойлайды, сен армандагандай ол да армандайды. Оныц да ойлаганы - улт мудей. М уделес бауырлы к - ец улкен бауырлык- Сондыктан сту д ен ттш eMip де е м !р щ н щ улкен бел ей . Ол - еле- елгенш е есщ нен ш ыкпайтын айрьщша белес. А л ауылдастык ш е? Емш егш емген анац, аркакнан каккан екец белек демесец, калган барлык й р л т 6ipre етш ж аткан адамдар - ауылдастар. Бауырмалдыкпен 1зй л ш тщ > о р т а к eMipfliH к азаны м ен о ш а г ы н , те к тн и к пен кергендш ж тщ - берш керетш басын калып- тастыратын табиги мектеп - тек ауыл. Ош ш ш ке ка­ рай, 6ipeH-саран болса да уш ырасы п жататы н жаман пигылдыларды жаксы тертш ке мойындатып жататын да ауыл. Ж азалауш ы емес, кептщ купине кенд1руии. 120

________________________________c/lktf/t-ibilgnbin адамдпры Б ер ш ай та та 6ipiH ай т: а у ы л - ата -б а ба ц н ьщ к е з к солардыц ymitih болаш акка карай узарты п жаткан м ецп жастьщ пен кызыктьщ - Ауылдын, 6epi Н ургож а аганы А кбаты р дейтш . Bi3fliH ауы л icicire ат кой ры ш . А л г а ш о л а т т ы оган KiM к о й д ы , н еге к о й д ы , о н ы сы н б ш м е й м ш . Б1лмеген соц, б1лпм келш кызыгам. MeHiH б о й ы м 1 8 0 сан ти м етр , о KiciHiKi м ы к т а са 165. Ж уан да, ш ы м ы р да ем ес. Д алактай рана каг1лез кара ж т т . Дара екеш , ейтеу1р, аны к. Н еге А кбаты р екеш рана белгкйз. Cipe, бар ген м ш езш де болар. By Kici м ен бшгел1 бойкуйез, босбелбеу емес. Бурып та калмайды, бурып та ж урм ейдь А йткы сы келгенд1 айтып салады, еш ш м нщ ырына ж уре бермейдЬ в з ой ы , ез niKipi бар. Ондай мш ез келе-келе конады Kicire, бала куннен бойга сщ едь М е т ц ойымш а, сол м ш езш е бола елдею м «баты р» дегенд1 каралы гына косы п Д арабатыр деп айткан керш едь Арамыздыц e3i оран ш амданып: «ж ок мен А кпы н», - десе керек, е, онда А кбаты рсьщ депть Содан арамыз А кбаты р атанып кеткен керш едь Вр ауылра ертурл1 батыр керек кой: тебелесе кететш батыр, сезщд1 сейлететш баты р, ед1лдшт1 1здейтш батыр, ш ындыкты жактайтын баты р, тары сол сиякты. Ж ол Алты немел асуы на деш н унем1 ерге карай журед1 де, содан кеш н тек евдстеп оты рады . Bi3 Д ойбы н шаткалына жеткенде кас карайды. Акж азы кка дешн ел1 оты з бес ш ак ы р ы м д ай ба р . Н у р го ж а арам а р ты н а бурылды. - Бексултан, ш опырды ц касы на бар! Ауылра токтамай eTin кетпесш . М ен не flepiMfli бигмедом. Д у д а й -а у , ел1 тал ай ж е р бар рой. Не деген ш ы дам сы з адам ед1? Тары буры лды . «Енд1 кашан барасы ц?» —дегеш . А малсы з орнымнан турегел д1м . Ортадагы аш ы к п ен теч се л е ш ай кал ы п ш опырды ч касына келд1м. Ол м енщ бет1ме 6ip карады. Айдалара Tycin каласы н ба? - деген Kici си я к ты . Тары карады. 121

<>r'h<// llinni 1IIjjn;,rj,r JI„I - К ек т а л га д е й т кв п к о й ел1, - д еп к у л д ь - Ж од , Кекталга жетпей, уш ш пп фермадан тусш каламыз, —дед1м. - Канша адам? - Екеу. Ш опыр уны з басын изедь Bip есептен, Н ургож а агамньщ мазасызданатын да ж е ш бар. Кассадагылар А дж азы дда дейш билет бермейда, тек Кекталга деп бередь Ал Кекталга ж етпей, терт-бес ш акы ры м ж ерде А дж азы д деген ауы л бар екенш оны кез1р А дж азы д демей, уш ш пп ферма деп дана айтатынын дай кассир бш е дойсын? Алдын ала айтпасац, ш ынында да Кекталга жетш б1р-ад тушредо. А д ж а з ы д аул ы н ы д тусы нан Н ургож а ага екеум1з апы р-топы р Tycin далды д. Гуж ш деген автобус ары кетп. К^уладда у р га н тан ад ай ай нала т ы п -т ы н ы ш болы п далды. - УЫ Ж еттп с п е , ж етпед1к п е ? - дед1 агам ycTi- басын дагы п-сш кш . 0рлей ж ур ш , уш ж уз метрдей жерге келгенде, агам уш н е жетта, тагы уш ж уз метрдей ж ур ш , мен де уш ме жетйм. Н ургож а агамньщ К ойбынга жеткеннен-ад шыдам- сы зды д ж асаганы н кез1р ж адсы тусш ем . А уылга деген сагыны ш , ацсау екен гой агамды сонш а асыдтырган. Ara-iHiHi ынтыдтырган айналайын Аджазыгым-ай! К АМ ЗАБЕК Зорлап далдоздасты ру кезш де, 1930 бен 1933-жыл аралыгында Ш ы гы с Турю станга, йагни Цытайга даш ы п кеткен дазадтардыц аз-кебш мен бурын ой мелшер1ме де, к е з мелшер1ме де сыйгы за алмайтын- мын. Алайда атамныд сезщ е дарап, кеп туысы- мызды ц сол ж адда етш кеткеш н ацгаратынмын. Bi3 п и он ер ге е т к ен д е: «К ы т а й д а туы сд а н д а р ы ц бар м а?» - деп сурайтын. Бар екенш бШ п турсад та, 122

____________________ cMpjcaSbilgirmi, адомдары «ж од », - дейтшб1з. Онымыздыд е й р ш екенш сураган мугал1м де сезш тураты н. б й т к е ш ол да сол ауы лдьщ адам ы г о й . С е й т ш OTipiK с у р а д д а GTipiK ж а у а п 6ep in ж урш , саясатты бшктетем1з деп дем ш тата бастаган екенб1з. Цытайдан туысдандарымыз алгаш 1955-ж ы лы вте бастады. Сонан сод 19 61 -19 62 -ж ы л ы «даш - д аш » атанган кезде ж аппай е т т к «Енд1 дазадтарды етк1збейд1 екен » деген дауесет ш ы д да н кезде, eiu6ip рудсатда дарамай дазадтар 1961-ж ы лы 6epi дарай ете бастады. О дда да дарамады. Bip кезде ары даш дан дазад ендо 6epi даш ты . Тшеул1 деген би атамыздан Турган, Твлеш, Сураншы атты уш ул туган екен. Турганнан менщ атам Е ш м у х а м б ет, Т ел еш т е н К^али а га , С у р ан ш ы д а н Загиша епкем1з гана далып, далганыныц 6epi Кытай асып кеткен екен. Солар 1955 пен 1962-ж ы лга дейш eTin болды . У ш -а д уй туы сд ан ед1к, оты з у й туы сд ан га ж е т т ш . Ш а м ала п д а р а са м , Ж э р к е н т е д 1 р ш щ 70 —80 пайыз адамы ары е тш кеткен екен. Сол дайта оралган туысдандарымыздыд ш пнде келе сап доян-долтыд араласып кеткен туы стары м ы з Т ел еш тщ Айдарбек деген баласы н ан т ар аган С е ш т ж а п п а р , К^амзабек д еген агайынды агаларымыз болды . 6здер1 де, ейелдер1 Туран мен Зейнегул де бдедщ уймен тез ш уш ркелесш кетта. Турган атамызды 1882-жы лы оры с ecKepi атып кеткен сод, найманныд ды зы бск ел ед шешем1зд1 Турганны д туган iHici Телеш ем едгерлш п ен алган екен, ал екш пй ейел1 М аржанды Суранш ыга досы п- ты . 0ке жагынан да, ш еш е жагынан да аралас бол- гандыдтан ба екен, уш атадан тараган урпад, эйтеу1р, тату-тетт1м1з. Телешев Сештжаппар Айдарбекулы агамыз арапша да, кирилше де хат танитын, ол Кытайда, мен мунда, екеум1з хат ж а зы сы п ту р а т ы н б ы з. Е л ге OTin келген с о д , 6ip-6ipiM i3re ете тез бауы р басы п к еттш . Мен уйленш ауылга келгеш мде, Цамзабек ага баягы А да ш ект1рген бау-бадш ада кузетш 1 болатын. 123

