Б. Нұржекеұлы. т15

Ъексцлш п fiifb heke-m u________________________ КЭНЕ. ЛАТЫНРА КАЛАЙ К0ШЕМ13? Б1ршппден, казак т ш щ табигатына сай жана емле жасауымыз кажет. Ондагы басты устанымымыз Ахмет Байтурсыновтьщ ережеге карап тш жасалмайды, ереже талдщ табигатына карап жасалуы кажет деген кагидасы болуы - мшдет. Екшппден, кецес заманында тйим1здщ туп тамырын Курту максатында ойлап табылган кагидалардан батыл бас тартуымыз керек. Уппнппден, дурыс жазу ережесш жасауда казак т ш н щ Heri3ri кагидасы болып табылатын ундестж зацын басшылыкка алуымыз кажет. Осы талаптарга суйене отырып, мен мынадай жоба нускасын усынамын. Казак жазуыныц н еп зп ережелерй Казак тйпндеп дыбыстар 31 ершпен тацбаланылады. Олардыц ем ш ей былай: £ VА а Z z L I О о Ss Ыы 6lu Ал зы z 1 Ос <3» а гы лы о сы ы 5 ; у0 3 I i М m 0 е T t F f Ь ьо»ды1иj(/ПтОсгг* &j с э МЫ в Biaip\"ia В в Е е K k N n Р р U и X х С с Окылуы б ы 6 с Кк Л* Рпты tА и XXы* шы е к/ ны У ..... VG г. к к - П Rr V ¥ Hh - (у К г г/ ' .7УСЫ/ V Лк ыц ыр ha Казак типнщ дурыс сейлеу, дурыс жазу Heriei ундестж зацымен калыптаскан. Сондыктан дыбыс- тыц, буынныц, сездщ , й ркес пен сейлемнщ - 6epi- нщ дурысы мен бурысы ундестж зады аркылы аныкталады. 448

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ сЛ^р)мЗыщыц адтдары Барлык, дыбыс дауысты, дауыссыз жене екщай болып ушке белшедь Дауысты дыбыстарга мыналар жатады: а, е, е, о, е, у, у, ы , i. Барлыгы - 9. Дауыссыз дыбыстарга мыналар жатады: б, г, г, д, ж, з, й, к, к. л, м, н, ц, п, р, с, т, ф, х, h, ш, Барлыгы —21. Б1рде дауысты дыбыстыц, б1рде дауыссыз дыбыстыц цызметш атцаратын «у » екщай дыбыскд жатады. Ундестйс зацына сейкес эр сездщ ep6ip буынында 6ip гана дауысты дыбыс айтылады жене жазылады. Дауысты дыбыстардыц шпнде а, о, у, ы дыбыстары жуан дауыстыларга; ал э, е, е, у, дыбыстары жщДнке дауыстыларга жатады. Ж уан дауыстысы бар буын жуан, ж щ ш ж е дауыстысы бар буын «ж щ ппке буын» аталады. Егер сездщ алдыцгы буыны жуан болса, оган жалганатын келей буын да жуан болады, ал егер алдыцгы буын жщ ппке болса, келеи буын да жщ ппке болады. Мысалы: ар-ман-дас-тар, ца-за-гым, ба-уыр-лас-тар, ке-мен,-гер, тер-бьйе-пп, тагы сол сыякты. Дауысты дыбыстар 6ip ез! де жене буын бола алады. Мысалы: а-ла-кан, е-уе-ле-ген, у-лыц, е-рек- ше, ы-дыс, у-mp, т.с.с. 9р сездщ магыналы Heriei туб!р болып табылады. Егер Ty6ip сез жуан буыннан жасалса, оган жалганатын цосымша да жуан болып жалганады; ал жщДшке болса, цосымша да ж щ ш ж е болады. Мысалы: ацыл- шы, бала-лар-га, ертец-гьлпс, жылцы-шы, Kici-лш , кеп-ышпк. Ек1 немесе б1рнеше Ty6ip сезден цуралып, 6ip магына беретш жене ундестш зацына сейкес сол Ty6ip сездердщ не соцгы, не басты дыбысы езгерш барып 6ipirin турса, ондай сездер б1ржкен сезге жатады. Мысалы: «Бесцарагер» еш , Баргернеу тауы, ашудас, колгап, царагаш, саржайлау, елара, Сарезек, жарганат, кегешс, шегара, кезгарас, т.с.с. 29-608 449

Ьексцлтан \\НiilvjfAv-цчы_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ BipHenie туб1рден куралган сездер 6ip магына 6epin турганмен, сьщарлары 6ip-6ipiMeH ундестж задына сэйкес езгеркже ушырамагандыдтан, ягни 6ip-6ipiMeH 6ipirin, Kipirin кетпегенджтен, олар кос туб1рл1 немесе кеп туб1рл1 свзге жатады. Мысалы: ауылшаруашылык, итарка, Сарыбай, муражай, енуран, жеруйык, дарабоз, Майтебе, Аралтебе, Момышулы, т.с.с. Егер ш сш щ аты-жеш дауысты дыбыска аякталып турса, оган «улы» сез1 сызбаша аркылы косылады. Мысалы: Нурмолда-улы, Тауасар-улы, т.с.с. Ундестж задына багынбай, жуан немесе ж1дшже буынныц 6epiHe e3repicci3 жалгана беретш де косымшалары мен сез белшектер1 бар. Негазшен олар мыналар: -ад, -ай, -ау, -кой (-гой), -кер (-rep), -TiKi (-дпй,- Him), -хана, -сымак, -жан, -хан. Мысалы: едш- ак, дурыс-ад; ел1м-ай, балам-ай; келд1м-ау, алдым-ау; намыс-кой, сэн-кой; дана-гей, деме-гей; жумыс-кер, бап-кер; камшы-гер, дерьгер; шаш-TiKi, ерш-дж1, дан-дйй, Tic-TiKi; бала-HiKi, ага-нйй; дем-хана, ас- хана; бастык-сымак, уй-сымак; апа-жан, келш-жан; 9з1м-хан, Ораз-хан, т.с.с . Еымджке - H ixi косымшасы жалганганда, Ty6ip сездщ соцгы дыбысы Tycin калып барып жалга- нады. Мысалы: ол+нж1=онпй, сол+нж1=сонж1, а н а у+ ш т= а н а тю , мынау+шк1=мынанпй, т.с.с. Сездер мен сейлемдердщ айтылуы мен жазылуын уйлес1мд1 ету уппн, тур л ш е тыныс белгшер1 пайдала- нылады. Мен-магынасына байланысты сейлемдердщ соды- на нукте (.), сурау белгйд (?), лед белгнд (!) койылады. Сез сездщ , сейлем мен сейлемнщ 6ip-6ipiMeH байланысу ерекшелжтерше дарай араларына yrip (,), нуктел1 у й р (;), кос нукте (:) белгшер1 койылады. Реттш сан ей м н щ сандык Ty6ipi сандармен жазылганда, оган жалганатын -ыншы (-ншы), -iHuii (-H uii) журнактарыныд орнын сызыкша (-) белгмя алмастыра алады. Мысалы: 1941-жыл, 19-гасыр, 6- мамыр, т.с.с. 450

^ Ь к а З н щ н ч адапдаръ Ал сан ейм нщ Ty6ipi сандармен жазылса, оган косымшалар сызбаша (-) аркылы жалганады. Мысалы, немерем 7-ге толды, ез1м 54-ке аяк бастым, т.с.с. Жазып келе жатканда, сездщ жолга симай калган ! белит келес! жолга буынга белшетш тусынан гана Ij сызбаша белгйй аркылы тасымалданады. Сездщ жалгыз дыбыстан туратын буынын жене кййнщ бас ерштен гана туратын аты-жеш жеке г калдырып тасымалдауга болмайды. Мысалы, былай 1 тасымалдауга болмайды: а-дам, ы-рыс, А.С.-ны ! 6ipiHHii жолга калдырып, eKiHmi жолга «Теу1рбаев» ; деуге, е-ке, т.с.с. Рейми кужаттарда, мемлекеттж, обылыстык,, I аудандык жене мекемелер мен кесшорындар децгейшдей буйрьщтар мен жарльщтарда магыналас сездердщ тек едеби нускасы гана пайдаланылады. Мысалы: отбасы, шацырак, т уп н , жануя сездершщ едеби нускасы «отбасы » болып табылады. «Туган», «Туылган» сездершщ едеби нускасы «туган» ceei болып табылады. Мысалы: «Отбасы жене неке» зацы, туган жер, туган кун, туган ел, т.с.с. | Атау сездердщ б1рде-б1ршде eKi дауысты дыбыс катар айтылмайды жене жазылмайды, сондай-ак б1рдей eni дауыссыз дыбыс та катар келмейдЬ Сон- дыктан бул ережеге кайшы келетш шет тшден енген I сездер тишДздщ зандылыгына багындырылады. Мысалы: махабат («махаббат» емес), лезет, молда, муде, т.с.с. Шет галшен енген сездер мумкшдшшше тйпм1здщ ережесше сай калыппен кабылданады. Мысалы: бизнес (тййм1здщ зацына сай келед1) конкурс, im cneK Tip, еписер, самауыр, кереует, M im cTip, дерекгар, 6ipreflip, бугалтыр, кемпуйгар, нем1р, кекки, тещ а, м и п н п , уйез, елекгар, т.с.с. Дыбыстардыц мен-жэйш, егжей-тегжешн дыбыс- тану 1л1»п (еуропаша - «фонетика»), ал сездердщ мен-жвйш, егжей-тегжешн сезтану LniMi (лексика) зерттейдь Бул ережеде каралмаган меселелерд1 сол саланын, мамандары карастырады. 451

