Б. Нұржекеұлы. т15

<irkr//.шмн Л / ф ^ к е - ц я ы __________________ д е р е гш е Караганда, К ар асей д ода со гы ск а Kipin кеткенде, оны ц ту сыртынан жау тимесш деп Агынтай коргаш тай ж урш жауга шабады екен, ал Агынтай додага Kipin кеткенде К арасей оны ту сы рты н коргап согы сады екен. Сол дестурд1 улы еткен урпак eni батырды елгенде де 6ip арата койыпты. Карасайдыц батыр атагы алгаш он жет1 жасында 1615-жылы Тобыл жершде болган согыста шыгады. Ол согысты EciM ханныц e e i баскарады. Он жет! жасар жас жйдт EciM ханныц алдына калмактыц eKi пайшысын жалу айдап екелш: «Хан нем, будан былай казакка тшскен жау ecTin алдыкызга т1зе бугедЬ, - депт1. Сонда жас ж т т к е риза болган хан: «Сен енд1 казацтыц Карасай батырысыц», - д е т ! . Карасайдыц алгаш согыска канша жасында ца- тысканын шеж1ре аныктап айтпайды, алайда он жета жасында EciM ханды риза еткен Карасай батыр атагын ер согыс сайын ейгшеп туп-тура елу жыл бойы аттан туспей ел коргапты, ягни 1615-жылдан 1664- жылгы соцгы жорыгына дейш хас батыр деген атын досына да, касына да жарил erri. Казак пен калмак согысы узакка жалгаскан согыс, 16-гасырдан басталып, 18-гасырдыц бел ортасынан асып барып 6iTTi (1758-ж .). Бул согыс ecipece 1635- жылы Батур контайшы билж ке кел1п, калмактардыц басын 6ip мемлекетке багындырган соц TinTi epm ifli. Казак упин ерескел саналатын ез атын езгертш, ол Контайшы болган соц Батур атын алды. Он мыцдай жацын туысыныц аркасында бил1кке жеткен ол б1рден Е йм хан билiгiндeгi казацтарга Tnicin, куш басымдыгын керсетй . Басым тускен1 соншалыц, EciM ханныц улы Жецыр султанды цолга Tycipin байлап екетт1. Жецйрд1ц дел осы жылы тутцында болганын орыс тарихшылары да жазады, алайда олар оныц ол тутцыннан цалай босанып шыццанын бшмейд1, жазбайды. Ол кезде орыстар калмацтар- мен жацсы карым-цатынаста болатын. Соган кара- мастан калмактардыц ол сырды оларга ашпаганы - масцара болгандарын жасырганы, намыстанганы. 348

____________________________ сА1р101Лы1длыц шк .'•икры J Жагдай, шынында, намыстанатындай едй Жецшр калмак тутцынында 6ip жылдай бол ады. Улы унпн I алдымызга EciM ханнын, e3i Kiniipemn келед1 деп j куткен Батур контайшы Жецырд1 KiceH салып кана I ез ордасынын касында устайды. Ханзаданыц бул I хел1 казак уш ш де намысты жагдай екеш C03ci3. t Сондыктан 03i он ж е й жастагы кезшен 6epi бьлетш Карасай батырга EciM хан айрыкша сешм арткан болу керек. Оныц батырлыгы оз алдына, ауылы да калмак котанымен 1ргелес, журты сыралгы. Ол кезде жалайыр, шапырашты, дулат тайпалары Жетшудыц шырысында Балкаш мацын жайлайтын. EciM ханнын, . улы калмактардын; тутцыны болыпты деген сез - кай казактыц да кабыргасына катты бататыны c©3ci3. Ерд1ч де, елдщ де намысына тиетш жагдай. Осыны жан-жакты ойластырган ^арасай батыр Жецг1рд1 туткыннан калай босатудьщ жоспарын ойдагыдай дайындаган тэр1здй Досы Агынтай exeyi Сапы-Саты »• келш щ (кэз1р Келсай) касына коныстанып, казак- кыргыз ауылдарынан сыр тарткан секьлда. Акырында Ж ецпрдщ кай арада, кандай куйде екенше эбден | кезш жетшзген соц, Агынтай досын жене 6ip батырды касына алып, контайшы ордасына елеушз 1 гана аттанып кетедь Уш -ак адаммен туткындагы ханзаданы куткарып алам деу, 6ip Караганда, тым ушкары TyciHiK сияктанады. Алайда жан-жакты акылга салып, бейкам контайшыны бейсауат кезде капы калдыруды карастырган ерекет екенше штщ барысында гана кезщ жетед1. Кешпел1 ауылдьщ кешк1, тун п йршЪпгш жете бьлетш жене соны дел пайдаланган ерлшке ершшз риза боласыц. Аттарын жакын мацдагы 6ip сайга тастап, олар контайшы ордасына ел жата гана жакындайды. Орда мшдетта турде таза бастаудыц тещ регше тагьледь Бастаудыц басына ерк1м ертурл1 жагдаймен бара береди Bip калмак acirm ат суаруга кeлeдi. Оны байлап, хал- жагдайдыц 6epiH сурастырып бтаген соц , аузын тацып, бастаудыц басына тастайды да, ездер1 ордага кетедь Келе бергендершде алдарынан 6ipey шыгады. 349

Т А щ т лн ] liflula’l e - цлы______________________________ Карауыл цалмацтыц 6ipi шыгар деген Кдрасай оны куре тамырын басып талдырып тастайды. Ун шыгармаудьщ едш-айласын ебден мецгерген батырга ол едш аса циынга сокпаган болу керек. Сол 1636- жылы Царасай 38 жаста. Батыр атанганына 20 жылдан аскан кез. Агынтай eneyi уйкыда жаткан карауылга да тимей, уйдщ ipreciH кетерш ж1берш Жецйрд1 шыгарып алады. Бул да ки1з уйдщ й п л у едйлн ебден бтаетш адам гана штей алатын едш. Жецйрд1 Царасай кетер1п алса, Агынтай 6ip ещцр цымызды кетере кетедь Оньщ вз1 олардыц ем1н-ерк1н журген жаужурек жандар екенш еййлейдь Айналада аскер жогын, ордада цаптаган царауыл да ж орын олар алдын ала бтата алган. Он шацты цалмац жабыла кетсе, ymeyiHe олардыц тук болмасын тары б1лед1 . Арынтай булацтыц цасына келген соц, Ж ецйрдщ аягындары к1сенд1 цолымен бырт-бырт узедь Сейтед1 де, тары цонтайшыныц уш жацца ж уй рш барып, цалмацтыц цызы екен деп, 6ipeyfli кетерта екеледь Карасайдыц талдырып кеткен цалмары цонтайшыныц 63i екенш, ол далада узап кеткен соц, оны 1здей шыццан адам ейел1 екенш де олар кешн бьледь Бул ерлш - кешпенд1 елге гана тен ерлш. Bip-6ipiHia турмыс-йршЪ пгш, бейрам eMipiH ете жацсы бьпейн адамдардыц рана цолынан келейн ерлш. Ж урекйлж деген осы: ж ау ордасында да ез ушнде жургендей ем ш -еркш ерекет жасайды. 0 йткен1 цандай Kayin барын, оран ез шамаларыныц еркш ж етейнш ебден б1лет1н адамдар рана осындай ерл1кке барса керек. Контайшыны талдырып тастап, ордасын уш-ац цазац келта ойрандап, уйцамацта устал отырран тутцынын босатып екету, онымен цоймай цонтай­ шыныц суду цатынын цоса альта к етй деген, шы- нында да, масцара емес пе? Жастан да, достан да жасырасыц, б1рац цанша жасырсац да ел есйп цойса масцара гой! М1не, цалмацтыц да, орыстыц да тарихшылары аныц б1ле алмай, тек цазацтыц гана у-ш у ецйме цылатын ce6e6i осыдан. 350

_____________________ сМр1саЗы1дп-мц адамдарм Карасайды eKeci EciM ханды цалай багалайтынын, Агынтай екеуше соншалыц сенетшш, ерине, Жецгчр де бьлген болар. Сондыцтан ол да екеуше ец киын сетте арка суйеген деп ойлаймын. Оран делел - Орбулак окигасы. Орбулак шайкасы 1643-жылы, шамамен пйлде айында, Жетасудыц шыгысында, K83ipri Белжайлау деген жайлаудык батыс жак шетшде болган. Оныц калай болганын, немен аякталганын орыс пен калмак тарихшылары да, казактар да жазган. Соныц з iiniHfle окиганын, болган-б1ткенш ез кулактарымен ) Батур контайшыныд ордасынан естш шыккан орыс I елпплер1 Ильин мен Кучембердейко Тобыл ескербасы Куракинге жазган мел1мдемеш тупнуска дерекке жатады. Оны тарих гылымыньщ докторы В. Галиев * езш щ «Хан Джангир и Орбулакская битва» деген } кьтэбшде(Алматы, «Былым», 1998), «Русско-монгольс­ кое отношения» деген кетштен алып (Москва, «Наука, 1959) туцгыш рет Дазацстанда жариялады. Ал ол сорыстыц дал кай жерде еткенш Цазыбек бек Тауасарулы «Туп-тукыйаннан ез1ме ш ешн» атты ютебшде (1776) айтыпты, оны сол штапты жариялау барысында (Алматы, 1993) окып бш дж . Ол к1тапта аталатын Жарбулак, Дызылция деген жер аттары сол Орбулак шайкасы еткен жерде ел1 кунге дешн солай аталады. Жане eKi жарым шакырымга созылган окпана ордыц орны да сол арада эл1 айкын сакталган. Ильин мен Кучембердейко бул согыска Батур контайшы елу мьщ колмен аттанса, казак колы алты жуз адам болды, ал оран Жалацтес батыр жиырма мыц колмен кемекке келд1 деп жазады. Ал Дазыбек бек калмактьщ елу мыц колына Ж ецпр бастаран жет1 жуз батыр окпана казып, карсы турды, Жалацтес жиырма уш мыц колмен кемекке келд1 деп жазады. Мен Цазыбек бек бабамыздыц жазраны шындык деп ойлаймын. 0йткеш ол атасы жазып кеткен Матай шеж1ресше суйенш айтып отыр. 0 з тарихын казак езгелерден repi анык бьлуге тш с. 351