бексц. uimh / liifyeke-iiihi______________________ Эйел1м А йзаш ж укт1 еда. А й ы -к у ш ж етш отырран. KereHic д еген ге е те е ш еда. С он ы сезген К ам забек а га 6ip кун1 6ip ш е л е к жуз1м е к е л ш б ер д ь EpTeci кеш кш ш : «Айзаш келш нщ ш епкежеш тети екен,» - д еп кел ген д е, к е ш е п 6ip ш ел ек ж уз1м нен 6ip у з ж те калмаганы н кез1 кер д ь - Ж еп кой га н сы вд ар м а? - дед1 маган жене екем нщ anneci Токтар тетеме карап. Мен ундемей кулд1м де крйдым. Тетем: - Ж ем ек турм ак, жуз1мд1 устап та кергем ж ок , - деп салды. - А ? С и ы р ш а ж ейд1 ек е н , е ?! - дед1 Ь^амзекец тац- дана кез1 бак,ырайып. Е р т е й тары 6ip ш елек жуз1м екеп берд1. Содан бы- ла й к у н са й ы н 6 ip ш е л е к ж уз1м б1здщ у й ге ieiH суы т- пай келш тураты н болды. А кы ры мен Ушарал ауы- лы на мурал1м болы п орналастым да, дел кы ркуйек- т щ 16-сы н а 6ip тунедак те айел1мнщ толрэры кы- сы п epTeci Босану уш не тусть Туцгыш кызым Лейле сейтш Камзабек арамыздьщ жуз1мше шомы- лып туды. А й з а ш т ы ты м ж а к с ы Kepin к е т т ь «К е л ш н щ шепкежеш тети » дейтш. Д амзабек ара к ей ш наукдстанып кайты с болды. Артында eni улы, 6ip кы зы калды. Кудайга ш ушр, урпары ecin келеда. Соларды керген сайын Дамзабек аганьщ зайыбым А йзаш ты калай жуз1ммен бакканы унем1 ей м е тусед ь Ол да отбасы мны ц 6ip тарихы секш да. «Ц У Д А М А БА Й Л А ЕА Н ДОЙ ЕД1» - Ci3fli С епиев шак,ырып ж а ты р , - дед1 ауп ортком - н ьщ 6ipiHmi х а т ш ы сы н ы ц к ец сес ш ен . Eni ара - 6ip-aK кеш е. Тездетш ж а я у келд1м. Ш аймухан ара - С оциалистж Е ц б ек E p i. Беделд1, 6Lnrip ба сты к - - Ж урегщ мыкты ма? Куанганьщнан кулап кал- майсы ц ба? - деп кулд1. 124

_____________________c/iijjtvt ibtljiibiii, адтдат 9йтеу1р, ж адсы лы д екенш езш ш ен ацгардым. - Ж ур ей м ж адсы , - дед1м ж ы м иы п. - CeHi А лм аты га ком сом олды н; О ртальщ Комитета дызметке шакырып ж атыр. Калай, барасьщ ба? - Бар десещ з, барайын. - Kaeip сен К им р ш ы гы скд ш ады рса да бара бе- р у щ к ер ек . ©Mipfli к е р м е й , eM ipfli т у с ш у м у м ю н е м ес. Н агы з керетан, н а гы з у й р е н е т ш ж а сы ц . Yft-imiH, eeipnie осы нда болады . К рлыцда е п к ед бар рой, ол Kici осында калам десе, кала бер сш . У ш д е тимейм1з, апкец тура бередй - Рахмет, ага. Ты м асырыс екен, 6ipaK дуйсенб1ге улгерермш - сенбше уйге келш , дастарханымнан дем татсадыздар, дурыс болар едь - Ш ын шакырып оты рсад, барайыд. - Ш ын, ага. К азакты д сондай дестур1 бар рой. Баталарыдызды алайын. - Тары юмд1 ш адырмадсыд? - 0бшедц1 шадырайын. - Д у р ы с. Y л к e н Kici рой. К эз1р оран K ipin ш а д ы р ы п кет. - Ж адсы, ага. Сагат каншага дегеш м дурыс? - KeiiiKi бес дурыс болмай ма? - Ж а дсы , ара. Ауданды д партия комитетанщ 6ipiHm i хатш ы сы нан ш ы ры п, а у д а н ды д а т д а р у KeMHTeTiHiK тер ар а сы 0м1реевке юрд1м. О Kici де куана к eл icтi. Д он ад ш ад ы р ы л д ы . BipaK д о н а д т ы дала й к у т е т ш ш ел1 ой ласты ррам ж о д . М ен а у д а н д ы д к о м со м о л KeMHTe­ TiHiK 6ipiHini х а т ш ы сы м ы н . Енд1 д ы зм етам ж о га р ы л а п Алматыга кетш барам. 0з1ме epi дызмет бабымен, epi жасы улкен болранымен дамдор болып журген е ю агамды уйге ш ады руы м ж ен -а д си я д ты . BipaK оларды ез дереж есш де куте алам ба? А йтарымды айтып, ш адырарымды ш адыры п алган сод , ал кеп диналайын. Бул - 1969-ж ы лдыд дараша айы. Ол кезде арад пен кониакты дукеннен таба алмайсыд. Дереу аудандыд тутынушылар кемитетанщ терагасы Рахат 0б1лов агамызга бардым. Кеп сезге келмей-ад о Kici дагаз ж азы п бердк 125

Ъексцтмп НцИсеке-цлы________________________ ЕнД1 у й ге А й з а ш д а келд1м. Ц андай конадтарды ш акырып келгеш мд! есетгенде, ол кулап кала жаз- дады. - О йбай, оларга не берем ? - дед! диванга сылк, отыра кетш . - Е , не 6epeTiHi б а р? Е т б е р е с щ , - дед1 Т од та р тетем орньщ ты дауысымен. Э кем нщ enKeci айтдан сод Айзаш екеум1з сабамызга т у си к . - Е т бар м а уй де? - дед1м. - У й д е й е т - ез1м1з ж е й т ш ет к о й . Д он акка ол ж арам ай ды , - дед1 тетем тагы 6i3re ж ен уй р етш . - E ni б1рдей ауданныц басш ы сы н ш акы ры п отырып, кой соймасац, калай болады? - Базар жексенб1де той. Койды кайдан табамыз? Тетем тары ж ен айтты. - А к ж а зы к к а бар. Кез1р ж айлаудан келген койдьщ кез келгеш сем1з. Оспанелше барсад, ауылдан 6ip кой тауы п берер. Бекер берм ейдк акы сы на беред1 гой. Д ереу А кж а зы кка кетт1м. М еш иненщ im i де, мен де ты м ы сы п кеткен секшд1м1з. Оспанел! Шел1мбеков аганы !здеп келем. Ж еркенттен Кекталга, Кектал- дан А к ж а зы к к а ж еткен ш е 6ipa3 ж ер. Б1раз жерге ж еткенш е 6ipa3 ой ойлап улгересщ . Онда мен бесш пй не алтынш ы класты ц б1ршде бол а рм ы н , cipe. B ip бала кел ш : «О спанел! ага ш акы ры п ж а ты р », - дед!. Арада бес-ак уй бар. Бес минетте ж етш бардым. А гам каптаган кеп кагаздыц ортасында оты р екен. Bi3 ж озы деп атайты н аласа устелд1д уст1 каптаган кагаз. - К елд!д бе? Отыр, - деп касы нан оры н ы гы сты . А гам ны д кез! кызарып кеткен. Ж уз1 ш аршау. Бет- аузын кайта-кайта укалай беред!. Тус1нд!м: туш м ен уйктамаган секьпдь Далкозда мал фермасыныд медгерупйс! болып ш тейдк кез!р ж ы л аягы , колхоз бойынш а малдыц аны к есеб1н ж асауы керек, сонымен оты рып шарша- ган гой. 126

________________________________________________сМр1{аЗм1дпмц адачдефы - Сен маган к ем ек тес, - дед1 агам бет-аузы н тары у калап. - М ына кагазга мен айтып оты рам, сен ж аз. 0демшеп жаз, ауданра барады. Алдыма сия сауыт койды, колыма каламсап бердь Каламушы калай екен деп, мен каламсаппен жаман кагазга ж азып керд1м. Екеум1з к а с карай ранш а ecenTi эр е ц ж а з ы п б й т ш . Берш ага 6ip карап шырып, риза болды да: - Н уркан, ш ешвдц екел! - дед1 ж ец гем е буй ры к 6epin. Содан кеш н Оспанел1 ай сайын м еш ш акы ры п ал ы п , ж асаран ece6iH эд ем ш еп а к к а га зга к а й т а к е - ш1ртет1н болды . Арам сол кы зм еттен кеткен ш е м ен щ де кы зм ейм солай жалгаса бердЬ Сонык 6epi араныц есш де ме екен? 0M ip кеп нер- ceHi ум ы тты рады , аз нэрсе ейм1зде калады . А га да ол кезд1 умыткан ш ыгар деп ойладым. А й тп а к ш ы , агам маран к а т т ы ceH in к е т к е н ед1 сонда. М енщ аузымнан арты к сез ш ьщ пайтынына ебден кез1 жеткен. Bip к уш тары ш акы рып алды да, «М ына кагазды Бэленш еге апарып бер. Bipey-Mipey Kepin калм асын, ба й к а », - дедь Мен айтканын булж ытпай оры ндадым. Н е кагаз екенш , не жазылранын сурагам ж ок - А ганьщ тапсыр- масын адал орындауды парыз санадым. Санап оты рсам, содан 6epi он бес ж ы л етш ть Каншама су акты, каншама жел сокты одан 6epi?! Аганьщ дарбазасы аш ык тур екен. 0й-ш ей ж ок Kipin бара ж а тк а н ш оп ы р га : - 0 й , токта! - дед1м ж е к ш . - О сында кой . Мэшинемд1 сы ртка к ой ы п , аулара ез1м ш рд1м. EcKi уйдщ карсысына ага жаца уй салган екен. Неде болса деп, жаца уйге шрд1м. Ара уйде екен. 0 p i тацыркап, epi куанып карсы алды. Ж еш мд1 ест1ген соц , неге екенш , желкесш касыды. - «Сен1к ж агдайы вды сырттай сурап ж урем . Bepi жаман айтпайды, тек орысш аны кагазга карап окиды , ал казакш а сейлегенде алдына ж ан сал м ай ды », - дед1. Соган-ак тебем кокке жеткендей куанып калдым. 127