Ъексцлтт (Нгфэ!секе-цлы Кецес заманында мундай тш зацы женшдей кужатты ушмет басшысы бештетш, бул кунде президент, ягни мемлекет басшысы бештедк Сондык,- тан, мумкшдшшше еттеген-айларды ж1бермеген жен. 0 з жобамды ортага салган соц, оган тусш ж те бере кетешн. Кецес е ю м е й Ахмет Байтурсынов жасаган елшпеден казак, тьлш алыстату упйн, eyeai латын epi6iH енйздк Алайда ол элшпеге де орыс apinTepiH енпзе алмагандыцтан, 1940-жылы орыс жазуына кенпрдь Орыс й л ш д еп дыбыстар тугелдей казак елшпесше енген соц, ол 6ipTe-6ipTe iniTefi ыдырайды деп умйтендь Алайда ол ум й тубегейл1 ацталмады. Аздап цана зардап шеккешмен, TlniMie ез табигатынан ажырай цоймады. Казак тшшдей жалгамалы (аглюнативй) т!л ушш еш дыбысты 6ip epinneH белплеу, эрине, й л д щ ундестж зацын, еуездипгш бузатын едь BipaK сонда да буын ун десй п сакталып калды. Ce6e6i ё (й+о), ю (й+у), я (й+а), щ (ш+ш), ц (т+с) секшд1 ерштер сездердщ табиги буынын сындыра алмай e3i белек буын 1шшде кала бердь Мысалы: ёл-ка, а-ю, та-як, цирк. Тек «щ » epi6i гана буын ун д е ст т н е цайшы келдк «аш-шы» дегеннщ орнына «ащ ы» деп жаздыц, «туш-шы» дегеншц орнына «тущ ы » деп жаздыц, оны 6ipaK «а-щы» деп те, «ащ -ы» деп те буынга беле алмадыц. Эйткенмен ондай сез тийм1зде аз болгандыцтан, тШм1з бэлендей бузыла цоймады. Алайда «ъ » (жуандыц белй), «ь» (жщ1шкелж белй) дегендер, в, э, m pinTepi ептеп-септеп тиим1здщ табиги цалпына Kecip жасай бастады. «Елекйр» дей салудыц орнына «электр» деп e3yiMi3fli кердш, «вагон» дегещц «багон» деп айту надандыц, сауатсыздыц деп сенд1рдь Ал «ъ » мен «ь» - eneyi дыбыс пен буын ундесйгшщ 6ipa3 берекесш алды. «Нел» дей салмай, «ноль» деп жаздыц, «рел» демей, »роль» дедж, «резиез» демей, «разъезд» дедж, «ертел» депзбей, «артель» деп жазгызды. Тжге озбырлыц жасау 6ipTe-6ipTe улгая бастады. Оган ез галымдарымыз ат салысты. 452 Ь.

Цазактыц ry6ip сездершде б1рдей еш дауысты дыбыс та, б1рдей eKi дауыссыз дыбыс та келмейтшш бше турып, галымдар «пойыз» дегецда, «поезд» депзда, «махабат», «лезет», «муде» деудщорнына «махаббат», »леззет»,»мудде» деп жазгызды, айткызды. Тек «миллион», «алла», «доллар» дегешм!зге тшспедь Орыстьщ eKi дыбысты 6ip epinneH белгшеу1 де тйшйзд1 ойдагыдай ойрандай алмаган соц, ез тиим1здеп eKi дыбысты 6ip epinneH белплейтш завды 1957-жылы енпзда. Ол - «ы » мен «й »-д щ , «i» мен «й »-д щ орнына енген 6ip рана «и » epi6i. Бул, сез ж ок, TiniMiere топалацдай тидь Дыбыстын да, буынныц да екес1н танытты. Ундестш зацыныц yHiH einipyre ук1мет улкен кызмет жасаган ерекей осы болды. Бурын казак й лш де 6ip-aK «й » дыбысы бар едь Оныц e3i дауыссыз дыбыс болатын. 1940-жылы орыс epi6iHe кешкен сок, елшбшм1зде «и » деййн дауысты дыбыс пайда болды. Ол « и » -д1 латын елш бш де казак й лш е енг1зе алмап ед1, сондыктан оныц eeiH езгерту каж етйй туды. Мысал келйрешн. Алдымда латын epi6iMeH жазылран Себит Муканулыныц 2-ini (Алматы - Цазан, 1936-жыл) томы жатыр. Онда дауысты «и» жок- Мысалы, «bijlik» (бш лж ), «ije» (ш е) деп жазылган (78, 79-бет). Орыс йлш де бар дауысты «и » дыбысы казак йлш де неге болмауы керек деп шешкен ралымдар дереу «и » epi6iH колдан жасап кеп жiбepгeн гой. Оны жасау уш ш , yHeMi оныц алдында туратын «i» дыбысын дербесйгшен айырып, «i» мен « и » -д1 6ipiKTipin, е ю дыбыс пен е й ерштен 6ip рана «и»-д1 жасай койран. Орыстар сейт дед1 ме, ез галымдарымыз се й т й ме, кез1р оны ешшм аныцтай алмайды. BipaK ф екйнщ аты - ф екй. Сеййп казак й лш де дауысты «и » дыбысы 1940-жылры epin езгертумен 6ipre келдь EHfli «бил1к», «ие» деп жазура межбур кылды. Каптаган калыц сез «i» деййн сыцарынан айырылып, жалрыз дыбыс жалрыз epin «и » пайда болды. Соныц салдарынан «б ш ш », «к й п к », « й ш с » , «ш Ш », «ш т», «к!й1м* деудщ орнына «б ш к », «к и ш », « т и к » , «ш и». 453

{п'карпшн 11црцА е-ц1ы ______________________ «и т », «KHiM» дей салатын болдык. Одан, врине, кш к арк,ар болып кеткен жок, 6ipaK буын ун д ест т бузылды: «6i-HiK», «Ki-й ж », «Ti-шс» деген еуезд1 буынньщ орнына «би-iK», «ти-ic», «ки-iK» деген дж- Д1к еткен буынга тап болдьщ. Зан, т1лдщ табигатына карай жасалмай, тш зацга багынды. «И » epi6iH тубегейл1 с1щру упин «ин» деген дыбыстан басталатын шет сездщ берш езгертпей жаздырды. Ал «ин» деген буын казак тжшде мулде ж ок едь Сондыктан «ш ж ш ер», «iH icлектор» деудщ орнына «инженер», «инспектор» дел жазуга межбур болдык- Т1л зацын коргайтын Ахмет Байтурсынов ол кезде арамызда ж ок, 6ipaK Байтурсыновтарды жамандайтындар каптал турган шак болатын. Алайда бул езгержтер де езгертупплердщ кещлшен пилкпады. Буын ун десй й 6ipa3 бузылганмен, б1ржола бузылмады. Ce6e6i «и »-д щ алдында келетж «ы » дыбысы буын ундестжш бурынгысынпт сактап кала бердь Себецнщ «1950-жылы П1ыккан «Менщ мектептер1м» атты ютебш е карасак, «ы »-ны кирил epi6i де буыннан ыгыстыра алмапты: «сыяктанды» (9- бет), «люкыйып» (9), «сыйбан» (ру) (23), «кыйылган» (97), «таныйды» (277) болып тур екен. «Тойады», «койады» (168-бет) дегендег1 «й », мен «а»-ны косканмен, «ы » мен «й»-ды 6ipiKTipe алмапты. Сондыктан 1957-жылгы езгерк н е т ш е н «ы* дыбысына да «i»-HiH кебш к и т у каж етттнен туындапты. Енд1 шынында да, ундестж зацыныц шыркы шак-шелегей болды. Царакыз: *сы-йыр» деп буынга белудщ орнына «си-ыр» деп белуге межбур болдык- «Сый» емест1 «сый» деп окыдык- «Ты- йа- нак» деудщ орнына «ти-я-нак» дедж. Шындап келгенде муньщ 03i сауатсыздык едь Ойткеш ею ерш тщ орнына журетш 6ip epinTi тарата койсак, бул сез1м1з былай гой: «тый-йа-нак»- Е ю «и»-д1 катар келт1ру деген тийм1здщ н е п зп кагидасына кайшы едк Одан да латын непзшдепдей болмаса да, «ты-янак» деп буынга белуге болатын ед1 гой. BipaK ейтсе, 454