fiekcipm/ui Н/ф уА-р-уы _________________ Орбулак шайкасы кезшде Дарасай батыр 45-те. Бул - батыр уш ш кемел жас. 0Keci EciM ханныд бас батыры болган, езш жау туткынынан жаужуректш- пен кутдарып алган Карасайды Ж едпр батыр деп Кана емес, жанашыр досым деп те багалаган болар. Оран айрьщша сенгенш осы Орбулак шайдасында оран ед циын тапсырманы сенш тапсырганынан да ацраруга болады. Е ю шакырымнан асатын окпана ордьщ басшылыгын Ж ецпр Дарасайга ceHin тапсырады. Ж е й жуз жаяу жауынгердщ жартысы одпанага беюнсе, Ж ецйрдщ eei басдарган уш жуз1 ат усйнде Дызылдия калдасына беюнедЬ Жер ыдра- йын керген адам ол сорыстыд басты ауыртпалыгы окпана iniiHAeri жаяу жауынгерлерге тускенш б1рден адрарады. Алайда окпана оцайлыкпен алына коймайтын камалдан да мыдты едь Жер ыдрайыныд 03i с э т й табылган жене корранысы мен шабуылы жан-жакты ойластырылран бею ш с едь Б е ю т с й казран кездей казак батырларыныд Heri3ri ойы жау- ды д елу мыц колын бегеу емес, оларды мейлшше мол кыру болраны epiKcie таддантады. Жауды карауылга тлудщ тур-Typi ойластырылран да, есесше сол кезде ездерше ок тимеу1 TinTi мукият дарастырылган. Одпанада турегеп турран адамныд тек басы рана кылтиып керш ейндей жагдай жасалган. Шындырында солай болганын Жарбулактыд касындагы Ушсудыц куйраны аталатын м у т ст е й аз рана коне беш т ейгишп тургандай. Тек Жарбулак усйндег1 Жалаулы жотасыныд желкесшде жаткан улкен жалгыз беш тй ц рана болмысы жумбад. KiM жерленгеш бел й й з. БэлKiM, ейгип батыр шыгар? Бэлк1м, ол сорыстан не бурын, не кешн жерленген 6ipey шырар? Дел мойнакда неге дара жерленгенш еш ю м айта алмайды. Б1здщ кэп батырымыздыд сан е р л т айтылады да, 6ipaK сол е р л ж й дел кай жерде, кай жылы жасараны кебше б е л й й з кала беред1. Ал Дарасай батырдыд жасаган ерлж терш щ жылы мен жер1 кебше накты айтылады. Ал Орбулак шайкасыныд орнына дешн белгий. BipaK сол тарихи жердщ тап 6yriHri KyTiMi 352

________________________________с7О ф 1^ы 1дпыц яФ!М\"\".'''■■/ мен елену1 epiKci3 кынжылтады. Кецес деу1ршде Ордыц буларына сиыр малый жайгызбайтын. Keeip жапа мен тезектщ бопырынан ордын; й лем 1 кун сайын бггелш барады. А з жылда ieiH де таба алмай цалатын сияктымыз. Озшен ж е т т с еседен артык жауга жет1 жуз адамныц цасцайып карсы шыруы елем тарихында кездеспейдь BipaK сондай ерекше тарихты ерекше кастерлей алмай отырмыз. Ол - Ж ецпр мен Дарасай батырдыц е р л т н е рана куе жер емес, халыкдъщ ерлМне куе болып жатцан касиетт1 мекен. Ол касиетта согысца Аррын Арынтай, Домпай, Найман Кексерек, Беде, Дулат Жацсырул, Сырымбет, Суан Елтшдц Узынмурт Узак, Дацлы Сарбука, Кыррыз Кетен, Табай, Kimi жуз Ж иембет, Жалацтес батырлар цатысцан. Атыраудан Алтайра дейш п казактыц хас батырлары тугел бас цосцан. Ол сорыста орыс мел1мет1 бойынша калмактыц он мьщы, Дазыбек бектщ айтуынша он 6ip жарым мьщы цырылган. Былайша айтцанда, оцпана мен Дызылцияга бекгаген ер казан батыры орташа есеппен 1 6 -1 7 калманты елНрген. Буран мактану - обал, баралай бш у керек. Ел бастаган ханымыздыц кем ец герл тн , ел корраган батырларымыздыц касиетш кастерлей б1лу1м1з керек. Ж ецпрдщ eKeci EciM ханды хальщ курметтеп «Ецсегей бойлы ер EciM» жене «EciM ханныц есН жолы» деген. Оныц Herieri жолы - ел ipreciH 6epiK сактау. Ол уш1н eyeai ел шпн б1рлж те устауга ты- рысты. Оныц хас батырлары б у т л казак евдршен бас коскан шапырашты Дарасай, Сулеймен, Сикымбай, Аргын Арынтай, Домпай, Найман Кексерек, Доцырат Алатау, Kimi жуз Жиембет, Дацлы Сарбука болатын. Турсын хан ез бшпгш устем ету уш1н Тешкенд1 корраса, EciM хан казак жepiн жырымдамау ymiH сорысты. Алайда, менщ ойымша, керегенджке жатпайтын катыгездж жасап, Турсынды колдаган катаран тай- пасын бала-шарасына дейш EciM хан кырдырып тастайды. Соныц KecipiHeH уш расырдан кешн казак саныныц аздыгынан Тешкен каласын кецес ешмета езбекке 6epin ж1бердь Тобылды (1615-ж .) Хазар тещзш (Каспий), оцтуст1к шегараны жене Жетшуды 23-608 353

Ъексцтпан Н( ц1»1секе-щы_________________________ коргап согысуы оныц казак жершщ тутастыгына улкен мэн бергешн ацгартады. Цазыбек бектщ жазуы бойынша, ол Ж ецйр туткынга тускеннен бес жыл кейш 1640-жылы кайтыс болган. Орбулак шайкасына Жещпрдщ баскыншылык жасауы сондыктан. EciM узак ауырган, сондыктан эз орнына Ж ецпрдщ хан болуын кун1 бурын белгшеген де болу керек. Алайда 1643-жылы Орбулак шайкасына басшылык жасаган Жецг1рд1 епнам eni хан деп айтпайды. Соган Караганда жене Ж ецпрдщ ел iiuiHeH квмек 1здемей, алыстагы Жалацтестен квмек сурауы ел ш ш д еи бшпкке таласкан алауыздыктан болуы керек. Орбулак жещ сшен кейш Жецпрмен таласудьщ бекер екенш 6inin, такка таласушылардыц кемейше тас тыгылган секш дь Орбулак шайкасына да EciM ханныц хас батырлары тугел катысканына Караганда ел коргаган батырдьщ 6epi Жецпрдо колдаган. Халык Ж ецпр ханды Салкам Ж ецпр деп дерш- теген. Ол да eneci EciM хан сиякты елш суйген, ел батырларымен 6ipre журген, езара сыйласкан адам болса керек. Оньщ eniMi - мерттж пен намыской- лыктыц KepiHici. Казак-калмак согысыньщ езге ел согысына укса- майтын е з г е ш е л т квп. Мвселен, мулде зерттелмеген Ошак согысы , Куйрык жеу согысы, Ай кораланды согысы жэне KYH fleyipm eH келе жаткан Улкер жерш сиякты согы с eflicTepi болган. Ец кеп тараган epi м ш детп саналган согыстыц 6ip Typi - жекпе-жек. Оган e n i жак кун1 бурын Kenicefli екен. Yin, терт не он жекпе-жекке шыгамыз немесе бес кун, он кун шыгамыз деп келйжен. Сонан соц гана жаппай дода согыска KipiceTiH болган. Мвселен, Хазар мацындагы согыста казак-калмак колы 83 кун бойы жекпе- жекке шыгыпты, 1627-жылгы сол согыста Карасай батыр мен Агынтай он 6ip рет жекпе-жекке шыгып, жауын жер жастандырады. Жекпе-жекке юм- к1м шыгатынын колбасылар акылдасып шешкен. Кейде кутпеген жагдайлар да болып турган. Кей- кейде кейб1р батыр карсы жактыц 6ip батырын этап турып жекпе-жекке шакырган. Ондай усыныстан бас 354

__________________ _________ сА)у1саЗы1дпыц adn.чд<фы I тарту Tipi ел1м саналган, сондыдтан одан бас тарту j жагдайы не шеж1реде, не жазба тарихта кездеспейдь j|j Жекпе-жектщ зады бойынша дарадан шыддан батыр дарсы жадтыц хан тудымын шадыруга хадысы j ] жод. Мше, осы завды пайдаланып, 1653-жылы I , Сесен тайшыныд он ж е й жасар баласы ол кезде егде I- тартдан Жедйрд1 жекпе-жекке этап шадырады. j ) Ондагы ойы - егде KiciHi ебден шаршатып барып j жену- Онын бул ойы, еш ш ш ке дарай, се т й жузеге j асады. Узадда созылган шайдаста Жедйрд1ч шар- шаганын пайдаланып, Сесеннщ улы Еалдама (да- | задтар Цалдан дей салады) ж ещ ске жетедь Б1рад i сонан сод лап дойган дазадтар далмад долын быт- i шыт дылып жедед1 де, Ж ед й р ханды сол арага жерлейдь «Ж едйрдщ суйей eei даздырган одпана- дан ат шаптырым ж ердей Сарыбелге дойылды», - ! деп жазады Казыбек бек (« Туп-тудыйаннан ез1ме шей1н», 1993 ж . 204-бет). Бул дерек Ж эд й р жерлен- ген жерд1 ете дел керсетедь Ол айтып отырган ' Сарыбел бул кунде сол Ж едйр жатдан бештке бола Уйгентастыд бел1 аталады. Ол Уйгентастын бей1т екеш 1856-жылы Цашгарга бара жатдан сапарында Шодан да керш , ол туралы 6ipep niKip де жазган. Ол ара Орбуладтан, шынында да ат шаптырым жерде, ! шамамен eKi арасы он-он бес шадырым жер. Орта- ! дагы усйн е тас ушлген беш ттщ Ж eнгipдiкi еке- HiHe де сенем1з. Keeipri Итшоды аталатын аласа тау- дыд ipreciHfle шагын гана дорым жатыр. Онын айналасын денгелене доршаган елуден аса беш т бар. Ортадагы хан Ж эцйрдщ бе ш й болса, оны доршап , жатдандар шешт болган батырлардьщ бе ш й болу керек. Оппрде ханын доргап согысдан ерлер елгенде де ханын доршап, орталарына алып жатыр. Ал Ж едйр бул жерд1 й р л т м д е де доргадым, елгенде де доргап жатырмын дегендей. вш ш ш ке дарай, бул беш ттщ ж а й -к у т мез емес. Осыдан отыз-дырыд жыл бурын кергешмде, сонадай- дан квзге Tycymi едд K03ip кун санап ш вйп барады. Тарихи ескертк1ш рет1нде Орбулад та, бул бешт те мемлекет доргауына ел1 алынбаган. Биыл жайлаудан 355