(>■_i ' ‘i muni Hi/ltyrli'-if.ii.t - А так конакты кеп ш ацыратын, атака тартып- сьщ , - дед1 к ул ш . - Ж у р , еуел1 ш ай im in алайык- Аганыц езш ен улкен Сами деген агасы болыпты. 8к ем Н урж еке eneyi ж акы н дос болы пты . вскеменнен келген К ен т а тты мьлиса ж т т yuieyi ы лги 6ip журед1 екен. Кентт1н ынпалымен Сами ага мен акем мишсага к ем екп п болган екен. Оспанэл1 ага оларды да шей у стш д е ацг1ме кы лды . Э к е й Ш ел1мбек ага мен шешесп К ымкаш апамды да эц п м е еттш . Шел1мбек ата менщ ата м нан у л к е н б ол а ты н . 0Mip бой ы к о й баккан Kici. Косталдан теменде, Койбынныц солтустш шыгысында Ш ел1мбеккора деген кора бар. Шел1мбек атам сол кораны кы стайты н. К ымкаш апамыз как кез, сары Kici еда. Б1реулер « К е к квз а п а », д есе б1реулер «К е к к ез к ем ш р » дейтш . Оспанел1 аганын да кез1 кек, шешем1зге тарткан. 9 щ сары. Мен кайтуга ьщгайландым. Агам кш ге жумсар екен деп, бетш е карадым. - Ж у р 6epi! - дед1 еш HapceHi т у й щ ц р м е й . Мен у н й з сонынан ерд1м. А улан ы ц ту к ш р ж агы ндагы к ой корага алып келда: Т а й ы н ш ы д а й iceK к о й ба йла улы т у р екен. - КУДама бордакы лаган кой едь Алдагы сэрсенбь де кел едь Саган буйы ры пты . КУДама тагы 6ip кой табылар. М ен са с т ы м . Енд1 к а й т е м ? А к ш а бер ем бе ? К анш а берем? Калай берем? А га м м е н щ 6eTiMe к а р аган ж о к - К орадан ш ы к т ы да, ш опыры ма айкай салды: - Эй, балам, мешинещй былай Kipri3! А г а м iceK к о й д ы ал ы п у р д ы д а , у ш ая гы н бу ы п , 6ip аягын бос койды . Сонан сон ш опырга келш : - У ста арткы eni аягын! - дедь Екеулеп меш иненщ артына салды. - С оя ты н Kicin ба р м а? - Табылар. - Табылмаса, сойы п беретш адам ж1берем. - А л енд1 маган не айтасы з дед1м? - Бул койга менен не сурайсы з д е г е т м гой ез1мше. - Ж ольщ болсын! Мунда да жаман болган жоксын. 128

__________ ' jil,,)j<vi ib iljiih iii. (itkiM th jihi А л м аты да а б ы р ой л ы бол ! А т а б а ба ц н ы ц а р у а гы к,олдап ж урсш ! Сенщ ел катарына косылганьщ - б1здщ улкен мацтаны ш ымыз. Тары мал керек болса, тары кел. Араларьщ бар болса, осы н ы ц 6epi ceHini. Калага барганда сорым керек б ол са айт. А л ы п тур арацнан. А л м а с а , бер м есе, а д а м н ы ц Heci т у ы ск а н ? - А га, согы м алуга а к т а м да бар, жагдайым да бар. - Б1з ба рд а сен т е г ш ал ы п т у р . B is с е н щ ал ы п турраныца да куанамыз. Мен катты толкы дым. С онау арры аталарымыз 6ipre туган болмаса, Оспанел1 ара екеум1зд1 бауы рласты ры п турран бул кунде не бар? А гайы н деген аты м ы з бар. Ауылдас деген атарымыз бар. Казак п пркш нщ мш ез- кулкы н, ей, епщандай гылым зерттеп бш е алмае! БУРАЦБЕЛ 196 1 -ж ы л д ы ц м а м ы р м ей р а м ы н д а А л м а т ы дан ауы лга келд1м. BipiHmi к у р с т ы б т р е ш н д еп к а лган кез1м. С туденттж ем1рдщ кы зуы бой ы м ды ш арпы п, а уы лы м А к ж а з ы к т ы ц KemeciH а л ш а ц б а сы п ж у р ед1м, Кали араньщ баласы И манбек, он ы ц д о сы М акан ара к е з д е с ш к а л ы п , ертец - BipiHmi м ай м ей ра м куш - Актайлактыц баласы Ерсайынныц уш нде бас- косу болатынын айты п соган туе ел етш де келу1мд1 етш дь А к та й л а к д еген Kici А к ж а з ы к а у ы л ы н д а гы а у к а тты адам ны ц 6ipi, зергер Kici б ол а ты н . Е ш е й ел алран Kici еда. Б аласы Е р са йы н к у н а с болр а нм ен, у й л ь б а р а н д ы , Иманбектер катарлы ж илт-тш . YM А кж азы кты ц ец meTKi epi е ц epri уй бол а ты н . У й га щ ба с ж ары н ан Басарыц ацеа, шырыс жарынан Эппрарыц дейтш су агатын. Ерсайынныц уш не он ш ацты адам ж иналдыц. 0уел1 уй де там а к imTiK т е , арты н а н у й ipreciHfleri бед ел ш к е текем ет тесеп оты рды ц. А р а к imTiK, агалары м т е м е й тар т т ы , е ц й м е а й тты . Bip кезд е И м а н бек к ы зы п к а л ы п , KimiripiM ш а та к ш ы рарды . Б а р беле т е м е ш ш ц кул1нен ш ы к т ы . И м а н бек тщ ар а к iuiin оты рран стаканына елдеб1реу тем екш щ кул ш тастап ж1берш ть 9-608 1 29

C)clrtf.msiii liiil>wie-ii.ui _____________ - B ip ey MeHi м ае кы л а м д еп е д е ш тастад ы , м м тастады? - деп ашуланды Иманбек. - Ешк1м де тастаган ж ок , езщ ш щ темекщнен туей , —деп, Макан зорга тыныштандырды. Сол ш атак улкен ш атакка уласы п кетпесш деп, уйге ерте к,айттьщ. К ас карая коймаганмен, туе елдекашан ауы п кеткен . У й ге келсем , ез1мнщ тетем Токтар мен nepnii уй деп Кулей тетем дастархан жайып, екеуара мейрамдап оты р екен. Ептеп урттап алыпты. Мен де к о с ы л ы п ш ай iniTiM. К у ы р д а к т а р ы демд1 ек е н , одан да алдым. М ен келген сок, eKeyi тагы 6ip-6ip ремкеден iniTi д е , к о с ы л ы п ен а й та б а стад ы . Эуел1 т етем айтты , сон а н с о к К ул ей тетем д е а й тты . B ip кезде eKeyi к о с ы л ы п 6 ip едем1, м ен бу р ы н ест1меген ен ай тты . Bip ест1ген e н iм д i ка гы п ала к о я т ы н ку й м а к у л а к eMecniH, ейткенм ен, «А ха ха й , сыргалай кем-ай!» - деген кайы рмасы кулагымда калып койды. EKeyi косылып айтканда, «сы ргал айкем -ай» деп естгледк ал асыкпай айтса, «сы ргалы еркем -ай!» деген сез екен. - М ы н а у м ен е е й м е г е н ен г о й , ш м н щ 0Hi? - дед1м елепзш . - М ына А ккуды к та Ш анш ар деген 6ipey erri. А кын д е й д ь С ол ш ы г а р ы п т ы , - дед1 К улей тетем . - Ие, - дедк Токтар тетем де косылып. - «Домбырам т о г ы з п ер н е, eKi inieKTi, А у ы л ь щ а Ш а н ш ар деген акы н к е п и » , - дейд1 екен. вл ек де ш ыгаратын, ен де айтатын адам екен. - С о н ы к енд1 «Б у р а к б е л ш » а й та й ы кш ы ! - дед1 Кулей тетем. Токтар тетем сезге келген ж ок- М укды, назды, ауыр ен екен. Ж Ы т адамнык эйел затына ейтш: «Б уракбел, мен барм айм ын , e3iK к ел !», - fleyi маган еуелгвде б1ртурл1 у н а м сы з д а у веер e r r i. EKiHmi ш ум акты ты вдаганда барып, булды р б1рдемеш ангар- гандай болды м. Ж т т т щ басына кун туы п, елден, ж ерден урлана каш ып бара ж атып айткан екен. Сезш тус1нген с о к , вн1 енд1 баскаш а веер е т й . У ш ш умак екен, уппнппеш е 1штей мен де косылып отырдым. О нш а к и ы н е м е с, e x i ж о л д а н к а й ы р аты н к ы ск а eHfli окай уйренш алдым. 130

__________________________ cAl-^jaiSbilgnhin, tula 'шары Сол арада «Сыргалым еркем » мен «Бурацбелдщ » сез1н кайталай айткы зы п, 6ip кагазга ж азы п ал- д ы м . EKi eHfli де у м ы т п а ст а й у й р е н ш ал ган с е ш л - д1 ед1м. О ю ш ш к е к а р а й , ж а зы п ал га н e n i ел ец н ен де айы рылды м, кайда калганы н 6ip кудай б1ледй «Сыргалы еркемнщ » эуенш ен тек 6ip ж ол гана кайы р- масын еспмде сактап калы ппы н, ал «Б урац белдщ » эш н эл1 б1лем, се зш е н «к ы ск а н д а а ш т ы к , елден к а ш т ы к » деп келетш eKi уйкас сезш рана ей м д е сактаппы н. О ньщ 1930-1932-жылры а ш а р ш ы л ы к к а ба й л а н ы сты эн екенш де кеш н укты м. Ол аш арш ылыкты энге коскан, жалгыз сазгер Капез Байгабылулыныц «А уы р кун-ай» атты е ю бар екенш де тэуелслздш алганнан кеш н Тш еулес Цурмангалиев ш1м1зден естд а м . Сол катарда «Бурацбелде» айтылып журд1 мекен деген демемен оган ез1мше былай деп елец ж азды м. Осы елецд1 eHuii iHiM Н у р ж а н Ж а н п е ш с о в к е а м а н ат е т ш тапсырамын. Унаса, айтады, унамаса, eei бш едь Бурацбел am: Баркврнеудщ басында ац цалды ма? Ацды ататын ауылда жан цалды ма? Бцрацбел, М ен бармаймын, в з щ кел! Eipi цашып цазацтыц, 6ipi цуып, Бауырым! дер 6ipey жоц жан жагымда. Бцрацбел, М ен бармаймын, Малды тартып алган соц, елден цаштыц, Ж ан бага алмас болган соц, жерден цаштыц. Ж ау цуганда цашпайтын цайран цазац, Жатца барып амалсыз бауырластыц. Бцрацбел, М ен бармаймын. 131