_ _ _ _ _ _ _ _ _ оА!<$саЗык/пыи, адандауы буын ун десй й бузылмайтын ед1, сондыктан осылай зорлау галымдарга кажет болды. Бул зацныц е д е т жасалганын осыдан-ак ацгаруга болады. Эйтпесе тш галымдары Йл1м1здщ н е й зй зацдылыгын бшмейд1 гой деййз бе? «Ы » мен «i» орыстыц «и »-ш дауысты дыбыс рейнде казак тшше енйзуге н е й зй кедерй болгандыктан, оларга шабуыл б1рте-б1рте удедь TinTi «ы рай», «ылай», «ы йы к». «impiM », « ш г ш к » , «ылак»> «ш ш », «ылау» сыкылды сездерден оларды алып тастау етек алды. «Рысж ан», «Ры сбике», «Р ай», «ылац», «лай», «иыц» деп жазуды мэртебе санадык- Ал шын меншде, орыстыц «рай» (жумак) ce3i мен б1здщ «рай» (ауа райы) ce3iMi3 омоним бе? «Ы »-ны ыгыстыру нетижесшде, орыстыц «лай» ceei (иттщ ypyi) цазацтыц «лай» (былганган су) сез1мен кепмагыналы болып (омоним болып) шыга келдо. K ici кулейн-ак нерсе. «Ы »-ны алып тастасац, 6ip буыны кемш шыга келедь Тек й л д щ еуезш, ун десй й н бузганнан баска цызмей жок- Мысалы: «ы-рыс» деген е й буынныц орнына 6ip буын «ры с» дедш. «I-лес-кул» деудщ орнына «Лес-кул» дедш, сонда «ш ее» сез1м1з «лес» (орман) болып шыга келдь Бузуды 6ip epinTeH бастау ep i бшш бейдк ep i ерщен Куртады гой. «Ысырып таста!» мен «сызып таста!» 6ip емес кой. B ip epinK e мен бермей ж урш бар ерштен айырылмадык емес пе? Бул, сез ж ок, едеш жасалган кастандыц. Казак й лш де ежелден е й турл1 «и » ж ок, болмаган. Сондыктан тйпм1зге узак уакыт зорлык жасаган жасанды дыбыс пен жасанды ерштен айырылуымыз керек. Оны алшбиден алып тастауга тш еш з. Будан бурынгы галымдар бШ м й зд ш танытты деген тужырым тумайды. Тек едеш жасалды деген гана ой туады. Мысалы, цолымызга устап журген гезетй «газет» деп алудыц цандай цаж ей бар ед1? Эдеш буын ундееййн 6ip сезбен болса да буза тусу уппн солай айтылды. Сол едш етйздш й зацдандыру уш ш , орыс 455

т1Л1нен енген атау сездер езгертшмей, орыс тиинде калай жазылса, казак тйпнде де солай жазылады деген 6ip бап жасалды. Ол зацныц соракылыгын каракыз парсы мен арап тШ нен енген сездер гана езгертйлш жазылады деген тагы 6ip бап жасалды. Олар шет тип саналса, орыс Tini шет Tini саналмайтын сешлдь Теуелс1здш алганымызга 25 жылдан асса да, ол зац ел1 купйнде калып отыр. Калымдарымыздьщ «казак тип 6yriH елее», ертец e3i еле коймайтынын осыдан- ак керуге болады. Себецнщ аталмыш к1тебшдег1латыншада «вктебер» (77), «аптамабел» (76) деп орыс сездерш ез тйпм1здщ ыркына кенд1рсе, сейтш кажетс1з арштерден кутылса, кешн 6i3 «октябрь», «автомобиль* деп жазып, айтылуы 6ip баска, жазуымыз 6ip баска болып кеткен ж ок па? Буын у н д е с т т курымаса, «ъ », «ь» белгшершщ бетке шыккан суйелдей болып туратынын галымдар, ерине бьлдь Бьлген соц, бузуга тырысты. «Ke3ipri казак тип* деп атаудьщ орнына «Даз1р п казак тип» деп, буын ундеетшш терк етш турган сезд1 де едеби нуска етш алуда да мен бар-ау деп ойлаймын. «К ейтш ?» деген сураулык шылауды да «кайтш?» дегенмен ауыстырдык кой. Себецнщ латынша томында «халы» деп ундеетш зацын сактай жазылган сезд! (9-бет) бу гш п Орфографиялык сездак «xani* деп «дурыстапты» (2006, 566-бет). Осыдан-ак едейипк дегешм1з ацгарылып турган ж ок па? TinTi Себеч пайгамбарымыздын атын да «Мухам - бед» деп (176) казакыландырыпты. Менщше, оныц дш ге де, пл ге де еш туШткип жок- Егер оны тушт- кьл санасак, онда пайгамбарларымыздын атын 6ip- келкьлендорш, не Моисей, не Муса, не Иусус, не Иса деп жазбас па едне? Улттыц талш езгерткЫ келетш дш болмаса керек. Дши сездерд1 езгертпей айта- мыз деупплер - доннщ н е п зп максатын бурмалау- шылар. «Думше молда дш бузар» деп халкымыз бекер айтпаган. 456

______________________z/UcpIcaSbifaimu, адамдефы- «Мый» деген сез бен катар нотада «ми* деген де атау бар екенш, екеуш де 6ip-aK турл1 етш жазуга болмайтынын галымдар б1лмед1 гой дей й з бе? Eneyi де «ми» деп жазылып турса, кай зацга сейкес 6ipiH «мый, 6ipiH «ми» деп окуга тш сш з? Енд1 осылардыц зардабын карацызшы: eni6ip бугш й жас «кекеш с», «шекара» сездерш «кегеш с», «шегара» деп айтпайды. Тацдап алынган теледиктор i мен радиодикторлар да солай. Неге? Ce6e6i олар «кегеш с», «шегара» болып жазылуга т ш с 6ipiKKeH сездер. «Кек» сезш дей «к » дыбысы «кегерген», «к е й », «к ей р ек » болып езгеред1 де, неге « к е г е т с к е » келгенде езгермей калады? Ол ундестш задына багынбайтын сез бе? «Ш ек» сезш дей «к » «ш е й », «ш ей Hie» болып «г» -ге езгеред1 де, неге «шегарага» келгенде езгермей калады? Тшдщ «камын жеп жургешм1здЬ> бейнелейтш мундай мысал тым кеп-ак. «Кеп» демекпп, дыбыс ундеейй дегенд1 ещ туй л туешде де ест!меген 6ip диктордьщ «кеп адам» деп турганын есйд1м. Кудай- ау, оны «кеб адам» дейд1 гой. Калай жазылса, солай, | дел окып турмын дегеш гой, cipe? Орыстар «араб» дейдк б1зде де «араб» деп жазып «арап» деп окитын болдык- Буын ун деей й деген н ей зй зацымызды терк еткешм1з сондай, буынга мен бермеуге айналдык- Сондыктан орыс й лш ен енген «область» сез1н «облыс» деп жазып журм1з. Сонда буынга «о-блыс деп белем1з бе? 0лде «об-лыс» деп пе? Eneyi де буын бола алмайды. Дурысы «о-бы-лыс» кой. «Министр» дегещц орыс йлш ен енген сез деп, езгертпей жазып журм1з. Буынга белсек, «ми-нистр» болып шыгады, «нистр» деген буын й лге тастаган бомбы секшдь Осы сездщ ifteci еуропалыктардьщ e3i «министер» деп жазады, соны да кермейтш казакпыз? Сездщ еуездШ й дауысты дыбыстыц араласуына байланысты екенш Байтурсынов айтуындай-ак айтып кетш едк не керек, оны ел1 тывдамай келем1з. Бшмей- т1н, бшгеншц й л ш алмайтын 6ip халыкпыз. 457