Ъексцлтан ’Нгффгке-щы___________________ электр баганасын тарткан бетшагарлар 6ip-eni б е й т -i трактормен таптап етш ть Ж ецйр б е й т н щ 6ip жаты жол ашкан елдешмнщ кегаршен кетипп жатыр. Кысдасы, хан б е й т деудад e3i уят. Жалпылай сейле- генде, шет1м1зден ел суйпш ш з, хандарымызды дас- терлег1штз, ал надтылап келгенде, тек й л безегшь ni3. Сейтш, Ж ецир хан 1653-жылы урыста шешт болыпты. Ал оны д атажауы Батур донтайшы ше? 1652-жылы Батур донтайшы тары кыргыздарды шабады. Кыррыз бауырларына кемектесу уш ш Карасай батыр ол согысда бес мыц кол бастап барады. Елу терттег1 хас батыр мунда да теддесмз ерлж жасайды. Урыстыц кызу кезшде додага KipreH Царасай алды- артын жапырып Батур контайшыныц езше карай умтылады. Оны да ец атакты батырлары коргайды емес пе, соран карамастан Карасай Батур контайшыра бузып-жара келш , оныц од долын дылышпен шауып ж1бередь Цонтайшысы жараланган далмадтар дашып дана жан садтайды. Ал айда Царасайдыд дылышы Батурга ажал оры болып дадалады. Келер жылы, ярни Жецглр хан елген 1653-жылы ол да жарасы асдынып кез жумады. Ж ец п рдщ кегш, ойлап дарасад, Карасай батыр осылай алран. Ж эдп р ханды да, Карасай батырды да Кдзад хандырыныд 550 жылдырында ecTin 6ip еске алуды ез1мнщ парызым санадым. Ойткеш, екеуш щ eMipiH елестетш Орбуладты да, Жэдг1рд1ц бештш де мен жылына ед кем дегенде 6ip Kepin, 6ip рет дуга дыла- мын. Шамам соран рана жетедо. Ел билеген ханымыз бен ел дорраган батыры- мыздыд бауырмал сыйластыры, ынтымадты сешмдь л1г1 - урпад уш1н умытылмас улп. ОН АЛТЫНШЫ ЖЫЛ Президент Назарбаевтыд жуйел1 турде айтатын сезд Тыныштыд. Татулыд. Б1рлйс. Bepi - тарихтыд тагылымынан туган сездер. Bepi —ежелг1 бабалардан екшелш жеткен нусдаулар. Тыныштыдтыд KaflipiH бьлген бабалар: «Булшгеннен булд1рге алма!» дептд 356

______________cAl<jjUiibikiUbtit, ек)амО(фы Тату елдщ тебей квкке жететш ш де олар 6i3re есиет eTinTi: «Алтау ала болса ауыздагы кетедк тертеу тугел болса тебедей келедй, «Агайын тату болса ат коп, абысын тату болса ас коп» деген екен. Б1рлж болмай, й р л ж болмайтынына вбден K03i жеткен гуламалар «Саусак б1ржпей, ине иикпейдЬ депй. Осы уш улы сездщ улагатты мысалы тарихымыз- дан да табылады. 1643-жылы Орбулак шайдасында $ жаудыц 50 мыц колын казактьщ татулыгы мен 6ip- S л т жараскан 700 жауынгер1 окпана казып жевдске жетсе, 1726-жылы казактьщ уш аймагынан бас кос- кан билер мен батырлар «Актабан шубырынды, Алкакол суламага» ушыраган елге корган болып, Ордабасыда бас 6ipiKTipfli. Бас 6ipiKTipreH жерде казак ешкашан жендлген емес. 2016-жылы осы уш улы : сездщ жузеге асуы аркылы казактьщ жуз1 жаркын. Ал жуз жыл бурын, ягни 1916-жылы казак кандай кун Kemin ед1? Елд1 ак патша билеген бодан заман едь 0pi теуелйзд1й жок, epi тыныштыгы жок халык- г тыц калай быт-шыт болганын жуз жыл бойы умыта ! алмай келем1з. Жвркент жене Верный уезш жайла- ган албан тайпасыныц кетерйпй жалпы Цазакстан- дагы, оныц imiHfle Жетасу елкей н дей ерекше кыргын тапкан кетерипс болды. Улы Мухтар Эуезовтщ j оган улкен мен 6epin, «Килы заман» атты шыгарма жазуы, сол кетерййс жайында 1лияс Ж ансуйров- | й к егжей-тегжейл1, жан-жакты, деректер жинауы I тейн емес едо. 1916-жылдыц дурбелещ - урпак умытпайтын кай- | рет. Кезшде «уш н жарлыгы» атанган патша буйрыгы бойынша, эскердщ кара жумысына мусылмандар j алынатын болады. Алдын ала туй нд1ру жумысы журйзишегенджтен, ол жарлыкты казак, кыргыз, уйгыр, дунген халыктары улкен уреймен карсы алды. I 1846-жылы улы жуз казактары орыс патшалыгына багынып, Цапалда кол койганда, патша оларды ескер- ге алмаймыз, тек салык телетем1з деп уеде берген екен. Сол уеде жазылган кагазды Тезек теренщ кере- ге басына мактанышпен Lain койганын Семенов Тянь- Шанский ез ест е л т н д е жазады. Сол у е д е т есйген, 357

Ъексцлт н НцНсеке-цлы___________________________ бшетш Узак Саурыков «уйш жарлыгын» есйгенде, «Патша уедесшен тайды, сондыктан eripiK айткан оныц жарлыгын орындамаймыз», — деп карсылык бйдоредь Казактардьщ вскерге алу мен ескердщ кара жумысына салуды ажырата коймаганын Узак батыр- дык ел п сез1-ак айгактайды. Патшаньщ «уш н жарлыгы» Жетгсу елкесше ке- шеушдеп, пилде айында жетеда. Албан кетерипсь HiR алгашкы кактыгысы 3-тамызда Верный уезше карасты А сы жайлауында, Сержбай Канаев баскара- тын Кызылберж болысында, Сершбайдыц 63i Карка- рага кеткен кезде болады. «Кызылберж ici* аталган бул кактыгыс патша жарлыгына мулде катысы жок жагдайда ушыгады. Мукаметжан Тынышбаевтьщ берген туйндармесше Караганда, 6ip эйелге кырын- даган орыс e n n ce p i оган езш щ «мыктылыгын» керсетпек болып, болыс хатшысына «Кара жумыс- ка алынатындардьщ TieiMrn экел!», - деп буйырады. Оган орыс хатшысы: «TieiM жасалынган жок- Сержбай болыс: «Мен келгенше жасамавдар» - деп кеткен», - деп жауап кайырады. Оган ашуланган еписер меселеш тусшд1рмек болган 6ip топ аксакалды камап тастайды. Атты-жаяулы казактар сол арада каптап кетед1 де, каумалаган журттыц екшншен корыккан еписер тапаншасын аспанга атып калады. Оны кате TyciHreH некерлер1 сол арада е ю казакты атып тастайды. Топ iiniHfle турган акшы казак ж п тп де 6ip орысты атып ж1береда. Акырында он шакты некерлерш epTin еписер ауылдан кашып шыгады. Сол беймен Алматыга барып жазалау отрядын жетектеп екеледь Мэселенщ ак-карасын акыл-пара- сатпен шешпей, тек ашу-ызага билеткен патша шенеушктер! орыс пен казактьщ арасын тек жалган намыска шабудыц нетижесшде, emipyre келмей- тшдей ертке айналдырып ж1беред1. Каркарага Подборковтьщ (Акжелке) орнына басшы болып келген ротмистр Кравченко кара жумыстын Кыр-сырын уга алмай дурлжкен елд1 сабырга ша- кырудын; орнына 6ip аптаныц ишнде TieiM жасап берейндер деген уз1лдькейлд1 буйрык бередь бздерш 358

____ '[к'Ш ! Ib lk jll1,111, atkt'llInjnA ел деп, адам деп санамай отырган Кравченконыц кылыгына ызаланган Жемецке, Узак, Эубеюр батыр- лар «Бала елгенше, шал елсш! Бала бермейм1з» деген батыл шепйм жасайды. 1916-жылы майдан­ ный; кара жумысына барган, одан аман оралган казактар бар. Менщ туган ауылым Акжазыктагы 9кшрэж1 деген атамыздыц Далиакпар деген iHici де KeTin, 6ipaK содан оралмапты. Октан елд1 ме, ( аурудан елд1 ме еш ю м бшмейдь Соган Караганда, Узак батырдьщ: «Бала елгенше, шал ел сш », - дегеш : дурыс та. Кравченко: «Бастаушы топты камап тастасам, бас- i шысыз калган журт жуаси кояды », - деп кателесед1. i 0y6eKip Солтанбаевтьщ бауыры Жакыпберд1 800 колды 12-тамызда Даркарага бастап екеп туткында i жаткан бауырларын куткарып алмак болады, оган сол V' арадан тагы 200 адам косылады. Солай болганын осы >1 окиганыц басы-касында болган 1ргебай Дэлденбаев | аксакал (сазгер Бейбй1 Дэлденбаевтьщ атасы), ез г естелшшде анык жазган. Алайда фон Берг 5000 казак катысты деп сотка берген тусш ш темесш де асыра керсетедк Даркарага беттеген мыц каралы колды хорунжи фон Берг пен Моргунов дегендердщ eTipeTi коршап алып кырмак болады. Соны дер кезшде байкап калган казактар аз шыгынмен зорга кашып кутылады. Даркара кетерЬшп деп журген Herieri кактыгыс соны- мен бйедо. Елдщ жаппай карсылыгынан корыккан Кравченко жерменкеш ертеп, eei тунделетш Дара- колга (Пржевальск) кашып кетедк Орыс пен казак арасында айта коярльщтай атыс-шабыс болмайды. BipaK наразылык бйдарген казактар, казак болган- да да албан тайпасынын, адамдары Верный уйезше карасты Асыда, Тургенде, Жэркент уйезше карасты Дыргызсайда, Кем1рцпде, Жалацашта, Талдыбулак- та, Нарынколда жаппай атка конады. Сондыктан бул кетерйпсп Даркара KOTepuiici деп атау тар шечберд1 камтиды, дурысы - Албан кетершйя деп айту. Олар- дык басын 6ipiKTipreH - елсек те, й рш сек те 6ipre боламыз деген бауырмалдык. 359