Ъексцлтан Hyfolceke-imi____________ Аццайцыдан am Minin асуш ы ediM, Цасыца кеп мауцымды басушы ediM. Цасымда сен, астымда атым да жоц. А с орнына бцл кцнде жас iiueMin. Бцрацбел, М ен бармаймын, в з щ кел! БЕС Ж АС Ы М Д А -А Ц РАШ ЬЩ БОЛЫП КАЛГАН ШЫГАРМЫН Эйел к ы з к е з ш д е п д е н r e p i к е л ш ш е к кез1нде адем1 болады деген n in ip бар. М ен оны Tepic дей алмаймын. Алайда «К ы з куш нде 6epi ж аксы, жаман катын кайдан ш ы гар?» демекнн, кы з кезш де ж ок сулульщты келш ш ек майдан алмакш ы? Ол кыз кезш де де сулу болатын. Мен бес ж асы мда онымен 6ipre ойнадым. Екеум1здщ 6ip-6ipiMi36eH ойнам аска л аж ы мы з да ж ок болатын. бй тк еш бую л К айш ы ны ц белш де е ю уйден б а ск а у й д е ж о к еда. М авдайы жазык,, кабагы аш ьщ , децгелек ж уздк ак к уба к ы з еда. Е м ш -е р ю н сеЗ лейтш , енщ аш ан ы дкы л да п , сез таба алмай бегелш калмайтын. Кул1м- ш р е г е н ш щ e3i KiciHi е з ш е т а р т ы п т у р а т ы н . Б о й ы менен аласа, тузу денелк уневп уси -басы н таза устайтын кыз едь Бойжеткенде де сол калпын сактады. А кж азьщ та одан аскан едем1 еш ю м болган жок- Екеум1з 6ip-6ipiMi36eH енщ аш ан урсы сы п калган ем есш з. А рам ы зда не болган ы н, калай eMip кеш ке- шм1зда талдап айтпай-ак кояй ы н , ce6e6i ол жайлы ш ыгармаларымда аз ж азган ж окпы н. Ш ынайы махабат дегеннщ не екенш маган алгаш уктырган ж ене eMip бой ы естен кетп ей тш е тш к ы л ы к керсеткен ол к ы зг а м ен т е к а л гы с айт.ам. Б е с ж а сы м д а 6ipre ойнаганмен кей1н мен оны узак уакыт кермей журд1м. Тек ол бесш пп класты Кекталда окып жургеншде к а й т а кер д 1м . Э д е м ш щ ед ем н н б о л ы п KeTinTi. К еудем - д е к о з бо н ж а т к а н сез1м с о л кезде к а й та е р н п д ь Ол ойды одан ж асы ры п 6ipa3 журд1м. Баягы балалык 132

__________ ___7'к,):<<t I/jiL/пын, (((к м (к ры кезд1 ум ы ты й кеткен ш ы гар дед1м. К айта кергенде, б1рден ун а т ы п к а л ган ы м а К араганда, м ен оган с о л бе с ж асымда-ак гаш ык болып калган ш ы гармы н деп те ойлаймын. Олай болуы м ум кш емес п е? М аган м умкш сиякты . «Бала гаш ы к* деген угы м бар гой ем1рде. Ол угым тек менен баскаларга гана айтылмаган ш ыгар? Бала махабатым, бозбалалык махабатка, одан ж н тгтж суш спенш йпкке уласты. Екеум1з хат та ж азы сты к, урланып та ж олы гы сы п ж у р д ж . Е ш ка ш ан о н ы ц к е щ л ш е к а я у TycipeTiH сезд1 м ен д е ай тка н eMecniH , м е н щ к е ц и п м е к а я у с а л а ты н сезд1 ол да айткан емес. Бала гаш ык деуреш м, бозбала кунг! суйш пенпйль п м , алгашкы ж М т т ж махабатым - 6api 6ip гана кыз- га - соган арналды. Бул маган тагдырдыц тарткан айрыкша сыйы. Мен оган еш каш ан елецмен хат жазган ем есш н. BipaK кунделж ж азуды сол кы зга деген сы ры м ды ж азу ymiH бастады м да, ж уреп м д1 ж ары п бара ж аткан сез!мдер1мд1, басы м а сы й м ай бара ж аткан ойларымды к у н д е л т м е актаратынмын. «Ж азуш ы болуга не себеп болды ?» — деген суракты маган бул кунде тиш ллер ж ш кояды . М ен соны ез1м де аны к б ш м еген д ж тен , ан аны а й та м , м ы н а н ы а й та м . Енд1 ойлап оты рсам, меш ж азуш ы еткен, ж азуш ы етпесе де, жазуш ылыкка итермелеп, элдене ж азуды эдет1ме айналды рган с о л к ы з е к ен : А к ж а з ы к т ы ц ен, ед ем ! кызы. Апам мен атам м еш кез1 търманде уйленд1руд1 армандайтын. О ны нш ыны б т р е сап уйленд1рем!з дегенд1 кулагым а куя бер етш . «М уканын, кы зы н алып берем», - дейтш апам. А там ундемейтш , соган Караганда, ол да карсы болмаса керек. А л тетем - екем н щ enKeci Токтар - дел Ke3ip мен соган уйленш Коятындай ш орш ы п тусетан. «Оны ш еш е кыла м а?» - дейтш ш ош ы п. Тетем1зд1к ойы нш а, ол кы з менен 6ipa3 ж ас улкен. А л 6ipaK менен eKi-уш класс тем ен окы ды . М ен к1мге сенер1мд1 б ш м ей дал болам . «У лк ен болса бола б ер сш , дейм ш im iM nen». Экем де езш ен 133

Ъекоцлтан НцЬ/секе-цлы улкенге уйленген: ш ешем, шынында, екемнен улкен болатын. Ол к ы зд ы ц м аган вн а й та ты н ы д а у н а у ш ы еда. Сабырлы, ойлы дауыспен айтатын. «Агажан, Лэтипа, Гцлмайдан, Датипа. Bip циял, 6ip зиял, Беу-беу, Этипа», - д е й й н . Н еге «А гаж ан , Л этипа» екенш ол кезде де тусш бей йнм ш , бул кунде де тусш беймш . Эннщ шыгу т а р и х ы н , KiM ш ы гар ган ы н бш м е ге н с о д , неге олай екеш н ешк1м айта ал майды . Б1зге белгкйз 6ip тарихы бар эн. А л кез келген белгйяздж пен купиялык, ад а м д ы 63iHe та р т ы п ту р ад ы . Ол к ы зд ы ц ы р ц ы м а к ен б ей д о й ган кез1 ж о ц . Анда-санда ауылга ауданнан кино цоюш ылар неде­ ль Кейде екеум1з клубка ю рм ей, туннщ тунегше Kipin кетем 1з. Е^олтыдтасып ауы л д ы ц ш е й н е ш ы гы п кы дырамыз. «А на ж ерге барайыд», - десем, бас тартпайды, «М ына ж ерге барайыц», - десем де, бас тартпайды, «О жадта не бар?» - демейдк «Айдала г о й , к о р к а м д а » , - д е м е й д ь Б1з ш ы к п а га н ауы лд ы ц ш ей ж ок ш ыгар? А л сонда не айтканымыз, не сей- лескешм1з мулде еймде жок- Тек жастыктыц жа- лыны, оцаш алыкты ц есщ нен тандырган т е т й л т , б у й н й к ун ш ц ты н ы с-й р п ш й гш е екеум1здщ гана не ек еш тзд а сезген патша мен патшайымдылыгы- м ы з сез1м1з бен ce3iM iMi3fli д е ез1м1зге би летпей ке- тей н болу керек. Ондай е сй з д ж й басынан кешпеген адам, эй, е сй бола да коймас?! Еажап есй зд ж кой! Tbicie й л м ен сейлесуд1 А бай атам да бастан кеш ш й гой. К еш песе, кайдан бшед1? Мен А кж азы кты ц к ун дш н де, тунш де сагынамын. KeeiM fli ж у м ы п к е н е т ба сы н ан ая гы н а д е ш н ер уйд1 санап ш ыгам , ер уйде к1мдер турганы н тугендеймш. С онд а 63iM с ол а р д ы ц imiHe е н ш к етк ен д ей к ер ем . А л TyHiH са г ы н с а м , eciMe т е к Т ел тай м ен с о л к ы з туседь Телтай сырнай (гармон) тартады, мен мандолин тартам. Екеум1з уйкы да ж аткан ауылга кэнсерт бе- 134

____ c/HglcaSbiLjiihni, ада,чдары рем1з. Bip еннен к еш н 6ip эщ ц к осы л а тарты п , екеум1з кеш енщ басынан аягына, аягынан басына шырамыз. Осы кунгш ерш е кеш еш басымызра кетерш дацгазаламаймыз, сыбы рмен сейлескен сылкым- дарша естш ер-естш мес дауыс косамыз. Кейде кун сайын, кейде кун аралап, кейде апта сайын, бас косы п калуы мы зга байланы сты сейтег*пз. Сол кундер1 6ipfle-6ip ауылдас аталарым ы з бен ап алары мы з не жецгейлер1м1з; «Эй, уй кы бермед1цдер го й », - деп, екеулпзге урсы п керген ем ес. Bi3 кайта олар ды д тыныштырын доррауш ы едок. B ip-eni рет сол кызды арамызга алып та кы ды рды д. Ауылдьщ ш етш е шырып кетш ен айтамы з. Ушеулпз досылып айттыд. «Ой, адаш! - дейтш Телтай есер- ленш . - Bi3fli алда не к у т ш турраны н б ш сек к ой ! Ж ан- ж акка кетеьйз рой е л ь Bi3 к усап тун кузететш д ер шыгар ма екен, ш ыкпас па екен бул ауылдан?!» Ж еншз есерленетш жынды Телтай сетм д 1 едь С е тсем , ай тк а н ы н ы ц ж а н ы ба р е к ен . «К^айран ау ы л - дыц кайран туш кацырап калган ж ок па екен?» деп киналасьщ. «Жцлдызбен араласып, Дырды-ай барады асып. Уйщтц сыртында лсцр Бала гашьщ. Дала гашыц!» - дейтш ен бар. Маган айтып тургандай. Ж уг1рш шырып KepriM к е л е д к b ie c in к етк1м к е л е д ь Оралмайтын уакытты сагыну адамды есейтедь еткенд1 багалатады. Б акы тты кез1цд1 ацсау ба кы тсы з болудан сактандырады. 0ткенд1 ацсау деген де ем1р суру. 0Mip суре алмаган адам еш тец еш ацсай алмайды . Ацсайтындай Tyri ж ок болса, н е т ацсайды? «Мцрапща 1здеген жан 6api жетпес, Дариеа-ай, арманым квп, не цылайын?!» - дейд1 К °рланы на косы л а алмаган Естай ак ы н. FauibiKTbiK деурен адам о м 1р ш щ ipreTacbin н ы рай тады . Ол деуренд1 бастан кеш пеген Куанышбайлар феода- 135