IЫ п щ ш н ! hilw Ae.-tpbt_____________________ Мэселе б1здщ шет т1п сездерш айта алуымызда, айта алмауымызда емес, казак деген халыктыц вз тш ь оныд езш е тен завдылыктары бар ма, жок па - сонда. «Болашакка багдар: рухани жадгыру» деп ай- шыкты ат койып, болашагымызды рухани ныгай- туга кещ л белin, Елбасыныц 6epin отырган десш ещц 6i3 дурыс пайдалана алмасак тй им и де, eeiMie де т1л1м1збен 6ipre баяулай-баяулай жутыламыз. Соцгы кезде халык бек1ткен «мурагат», «муражай» сездерш «Сен канша бересщ? Мен канша алам?» дегенд1 гана бйдаретш т1л емес кой 6i3re Keperi. Тьлдщ сездш корын халык, маман галымдар белг1леу1 THic. б з ш щ ыцгайына карай билжтеплер езгерте берсе, ондай тш дщ келеш еп - келте. Кеше- ri кецес заманында да «сот» деп келген сезд1 билш «судья» дегсзда, халыкаралык термш деген желеу- мен «мурагат», «муражай» сездерш кайтадан «архив», «музей» депздк «А р» - деген жуан буын «хив» - ж щ ш ш е; «м у» - жуан, «зей» - жщ1шке. Буын ундестМ екеушде де бузылып тур, «судьянын» сыйкы - одан да соракы. Гасырлар бойы ата-бабамыз калыптастырган тип- м1здщ улттык дестурш бьвдрмей гана, 6ipTe-6ipTe бузуын будан артык эдййн ойлап табу мумкш емес. Бул 6ip сезбен болса да типм1з тузеле 6epciH деген емес, 6ip сезден болса да бузыла 6epciH деген ниет. Бул - ете кауш ть Шындыгында, халыкаралык т1л де, термин де жок- Алда ел1: «Ана сезд1 былай жаздык, мына сезд1 калай жазамыз?» - дейтш киындыктар тур. Б1рауыздыльщка жету yniiH, e n i талай Ж1гер-куш кажет. Ойласайык, сырласайык, акылдасайык. Тек осыныц 6epi улттык болашагы ушш екенш естен шыгармайык! 458

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ c-А4р/саЗы1</иын, mkMikijihi МЕН Б1ЛЕТ1Н НУРЕКЕЦ Нурекец деп отырганым Нурмацан Оразбеков. Ол казактыц зыялы кауымына белгип журналшы, казак 6acnace3iHe ецбей сщген кайраткер адам ретшде таныс. Одан тыс Нурекецнщ адам ретш деп icTepi ез алдына 6ip тебе. Ол кеп адамга кисык, ез айтканынан Кайтпайтын, ез ойын кай ортада да айтып салып отыратын, адамныц бет жузш е карамайтын, жетегще журмейтш, дегенще кенбейтш, кыскасы, ете кырсык адам саналатын. Солайы солай-ды. Мен оны сол MiHe3i уш ш сыйлайтынмын. бй тк еш оран сенуге болатын, алда- майтын, еш ж уздШ п ж ок адам ед1, айтканын айткан кушнде орындайтын. Элдешмнщ айтканына, азгыр- ганына кене салмайтын. Оныц epjiiri де, еркектйл де сол 6epiK мшезше байланысты едо. Ол ете бйпмда казак болатын. Кеп окитын, кеп бшетш. Жене басканыц окыганын, бшгенш сыйлай- тын. BepiH мен бигем деген тэкеппарлыгы ж ок едь 1969-жылдьщ куз1 едь Мен Панфилов аудандык комсомол кемитетшщ 6ipiHuii хатшысы болатынмын. Аудандык конференция етгазуге дайындалып жургем. Менщ 6ipiHUii хатшылыкка кайта сайлануым аудан­ дык партия кэмитетшде шепплш койран. Bip кун1 тацертец аудандык партия кемитетшщ 6ipiHini хатшысы Социалистж Ецбек Epi Шаймухан Сапиев шакырды. Алдагы конференцияныц жардайын сурайтын шыгар деген оймен iinTefi дайындалып бардым. Шекец ете кевдлд1 отыр екен. Жылы аман- дасты, жылы сейлестк - Сенщ журегщ калай едц куанышты кетере ала ма? - дед1 кулш. Мен кутпеген тосын 6ip жардай барын сезд1м, 6ipaK тусше алмадым. - Жаксы, - дед1м мен де кулген боп. - Жаксы болса, онда куана бер. Маган каз1р рана ЦК комсомолдан хабарласты, с е т кызметке шакы- рады, - дедь Бейме барлай карап. - Ж урт ЦК-ара 459

Ъекщлтан Н ф э/сеЬ-цлы _________________________ жете алмай жур, ал ceHi ездер1 шакырып отыр. Бул - 6iere де куаныш. Орныца к1м бар? Сешмд1 6ipeyiq бар ма, ж оц па? - Бар. куаныш дурыс кой. - Ол ез1 осы жактыц баласы ма? - Ие. - Жаксы бшесщ бе? - Б1лем, ага. - «Ага» деген сез аузымнан ephccia шыгып к етп . - Yfi-imiH Kepin журмш гой. Illemeci - вте жаксы адам, ол icici гана осы жактпа емес. - Кай жацтйи? - Аньщ бшмеймш, Атбасар жацтш1 гой деймш. - Жаксы адам ба? - вте жаксы адам. - Жарайды. Сен бугш Алматыга журш кет. Жо- льщнан калма. Меселе сенщ кызметщнщ жогарлага- ныцда емес, ceHi жогардагылардык багалаганында. Мен содан Казакстан комсомолыныц Орталык квмитетше упт-насихат бел1мше кызметке келд1м. Сонда гана б1лд1м, меш багалаган да, осы кызметке 6ipfle-6ip ылайык сол деп шакырттырып отырган да Нурмахан Оразбеков екен. BipaK мен ондай адамныц жер бетшде бар екенш ел! бшмеймш. Ал Нурекец менщ 6ipep ецпмемд! 1968-жылы «Ж улдыз» журналына басылган <■Кшел1 махабат» повес1мд1 окып, соны унатып, менщ не кызмет арткарып жургетмд1 сырттай бйпп журед1 екен. 03i ол кезде комсомолдын Орталык Кемитетшде бел1мше мецгеруппс! екен. «Казакша бшетш, казацы орында кызмет жасай алатын адам керек» - деп бастыктары кадр 1здей бастаганда, Нурекец менщ атымды атаганда, 6epi соны куптай кояды. Сейтш Алматыга келш, зыялы кауымныц, едеби- медени казанныц как ортасына тусе калуым тшелей Нурагацныц себеп болганын мен ешкашан умыткан емесп1н. Орталык Кемитеттщ кызметш аткарып кету1ме де Нурекец кеп кемек жасады. Ондагы ец мацызды меселе ep6ip кужатты тек едеби жагынан емес, ecipece саяси жагынан жан-жацты ойластырып жазу екен. 460

_______________ __________ cAhjcaSwignwH, adm dafm Соныц берше Нурекец устазымдай, туган агамдай камкорлык жасап уйреттк 03i ол icTi туа мецгерген адам болатын. Ол кезде Казакстан комсомолы Орталык, Кемитетшщ 1-хатшысы 0збекел1 Жешбеков болатын. Кужаттьщ ер сезш е, yTipi мен нуктесше дейш дел ондай мен беретш басшыны мен ез басым кездест1рген емесшн. Кей белш нщ ж т т т е р 1 Мескеуге ж 1бер1летш кей кужатты 5-6 рет к,айта жаздырганын айтып ж уг!рш ЖYpeтiн. Тек Нурекен; жазган кужатка рана ©зекен, тузетпей Kepi кайтармай, б1рден кол коятын. Оран 6epiMi3 тац калатынбыз. ■ Алматыда Нурекецмен узак жыл араласып журд1м. Bip-6ipiMi3fli ara-im болы п сы йлап етт1к. Ол кай icTi | де бар ы нтасымен, адалдыгымен аткаратын. Ол ез мешинеймен ж урш букш Цазакстанды аралап шыкты. Еуропага барып, ондагы казак eMipi | мен кецес еш метш щ саясатын сынра ала сейлей- й н Баймырза Хайт, Цанатбаевтармен кездесш, олар- дыц ой-niKipm жазып кел1п ж урдь Нурекецнщ г ондай батылдыгын б и д щ 6ipfle-6ip баска журнал- шымыз кайталай алран емес. Нурекецнщ ондай батыл болатын ce6e6i ол ел1м1 здщ зацын да, талабын да дел бЬгетш, сондыктан ол ез iciH сол зацга сыйдыра отырып аткаратын. Не зацды, не езш щ не жазып, не коятынын бшмейтш журналшыныц цоркак. жас- каншак болатынын ол ез теж1рибес1мен елдекашан делелдеп кетй. Озгелерге калай екенш кайдам, мен yniiH Нурекец­ нщ орны ойсырап турады. Одан кеп нерсен1 уйренуге болушы еда. Ец бастысы азаматтыкты да! 461