Ъексцтан :Нфщке-ц.пы_______________ Мемлекеттш мурагаттыц 90-корында 29 жастагы фон Берг хорунжидщ сотка берген тусшштемем бар. Соны окыган адам Албан кетерипсшщ калай кыргынга ушараганын анык-канык угады. Оныц ай- туынша, орыс омарташыларын казактар жеб1рлеп, мал-мулкш тартып алып, ездерш жазалап жаткан- дыгын айтып, соларды куткаруга Кравченко соныц етаретш жумсайды. Ол межеге тун п 12-ден асканда жетедк Ызалы казактар, шынында, Башарин, Зуев деген орыстардыц омартасын киратып, оларды коркытып кокан-локы жасаган екен, 6ipaK 6epi дш аман, em6ipi елмеген. Алайда 28 адамнан туратын OTipeTTi баскарган хорунжи осыган ызаланап, тацгы сагат 5-те казак ауылыныц 2 кузетнйсш елпредь Олардыц айкайынан оянып кеткен ауыл адамыныц 50-iH тагы кылышпен шабады. Не уш ш ? Еш омар- ташыны коркытканы ymiH жене ол eKi омарта- шыныц орыс болганы ym iH . Бергтщ ез ауылында уйыктап жаткан «кетерШ спплерге» ызаланганы соншама, тацгы 8-де екш пп казак ауылына шабуыл- дап, нэтижесшде 80 адамныц qjii денесш санап, 12 адамды жаралап, «ж ещ ске» жетедк калгандарын да кыруы м умкш бе едк KiM бщедк 6ipaK олар тауга кашып кетедь Цашып кеткендер, свз ж ок. бала-шага, катын-калаш. Ал ауылдагы уй-уйд1 актарганда, 1-ауылдан 5 мылтык, икон, орыс ейелдершщ кейлеп, ал 2-ауылдан 2 мылтык табылды деп жазады. Kepin отырсыз гой, мылтыктар карсы шыккан адам- дардыц колынан емес, ушнен табылады. Сонда мыл- тыгын уш не тыгып койып, ездер1 орыс эскерше карсы шыккан кандай батыр кетерйпспплер? Орыс иконын, орыс ейелшщ кейлегш казактар не кылмак? Жене оларды кайдан алган? Башарин мен Зуевтщ ауылындагы иконды екелш ушне сактайтындай не жагдайлары бар? TinTi солай болган куннщ езшде 2 + 50+80 адамды елтарш тастауга солар себеп бола ма? Бергтщ 28 адамыныц 6ipfle-6ipi TinTi жаракат та алмайды. Жарацат алатындай жагдай да ж ок екеш ацгарылып тур. Мше теуелшздМ ж ок, коргайтын мемлекетк ecKepi, зацы ж ок казактыц хел1 1916- жылы осылай болган. 360

_______________ с/В<р1саЗы1д11Ыц адам щ пл Фон Бергтщ ашуы 132 казакты елйрген сои да басылмай, жол-женекей тагы 4 казакты атып тас- тайды. Не уппн жазалап, ондай «ерлш ке» неге кул- шынганын мен тусш е де алмаймын, тусшд1ре де алмаймын. Фон Бергтщ одан epi не жазганын кдрацыз. 1916-жылдьщ 12-тамызында тацгы сагат 10-да Сантас жактан ак ту кетерген 500-дей адам келе жатканы кершедь А к ту кетерд1 деген сез - «6i3 бейб1т адам- быз» дегеш. BipaK Берг оган еш мен бермейдь Оларды кетерШспплерге санайды. Ойткеш олар орыс емес. Оларды кырып салмак болып турганында Кравченко- дан: «Шабуылдама. Kepi кайт!», - деген буйрык, жетш улгередь Ол буйрык Бергке онша унамайды. Сагат 12 кезшде eni6ip буйрыксыз тауга к етерШ п, мал- мулшмен Сырт жайлауына карай Keuiin бара жаткан казактардыц кашатын жолын кесш , эй-шей ж о к ак ту кетерген, акбоз атка MiHreH казакты eai атып салады. Аттан eni колын ербендетш кулап тускенш суйСше аныктап жазады. Кей1н караса, елген адамньщ мойнында Александр Ш -тщ алтын медел1 бар болыс Kici екен. Оныц аты-женш де аныктап жатпайды. Неге ак ту кетерш келе жатканына мен де бермейда. Болысты атып тастаганын керген журт тус-туска бейберекет каша женеледь Берг «батырдыц» eTipeTi «кетерШснплерд!» куып журш кылышпен шапкылап елйредк Бул жолы ол канша «кетерлкпшш» шауып елйргенш санамайды, ce6e6i сай-сайда куалап елт1рген катын-калашты санап шыгу оган артык ецбек едй BipaK ротмистр Кравченкога 10 мьщ мал, 40 туйеге арткан мулш, ер yftipi жуз бастан туратын eni ушр жылкы, жене а к т а экелгенш анык жазады. А к т а екелгенше Караганда, елген адамныц койны- конышын актарган гой, ерине. Акшаны ешшм алаканына устап жатып елмейд1 гой?! 13-тамыз кун1 ейретш де 25 казак болганын Берг аныктап айтады. Оган бетен 7 epiKTi косылады. Каркара жактан тагы ак ту кетерген топ адам кершедь Келшсезге шакырып ак ту кетерген топты тагы тым- 361

f)d c i{?im u ’Н гф щ Ь -ц л ы тыракай куалап, кылышпен шапк,ылайды, «стали их рубить» дейд1 масаттанып. Олар Каракол жак,тан сауда жасап келе жаткан дунгендер екен, бекерден- бекер ЗОО-i кырылады, 11-i гана туткынга алынады, 200 сом акша жиналады. «КетерШ ст! басудьщ* батырлыгы осындай. 14- тамыз кун1 Каркара aTipeTi Караколга кара аттанады жолда 8 адамды жайпайды (их уложили). Одан кешн 23 адамды тагы е л и р е д ь 15- тамыз карсыластар 50-ден астам адамынан ел дей айырылады. 18-тамыз куш 3 кыргыздьщ кезш жояды. Тагы 14 адамды елт1редь 20-тамызда тагы ак ту кетерген кыргыздарды жояды. Сонан сон тагы 6ip тобын кырады, тек 6ipeyi гана кашып кутылады. Енд1 Берг канша адам елт1ргенш санамайды да. 25-тамыз кун1 ак ту кетерген дунген *бул1кш1- лершщ » 300-ге тарта адамын кылышпен шауып елт1ред1, арыкка, корага тыгылгандарын тауып алып шабады. 28-тамызда жене оган косылган 4 epiKTi жол бойы 40 кыргызды елт1ред1. Олар 7 мыц кыргызга карсы шыгып еуел1 24 адамды атып елт1ред1. Содан сонгы шаткалга тыгылган 7 мын кыргыздыц 50-i гана туткынга тусед1 де, калганы сол арада кырылады. Сайдын im i толган ел1к болгандыктан кайтарда жота-жотамен гана журе алдык деп жазады Берг. Бул жолы 12 адамнан айырылганын айтады. Бул - Жетшу ecKepiHin 1-жузд1пн1ц командир! 29 жастагы хорунжи фон Бергтщ гана ерекет1. Ол муныц берш 1916-жылдын 26-казанында Верный аймактык сотынын Tepreym iciH e берген жазба жауабында кер- сеткен. Б1з 1916-жылгы кетер1л!ст1 басуга келген 6ip гана фон Бергтщ ерекетш ат ycTi баяндадык- Ал мундай жазалаушы Жет1су жер1нде каншау болганын есеп- теп, Tirin жатпадьщ- Онын 6epi мемлекетт1к мура- гатта сактаулы. 362

________________________________cA-kpjaiJbtljiibtit, адамгк1ы Жуз жыл бурын eTin кеткен жагдайды бш у 6i3re не беред1? Анау кшелк мынау KiH9ci3 деп бага бер- геннен не утамыз? Bepi e ir i, кетт1, енд1 оны епнйм !} тузете алмайды. Кезшде ондай к,ыргынды колдан I] келсе болдырмау керек едк колдан келмедь бй ткеш |теуелс1здт жок, хальщпен билеугш елдщ басшы- : |лары санаспады. Biere 6yriHri Keperi - еткеннен сабак : I алу. Осыдан келш, 6yriHri тэуелиздш тщ куны мен i багасы анык,талады. Бодан елдщ 6ip Бергпен шек- кен азабы осындай, ал Албан кетерЬпсщ басу уцпн, 1Тешкеннен, Алматыдан, Жеркенттен жазалау еирет- Tepi келгенш б!лем1з. Олардын, 6ipfle-6ipi татульщ- ка, б1рлшке шакырып келген ж ок. тек басып- жаншуга келдь 1986-жылгы Желтоксан кетерШ сш е кевдл аудара- йыкшы: онда да Мескеуден, Новос1б1рден, Кыргыздан тагы жазалаушылар келдь 1916-жылдьщ окигасына iuiKi де, сырткы да ерекей айнымай уксайды. Бергтщ кун-тун демей кыруынан казактар 1916-жылдьщ кузшде Кытаймен шегарада аштыктан, г панасыздыктан жапай кырылса, 1930-жылы зорлап колхоздастырудан да казактар дэл солай кырылды. Bepi уксас. Ce6e6i теуелйздж тщ жоктыгы - кандай саясатпен алдасац да уксас. Bi3 1643-жылгы Орбулак шайкасында теуелыздь riMi3fli сактап калдык- 1723-жылмен 1758-жылга дейш 35 жылга созылган «Актабан шубырынды, Ал- какел сулама» зобалацында да теуелс1зд1пм1зд1 сак­ тап калып едш. BipaK, ел^регенджтен, iuiKi алауыз- дыктан, б1рлйетщ, татулыктьщ болмагандыгынан акыры теуелд1 елге айналдык. Орбулактыц, Ордаба- сыньщ, К^алмаккырылганныц, Ацыракайдыц, Ойран- тебенщ улы жещстер1 тупк1 нетижеге колымызды тыйянакты турде жетшзе алмады. Ce6e6i, Б1рлж, Татулык саясатын устанган басшыларымыз да, ба- тырымыз да болмады. Батырлар батырлыгын жасап олед1 екен. Ал батырдьщ ерлЫн саясат керегендь г1мен уйлестаре алатын басшы болмаган соц, 6epi бекер болады екен. Сондьщтан нетижеге жету жолында курбан болган батырларымызды шын пигылмен ардактагымыз кел- 363

'Ьексщ пмп .Н /ф ^еке-цт ___________________ се, онда бу гш й теуелы здткйздщ ер кушн к,ад!рлеп етуге тш сш з. 0й те алмасак, е лсуй пш й пм 1зге сын. Бул кунде теуелйздж кара кушпен сакталмайды. Тек бипммен, акылмен, innci жене сырткы татулыц- пен, 6uirip саясатпен сакталады. Орбулактьщ, Орда- басыныц, Калмаккырылганныц, Ацырацайдьщ, Ойрантебенщ тагы-тагылардыц eTeyi - тек Тату- лык, Б1рлйс, Тыныштык! Оларды сактау да ерлж. Жогарыдагы фон Бергтщ жене мурагатта сакталган баскалардьщ кылыгынан неш керуге болады? Ец басты KepeTiHiMie: патша шенеутктер1 еу бастан-ак дурыс саясат устанбаган. Олар казакка деген ешпендшж тугызуды гана ойлаган. Сеййп казактарды жаппай жамандаган. Ал жаппай жамандау - согыс саясаты. Аямай жамандаган адамдарды аямай кыруга болады деген сез. Акыры халыктар арасындагы татульщ ойран болып, ол акыры казацтыц аяусыз кырылуына екеп соцты. Цоргансыз халыкты орыс 6ip корласа, калмактар тары корлады. Дерменйз журт кез алдында зорланган кызына, корланган ейел1 мен келшше ара тусе алмады. Ол аздай, орыс кан теплген Царакол, Каркара ещршен орыс автономиясын куруга Ж ейсу облысыныд ескери губернаторы М. А. Фольбаум буй- рык шырарды. Осындай килы заманда патша угамей кулап, орнына Уакытша ешмет орнады. Цытайра кашкан казактарды уакытша ею м ет (Керенский ешмей) ез Отанына кайтарды. Кайта оралган казактар мен орыстар арасындагы атыс-шабыс тыйыла коймай орыстар «Е ш аякты к ш к атамыз» деп казактарды ер калтарыста ел й р ш кете бастап еда, оны кецес еш м ей токтатты. Ол тарихты боямалауга, бурмалаура какы- мыз ж ок. Тек одан сабак алуга тш сш з. Тыныштык, татульщ, б1рлж сырттан да, iniTeH де бузылады. Бурын казакты баска журт казак пен казактыц тектес екешн танытпау уш ш, «кыргыз», езгеден кем екенш керсету уш ш «варвар» - жабайы, медени ем1рден алшактыгын таныту уш ш «ту­ земцы» - тузде eMip сурейндер деген сипатта айтцаны мысал болады. «Адамзаттыц берш суй бауырым деп» 364