Ъексцлтн Иц^/секе-илы лизм демаршей капитализм ге сок дай ceKipin кеткен Казахстан сиякты . Оны кермей-б1лмей cenipin кеткен- нен кудай сацтасын! «Bip цыз бар Ацжазыцта айдан аппак;, Ак; жцз1 айсыз тцнде жанган шацпац. Тамацтан ет ш скеп, 6ip сцйген соц, Ужымацтыц аузын ашар омырау - цацпак;. Алацан аппак; mandi аймаласа. Ток црып тцла бойды жалындатпак;. Аспаны Ак;жазык,тыц квзт жцмып, Квк маиса кцбЬрлесер жапщан. таптап. Bip тцнде 6ip гасырлыц бак; орнатцан, Басымда сацтаулы эл» балалыц шак;. Bip кцнде 6ip гасырдыц балын таткам Ол кцнд1 endi маган к;айда таппац! Ол кцнд1 Мццагали агам да к;айта цуып жете алмай, «Квз1ме 6ip Kepinuii, тынайын мен, Цайдасыц, цайдасыц сен, бала гашык,», - деп кала берген. М ен 6ipiH iui к у р с т а ок,ы п ж у р г е н д е о л к ы з ку й еу ге ш ы гы п кетть Сол кы с каникулда ауылга бармадым. Ол ж ок ауыл маган баска ауыл сияктанды. АРМИЯЛДЬЩ Ж АН ДАУЫСЫ в т к е н гасы рды ц сексеш ннп ж ы лдары ны ц 6ipi. М ен «Ж а л ы н » баспасы нда бас редактормын. Бет-аузы ш албар-ш албар, мацдайы тырмаланбаган айдаудай сай-сай болган сэры ж т т келдь - М ен А р м и я л Т а сы м б е к о в п ш , здздщ iHiHi36iH, А к ж а з ы к т а н , - дед1 б1рден 03iH т а н ы ст ы р у га к е ш ш . - Ш м н щ баласы сы ц? Н еге мен ceHi бш м ей м ш ? - дед1м мен де басты рмалаты п. - Б1з ауылда болды к, ci3 сы ртта болдыцыз. Ауы лдасты к жагынан да, агайындык жагынан да, ш ынында, ш м болып ш ыкты . Акясазыкта туып- е с к е н м е н , ол д а 6ipa3 у а к ы ты н сы р т т а е т ю з ш т ь «Гвардия» совхозыныц орталыгы Айдарлы ауылында 6ipa3 к ы з м е т а тк а р ы п ты . Ke3ip А л м а ты д а ж урн а л ш ы екен. 136

__________________________ c■fUgjai-ibilgiibiii, ада.\\чдфл Таныстык адамга белгШ 6ip жауапкерпплж ж ук- тейдь Содан былай А рмиялды ц не жазганын кадага- лап от ы р а т ы н б о л д ы м . Ол iHiM д е у я л м а й ай т у га болатын кызмет аткарды. Кезш де «халы к ж ауы» болып атанып кеткен, атылып кеткен агаларымыздьщ эй eлд ep i ж а й ы н д агы м ака ла лар д ы А р м и я л 6ipiHeH к е ш н 6ipiH ж а р и я л ай ба ст а д ы . Буран д е ш н ай т ы л м ай келген ш ы н д ы ц ты ц б е т ш ашк,ан А р м и я л ел ау зы н а ж ш uiirin ж урдь 0з1м де оны ц жазгандарын суй сш е окы п журд1м. Ол когамга сол кез упин ете кажет такырыпты козгады. Сталин заманыныц цаигез ж ы л д ар ы e p i TypiniKTipfli, e p i тан; к а л д ы р д ы . ¥ л ы кесемнщ купил кылыктарын айыптаушыларымен катар ел1 д е ж а к та у ш ы л а р ы к е п к е з еда. Ол ке зд е Армиялдыц А Л Ж И Р-ге (Акмолинский лагер женщ ин изменников Родины - Отанын саткандардыц эйел- дерш е арналган А км ола лагер1) камалган ж а зы ксы з е й ел д ер дщ KacipeTTi та г д ы р ы б у ш л е л д щ в н е бо й ы н ту р ш п т р д ь Халык унпн жан аямай кы змет жасаган агаларымыздьщ «халы к ж ауы » болып ш ыкканы , сол агаларымыздьщ халыкка калты ксы з кы змет жасауына ж ан-теш мен камкорлы к ж асаган апа-жецгелер1м1здщ «саткы ндарды ц ейелЬ атануы на азды-кепт1 6uiiMi бар барша журт жагасын устады. Узак ж ы л бойы ец 0Д1л, е ц адал, е ц х а л ы ц т ы ц ек1м ет д еп кел ген е к т е т 1 х ал ы ц ты OTipiKneH улап к е л ге н ш о ц ы г а н ж у р т , се з ж ок, Армиялга ш ын журектен алгыс айтты. Армиял га сенбеуге еш ш м н щ лаж ы ж о к едь Ойт- кен1, ол сол «Отанын саткан» агаларымыздьщ зайып- тарымен ж узбе-ж уз ж олы гы п, айткандарын сезбе-сез ж азы п оты рды . Еш бояламай айтканда, ердщ гана колынан келетш кызмет аткарды. А рмиял анда-санда согы п тураты н . Е птеп imin ж у р е т ш ш , ш к е н д е к е т е р т ш к е т е т ш ш 6ip-eKi рет байкап та калдым. Алматыныц ол кезде К ом м ун и ста Keuieci (бур ы н гы Сталин Keuieci) атанган, бул кун де Абылайхан аталатын кеш есщ щ бас жагында, орыс драма театрыныц карсысындагы «Сеуле» деген улкен дукеннщ артында 6ip белмел1 уш болды, оны кврд1м. 137

Ъвкщлпмн Л ф / с г Ь - ц т ________________________ __________ 1986-ж ы лгы Ж елтоксан кетерйш й жайында да А р м и я л аз ж а зга н жок,. Gcipece ауы лд а с кары ндасы Л езет А са н ов а т у р а л ы , онын, алан,га калай барраны, Keeipri У л т т ы к гата п хан а н ы ц ка л тары сы н д а курбы - сы м ен 6ipre ка лай ты гы л ы п калганы ж айы нда куегерлердщ айтканын баспасез бетш де жариялады. Ж елтоксан ш ындыгын елге жетк1зуге бар купли са л д ы . К е ш н , т еу ел с1здж KyHi атканда, А л м аты т е щ р е г ш е ка за к тар д ы о р н а л а сты р у iciHe д е ол ез улесш косты . Сол кездеп кала бастыгы Заманбек Н уркадш овтщ касында ж урдь Кулшынып, ел уппн кол ы н а н к е л г е н ш icTen ж у р г е н ш е eai д еп риза болып ж уретш . Ж астарра жер б о л т беруге, олардыц арыздарын уйымдастырура улкен колкабыс жасады. Ш а п к ы л а п ж у р г е н iHiM 6 ip к у ш к ел е калганда: - 0 й , сен К¥РЫ ш а п к ы л а й бер м е. Ж а зганд ар ы ц канш а бол д ы ? B ip к л а н ш ы га м а? Ш ы кса, маран ек е л , би ы л ж о с п а р г а Kipriein к о я й ы н , - дед1м. - М акул. Цашан екелеш н? - дедъ - Ертец екел. Бет1ме баржац етш 6ip карады да, кулдь - Ж арайды, ага. Тез екелем. Тез бе, кеш пе, ейтеу1р екелш бердь Ш тебш е «Ж ан дауысы» деген ат койы пты . Онысы маран унады. А наларды ц ж ан дауы сы рой. «Ж ан дауы сы » - ете дел койылран ат. Халкы н суйген кайран араларымызга cepiK бо л ран, ж а з ы к с ы з к уй е у л е р ш е ж ала ж абы лган ол аздай, ездерш балаларынан, туган-туыстарынан айы рып айдауга салган сум заманды бастан кешкен эйелдердщ шыркыраган жан дауысы болашак урпак- тьщ кулагына ж етсе екен деген ниетпен туган ат. Б1реудщ ж ан дауы сы н укпаган урпак езш щ де жан дауысын болашакка жетк1зе алмайды. Соны Армиял жан-теш мен сезген екен. KiTe6i 1994-ж ы лы «Ж а л ы н » баспасынан ж ары к корда. Ж урт талап екетть Журектер1 жылап окыды. А лдам ш ы ем1рдщ аяр саясатты ц салдарынан тала- йы Tipi тозакка айналганын жан-тендер1мен сезд1, тусш дь А рмиял ез максатына ж етть вдамет, пар- 138