г МАЗМУНЫ | Куанышбаи Цурмонеалиев. Мурнтына жеткен жазушы ... 5 Лкжалыктмн аламлары ( оит олгам) ..............................18 Туган ауы л................................................................... .. Узынмурт Узак батыр..................................................2 1 Усен болыс............................................................... .. . 33 Ю тенбек......................................................................... 36 А к а т ............................................................................. 39 Кутумен кешкен гумыр......................... . . ..............44 ♦Б1з келгснде Латвия аман едЬ ..............................59 в л 1мнеы корыкпаган Ракыш ала...............................62 Баркорнеу....................................................................... 63 Алтын таикан Токтарбек.............................................66 Bipre (-отыскан ауылдастар.........................................67 Ж а за л а у .......................................................................... 71 Туйе арба бастаган арбалар......................................... 74 Жийбаскаи...................................................................... 76 Омар ата..........................................................................77 Жалгыз кайыршы........................................................ 78 «Окен елее де, екенд1 керген елмесш ■ .....................80 БойсеЙ1т а та...... ............................................................ 82 Кшлш шеше ...................................................................83 Кытай кортаны.......... .................................................. 86 Отка ш акы ру................................................................. 90 Ж а л гы зд ы к..................................................................... 94 «Сшшхан анда. мен мунда* ........................................95 «Сайтанторы».............................................. 97 Анпак мшген Бейпторы..................................... 99 Туйебас......................................................................... 106 М а к а н ................. П1 Ой, а д а т !................................................................ . 113 Нураш тетей айткан Муттей1м б а к ........................ 117 Мен ол кезде тусшбед1м........................................... 119 1^амзабек............................................... 12 2 «Цудама байлатан кой ед1»....................................... 124 Бурацбел..................................................................... 129 Бес жасымда-ак гашык б4о6л2ьт калган шыгармын ....132 Армиялдьщ Жан дауысы........................................... 136

Хирург ага................................................................... 140 Желтоксандагы Акжазык.......... .............................. 143 Маштан........................................................................ 145 Аткойгыш ауыл........................................................... 153 Ауылдм озгертетш - адам........................................ 155 Буш пен Садам............................................................ 163 Бфгядф ага жене бугалтыр Кожа........................... 165 Жарапазан... .............................................................. 169 Бастангы...................................................................... 171 Ауылдын соз1н де сагынасын................................... 174 9й, дуние-ай!................................................................ 183 Ауылдын киес! карттар, neci - жастар ............. 191 ТуЫиу кыйын туши (о й т о л г а м )................................. 193 Абай мен Бабен неге ундесед1? ................................ 193 Уш б и д т бю г!............................................................. 196 Елд1к мудс мен ез1нд1к муде.................................... 197 К улент жылаткан ш м дер?..................................... 198 Орыска таланбаган Сепз cepi казачка таланды... 200 Мьщнан озган Мукагали............................................229 Мен керген Tenepim.....................................................244 Керген-бтлгенш жазган ушш Казыбек бек жазыкты м а ? ................................................................ 255 1шден владей жене прщей айырылу....................... 265 Ел1не орала бастаган Шыцгыс хан........................... 278 «Жаксыныц жаттыгы ж о к ».......................................295 Уйсш астанасы кайда?............................................... 301 Б тм д щ ен шыккан с е з»............................................. 303 Елдщ атын ер шыгарады? Ердщ атьш не шыгарады?..................................................................... 305 Ата шеж1ре....................................................................309 Макалалар «Шыцгмсханды казак кылам деу - уят меселе* .......321 Ата-бабанмн квз!........................... 332 Шынгысхан туган жер)н<> жерленген........................... 334 Женпр хан жене Карасей батыр...................................347 Он алтыншы жыл............................................................. 356 Албан Хангелл! батыр .....................................................369 463

Ъексцлтн ЗЬф^Ле-ц/гы____________________________ Денеш аганыц мурасы............................................. 3 7 3 Шеж1релердег1 Шыцгыс хан......................................... 386 Тусшд1рмей турып сурак кою немесе вйелдер жайлы жазу....................................................... 392 Хангелдшщ акыл жекпсй - Райымбек......................... 407 Тарихшыньщ Ke6i езгелердщ жазганын кайталаудан аспайды......................................................419 Аспандагы аккумен жерд! т1лдеспрген 0свт..............435 Мырзатай агата сауал......................................... 442 Коне, латынга калай кешеми?................. 448 Мен б1летш Нурекек....................................................... 459 464

cMptca^bibibin м)амда{м FОН БЕС TOMFA ЕНГЕН ШЫЕАРМАЛАР 1-ТОМ ВДтептщ жалпы аты — «Кунэл1 махабат» Ж ангара Д эдебаев, филология гылымыныц докторы, профессор. Жан байлыгын ойлаган......................................... 5-бет Кутумен кешкен гумыр. Ром ан.......................... 9-бет Bip гана махабат. Повесть................................ 183-бет Эцпмелер Суреттей сулулыц.............................................. 248-бет Куй толгак,............................................................ 251-бет Сагынганым-ай!................................................. 253-бет Жастьщ жыл кусы е м е с .................................. 262-бет Не уш ш ?................................................................ 271-бет Киын сурак;......................................................... 285-бет Ж олтебелес......................................................... 294-бет Кулвштщ соцгы кектем1.................................. 304-бет 2-ТОМ Ш тэптщ жалпы аты — «Bip окшии, 6ip уш т» Бацыт КэрЬбаева, филология гылымыныц докторы, профессор. «Жазу да едем1, цыз да едем1, сез1м де едеMi»... 5-бет Bip eK im in, 6ip ум1т. Р ом а н ............................... 10-бет Эцймелер Bip гана махабат................................................ 383-бет Kepic цы з............................................................. 408-бет 30-608 465

Ъекгцтан-‘Hyinjceke-unu___ 3- ТОМ Штаптщ жалпы аты - «Ж ау жагадан алганда» Ц уан ы ш бай К,црмангали, сыншы, зерттеунп. Сезбен сомдалран ескерту м т е п ..........................5-бет Ж ау жагадан алганда. Роман........................... 13-бет Эщдмелер Eni мш ез.............................................................. 440-бет Еш кы рсы к.......................................................... 451-бет К ую ....................................................................... 459-бет 4- ТОМ Кггэптщ жалпы аты — «Ерльзайыптылар» Рахм ет ол да Н црп еш сов, акын. Адам сыры — eMip ж ы ры .................................... 5-бет ЕрлБзайыптылар. Р ом а н ................................... 11-бет Эцпмелер Купил м ахабат.................................................. 442-бет Мунтаздай м ум та з............................................ 456-бет 5- ТОМ Кггептщ жалпы аты — «Беу, кыз дэурен!» С айлаубек Ж цм абеков, сыншы. Сикыр сез1мдер симфониясы............................... 5-бет Повестер Балалыктан 6ip ады м .......................................... 20-бет А р ы з .........................................................................42-бет Беу, кыз деурен............................. 147-бет Жайлаудагы жиырма к ун............................... 203-бет