_____________________ dlhlcaSuigriwH, адстдары дейтш Абайдыц ой бш к й гш е ер адам да, хальщ та exi кетерию алмай келедч Агайын арасыньщ тыныштыгын, татулыгы мен 6ipjiiriH сацтай алмай журген адамдар улт тыныш­ тыгын ойлай ала ма? Тайпаныц, рудыц чамынан аса алмай журген адамдар мемлечеттщ чамын чалай i жейд1? Ана жачтыч адамы, мына жачтьщ адамы деп, 6ip цазацты алалап журген адамдар мемлекетанщ 6ipjiiriH ойлауга e p e ci жете ме? Теуелшздпс алгалы жиырма бес жыл етсе де, не баласын, не немересш чазач мектебше бермей жургендерге чазач талшщ цадыр-цасиетш чалай уйретуге болады? 0 й т десец, >зорлады дейдч буйт десец, жеке басымныц цуцы- гы, ез1м б1лемш дейдч Bip-6ipiH тыцдамайтын, мойындамайтын, соны теуелшздж санайтын жандар- ды мемлекеттщ би л тн д е устау оцай ма. Бшуге ум- тылудыц орнына булд1ру арчылы аячтан шалгысы келетш адамдардыц ауызб1рлштщ елге де, оган да , чажет еченш чалай учтыруга болады? Осыныц 6epiH ушыцтырып алмай басчару чалай оцай болмач? Бугш б1здщ мемлекетте тыныштыч бар, татулыч пен бipлiч бар. Цазац тип - мемлекеттак тш. Bipa4 |; чазачтыц беленбай пайызы ел1 чазач типнде сейле- : мейдч Очымайтыны одан да чоп. 0 з атын чазач талш- j де жазып бере алмайтыны TinTi кеп. Соган KiM кшел1? Казацша мектеп ашылып жатыр. Алайда Алматы- дагы орыс мектептершщ жартысынан Ke6i - чазач j балалары. Рас, орыс й л ш й з , агылшын тшшшз 6i3 1 болашачта елемдпс байланысча шыга алмаймыз. Ол !j 6ipa4 чазач й л ш бшмей-ац чой деген сез емес чой?! ' Уш йлд1 де б1лупшз кереч. Bipa4 ец еуел1 ез тйпшзда - I чазач талш мецгеру1м1з чажет. Кдзац талш уйрену ! арчылы гана, езге йлд1 ез Йл1м1збен салыстыра j отырып чана елемдпс байланысча кетершу1м1з керек. j Соныц 6epi б1здщ imKi татулыгымыз бен б1рл1г1м1здщ I арчасында гана жузеге асады. Мен1ц ез ойым бойынша, чазач балалары бастауыш мектепй ез ана тйпнде очыганы дурыс. Сонда бЪпмнщ I 1ргетасы ез тйпнде чаланган бала езге талда оцай уйренедч © й тк е т ер елдщ тйпн ез елш щ тгт м еи 365

Ъексц. ii/m н H tilw e h '-ц гы___________________________ салыстыра отырып уйренедь вйтпесе, ез тшшен repi езге тщ дщ ык,палына ауып кету1 вбден мумкш. Содан барып ондай баланыц о т а н с у й й п т п , е л с у й п п т п куц п рт тарта бастайды. Тыныштыц, татульщ, б1рлш 6i3re осы меселелердщ ец дурыс, ец тшмд1 жолын таба бшу уш ш кажет. Туа калган шюрталастар жаулык саналмай тшеулестш саналуы да татулыгымызбен тыныштыгымызды бек1те туседь 1916-жылы елдщ тыныштыгы татулыгы мен б1р лт эуел1 жогарыдан - патшадан, сонан соц сырттан, ягни казакты жабайы, надан санаган шенеунштер тарапынан бузылды. Оган казактыц ез iuiiHfleri бйпм, TyciHiK дережесш щ еркилылыгы да устеме болды. Теуелйздш тщ 25 жылында 6i3 тыныштьщ пен татулыктыц, б1рлжтщ дос кызыгатын, душпан цыз- ганатындай 1ргетасын калай бглдш. Тек оган ток- м еш лймей, тынымсыз дамыту, ныгайту ерб1р1м1здщ азаматтык мшдет1м1з. Ашу-ызыга, кектенген ж ек керуге ерш берген адам акылынан айырылган адаммен б1рдей. Бейкуне вйелд! зорлап, касындагы балаларын корлап, сонан соц елт1рш KeTyi; Тасашы деген жерде 6ip еркекй елт1рш, жыныс мушес1н аузына TicTeTin, сол куш агашка Lnin кетук кш з уйде жаца босанып жаткан келш ш екй жас нерестеймен жене касында отырган енес1мен коса ертеп ж1беру1 муныц бэрш сабыр сактаган адамныц ici деу - ете киын. Сондьщтан елдщ ауызб1рл1гш, амандыгын ойлаган адам ешкашан ашу- ызага, кекке ерш 6epMeyi керек. Тек тыныштыкты, б1рлшт1, татулыцты сактаган басшы гана елдщ бейб1т дамуына, бШ м алуына, мэдениетш еркендетуше ш екй з мумкш дш жасайды. 1916-жыл мен 2016 жылды салыстырганда, б1здщ кез1м1з осыган анык жетед1. Казакта «Битке екпелеп тоныцды отка тастама» деген сез бар. Bip Караганда белендей айшьщты сез емес. Алайда, астарына мэн 6epin карасац, «Bip- 6ipiKHiK бас араздыгына бола елщнщ тэу ел й зд тн тэлкекке салма!» деген тел1м шыгады. Б1з устанатын 366

_________________ cAlpjcaSbikjiibin, K()/i'i(hijihi басты багдар - осы. Ом1рде к1м-к1мге ренж1мейд1? Ауылдьщ, ауданныц, облыстыц eniM i, елдщ сан турл1 MiHicTipi мен басшысы бар. Солардыц 6epi 6i3fli риза кылып журген жок- Bipi бипм йз, 6ipi MeftipiMci3, Tinxi медениетс1з1 де кездеседь Олардыц бшмегендерше екпелеп, гасырлар бойы тегшген тер мен шашылган канныц етеу1мен келген Тоуелс1здтм1зд1 шайкалтуга кацымыз бар ма? 9р жагдайды кещнен карап, eTKiHHiiciHe бола 6ipfliriMi3fli шайкалтпай, оган бипм- | д1лшпен тежеу сала б1лгешм1з дурыс. Азаматтык 1 деген1м1з мешцше, сол. Жарты елемд1 жаулап алган Шыцгысхан тарихына а карацыз. Жалайыр, Найман, Керей, Меркгг, Коцырат, I татар, тэты баска турш тайпаларыныц басын косып Г Шыцгысхан курган к у п т мемлекеттщ де тубш е сол I белшу жеткенше тарих куе. Жаулап алган жерш терт f баласына белш бердь Тортке белшген ел1 енщашан : кайта 6ipiKnefli, 6ipTe-6ipTe 6epi ыдырады. Шыцгысханныц айтулы HeMepeci Вату курган f Алтын Орданы карацыз. Ед1л бойына, Цырым жерше • каншама TypiK каласын салды. 9збек ханныц сыйлы конагы болган арап саяхатшысы Ибн Баттутаныц жазуынша «тезек» дейтш отын жагатын Алтын Орда халкыныц астанасы Сарай каласыныц Kouieci атпен жургенде жарты куннен астам уакыт алатын узын екен. Царацин, ягни мусылман халкы туратын Сарай каласыныц келем1, кеш нп зepттeyшiлepдiц аныцтауынша, 35 шаршы шацырым (км) болган. Бул сол кездеп элем калаларыныц ец ipicim n 6ipi деген сез. Сондай улкен астанасы, Аштархан, Сарайшыц сек1лд1 ipi-ipi цаласы, Кырымга дешн созылган улан байтак даласы болган сол Алтын Орда халцы б1рлш пен татулыцты сацтай алмагандыцтан, 03i билеп отырган елге сщ ш , жойылып кетть Керей хан мен Жашбек белш ш казак хандыгын 1 курды. Бук1л Еуропага урей тугызган Осман империясы да ыдырай-ыдырай, содан Туркия гана калды. Карап отырсац, булшудщ 6epi белшуден басталады екен. Ал ep6ip белшу ез кезшде кажетплжтен туады. 367

firLr/fjm n 11/фиг:,г-ум/___________________ вй ткеш улан-байтак жерд1 белмей баскару мумкш емес. Демек берш щ де ineri бар. Мемлекеттщ 6ipniri булшсе, бара-бара 6epi булшеда. Сондыктан 6ipre болтан ел тана ортак бадытда кол жетшзедь 1916-жылы жуздеп, мындап кырылган дазадты елем т уп л ез казагы да eciTin бшмеген, 2016-жылы 6ip адамныд кастандыдтан елгенш бую л елем битеда. Заман езгердо, елем взгердь Дазак та елемдцс ой- санадан калыспауы кажет. Б1здщ елде кеп улт пен халыктын ек1лдер1 турады. Сондыктан ел1м1здщ тыныштыгы мен татулыгы, 6ipniri тек казак пен казактыд емес, сол улт еюлдершщ езара татулыгы мен т у й т с т т н е н де турады. Bip халыкты eKiHnii халыдка айдап салу саясатыныд кесапатынан 1916-жылы фон Бергтщ ейретш деп Айса деген тараншы казак ауылын аяусыз дырып- жою га айрыкша белсендшшпен катысады. Ондай саясаттыд казакка да, тараншыга да опа бермегенш 6yriHri урпак тарихи тел1ммен Tycmyi THic. Ал туй ш к ез-езшен келе калмайды. Оган жету уш ш , 6uiiM, медениет кажет. Б Ш м алу уш ш , медениетке жету уш ш , сез ж ок, елдщ тыныштыгы, ауызб1рлЫ мен татулыгы керек. Осыныд берше ой сап карасад, дурыс саясат дегеннщ багасын бите тусей д. Сотые, араздык орнаган жерде агайындыдда, бауырмалдыкда орын ж о к екенш 6i3 ешкашан естен шыгармауымыз керек. «Елу жылда ел жада, жуз жылда - казан» дейд1 казак- Сол сездщ шындыгына карадыз: жуз жыл бурын, 1916-жылы, 6ip халыкты екшпп халык кем йтш , «ек1 аякты киш » деп адга тедесе, кез1р, 2016-жылы, Дазадстанда туратын барша журт «Халыдтар ассамблеясыныд аясында отандас, жер- лес болып, 6ip шацырадтыд астында» eMip суруде. Даму, Lnrepuiey деген - осы. Кез келген мемлекет елд1 баскару iciH ыдгайлы жагдайга к елй р у упин, обылыска, штатка, тагы бас- кага беледа. Бул ею м дш белу. Олардыд багдарла- масы, мадсаты, жоспары - 6epi ортак. 6epi 6ip мудеге багынган. Ал 6ip мемлекетй руга, тайпага белу ете 368