____________________ ________ сА{фгЗм1дпъщ admdajm тия, басшылар жасы ры п келген ш ындьщ тыц бет пердесш аш ып, еш кереледь Тарихты ц алдамшы бетш акикатка карай бурды. «Х алы к ж ауы » аталып келген агаларымыздыц халы к досы болганына бар- жогына кезш ж етш здь С ейтш Акж азы ктьщ баласы окырманныд ш екыз алгысына белендь Ж алпы , б1здщ аталары м ы з ак т у е й , а к icTi аса ж огары багалаган секищ ь Оны ж ер-суга ат кою ы нан i бакылауга болады. Ж айлауы - А ккайкы , ауы лы - А кж азы к, кыстауы - А ккуды к, батыс ipreci - А гой, Аккора 6epi «ак» сезш ен бастау алады. «Ж ан дауы сы нда», ж ацылмасам, ж иы рма уш ага- мыздыц жары туралы макала бар. Султан Кожанов- ты ц ейел1 К улендем, Турар Р ы ск ул овты ц айел1 - Эзиза, Тем1рбек Ж ургеновтщ эйел1 - Д эмеш , Б еш мбет М айлиннщ ейел1 - К унж амал, К айсар Т эш ти тов тщ эйел1 - Сагадат, Н ы гм ет Н урм аковтьщ ейел1 - З упн ш жене тагы баскалардьщ тарткан азабы мен керген корлы гын А рм иял делелд1 ед1стермен баян етш ть Армиял отбасын куруга кабшетт1 болмады. Бурын, м ен он ы ел1 т ан ы м ай т у р га н у а к ы т т а , м е ш м е н 6ip re окыган Нурлан Кустаев деген досымнын, карында- сына уйленш , одан бала-ш ага суйген екен. Алайда дем-туздары жараспай, ол келш мен аж ы расы п ты- ныпты. Алматы дагы А кж азы ктьщ Эбдьлде Ы скаков ага екеум1зд1 eKi рет куда кы лы п апарды. Эйелге аузы салы мды екен, eKi кел1шм1з де, оларды н ата- анасы да кещ лден ш ы кк ан кйялер ед ь BipaK, амал не, А рм и ял оларды н ешб1р1мен гпрш йпк ж а са й ал- м ады . B ip KyHi 6бд1лдв а га м ы з м аган: - 9 й , мынау катын ала беред1, 6i3 екеум1з куда боп бара берем1з б е ? Б ол д ы , енд1 б а р м а й м ы н , - дед1 орысшалап 6ip боктап алып. «Bipi кем дуние» деген сол, А рмиялдьщ да к е м д т бар ед1. Онын калай каза болганын тусш бей де калдьщ. К ач ку с е з к е п , 6ipaK 6ipiHe д е кез1м ж е т п е д ь Т ек анда- санда «Ж а н д ауы сы » деген ж а л гы з к ггебш колы м а ал- сам, «Ага, м е т умытып кеткен ж оксы з ба?» - деген Армиялдьщ жан дауысы кулагыма келгендей болады. 139

()(■!,<■у mum / hjjD ia 'b -if //,/____________________ ХИРУРГ AFA «Дершер ага» д еп м кеп 6ip толцып ем, кеципмдег1 орнына ол сез олцылау керш дц ейткеш Эбекецшц - Эбдглде Ы сцацовтыц - атын елге таныткдн, ейтеу1р, д е р ш е р л т ем ес, ш ипацол х и р у р г т т . Ол узак жыл Панфилов ауданыньщ бас хи рурп болды, облыста, астанада рана ж асалады дейтш талай дертт1 Эбекец Ж еркент ауруханасында-ак, сылы п тастай салатын. Сондыцтан ол ауданньщ казагы мен уйгыры да, оры сы да Эбекец операция жасайды десе, жаны калатынына имандай сен етш . «М ш е, Эбдгпде м е т ц буйрепмнен мыналарды алып тастады », - деп, тур- л1 туст1 т а ст а р д ы у ы ст а п м а ц тан ы п , сацлац таны п оты рган талайды мен оз кез1ммен керд1м. Аудандык, аурухананыц жагдайында Эбекец екпе мен ж ур ек к е, куьщ безш е рана операция жасамапты, сылып тастауга каж ет цылран аурудыц бар турше де шипа колы араласыпты. Аудан келемшде ол epi уролог, epi гинеколог, epi проктолог, epi онколог е д ь Б у й р е к , ба у ы р , с о к ы р iineK ау р у л ар ы н рана ем ес, кан там ы ры н да ол Kici операциялы к жолмен е т е нетиж ел1 ем д ед ь BipiHmi д вpeж eл i х и р ур г деген атакты Эбекец - мацдай тер1мен, цызмет нетижеммен алран адам. А уданны ц ейгш ц сыйлы адамдарыныц 6ipi болранын б1здщ урпац теп -Teyip бкпедк А л мен аз да болса баскалардан артык бш ем. Эйткеш ол - менщ ауылдасым, агайыным. Э ткен расырдыц 50-ж ы лдары 6i3 мектеп окуш ы сы едш . А уылым ы з А цж азы к пен Кекталдагы мектебь Mi3fli4 eKi арасы бес ш ацы ры м ж ер ед ь Тац бозынан тураты н ед!к. Уйцтап кал мае уыйн, кабыргадагы дву кара табак ceKbifli радионыц дауы сы н барынша улкейтш кояты нбы з. Тацсерщ е Энуран ойналган кезде, уй4нпм1збен оянатынбыз. А пам бар демдшш аузыма тосады, артылранын семкеме салады. Сол кезде сырттан ы екыры к еетш едь Ол - кеш е басынан келе ж а тк а н ок у ш ы л а р . А п ы л -гу п ы л KHiHin, м ен сол ар д ы ц катарына косылам. К еш енщ басындагылар темендеп, Э лтай ага н ы ц у ш т у сы н а к е л ш топ т а л а м ы з. KemeHiH 140

___________ ________ __________ c/IlyijU/- /ык/ныи, nikouhlibi аягындагылар да сол арага кеп б1збен токайласады. Элтай - Эбдшде аганыц туган агасы . Сол арадан Акж азы ктьщ бук1л окуш ы баласы 6ip карацгы , 6ip жарьщта Кекталга карай ж аяу ш убырамы з. 9cipece кыста ш убыруымыз аса уйымш ылдыкпен ететш . Тунде кар жауып, жолды кар басып калады. Ж елемж сорып, ж о л д ы к е р с е т п е й д ь Ж а л г ы з -ж а р ы м ж у р у г е коркьщ кы раймы з. 0cip ece 6i3 сиякты 5-6 класс окушыларына 5 ш акырым айдаламен ж ур у айдауга кеткенмен бара-бар. Агаларымы з ылри алдыра Tycin ж ол бастайты н efli сонда. «А н ау кайда? Бэленш е келд1 м е? Туген ш е неге ж о к ? » - д е п , бэр1м1зд1 т у ге н д е п ал ы п , ж о л бастайтын. Ец алдында 0бдш дэ ара болатын. Туш м ен кар жауганда, ж ол керш бейдк касатка Tycin кетсец, одан шырам дегенше топтан калып коясы ц , кы скасы , мектепке бару мен келудщ де А кж азы к балалары yuiiH е з ш д ж киы ндыры е ж е п тэ у 1 р -т ш . А га л а р ы м ы з д а ш ар ш а й ты н . Qcipece к а р ж а у га н , жел соккан куш . Сонда олар кезектесш ж ол бастайтын: Эбджде шаршаранда, алдыра Хасен Имадиев тусе- т1н, ол шаршаранда, Д уцгенбай Д арынбаев, ал ол шаршаранда Тогж ан, сейтш , агаларымыз салран 1збен 6i3 с и я к т ы « б о к м у р ы н д а р » к а м с ы з , у а й ы м с ы з шубыратын да отыратынбыз. 30-40 баланыц у-ш у, ду­ д у бол ы п ш убап кел е ж а тк а н ы н ь щ e3i г а ж а п KepiHic едь Бауырмалдьщты, агайынш ылыкты, сыйластыкты 6i3 вбдш дэ агалардан уйрендш . 0бд1лде, Хасен, Дукгенбай, Тогжан езара араздасканын, уры сканын б!з 6ipfle-6ip рет керген е м е с т з . Олар ылри калж ы ц- д а сы п , 6ipiHiK к ы л ы гы н 6ip i м азакта й э з ш д е п , к е з алдымызда унем1 кулш -ойнап кана ж ур етш . К екталга Kipe6epic ж ер д е к1лец ш еш ен д ер тура- ты н . О л ардыц ж а ста р ы THicin, ж о к н ерсеге Lnimcin журетш . Кей-кейде арамыз ты м аскындап кетш те ж у р д ь С ондайда ага л ар ы м ы з 6i3 у п й н кеуд ел ер ш тосы п , 6epiMi3fli к у т т , 2-ini ауы сы м н а н ш ы к к а н балаларды арнайы кел1п ауылра алып кайтаты н. 141

M rifип/ш 'Hi/fweke-ц:/ы_____________________________ EuiKiM м ш д етте м е ге н м ш д е г п ага лар ы м ы з вз уйга- рымдарымен, бауырмалдыдтарымен штейтш. Эбдищ е аганыц сол бауырмалдыгы еле-елгенше езгермей Kerri. Ол - А дж азы д ауылынан тунгыш ж огары б Ш м алган адамныц 6ipi (BipiHini Нураш тете). М едицина институты н 6iTipin, одан «алтын дол х и р у р г » ата н са д а , д а р а п ай ы м д ы л ы гы н ан , Kiinine- т л д й п г ш е н е ш д а ш а н ай н ы ган е м е с, у л кен ге д е, Kinii- ге де зы р ж у п р ш д ы зм ет етуден ез1не рахат табатын. 1 9 7 3 -ж ы л ы б о л у к е р е к , «Ж у л д ы зд а » icTen ж ур ген кез1м, Ш ерхан кекем1з Ш елиш бай екеум1зд1 жазы- лы м бойы нш а iccanapra ж1бердь Аралай-аралай Ж аркентке де келдш . Ауданныц басшылыгымен жо- лыгып, жумысымызды реттеп, Эбекецдшше дас ка­ рая кел ш ж е т т ш . А р да-ж ар д а едем1 оты р ды д. Энiмен элемд1 алдыца екелетш Демеш жецгем1здщ енш тьщ дадыд. Ж ецгем болган соц мадтаганым емес, Д ем еш тщ у ш дудай ы ды ласы мен-ад жаратдан ун. Тацгы ж етщ е А лм аты га уш адпен дайтаты н едок, Ш ем1шбай екеум1з ерте оянсад, дудай-ау, Эбекец ейел1н уйдтатдан ба, ж о д па, балдыты п ет астырып дойыпты. - Ойбай, ага, муныцы з не? - дейм1з гой. - 0 , сен ж ем е ге н д е , бу л e r r i KiM ж е й д ц тунд е кеш келд1вдер, - деп дарап отыр. - Сен ет жемей кетсец, бул уйде биыл жаз ш ыдпайды, - деп жецгем зыр ж упрш жур. Эбекец зейнетке ш ы ддан соц да 6i3fli уйретумен болды . Эуел1 А лм аты да, одан А станада турып Алматы ­ га дайта оралганнан кеш н дайтыс болды. B ip ез1м бу к ш А дж азы д ты ардалап ж ургендей се- з1нем: дестурш , салты н, ерекш елш ш , агайынгерпи- л т м е н бауырмалдыгын. А сы гы с болдым ба екен, б1рде эйел1ме «аганы , басда да агайындарды согым басы на ш ады рарсы ц » деп, ез1м ез ш аруаммен кет- т1м. KemKiciH уй ге келгеш мде, ейел1м аганыц айт- данын сезбе-сез ж етш здь - А га, белен куш , белен сагатта Демеш екеущш келш согы м басын жендздер! - депть - 0 , ж а д с ы , ай налайы н! 0 л п с о б а к а дай да ? - дейд1 гой агамыз. 142