_______________ сЛЬ/саЗм1дпмц Эцпмелер Камыт жаталы цоцыр к е й л е к ....................... 286-бет Кыз ceeiM............................................................. 301-бет Кыргыз к елш ш ек .............................................. 323-бет 6 -ТОМ Штэптщ жалпы аты - «Тауды жылатцан тун» Н эз т ен (Э сиэ О ры нбаева, жазушы). Сез1м суреткер1не х а т ............................................. 5-бет Повестер Тембр цацпан...........................................................12-бет Бейсеркенш, цы зы ................................................. 48-бет Эцпмелер Бейтаныс ейелдщ куп ия сы ................................ 82-бет 0ш алудан ернпген е д е т ..................................... 94-бет Кершбейтш к е се у ............................................. 104-бет Мудешк катыны................................................ 116-бет Кудш..................................................................... 131-бет Жалгыздык......................................................... 154-бет Э й к еш ................................................................... 168-бет Рабиттщ квз ж а сы ............................................ 184-бет Махабат м ерекес!............................................... 194-бет Каш у..................................................................... 222-бет Айрыкша ж екм е-ж ек....................................... 225-бет Тауды жылаткан тун........................................ 235-бет Bip еркектщ цупыйасы.................................... 258-бет Эйелдерд1 арбап алатын еркек....................... 277-бет Орны толмайтын е к ш п п ................................. 292-бет Шапагатты ж андар............................................ 310-бет Балаларта Ойыннан от ш ы гады ........................................ 322-бет у рей...................................................................... 324-бет Лейле мен Аппак,............................................... 325-бет 467

< шин ihjj'H, -,рЫ______________ Атасыньщ сур е й ............................................... 326-бет Окырманмен сырласу...................................... 327-бет 7- ТОМ Томныц жалпы аты — «Онер сеулесЬ> Ц уаны ш бай К,црмангали, сыншы, зерттеупй. Кекейкесй керкем ойлар......................................5-бет Мацалалар Жезтацдай е н н й ................................................... 15-бет Эсеттщ eKi е л е щ ................................................... 28-бет Казак булбулы....................................................... 40-бет Бейнегп жолдыи би пш ле.................................. 42-бет в с е г п кврген аксакал..........................................49-бет •Бозбала, осы aHiMAi у й р е н е р ст * ....................57-бет Бвйгеде - Мукагал и .............................................6 8 -бет Tin зацдылыктарын сактайык.......................... 78-бет Канагад, ипркш, кандай ед1?........................ 185-бет внмеи орыген ссзьч ............................................ 92-бет Бйтпейтш с ы р ..................................................... 100-бет Веет андер1 .......................................................... 114-бет А ш ык айту - арга с ы н .................................... 127-бет Yninerea сезге илавсак.................................... 140-бет Кырык OTipiK не елде.........................................144-бет Эн mi. сазгер, акын........................................... 148-бет Борышын етеген а зам ат................................. 197-бет Акын Саранын а ки каты ................................. 199-бет Ken бйршпей, ic б1тпейд1 ................................. 204-бет HepiMiare кажет б ш к й к .................................. 206-бет Шындык твр би ес!.............................................. 211-бет Еажап: ол ел! бшктеп барады!....................... 2 2 2 -бет Keinipepcie, синонимнщ KenTiri - й л байлы гы ........................................................ 227-бет Ауылдыц атасы, жастардын ж атасы........... 230-бет К ей кке калантан K ipnim ................................ 323-бет Казак окырманына хат.................................... 236-бет Кош, Ораш!................................................ 240-бет 468

сМркаЗмкщыц адамдаЬы Жетасудыц ел санлактары............................. 241-бет Теребай а к ы н ..................................................... 250-бет Тезек тере..............................................................261-бет Елу1н кере алмай к е т й .................................... 270-бет Ед1л, Ж айык _ ел ш е й .................................... 274-бет Bip гана поема жазган а к ы н .......................... 279-бет Азаматтардыц аты-женш жазуга жарамаган мемлекеттш й л ............................. 297-бет Тужырымы тыц туынды.................................. 299-бет Цалекецнщ 60-сы - кад1рл1 6 0 ....................... 303-бет Жадымызда дауысы Ж еш бектщ ................... 304-бет ^алекеке - 6 0 ......................................................311-бет «Шипагерлж баян» гылыми багасын ала бастады............ .............................................. 314-бет Жада жазуга кешу —барынды жогалту .... 315-бет Царасаздыц карлыгашы - бар казактыц мактанышы......................................................... 321-бет Эуезовтщ уш лекц и ясы ................................... 330-бет Улттык дестур жене дан................................... 335-бет Эйгип Жамал е н п и ........................................... 338-бет 8 -ТОМ Томныц жалпы аты — «Тарихка тагзым» М архабат Байецт, Хальщаралык «Алаш» сыйлыгыныц nerepi. Баркернеу бар казакка кершед1......................... 5-бет Макалалар Тарихи тебе............................................................. 19-бет Ереуиггебе усй н дей кызыл т у ...........................25-бет «Кешпенд1 шаруалар» кайдан ш ьщ ты ?...................- Акжазык ауылыныц тарихы............................. 41-бет Тарих билшпен емес, бйикпен танылмак .... 54-бет Кдйретй кундердщ 6ip б е л о й ......................... 61-бет Топырак баскан тарих......................................... 63-бет Топырак баскан тарих......................................... 69-бет Ел1 алкаган Ы дырыс............................................ 71-бет 469

/f/i/ма /iijj'W , -if/M________________ Салкам Ж едпр согыскан ж е р .......................... 75-бет Отар ма едйс алде катар ма едис?.....................81-бет Кужатка катысты 6ipep сез............................ 105-бет Ежелден елге с у й п т е л к е ...............................108-бет Ж едпрге катысты жед1герлер........................ 117-бет Елдесйрмек - елш1ден................................... 126-бет «Актабан шубырындыга» - 270 ж ы л ......... 138-бет Жэцгчр мен Жалацтес кол бастаган улы жещ ске 350 ж ы л .............................................. 142-бет Кумтекейдщ купиясы кум астында кала бере м е ? ................................................................. 148-бет Жалакор жене белекор..................................... 154-бет Уйгырдын, соцры султаны.............................. 178-бет А хат Жаксыбаевка............................................. 185-бет Казак кай кезде к уп гп ?.................................. 187-бет Агынтай баты р .................................................. 191-бет Дана батыр............................................................197-бет ДаЬары катты Дабанбай................................. 209-бет Букар жырлаган батырлар............................. 224-бет Дазакы согыстар................................................ 236-бет Шеж1ре................................................................. 249-бет Президент............................................................ 262-бет Бедес батыр жене оныц урпактары............. 283-бет Ырайымбек батыр, Мукагали жене А ух а д и е в............................................................. 289-бет Б1рден TyciHin, б1рден суйс1нет1н белп ел1 де болашакта койылатын ш ы га р ....................... 308-бет Касиетй Орбулак................................................310-бет Жолдасбайга ж а у а п ......................................... 330-бет Белек баты р........................................................ 339-бет Орбулак атауы туган жер тес1нде мецг1л1к калсын!................................................ 344-бет Алматынык тарихы теревде........................... 353-бет Акикат тарих терещне жетелейд1................ 354-бет «А т аунаран жерде тук калады »................... 364-бет Bip-6ipiHin сез1н сыйламаран адамдар ешкашан шындыкка жетпейд1.......................390-бет Казылган коргандар караусыз калмасын... 393-бет Кайдан шыккан елм1з?.................................... 398-бет 470

________________ сАщеаЗыщыц адамдары 9-ТОМ Томныц жалпы аты — «Келбет» Аск;ар Ал т ай . Каламмен кешкен та гд ы р ........ 5-бет Кулештщ HYflipeTi..................................................13-бет Телен кетер1лген б ш к т ш .................................... 32-бет Дулаттьщ ой а за бы ...............................................42-бет Хирург ага.............................................................. 50-бет Калыпты сезге цайта оралганымыз жен-a y... 53-бет Мукан тугызган улттык мактаныш...........................- Азамат а га .............................................................. 6 6 -бет Орны белек Оралхан............................................ 72-бет Сез - халыктыц казынасы................................. 80-бет Туц гы ш ....................................................................94-бет Жаксылыктыц жан ш у а гы ............................ 102-бет «Мэдени мураны» медениеттипкпен игеру к а ж ет........................................................ 106-бет Кераганиыц секесш........................................... 110-бет Бул сайлау к1мге с ы н ? .................................... 113-бет Балалар едеби етш т торы сы........................... 123-бет Кара нар ед1 Канекем!...................................... 137-бет OHHiu багын аш кан........................................... 140-бет Бар казанка баумр болтан............................... 145-бет Ел атмн шыгарган е р ....................................... 149-бет 9дебиетт1ц yMiTi................................................. 156-бет Казак тШ ш н непзгт зацы............................... 158-бет Агалыкка ж араган........................................... 170-бет Денеш аганыц дауысы..................................... 184-бет Махабат формуласы......................................... 191-бет Казак тарихына билш айтатын Могильный мен Шостакович жене соган куанатын казактар туралы................... 194-бет Кыска ецпме me6epi болатын........................ 205-бет Ец басты мурат - жаксы адам б о л у ............ 206-бет 1лиястанудьщ ты д беттер1 ............................... 208-бет Латынга не уш ш кешем1з?..............................216-бет Атына заты с а й ................................................. 227-бет Рылыми мекемен1н, гылыми улг1 с1 осы ма?...233-бет 471