_____________ сшр/саЗыщыц адамдари кауш ть Руга 6ip iry , тайпага топтасу тарихтьщ белгип кезещнде ьлгершеу урдшгае жатты, ал K eeipri кезевде, барлык м ум кш дщ й мемлекет мудесше жумылдыру кажет жагдайда, руга немесе тайпага 6ipiry халык- тык мудеш усак, жене муделерге белшектеп ж1бе- редь Сондыктан зиянды. Бул, фиолософияньщ тШ - мен айтканда, бекерлеуд1 бекерлеу зацына жатады. ; Ярни 6ip кезде тхймд! болган жагдай ендо тшмшз, 1 сондыктан ол бекерлену1 THic. Нактылап айтканда - 6ip кезде 6ip iry re жаткан эрекет ещц белш уге екелетш болды. Я рни ру-тайпага 6ipiry мемлекеттщ 6ipiryiH тежейдк TinTi елшретедь Ру-тайпанын 6ipiryiH барлык мемлекет басынан кешкен. Ол - олар уппн еткен шак- Bi3 де сейтуге мшдеттам1з. Оны жузеге асыру - ец алдымен зыялы кауымныц мшдеть Борышы десем де болады. «Бе- лшгещц 6 ep i жейдЬ дегенд1 бабаларымыз бекер | айтпаран. Соны 6i3 тез1рек тусш ш , тез1рек колга алсак, j солгурлым мемлекет1м1з тез1рек ныраяды. Казак ж ей !> атага дешн 6ip-6ipiM eH туыс, кыз алыспайды. Одан аскан сок 6epi 6ip елдщ, 6ip ултты к, 6ip мемлекеттщ j адамы. Биыл 1916 жылры улт-азаттык кетерш шше, оньщ j ш ш де Жетшудщ ек шетшдеп Албан кетерШ сше 100 жыл толып отыр. Оган коса, Желтоксан кетершшше ! 30 жыл. Теуелшздшке кол жетк1згешм1зге 25 жыл. I Bepi - тарихтьщ касиетй кезевд. Соларды салыстыра, I байыбына жете Караганда, тэуелйздш тщ куны мен | барасы айкындала туседк Президент Н. Назарбаевтык | неге Тыныштьщ! Татулык! Б1рлж! деп ж ш айтатынын | жан-тэшм1збен тусш етш боламыз. Ал TyciHicTiK бар | жерде Татулык, Тыныштьщ, Б1рлш мш детй турде болады. АЛБАН ХАНГЕЛД1 БАТЫР Абылай ханныц касынан табылатын Албан Хангелд1 батыр да болтан. 1731-жылы Абылай калмактардык туткынына Tycin калганда, ол да 6ipre болган. 24-608

(щ о ц т т I liijvjaike-ifiibt____________________________ Албан Хангелд1 жайында алып-цашпа ачыз ецймелер 6ipa3 болганмен, нацты тарихи зерттеулер 0л1 онша жазыла цойган жоц. Шындыцца жацынырац келетш мацаланы жазушы Телен Каупынбаев жазып ед!> оны цуптай цойган оцырман онша болмады. Ел1 yuiiH цанын да, терш де теккен хас батырдьщ epi-cepi болып журген тарихына ез кезцарасымды б1лд1руд1 парыз санадым. Хангелдшщ «Ацтабан шубырынды, Алцакел сулама» деу1ршщ батыры екеш даусыз. Оныц e3i - туш н шындыц. Ал ейгип батырдьщ атасы Сырымбет екеш ол шындьщты шегелей тусед1 . Оныц е р л т мен елсуйпштйл осы тарихи шындыцтарга цатысты гана таратылады. Ацыз цаншама едем1 айтылганмен, тарих емес, тарихтан туындайтын дацпырт цана, шындыцтыц шымылдыцталган елей сеюлд1 нерсе. Хангелд1 батыр жайында б1рден-б1р жазба дерек цалдырган адам - Казыбек бек Тауасарулы. Ол езш щ «Туп-туцыйаннан ез1ме шешн» атты шеж1ре- естелш кггебшде ол туралы б1ршама мацызды дерек айтады. Оныц айтуынша, Хангелд1 батыр - «Ацтабан шубырынды» кезшде кебше-кеп Дазыбек бектщ цасында журген батыр. Оныц eKeci Сырымбет пен Цазыбек бек дастарцандас болып, meiiieci Кер1мбубшщ цолынан дем татыпты. Bip согыста оны улы М ецкенщ елшш тауып алганын да айтыпты. Хангелд1 терт ейелшен он шацты бала суш ить Соныц 6opi царттардыц аузында сацталып келе жатцан шеж1ремен уйлесе шыгады. Шеж1реде Мецке, Децке, Туке деген уш баласын Хангелдшщ цалай сынап кергеш кеп айтылады. Суыц кузде ymeyiH де далага жатцызып, тацертец барып цараса, Децке мен Мецке 6ipi басын иыгына дешн, екшшкп кеудесше дешн ашып жатыр екен де, Туке басын буркеп, бутын ашыц цалдырыпты-мыс. Соны керген Хангелд! eKi улкенше: «Дайсар батыр болады екен!» - деп риза болады да, «Мынау жасыц, жауга шыцпайтын 6ipey болатын керш едЬ, - деп, жатцан жершде 6ip салып кетпек болады. Верш 370

I _______________ ъ/Му/саЗы1дпыц ademdajm байцап турран ейел1 мэн-жайды бите койып: «Батыр- ! еке, ана екеуш щ e3i батыр болса, мына балацныц тукымынан батыр шыгады, жатысына карасацшы!» - деп, Хангелдшщ колын устай алыпты деседь Вйелшщ айтканы кекешне конып батыр сонда бурылып кеткен I кершедь Сол Тукеден вйгйп батыр Райымбек туран. : Ацыздыц шындыгы осында. Атадан балага берипп келе жатцан ецпмеде Хангелдшщ немереы Райымбек батырдьщ алаш аты шыкканы он бестен он алтыга аса бастаганында : деп айтылады. Райымбектанудьщ тарихи непзш калаган Цабылбек Сауранбаев агамыздьщ отыз жыл бойы жинаган «Райымбек батырдын, шайкастары» г атты деректершдегл мына мэл1мет Райымбек пен eKeci Тукенщ, атамыз Хангелдш1ц ж ас аралыгын й аньщтаура жэне Райымбектщ 1730-жылдан ешкандай да ерте тууы мумкш емесше коз жетшзедк «Бурынры кундерде калмак колына Tycin кеткен казактыц улдары мен кыздары койдай жамырап, козыдай шулап табысып жатыр. Ж ас куншде Tycin кеткен улдары мен кыздары балалы болран. Солар да казак екешн умытпаран. Таныгандары куанышы койнына сыймай шаттанып жатыр» («Райымбек» жинары, 2005-жыл, 89-бет). Бул - ете кунды дерек. Мунда Райымбек калмак колына, ярни ескерше карсы шыккан батыр емес, калмакка елдекашан кул, куц болып журген бауыр- ларын азат eTyuii. Былайша айтканда, ол - ел «Актабан шубырындыга» ушыраганнан соц туран бала. Енд1 Дазыбек бектщ айтканына кулак асайык- 1123-жылдыц кектемшде Наурызбай колы Сапы- Сабы кел1 аркылы жартысы Доцызтаура, жартысы Музартка карай бет койды. Цалмак ескерш щ нарты Нор деген ноян екен» дейд1 («Туп-тукыйаннан ез1ме ш ешн», 1993, 315-бет). Хижраныц 1123-жылы б1здщ 1745 жылга сейкес. «вбден ыцыршагы айналган албандар да атка MiHfli. Оны енд1 Хангелд1 бастады» дейд1 Кдзыбек бек (Сонда, 316-бет). 371

Ъекарпмп 'Hiil/>la>lr-ipibt________________________ Албан к,олын Хангелд1 басцарды деген сез - ол кезде одан асцан батыр Албан шпнде жок, деген сез. «Кумтекейдеп бес кун урыста Албан Оцца батыр зор ерлш керсетт1», - дейд1 Цазыбек бек (Сонда, 318- бет). Алайда Райымбек жайында ештеце айтпайды. Демек, оныц ел1 урыскд араласпаган жене аты шыкпаган кезь Дазацтар жещ п, цалмацтар Дарцараны тастап цаш- кан сон;, албан журты б!рнеше кун жевдс цурме- тше той жасайды. Той б1ткен соц Хангелд1 батыр жауынгерлер1мен 6ipre 1ленщ аргы бетше етуге кетедь Ацыз бон журген ейгий окига осы кезде болады. Райымбек бала куннен ескери ойын ойнайды екен. Оны байкаган кейб1реу: «Эй, осы баланыц ойыны жаман, ылги найза шаншып, садак, атып ойнайды. Дудай сацтасын!» деп коркатын кершедь Жасынан жауынгер мшезд1 бала Хангелд1 атасына: «Ата, езщмен 6ipre меш де ала кетпп, мен де калмактармен согысайыншы!» дейтш кершедь «Балам, сен ел1 жассыц. Он беске толганда кдсыма ертемш, ел! ерте», деп уеде кылады екен. Дел 1745-жылы он беске толып, он алтыга шыккан Райымбек атасыныц уэдесш орындайтын кез1 енд1 келгешн бнпп, дайындалып та журген болу керек. Жылкы кузетшде журген жас ж т т уш не келсе, атасы оны ертпей eei кетш цалыпты. Оны б1лген батыр бала атасыныц артынан куа женеледi. 1745-жылы он бестен он алтыга асса, Райымбек 1730-жылы туган болып шыгады. Осы жылды н е п зп нысанага ала отырып, eKeci Туке мен атасы Хангелдшщ де туган жылдарын шамамен болжауга болады. Туке - Хангелдшщ уппнпй баласы. Хангелд1 13 жасында уйленген деп есептесек, ол 1707-жылга тура недель Жыл аралатып бала суйд1 десек, Тукеш 1 712-15 жылдары аралыгында туды деп шамалауга болады. Ал Тукенщ 63i 13-шде уйлендо десек, 1725-28 жылдар аралыгына тура келедь Сонда Райымбектщ 1730-жылы тууы шындыкка жанасымды болып шыгады жене Мецке мен Децкенщ Хангелд1мен катар 372