_____________________ада,чдары - Bip жумы стары мен кеткен, мен со ш сш щ буйры- гын орындап турм ы н, - дейд1 гой А йзаш . - Ендеше ол собакеге айт: конакты уйге еркек шацырады, e3i шакырсын! Дател1пмд1 тусш е койды м : ата-бабамыздан келе жаткдн Ацж азыктыц дестурщ бузган екем. Дереу агама телефон сокты м : «Телефон согы п турган со- баш щ з г о й », - дед1м. Мен, ш ынымды айтсам, Эбекендей агам болганына ц атты ри зам ы н . Ол - KiMre де б ол с а « б о л с ы н » , «б ол - са екен» деп туратын адам. Сонысыныц 03i - суйсш - дьретш ул гЬ А га н ь щ Kiuii ул ы Б а у ы р ж а н ж о л апатынан каза тапты. Улкен улы Нурлан Дорш аган ортаны коргау министр! болды. Акж азьщ ауылына MerniT са л д ы р д ы . А р ты н а н к,амауга ал ы н д ы . Одан босанып ш ьщ ты. Соньщ бэрш Эбдщде ага кара нардай кайы спай к етер д ь BipaK ол кетерген жукт1 ж у р е п кетере алмады. 2015-ж ы лдыц иплдесш де мецы кез ж умды. Ж аксы аганьщ ж аткан жер1 жайлы болсын! Ж Е Л ТО Ц С А Н Д АГЫ АК.Ж АЗЫК, 1986-жылы мен кызметте ж ок болатынмын. «Озендер ернектеген ел к еш » ж азган ы м yuiiH жа- зьщты болып, Закаш К емелединовтщ пермеш мен «тарихтыц терец цойнауына» саяхат жасаганым уш ш «Ж алын» баспасыныц бас редакторы кызметщ ен Дазацстан К омпартиясы Ортальщ К ем и тетщ щ буй- рыгымен босап цалгам. Алматыныц шет тщдер институтында оцып журген ц ы зы м Лейле ж ел тоц са н KeTepiaici к е з ш д е ал ац га барганы ф отосуретке ту сш калы п, сон ы б1лд1ртпеу yuiiH, цызым ды уйден ш ыгарм ай цамап оты р ды ц. Дазацтыц алауыздыгын цанша жамандаганмен, оны ц б1рауыздылыгы да бар гой. Лейле институтта жаксы окы ды . Догамдык ж ум ы с- ка белсене араласты. Соныц нетиж есш де, Алматы калальщ кецесш щ депутаты болып сайланды. «Лейле Нуржекеева емес, менщ кызым депутат болу керек 143

(> drij wmн HjjjvjfeLc-// /ы________________ ед1*, - деп, Кер1шал А санов деген агамыз арыз да ж азды. Б1рак институт уж ы м ы Л ейленщ жумысына ез багасын бердь Ж елтоксан окигасынан кеш н, 1987-ж ы лды ц кацтарында КГБ-ныц кызметкерлер1 ал ац га ба рга н ж астарды н, Tycipin алган сур етш институт арасына екелш , «М ыналарды танисывдар м а?» - деп аралап ш ы кк ан гой. Соныц 1шшде Лейленщ cypeT i а н ы к Tycin к а лган ек ен . А л а й д а студ ен ттер д щ 6epi: «Ж ок , таным айм ыз», - депть Соны достары ездер1 Лэйлега ж етш зш , кашан тыныш талганш а мен кызымды уйден шыгармадым. Сол кезде Акжазьщ тын, Лезет Асанова деген кызы Ж елтоксан кетерийсш е катысып, сурак пен куда- лауды ц салдарынан жатакханадан кулап ejiiirri дегенд1 ж аны м Typuiire еста д м . Сондай-ак Ж еркент ендрш щ Ербол Спатаев деген баласы да алацда соккы ж еп , содан ауруханада ка йты с болы пты дегенд1 де естдом . Алайда Лезет пен Ерболдыц ездерш де, еке- ш е ш е с ш та н ы м а й т ы н да, б ш м е й т ш де ед1м. А кы рында Л езеттщ Акж азьщ та окыганы рас болып ш ьщ ты . 0K eci Оразхан А санов, uieuieci Алты най деген киллер екен. М ен ауылда жургенде ондай адамдар А кж азы кта ж ок болатын. Сурастыра келе бул А сановты ц ейгйй болы с У сеннщ агасы Асан атамыз- ды ц урпагы екенш аныктадым. «0 , тек и атамыздыц урпагы екен-ау?!» - деп, Лезет кы зы мы зды ц ерлйс жасауга ылайык жерден ш ыкканына кайран калдым. Суретш керд1м, едем1 гана булд1ршш кы з екен. Ж амбыл атындагы А кж азы к орта мектебшде окыпты. А уы л адамдары, мектептестер1 - 6epi оны ц ж аксы бала екенш талай айтып журдо. Туган ауылымнан осындай ел теуелшздшш ацсаган батыр кыздыц шыкканына мен де мактана бастадым. Батыр кызы мы зды баты р дегка келмегендер де болды . Он алтыдагы буганасы катпаган жасесшр1мд1 ж азьщ сыз кшелеген класс ж етекпйсш актау уппн, Лезетка ж ала жауып каралаган казактар да табылды. 0йтеу1р, А лты най uieuieci соттасы п ж ур ш ш ындыкка кез жеиаздо. 144

____________________________________crlkjui-lbtk/itbui, ада.чдп^ы Орталыктан келген ш енеунш тердщ жасосшр1м кы зды зорлаганы да ан ьщ талды. К ы зы м ы зды рана емес, бую л халкымызды зорлап «ш ектен ш ыккан у л тш ы л да р » деген а та к ж а м а д ы . BipaK, eM ip ед1лдж - ке ак,ы ры табан Tipefli. К аЬарм ан к ы зы м ы з д ы ц ка- 6ipi басына казакш а естк ер ю ш орнатылды , Ж еркент каласындагы аудандьщ М эдениет уй ш щ алдына Ербол мен Лезетка каЬармандык, ескертю ш койды . А кж азы к ауы лы ны н 6ip Kenieci баты р кы зы мы зды ц атымен аталатын болды. 03 i оцыган мектебш де муражай ашылды. Батыр аталарымыздыд рухын ж огары кетерген батыр кызымыз А кж азьщ ауылынын атын аскак кетердь МАШ ТАН С ултан бек - м е н щ т у ган iHiM. Ол ата м Е ш м у х а м - беттщ атында, мен екем Н урж екенщ атындамын. Ол да 0з1ханнан туган, мен де Эз1ханнан тугам . 9з1хан — шешем1з, Байсанал болы стьщ немереск eneci - Н урбек. Байсакалды ц бауы ры К емекбай деген Kici ете icKep, сезге ш еш ен болган K ici д есед ь У лкен агаш ауылы мен К ектал-Арасан ауы лы ны н ортасындагы саз Кемекбайдын сазы аталады. Нагашы атамыз сол арага кыстайды екен, ерте кектем де сол арага бие байлапты. Султанбек 1945-жылы туады. Н урж екеш ц eKeci Е ш м ухам бет атам мен ixiemeci Батпан апам Султанбекй атасы мен eж eciнш e кабы л - дады. Атам: «Осы жалпакбас жаксы ж 1пт болады. Bepin оны н атын устай сы вдар», - деп оты раты н. А л апам ол келгенде, «Ц арныц аш кан ж о к па? Айран iuiuii, жана гана нан nicipin ед1м, ж ени!» - деп, ж ш - жапар болатын. Окем согы ска кеткенде жыйырма жаста болган. Согыс топалан кылган оньщ тагдырын жазган eKi хатынан eKi карт ж ан дуниеш мен тусш ген. Анда-санда кы зы Токтар ш еш еме катты соз айтса, «езщ е карасацш ы, ceHi жес1р кылган согы с оны да 10 608 145