(><hу ч тит lliil/)!(i'ir-!f //,/ _________ Алгаш аталыд жасаган Р ахац ...................... 245-бет Бауырым, 1ш м, бадул бол ............................... 251-бет Оналу ма. омалу м а ?............................. 253-бет Замандас Секен а га .......................................... 263-бет Сепз Cepi жене Небиден ага............................271-бет Жете зерттелмеген Жамбыл............................281-бет вбекевд! жазушы еткен eMip..................... 293-бет Турсынжан Шапайдыд ендер1...................... 299-бет Шоксц жацашыл редактыр........................ 304-бет 60-ка келетш ед1 Турсынгазы........................ 306-бет Леа сыйлайтын адамым....................................312-бет Уммтылмайтыв енш1 ........................................314-бет Секентай, х о ш !....................................................319-бет Мадгаз oinni Манарбек.................................... 320-бет Кенен атаныд тел1М1 .........................................325-бет К а р а т а ........................................................ 328-бет Денеш аганыд кенже козы сы ........................ 332-бет Теред агысты талант........................................ 337-бет Тшге дуРмет _ елге КУРм ет............................ 345-бет Т1л заддылыдтарыд садтайыд...................... 353-бет Т1лд1д зады ер т1лдщ ез заддылыгынад тууы т ш е .............................................................. 361-бет 1^исашы Э сет...................................................... 365-бет Сын сетте сынбаган Секед ед1........................ 370-бет Каддай ады н?..................................................... 372-бет Ерекше тагдыр н е й .......................................... 379-бет «Назад едебиетЬ гезет1н1д Бас редакторы Жумабай Шашатайулына.............................. 385-бет Жанболаттыд мадаласына ж ауап................ 387-бет Кербез ж ен гей .................................................... 390-бет Шалкеде жайлауындагы т о й ......................... 393-бет Кеуделмзге уят уяласа еден !........................... 395-бет Ю-ТОМ Ш тзптщ аты - Тарих 1здер1 Д ула т И сабеков. Жазумен еткен дырыд жыл ...5-бет Ордыд булаты - тарихи орын............................10-бет 472

_____________________________ cMptcaSuignun adcmdaim Суан тайпасы тура л ы ........................................... 11-бет Кемпескенщ шын б е й ..........................................19-бет Сак-уйсшнщ 6emrrepi табылды, ал астанасы Кызылкорган немесе Ш ыгу цаласы к,айда?.. 22-бет А р ы с ......................................................................... 32-бет Муде ш ен уй ............................................................ 50-бет Умай ене...................................................................63-бет Майкы би................................................................. 70-бет Абылайдыц ем1рбаянына аньщтама................ 85-бет Казак мемлекейнщ туцгыш ханы к1м?........ 89-бет Кабдеш, кайда барасыц?......................................96-бет Губ1рнейр Калпаковский мен Албан Тазабек батыр жене Ж ейсуга уйгырлардьщ жаппай Kernyi..................................................... 105-бет Неге бабаларымыз Орбулакты тацдаган? ... 118-бет «Алтын адамга» тарихи ущ лсек................... 133-бет Орбулак шайкдсы ацыз бен акикат................147-бет Улкен уйезден калган улкен аудан.............. 159-бет Баспадан.................................................................168-бет Казыбек бек жене казак тарихы................... 183-бет Ацыракай шайкасын гам баскарды ?.............218-бет Казак жене О тансуйй ш й к.............................. 229-бет Ие, «ойды ой к о зга й д ы ...»............................... 251-бет Райымбек ба ты р ................................................ 258-бет Орбулак енегеет.................................................. 274-бет Райымбек батырдыц cepiKTepi....................... 290-бет Шыкгысхан - 1ле е щ рш щ ул аны ................ 303-бет Шыцгысханныц атамекенш неге бишей келдак?.................................................... 322-бет Аралбай батыр.................................................... 339-бет Коцырат Алатау батыр туралы...................... 350-бет Шыкгысхан туралы тарихшылар не дейдк тарих не де й д !?................................ 360-бет Ел 6ipairme карсы шыгуга бола м а ? ........... 376-бет «Сакта казак б1 р л тн » .................................... 382-бет Райымбек батыр ескертгапй........................... 392-бет Жазушыга сыншыдан хат............................... 395-бет 473

Ъвкеу.тан И /ф щ Ь-ц лы ______________ 11-ТОМ К йэптщ аты - бзендер орнектеген елке М цхамедж ан Царатаев. Табигат тунган шеж1ре........................................... 5-бет взендер ернектеген елке ( т арихи о ч ер к ) С ы р а ш а р .............................................................. 10-бетт Сулар салган сулулык,.........................................13-бет Кенеден жеткен куелж тер.................................49-бет Жаца заманньщ ерлж шеж1рес1................... 163-бет Ерлж ецбектщ улгнй........................................190-бет 1нжу-маржан сек1лд1........................................ 195-бет Ж оцгар какпасынан Жеркент алкабына деш н.................................................. 232-бет Мацалалар Хатынь каЬармандары................................... 237-бет 0 нер1м1зд1ч мактанышы.................................241-бет вш ш тагдыры.................................................... 248-бет Осет пен Ы рысжан........................................... 265-бет Коп GipiKiieii, !с б1Т1Сиейд1 .............................271 -бет Tui зандылыгы.................................................. 273-бет Жазушы. Журналист. Редактор.................. 278-бет Классик екенш енд! б ш д ж .................. .......... 283-бет Арактан вкем1з олш не ед|?.......................... 287-бет Кателж зацдылыкда айналып барады........ 288-бет Х ош , а га .............................................................. 299-бет Агалыктан даналыкка барар ж о л ................ 300-бет Тагы да Keiiiipepcie........................................... 303-бет Бул к1тап быльщтырмайды........................... 308-бет Баланын, бакытын ойлаган.............................314-бет Жага болган жаксы а га ..................................319-бет Елден й л е к ........................................................ 324-бет Курылтай втетш кун таяу.............................. 326-бет Дос туралы.......................................................... 328-бет Тебенпк пен тулга немесе «атцамжерлердщ цулагына алтын сы р га ».................................. 334-бет 474

______________ е/Уф!саЗы1дтц адамдары 0лд1 ме, елт1рд1 м е ? .......................................... 340-бет Акын Сара акын емес п е ?............................... 355-бет Bipre татып келеьйз eMip д е м ш .................... 368-бет Касиетй кш дж е л к е ........................................ 377-бет Классиканы тудырран куйсандык................ 385-бет Аштыктыц алапаты.......................................... 386-бет М цхаметж ан Даратаев. Халык тагдырыньщ калыц туындысы........ 391-бет 12-ТОМ Томныц толык аты —Томпыш Сайлаубек Ж цмабеков. Баркернеуден басталран бу л а к ............................5-бет Аудармалар Ги д е М о п а с са н . Том пы ш ...................................12-бет Ассириялык Ахикардьщ айткандарынан....... 58-бет А к у т а в а . 1^алыц жыныс iniiHfle.......................64-бет Эллис К ом и . «Солтустж ш акы рды »................ 75-бет Леонард Кибера. Бул б1зде - киншасада болтан...........................79-бет Гильрм о Д е М ел л о. Гитара асынган н е г р .......84-бет С алт ы ков Ш едр и н . Кияли конщар................. 90-бет Ф. Б экон . «Карттар, езгелер мен мемлекет...» .95-бет Цатыгезд1к.............................................................. 97-бет В й п л Ь п к ............................................................................- А ш ы к ты к ................................................................98-бет К е к .....................................................................................- К удж .........................................................................99-бет Жиырмасыншы жылры анекдоттардан....................- Очерктер Тастескенде тулеу б а р ...................................... 106-бет Жарыс туралы о й ............................................. 112-бет Тылдагы танкшер............................................... 138-бет Тем1ртаудыц Телегеш........................................ 158-бет 475