I _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с Дкр!саЗы1дпъщ admdaim j журш согысуы MyMKiH екендйп де осы жорамалдан : байкалады. бйткенмен, ойланатын да 6ip жагдай бар, ол - Хангелдонщ eciM i. Неге Хангелд1 деп койган? Буган жауапты Казыбек бектщ KiTe6i бередь Ол i, Kici Теуке ханныц Квктебе жайлауына 1692-жылы п келгешн жазады («Туп-тукыйаннан ез1ме ш еш н», 1993). Жет1суга хан келген жылы туган баласын : Сырымбет аксакал Ханкелд1 деп коймаганда не деп i кояды? Сонда Хангелд1 батыр, Казыбек бек жазган- дай, 1694-жылы емес, 1692-жылы тумай ма? Казыбек бек Хангелдшщ жасын шамалап кана айта салуы мумк1н емес пе? Олай айта салу ерк1мде болады гой, 6ip-eKi жаста не тур деп ойлаймыз гой. Оныц уст1не, 1ленщ од жак бетшде Суан Хангелд1 деген б1здщ атамыз да бар. Шеж1ре бойынша урпад- тарын салыстырсак, eKi Хангелдшщ де кез1р он 6i- p m m i урпагы eMip cy p in жатыр екен. Мен1д не- мерем Гулкен суан Хангелд1н1н 11-урпагы болса, Мукагалидщ HeMepeci Албан Хангелд1н1ц он 6ipiHnii урпагы. Демек eKi Хангелд1 де Тэуке хан Квктебе жайлауына келгенде туган болар деп жорамалдаймын. Енд1 ацыз бен Казыбек бек жазып калдырган eKi мел1метт1 салыстырайык- Казыбек бек Райымбек жайында ештеце айтпайды, ондай адамныц бар екенш б1лмейд1 де. Ал Кабылбек аксакал Райымбектщ 1ле- ден ете алмай турган атасы мен жауынгерлерд1 куып жеткенш, езенге кезер байлап (камыс Kenip) етк1зген1н, Кекойнак атымен суга тускенде «Райымбек! Райымбек!» деп вз атын шакырып уран- даганын - берш жазады да, сонан сод оныц Тургеннен бастап калмадтарды куа бастаганын айтып кетед1. Аныктап айтканда, Хангелд1 батыр куып жеткен немересш косынга коспай, далдырып кетед1. Неге? Оган немерес1 калайша кенген? Бул арада кандай купия бар? Менщше, оныд 6ip-aK ce6e6i бар. Жене ол себеп ата мен баланыд 6ip-6ipiH тез TyciHe коюына байланысты, ягни екеу1н1ц де ойы 6ip жерден шыкканы. - Балам, - деу1 мумк1н Хангелд1, - далмак ел1 б!ржола жед1лген жод. Bi3 Кардарада олардыц 373

Ъексцтплн ^чИсеке-цлы_______________________ ескерш гана талнандап, кудык,. Ал ИПлжтщ басында, Тургеннщ койнау-койнауында, Асыда, ТенпрлЬс пен Жалагашта, Кеген мен Кем1рппде котан-котан болып отырган калманка 6i3 ттскем1з жон- Мен колмен 6ipre кетер болсам, сен де мешмен 6ipre кетсец, улымызды цул, кызымызды куц етш отырган ана калмактарды жер1м1зден гам нуады? Соларды сен, сенщ касындагы достарын неге нумайды? Сен неге солардьщ басын носпайсыц? MiHe, осы магыналас сез Райымбектщ кекешне Нона кеткен болу керек. Ырыскелдп Сатай, Белек, Аралбай, Банай, Капай сиянты сержтер1мен 6ipre Райымбектщ улт-азаттын куресш уйымдастыруына Хангелд1 атасыныц осындай нуснау ceei себеп болга- нында дау жон- Хангелдшщ кереген, 6inrip батыр екенше бул да делел. «Антабан шубырынды, Алнакол сулама» зоба- лацы 1723-жылдьщ кектемшде болгандыктан, назак оган ылайынты дайындын жасай алмаган, еркш ез мумкшдЫ нен аса алмаган. бй ткеш жауга нарсылык уйымдастыратын басшы хандардын арасын алауыз- дык жайлап турган. Жет1су жерше Алакелден, Коргастан, Сумбеден лап нойган налмантар казанна ес жигызбаган. Осы кезевд! Хангелд1 батыр да бастан кешкен. Жауга нарсы шабар жагдайы болма- гандынтан, ол ж ау басып налган жерден кашып, 63i ежелден араласып журген шапыраштылар тобына носылган. Ол, ерине, жалгыз бармаган, наруластарын жинай барган. Осылайша жиналган Мушзд1 Отеген, Ботбай Семен, Албан Хангелдп шапырашты Сатай, Белек, Наурызбай, Суан Багай батырлар ездерше басшы eTin Казыбек бек Тауасарулын сайлайды. Осындай уйымдасудьщ нетижесшде олар налмак нолымен шайкасуды Копа жершде бастайды. Жер жагдайын жансы бшгенджтен, олар б1рде наша, кейде нуа согысып, аныры Турюстанга дейш шегшген. Акырында уш би - Теле, Казыбек, Эйтеке - Ордабасында 1726-жылы барлын батырдын басын носып, Эбзлнайырды бас нолбасшы eTin белплейдь Сол жылы олар алгашны жещ ске жетедь Б1реулер 374

I __________________ (M^jcaSbiigiiuii, ademdafm Буланты сорысы, тагы б1реулер Ш у сорысы деп белек- i белек атап журген алгашкы ж ещ с - осы Эбшкайыр ] басшыньщ жасаган «Калмак кырылган» согысы. Ол ( ара оган дешн Айрантегглген деп аталган. Yui жуздщ колы уш белек жерге бекшш согыскандыктан, Буланты бойына бекш ш согыскандар ез сорысын Буланты сорысы десе, Ш у бойына бекшгендер Шу , согысы деп, 6ip сорысты ерш м ертурл1 атап кет- I кен. взгелермен катар ол сорыска Хангелд1 де катыскан. Казак колы женген, 6ipaK ол согыста кай батырдыц кандай ерлж жасаганын накты шеж1релеп беретш дерек 6i3re жетпеген. Алайда кыррын сорыс болганы анык. Ол согыста казак колы 57 мьщ с болыпты деген дерекй Казыбек бек атамыз айтады. Хат таныгандыктан ол Kici колы тиген сеттерде айрыкша окигаларды жазып койып журсе керек. Я Калмаккырылран сорысында улы ж уз колын Казыбек бек баскарады. Бас колбасшылыкты 1729-жылы Ацыракай жещ сшен кешн рана Наурызбай батырга ' берген. Одан кешн Хангелд1 катыскан улкен сорыс - Улы жуз колы рана жург1зген Узынбулак шайкасы. 1 Ол согыста Казыбек бектщ бала куннен досы дулат Муй1зд1 Отеген батырдыц аты шырады. Ол калмактыц ейпл1 батыры Ботхишармен жекпе-жекке шыгып, ескери енерш керсете отырып жецед1. Хангелд1 бул сорыска да катысып, взгелермен 6ipre ерл1к жасайды. Хангелд1 батыр жауырыншы болыпты. Жауырынга карап, кай батырды не кут1п турганын болжап беред1 екен. Согыстан колы бос кезде 6epi оган кел1п, ауыл- аймагыныц амандырын 61л1п беруд1 ейнед1 екен. «Актабан шубырынды» кез1н1ц ец 6ip nieniyuii сорысы - Ацыракай шайкасы. Ол 1729-жылдыц кекте- м1нде бурын Далатау деп аталган жерде етедь Казак Колыныц бас колбасшысы Бегенбай батыр болады да, Улы жуз колын Казыбек бек баскарады. Жолбарыс хан, Теле би мен Казыбек би улы шайкастыц кецес- uiici epi жанашыры болады. Бегенбай мен Казыбек бек согыс жорыгын жасап, жекпе-жекке шыратын 375

Ьекарпшн Нц^еке-цлы___________ ___________ 26 батыр белгшейдо, оныц шпнде Хангелд1 батыр да болады. Хангелд1 жекпе-жекте калмак, баты- рын жещ п, улкен абыройга ие болады. Ал алгашцы жекпе-жекке Сатай HeMepeci Белек батыр шыгады. Ол жекпе-жекке Телекула дейтш Теле бидщ кула атын мшедк Кдлмак батыры Ацгырацца карсы кетш бара жатып, болат сауытын nieniin тастайды. вйткеш ат устшде енер KepceTin согысуга сауыт ауырлыц жасайтын едь Сонда Хангелд1 турып: «Белек жецедц Телекуланыц кабагы кулш тур », - деп кершкелдж айткан екен. Айтканындай, Белек Ацгырацты ебден маскаралап жецедь Согыста Хангелд1 журген жер унем1 ойын-кулюге толы болады екен. ©йткеш ол эрю мш ц уй-жайы жайында кершкелдж айтып, езшдеп, журттыц кещ лш кетеретш эцпм е айтатын болтан. Казак-калмак сотыстарында жекпе-жекке ете ул­ кен мен бершген. Оныц м е т мен сырын окып зерт- теупйлер e3ipre белгнлз. Жалпы терпбш е Караган­ да, eni жактыц басшылары кай куш , кай жерде согысатындарын жене канша жекпе-жектен кейш барып согыска юршетшдерш кушбурын келшеда екен. Куш сынасудыц ец едол Typi деп санаганы содан белгйп. Эдш-ак болсын, 6ipaK ол eKi жацца б1рдей тшмда болмайды гой деген ой келедь Олар соны б1лмед1 ме? Б1лд1 рой, сез ж ок. Ендеше неге ол едостен бас тартпады? Б1ршпйден, бурыннан келе жаткан дестурден бас тарту коркактык саналган. Екшнпден, ш мнщ батыры кеп, ш мдпа аз деген психологиялык шабуылдыц 6ip Typi еда. Bip-6ipimK мысын басу ymiH колданган едш. Ушшпйден, батырды дода согыска ж1бермей, жекпе-жекте елтарудщ тишдалЫ де есептелшген. Эр батыр жекпе-жекте 6ip-aK адамды елтарук ал дода согыста он шакты адамды елт1ру1 мумкш. Сондыктан ейг1л1 батырдыц жаппай согыска аз катысканы eni жакка да тш мдк адам сактаудыц 6ip eflici еда. 376