ЪеЬцлтан Няфэ/сеЬ-цпм же<пр к ы л д ы . Оган не к ы л д е й с щ ? Н у р ж екем н ен т у я к калганына да теубе», - дейтш апам. Мен оны сан рет есйгем , сан рет тусш уге тырыскан болатынмы н. Эйелдер арасындагы дакты гы с пен жуз- ш айыс - менщ бала куш мнен бакылап ескен ку- бы лы сы м. Bip сез олардыц басын косса, 6ip сез оларды ц кенДлш цалдыратын. Опырылмайтын, му- ж ш м ейтш журен кусап тек Батпан апам ез мшезшен е зг е р м е й т ш . « А й тц а н н ем елер ай та 6epciH , ауыз езш ш ь Бексултан ш ыцкан жерден Султанбепм де ш ыккан. Е кеуш кудай ажыратпасын деп, Султанбейм- н щ аты н Бексултаны ма уксаты п ез1м ц ой д ы м », - деп отыратын. Bi3 Эппрары цты ц касы ндагы уйде отырганда Султанбек И мэди аксакал мен Омар аталар отырган уй л ер дщ арасы ндагы 6ip-6ipiHe ж апсарласты ра салган там уйлердщ б1ршде туратын. Е ю ара ж уз елу-ею ж уз метрдей. Султанбек онда, шамамен, уш -терт жаста. Bi3 ауы згы уйде тац ер тец п ш айды in iin оты рганбыз. Апам ете елгезек, ты кыр еткещ ц естш коятын сергек K ici еда. К ен ет орн ы н ан у ш ы п турегеп eciKKe карай журдь - Ж алпакбасым келш тур-ау деймш . EciKTi а ш ы п к а лганы да с о л , ж ы п е т ш С ултанбек Kipin келда. С ы р тк ы eciKTin ту т к а сы н а бой ы ж етпе- гендж тен, ол унем1 б1реудщ не ш ы кканы н, не ю рге- н ш ecTin к у и п ту р а ты н . Ол еуел1 атам а салам береда. А там мандайынан и1скеп касы мы зга отыргызады. Т ура га н таба н а н н ы ц д астар ха н д а гы ец ipiciH сон ы ц алдына кояды . Сонан сод одан ецгсме сурайды: - Ж алгыз езщ корыкпай келдщ бе? - Ие. - Ж олда ит ж ок па екен? - Ж ок- - Бар болса, коркар ма едщ? - Ж ок- - ^ольщ а тас алып, корасына куы п тыгар ма едщ? - Иэ. - Е, бэсе, маган тарткан бала солай болады. Андагы наныцды ж еп, ш еш щ ц ini. Тамак ж ей алмаган адам батыр болмайды. 146

________ ■■7/v/y/?- ihik/iihin, /KHMilnj/bi Сол жылдьщ тамызы болуы керек. Ж ета-сепз бала Кайырма деген сайга барып ж иде теруге бел будьщ . 1ппм1здеп ец KiuiiMie С у л тан бек еда. К а й ы р м а г а ж а - кындаганда тж е н д к тастак ж ерге тап к ел д ж . BepiMie д е ж а л а ц аяк,пыз. - Ойбай! - деп, 6ip кезде Султанбек ш ар ете калды. А я г ы н а тем1рт1кен K ipin KeTinTi. Ж у р т о н ы ш о - цайна тж ен дейдь Тым катты, оцайлыкпен сына коймайтынына карап, балалар тем1ртжен дейтшб1з. К ар бы зд ы ц ж ел нзш ш е ж е р г е ж а б ы сы п е с е д ь Ол Ti- к е н н щ ец у зы н у ш ы м ен а я гы м ы з га KipreH е з г е та- кенд1 ш укы п алып тастайты нбы з. Табанындагы тйсенда суы ры п алып ем , Султанбек урейленш , одан ары журмей койды. Амалым ж ок арк ам а к е т е р ш а л ды м . С е й т ш 6ip-eKi ш а к ы р ы м ж ер ге о л м еш MiHin ба рд ы . Кайырмада жабайы кара ж иде еседь У л к е н д т нокаттай (гор ох ) гана. Ж и де атауы секиц ц ол д а Ke6ip, 6ipaK тетт1. Т ойганы м ы зш а ж еп , к он ы -к он ы ш ы м ы зга толтыра Tepin, ауы лга кайтты ц. Табанына тж ен KipreH ж ер ге тая н га н ы м ы зд а С ул тан бек к ы ц к ы л д а й бастады. - Табаным а тж е н к1ргел1 ж а ты р , - дед1 ж ы лам- сырап. K ipreni жаткан тж ен ш рмей турганда тагы кетерш алдым. Ш ш кентай кезш де Бексултан дегенд1 айта алмай, мен1 «М аш тан» д ейтш . О ньщ о л с е з ш к ы зы к к е р ш , Цали ага н ы ц у л к ен у л ы м а р к у м И манберд1 д е мен1 мазактап анда-санда «М аш тан» деп коя ты н . С ултанбек екеум1з eKi уйде ессек те, 6ip атаны ц баласы ед ж . Ол А л м аты да 1 9 74 -ж ы л д ан 1 9 8 0 -ж ы л д ы ц к е к т е м ш е дейш ейел1 Бетш ул мен кы зы Гулж ан б1збен 6ipre 6ip уйде турды . Сонан соц 6i3 баска уй алды к та, 6i3 турган уй Султанбекке калды. Мен университетте окы п жургенде, Султанбек мед- институтка т у ей . Оган жатакхана берш медь Катты киналдык. А кы ры мен жатакханадан ш ыкты м да, Султанбекпен 6ipre петер жалдап турдык- 1964-жылы ку зде мен А й з а ш к а уйленд1м. Енд1 уш еум 1з 6ip re 147

Ь ексцш мн W tifafeehM im ______________________________ пвтерде турдыц. Сейтш 6ip отбасы болып басымыз 6ipiKTi. О кез м ен щ ец бакы тты кез1мнщ 6ipi болатын. Туцрыш п ер зек т Гулжан туранда С ултанбектщ калай к у а н га н ы ел1 к е з ал ды м да . А й з а ш э ж е б ол д ы , мен ата болдым. Айзаш ты Гулжан «Деу мама» дейтш. 2004-ж ы лы 6-тамы зда Султанбек Ж еркент цаласы- ныц ауруханасында досым А кж ол екеум1здщ кез алды мызда кайты с болды . Вб1лхан Д астеевтщ ж уз ж ы лды к тойына барганда кан тамыры бггелш калды. Бауырдан, оньщ ш пнде агадан емес, ш щ ен айы- ры луды ц не екенш ерк1м б!ле бермейдо. Мен оныц М аш тан деген дауы сы н ecrin ест1м. Студент кез1мде Мед1гали деген досы м м еш Векш д ейтш , кей ш Айзаш та, С ултанбек те BeKic деп к етть «BeKic!» - десе С ултан бектщ ун1 кулагыма келедо, сол кезде менщ кандай куйде болатынымды 6ipfle-6ip адам бiлмeйдi. Т ек ез1м б1лем. Оны бй ш ей тш дер, бауыр дегеннщ ц аси етш те к би ол огия л ы к туррыдан рана тусщеда, менщ жанымныц калай киналатынын еш ю м тусш - бей д ь Тек ез1м тусш ем . Б1реудщ ж аны н жаралаганнан лезет алатындар болады. Оларды рылым «Садист» дейдь Олар езш щ топас лезетше бола сенщ улшлдеген бауырьщньщ кулпарш асын ш ырарып тастайды. Сенin киналганьща к у а н а тусед1. MeHi д е се й тк е н адамдар табы лды . Оцай табылатындар оцай жогалады. Ш ын бауыр пайда 1здемейдь Бауыр бауырга камкор болу уш ш т у а д ы . BipiHe 6 ip i с у й е н ш , с у й к е ш п е с к е н бауы р- л арды ц 6ip-6ipiHeH алш ак болгандар - езш е e3i ж ау адамдар. Оларга мен баскаш а бага бере алмаймын. К ездщ соцырлыры мен кещ лдщ сокырлыгы - eneyi eni баска. К ещ лдщ сокырлыгын халык надандык дейда. Оныц кесапатын надандыцтыц e3i де кетере алмайды . Ол - Tipi а т м н щ 6ip Typi. С у л т ек ем к а н д и д а т т ы гы н М ескеу д е к о р гад ы . Оран А й з а ш , д о сы м А к ж о л м ен айел1 Р и м м а тертеум1з бардык- Ж етекпш й Пугачев деген академик екен. Ж актауш ысы Яцы к те медицина гылымдарыныц докторы болды. Тертеум1здщ де тебем1з кекке жет- 148

____________________ <jjfajcAЫ кт ыц adaMdafm кендей куанып кайттык- М ескеуде банкет бердш , каланы араладык, карык болдык- Уш жылдан кейш Молдаван ж азуш ы сы Спиридон Вангелидщ ш акыруымен Дуанышбай Дурмангалиев екеум1з Киш иневке бардык- Сонда мейрамханада о ты р га н ы м ы зд а 6ip ж а с ж1г1тке С п и р и д о н 61зд1 таныстырды . 0лг1 ж1г!т сонда: - Ci3 С ултанбек Н ур ж ек еевтщ агасы ем есш з бе? - деп ш уш ркелесе кетта. - Мен ж акы нда докторантурада окуга М ескеуге жургел1 ж а ты р м ы н , - деда. Мен оган да, уш ж ы лд ы ц imiHfle докторлы гы н коргаткалы жатканын молдаван халкына да катты кы зы кты м. Султанбек болса, «Д окторлы кты коррауга теж 1рибе ж а са п 6iTTiM, 6ipaK к о р р а й сы ц д е ге н еш к1м ж ок*, - деп ж урген-дк А кы ры алпыска жакындаганда е л ш -та л ы п ж у р ш к ор г а д ы -а у . Енд1 к ы з м е й ж о г а р ы - лап кетер деп еш ш м корыкпайтын уакытта коргады. «Еш тен кеш ж а к сы » дед1м д е кой ды м . Султекем - А цж азык ауылынан ш ыккан туцрыш ралым. Туцрыш кандидат та сол, туцрыш доктор да сол. Ецбегш щ аркасында балалар урологиясы ж енш де республикалык беделге ие болды. Республикалы к Бас хирургы атарын алды. Республикалы к А б у И бн-Сина (Авиценна) сыйлырын алды. Балалар урол огия сы санатында операция жасауда жацаш а он ш акты турш ойлап тауып, оган авторлыц патент алды. Дер1герлж терм индерд1 к а за к ш а л а у iciHe де Султекем улкен улес косты . Дазац тШ н де «Балалар урологиясы» атты туцрыш окулы к жазды. Дерш ерлж тацырыпта б1рнеше ш теп ж азы п, ез фамилиясыныц алдына жетекш нй К.С. О рмантаевтыц аты н цойып жазатын. Онысын мен онш а уната бермейтш мш . «Сол уш ш докторлырыцды, коргатпай ж ур м е?» - дейтш мш . Амал не, езш-ез1 аямай ж ум ы с йзтеудщ салдарынан журек ауруына шалдыкты - акыры сол ауру алып ТЫНДЫ. Ол курдел1 операциялардыц ешб1ршен ж урексш - бейт1н дер еж еге ж е т й . в й т к е ш б Ш м ш е , ш еберл1гш е 149