Ъексцлтан H iffajieb-W M ________________________ Бесжылдыдтыц батырлары............................ 167-бет Каратаулыд инж енер................................................. ... Мадалалар Сан дырлы сац лад........................................... 180-бет Казыбек бектщ KiTe6i ........................................185-бет Казадтар мен жоцгарлар арасындагы сорыс ..195-бет Орбулад - улы ясевдстщ м е к е т ..................... 200-бет Жеме-жемге келгенде...................................... 203-бет Казадстан мемлекеттгш щ дайта ерлеу1.... 207-бет Эйел туралы жазу - 6epi туралы жазу..........213-бет 60 ж а с ....................................................................214-бет Казадтьщ баласы орысша одымаса, адам болмай м а ? ................................................ 223-бет Мерейтой дуаныштарьщызга ортадпыз...... 224-бет Казыбек б е к ..........i...................................................... - 1 Басшылар сыйлас болса, баскалар кыймас бола р ..................................................... 226-бет Кад!рл1 6 5 ........................................................... 228-бет Казыбек бек Тауасарулы.................................. 231-бет Кымбатты бауырлар!........................................ 239-бет Бакул бол, бауырым!........................................ 246-бет Адалдык уш ш ант 6epin жатырмыз.........................- Курметт1 Нурсултан 0б1шулы!...................... 252-бет К урметй Бексултан Н уржекеулы!............... 254-бет Реформашылдыд елд1 алыска апармайды немесе 6yriHri Казадстан Эмиль Золя мен Мопассан тусындары Францияны кез алдыма екеледо... 255-бет Жалрыз улга жазылран содры х а т ................ 261-бет Ш ымбулад емес, Шыдбулад болуы тш с .... 267-бет Кара шадырадта к1м дал ады ?....................... 268-бет Касым агам адылды батыр ед1....................... 269-бет Зеке........................................................................ 270-бет Мектепке атамныц шапанын KHin ба р р а н м ы н ............................................................ 271-бет Айтары бар тулга ещ ........................................ 272-бет бк ш ш ггН ............................................................. 273-бет Адам ат досдан бей ге...................................... 277-бет 476

сЛШеаЗмктмц адамдаЬы Улттыц дестур1м1з дш ге кдйшы м а ? ........... 283-бет CepiK туралы....................................................... 286-бет Bip ултгыц улы больш ету - бацытты гумыр ...290-бет Ол - цазацтыц ц ы зы ........................................ 291-бет Цош, Эбен ага!.................................................... 292-бет Махабат пен гадауат.......................................... 293-бет Цайран Кулеш !................................................... 294-бет Буркан - Жеркент - Орбулац enipi............... 311-бет Ру тацбалары басылган кедесыйларды сауда айналымьша шыгаруга тыйым салу керек пе? ...317-бет Ацын-жазушылардыц жазыгы не? ............... 318-бет Этейбойдак,.......................................................... 330-бет Родина Чингизхана - М оголстан.................. 344-бет ©лендер «Кеудеден ызгары еткен куз кун ш дей»...... 363-бет А рманы м .......................................................................... - Э н ....................................................................................... - Туган ж е р ге........................................................ 364-бет © л е в д м е ............................................................................. - Сагыныш.............................................................. 365-бет Сагындым м ен................................................................. - «Куркурейд1 кейде к е к » ...............................................- «Булыцгыр дала, цуац к у з » ........................... 366-бет «Суйш ед1м, суйендщ, д1р!пдедщ»........................... «Кейде 6ip киш-жарып елец п п р к ш ...»...................- «Салтымыз сол ...» ............................................ 367-бет «Оянып тун уйцымнан дуркш -дуркш »....................- «Кею репмдё кейде 6ip к у ш ...» ................................. - «Кднша жас, цаншама жыл eMip cy p in ...»............. - «Ажырасу, ерине, е к ш ш т . . . » ...................... 369-бет «Алпамыс Гулбаршынга айтцан екен...» ... 370-бет «Ажырасу, ерине, е к ш ш т . . . » .................................. - «Эйел1м бар, бар м е т ц ул-цызым д а . . . » ................. - «Жанып та керд1м лапылдап...».................... 371-бет «Тозагын жеке тартып д у н и ен щ ...»......................... - «Мен сыр ашсам, талайды муцайтамы н...»............ — Ацжазык,............................................................. 372-бет 477

jJdr/fjr/M/i 'Hifjnjceke-wu____________________ «Ыпщындадыц-ау жаным, ыцщындадьщ к е л ш ...»............................................ Б.Н................................................................ 373-бет Теуке!...................................................................... - «Жаным, ок,ыптолкыдым жырларывды...» ......... - Айзанща....................................................... 374-бет Цазекем айтады........................................... 375-бет Балаларга базарльщ Жаяу аударыспак........................................ 380-бет Папасынын жасы нешеде?..................................... - Opin тастамак................................................... ЕЫмде...................................................jX .... 381-бет 8 6 .............................................................................- Етек-етек..........................................................2мНг Лксерек, коксерек ....................................... 382-бет Жангактар.................................................... 383-бет Так сандар ма, жуп сандар м а?.............................- Жаралыларды т а гу ..................................... 384-бет Балыкшылар........................................................... - Б елбеу...................................................................... - Мастанган мысык пен туткын тышкан...... 386-бет Тыпщангершшш.......................................... 389-бет Сыпайыльщтыц салтанаты.......................... 393-бет 13-ТОМ Томньщ толык аты — Суйк1мд1 дос Сайлаубек Жцмабеков. Сикыр сез1мдер симфониясы............................5-бет Аударма Ги де Мопассан. Суйк1мд1 дос........................11-бет Сухбаттар Орбулакта Отанды коргап калган.............. 373-бет Вдемипкке куштарлык................................ 380-бет 478

__________________ L4krijt/ilbik/iibiit, mk'iil/ij/hi Мен махабатты табынып жазамын............. 385-бет Bi3 шертпей, бул сырды KiM шертед1?....... 390-бет Теуелшздш - б1здщ рухымыз....................... 411-бет Эдебиетте мэдениет калмай барады............ 422-бет Керкем шыгарма насихатталмай, эдебиет кегермейд1....................................... 434-бет Б1здщ театрымыз кед1мп аткора болатын....437-бет Бар казак, - 6ip казак.................................... 441-бет Акын-жазушылардыц эйел1 кызганшак болса, ол эуел1 езшщ соры, содан соц енердщ соры.. 443-бет «Нагыз махабат унпн курес уйленгеннен кешн басталады».......................................... 453-бет Шексйз жаксы кере б1луд1 «махабат» дегенмен салыстыргым келмейд1................. 469-бет «А на» деген атка кейб1р кыздарды 6ip турл1 кимаймын..................................... 484-бет Маган окиганы ейелдердщ ездер1 айтып беред1.................................................. 494-бет Шындыкты жазганым унпн жумыстан шыгарган....................................................... 503-бет 14-ТОМ Томный, толык аты — «Эй, дуние-ай!» Кэдьрбек Сег1збайцлы, жазушы, Казакстанньщ ецбек сйщрген кайраткерЬ Акикатын айткан тарих - шын тарих.............5-бет «Эй, дуние-ай!». Роман....................................13-бет Отыз eKi......................................................... 309-бет Суретшшщ кещ лдей..................................... 319-бет Жартастан шал кулапты терец суга........... 342-бет Кубылык.............................................................. 362-бет Шыккан жан................................................. 380-бет 479

БЕКСУЛТАН НУРЖЕКЕ-УЛЫ АДЖАЗЬЩТЬЩ АДАМДАРЫ Курастырган - Цуанышбай Ццрмангалиев Сарашысы - Улжалгас ЗэуЬрбекова Безенддрген, беттеген жене техникалык сарашысы - Нцргцл Сейдахметова ИБ №5163 Теруге 01.06.2017 берщдь Басуга 05.09.2017 кол койылды. ffimiMi 84х108‘/32. Офсеттак кагаз. Офсетпк басылыс. Шартты баспа табагы 25,00. Баспа табагы 30,00. Таралымы: мемлекеттж тапсырыс бойынша 5000 дана+баспа есебшен 50 дана. Тапсырыс № 608. Кел1ымд1 бага. «Жалын баспасы» Жауапкершшт шектеул1 cepiKTecTiri. 050009. Алматы каласы, Абай дадгылы. 143/93 уй. Тел:8 (727) 394-36-40. Тапсырыс берушшщдайын файлдарынанбасылып шыкгы. Ш1 ЖШС РПБК«ДЭУ1Р», 050009, BD| Алматы каласы, Гагаринд-лы, 93а. tA<»yi>|E-mail: [email protected], [email protected] ISBN 978-601-7835-12-5