I __________________ cAiylaiSbtkjiu/iit, atPiцп/йп,! Жекпе-жекте кебшесе отыз беске деш нп, болмай j; бара жатданда дырыдда жетпеген батырларды рана i шыгаратын болран. Картайганга дешн жекпе-жекке шыгуын доймаган батырдыц 6ipi де, 6iperem де Каракерей Кдбанбай бабамыз болыпты. Карт батыр- I ды капы калдырам деп, далмадтьщ жас батыры Аркауыл оны жекпе-жекте Алакел мацындагы шайкаста атап шакырады. Казак inii 6ip сасуын са- сыпты. Оныц орнына Наурызбай шыкпак болады, | TinTi Абылайдыц 03i ез1рленеди Б1рад Кабанбай 03i j ш ы ры п, Аркауылды маскара етш жецедд басын кылышпен шауьга тушредь Осы жардайларды еске ала караранда, 1729-жылы 37 жасында Ацырадайда Хангелдшщ жекпе-жекке шыгуы - ерекше жардай. Жекпе-жекке еш жактан да кеп адамнын, шыгуы, сондыктан жекпе-жек сорысыньщ айлап, апталап жалрасуы ек! жак куппнщ де тепе-тец, шамалас болганын адгартады. Цалай болганда да Хангелдшщ •; Адыракайдагы жевдсш айтулы ж ещ с деп багалауга болады. Bi3 кез1р Райымбектщ ерлйган ер садка У жупртш айтамыз да, соныд ар жарында атасы IХангелдшщ адылы жатданына тук те мен бермейм1з. Райымбек салран улт-азаттыд урыстарыныд туп нусдаушысы Хангелд! атасы болганын ескермейм1з. г Хангелд1 батыр кебшесе улы жуз ескерщщ | долбасшысы Казыбек бектщ дасында журедь 1729- i жылы Адырадай жещсшен кешн уш жуз долын I Наурызбай батыр басдарган сод да, ол Казыбек бектщ i дасында дала береди Калмад батыры Шамалмен согысар алдында ебден ] шаршаган Казыбек бек пен Отеген батыр ел1 уйдыда | жатданда оларды Хангелд1 тун imi келш оятады. I вйткеш екеу1н далмадтардыд дапыда тутдындап екетпек болран жоспарын Балдан деген жансыздан бййп дояды да, Хангелд1 тун жамылып келш, оларды дутдарып далады. Будан Хангелдш1ч адалдыры, досда деген жанашырлыгы айдын Kepimc береди Жетасу жершде болып жатдан сорыс кезшде Казыбек бектщ арасы БайкебекН Кабанбай батыр 377

Ъексцтмн Hiffnlceb-щы конакка шацырады, оган олар он бес Kici болып аттанады. Жол-женекей оларра ескерден цашып бара жаткан елуден аса налмак жабыла кетед1. Он бестщ шпнде Букар жырына коскан суан Багай, Даскарыулы Молдабай батыр бар, eKi жак, айкасып жаткан у ст н е касында Xангелfli, Еспембет батырлар бар Дазыбек бек тап келш калады. Молдабайдьщ «К^арасай! Царасай!» - деп урандаганынан-ак менд1 ура кояды. Булар бес адам, согысып жаткан он батыр косылып, 6epi ездершен уш есе артьщ жауды жещп шырады. Хангелдшщ ондай-ондай кеп шпнде жасаган ерлжтерш, амал не, шеж1ре 6i3re жетшзе коймады. Алайда 6i3re жеткен азын-ауларыньщ eei де оньщ ел упйн кан теккен азаматтырын аскак ейплейда. ДЭНЕШ АРАНЫН, МУРАСЫ Дазакстан Республикасынык халык epTici енпй, сазгер Денеш Ракышев - карапайым OMip кешкен адам. Жеркент ещ рш щ Талды ауылында туып, терт жасында зорлап колхоздастыру зардабынан кашкан отбасымен 6ipre Ш ырыс Туршстан асып кетеда. Оныц мшез-кулкы, енерге куштарлыгы казакы ортада калыптасады. Экеш Ракыш ауыл арасында айтыска катыскан акын, eHHii, cepi мшезд1 Kici болыпты, ал inenieci Теж1хан еш ш екен, кайым айтыска да катыскан Kici екен, Ракыш eneyi сондай айтыс устщде табысыпты. Декецнщ тапкан шешеймен катар Акманар атты баккан memeci де болган. Акманар бет битсеннщ едемйп, аса ажарлы ейел болыпты, тигеш Ракыштыц жакын агайыны; жазушы, маркум 1щшз Турсынгазы Элпешсовтщ туысы екен. Cepi жiгiт пен суду келшшек кевдл косып, Ракыш алып кашып уйленш, агайын арасы 6ipa3 дурбелецге TycinTi. Акыры аксакалдар ашуды акылга жецдарш, eni жакты ебш тауып татуластырыпты. Экенщ канын- да бар сол серипк Декеце де cepiK болыпты. Он жасынан елец айтып кезге ьпшсе, он бесшде cepi 378

_______________________________ с^Ь /т Зъадт ц лдам дары бала атаныпты. 0уел1 сырнай тартып вн салса, кешн домбырага б1ржола ауыпты. внердщ кезш суШспеннплш ашады. Жак,ын ауыл- дагы жас сулуга Декеч кез салып, сол ауылга ж ш баргыштап, ендьенд1 онымен тш табыса бастаганда, к,ыз eKeci оны елдеб1р улкен чызметкерге узатып эгабередь бкш ш ш ен езеп вртенген Декечшч ж уреп внмен жылайды. «Айналаиын щ дай ы м , неЫбе бер! Ойнаеан мен кцлгенд! Keiuipe квр! Ойнаган мен кцлгендг кеш1рмесец, Тозак; отын су ceyin eiuipe квр!» - дейд1 гой цазактын, чара влещ. Алрапщы махабаттьщ ашшы мудын Двкец де ойын-кулшмен умытуга тырысады. Еашьщтыц мучы умытыла ма 6ipa4? Тек арура дегеч азапты чуштарлычпен жарыса Декечшч кеудесшде вчерге дегеч чуштарльщ ершидь Жас енерпаз ел аралайды, елден енер уйренедч талмай, тынбай 1зденедь 9р уйренген жача em epi жаралы журегш тырнайды, epi жача бш кке жетелейд1. Цудай берген макпал дауысы, мачпал мшез1 - Дэнеш араньщ 6ip е р е к ш е л т . Белсшбейтш, бап тм емейтш , мачтау 1здемейтш, жымиып чана енш шырчайтын ач сары ж1г1т ел чурметше тым ерте ие болады. Талабы, твл1м1, eHepi айрычша екенш ачрарган ара внерпаздар вз бшгенш оран бар ынталарымен уйрете бастайды. ©йткеш уйренгешч ез1нше чубылтып яйберетш ж т т т е н улкен уьйт кутед1. Одан енерд1ч елмес жалгасын кврген де болар, белшм. Ел керш , енер уйренш, езшдйс чолтачбасы вбден чалыптасчан кез1нде 33 жасында Декеч 1959-жылы туган жерше оралады. Бурын бул жачта ешк1м айтпаган, 6iTiMi чазачы, 6ipa4 ыррагы, мачамы бейтаныс ечдерд1 айрычша мачпал дауыспен таза шырчайтын ж1г1тт1 Дазачстан журты айрычша жылы ычыласпен чарсы алады. «Баянауыл», «Жан ерке», «А яулы м », «Жиырма ж ей чыз», «Угвй-дай», «Игай-ау», «Ж ан саулем», «Сеулем-ай», «Ж ер eceMi Кдрчара», «Хош-аман бол. 379

(hir /f .m: ill и / liijn i(d r-if -ioi_ жарым» сыцылды сан кубылган, алуан тадырыпты, еуезд1 халык ендер1 казак ешнщ KepereciH кедейтш, шацырагын биштетш ж1бердь Айрыдша жадалыдка журт жалт карагандай болды. Двкец алып келген халык вндер1 ултымыздык ауыз едебиетше де аз улес коскан жок- Эн де, елец де байи туей. Декецнен Калган 6ip мура осы: ендер мен ен елецдерь Ултымыздык eHepi мен медениетше Декец екелш коскан айтулы муранык 6ipi - акын, енпн, халык caerepi Эсет Найманбаевтьщ шыгармалары, оныц im iHfle, ез елшде бурын бейтаные болып келген 6ip топ еш . Всеттщ сырлы сазды «Улкен Ардагы», мен «Kinii Ардагы» ерке назды «Мадпалы», « ДарагезЬ, садкылдай шыркалатын «Додыр дазы», бшктен соргалайтын «Д исм етЬ, екш пп пен екешке толы « Адыргы ceei», «б тт ь а у дуние-айы», майда мшезд1 «Ж айла Д одыр», сондай-ак Дазадстан журтшылы- гына бурыннан таные болса да, езш щ тел енер1мен оралган, гашыдтыд еш нщ Tepeci С епз cepiHiK «ГауЬартасымен», Естайдыд «Дорланымен» катар турган ейгйп «1нжу-маржаны», сонымен 6ipre <•Далдам-ау», «Айтыс eyeHi», «Адамныд жасы» де­ ген ендер1 казак енш сан жагынан да, сапа жа- гынан да курт байытты. Дысдасы, Декедмен 6ipre 0сет те елше оралды. Декецнщ аркасында казак eHepi мен медениетшщ кайталанбас тулгасы 0сет Найманбаевтьщ да мурасы улт байлыгына мол улес болып б1ржола косылды. Всеттщ Декед екелген «Дисмет» енш еетшен- нен кейш б1зде Манарбек Ержанов, Еарифолла Дурмангалиев айтып журген «Смет» eHi соныд 6ip нусдасы екенше кез1м1з ж етть «Дисмет» деген - жазмыш деген магына беретш дани сез. Кедес заманында оны «Дисмет» демей, адам туешбейтш магынада «Смет» деу задды да еда. C ipe, езшщ еж ел й елед1 ол кездщ саясатына сай келмеген болу керек, «Алтайдыд кен шыгады саласынан» деп басталатынын ен метшш Иса Байзадов жададан жазады. Ke3ip epTicTepiM i3 айтып журген «Далда», «Bip бала», «Заулатшы-ай», «Наздодыр» ендершщ де

В _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с/НфгЗы1дпы,н, адамдефы 11м ейш Иса ацындош. С еййп, 0сет eHi « Дисметйц» 6ip ]; нускасын аньщтауга Денеш аганыц ce6i тиген. 0сетт1н ел1м1 жайында алып-цашпа ецйме 6ipa3 Iедь Афари деген байдьщ уш не барыпты, оныц j Iейел1мен 0сет емпей-жемпей болыпты, кызганган бай I! мусвйр орнына е д е т алмас iniKi3in е л й р ш й деген Iкадку сез кед1мйдей 0 сетй зерттеупплердщ ецбепнде калыптасып калган. Сол есектщ тубш е балта шапкан Декец екелген ©сеттщ «Акыргы ce3i» болды. «Болжаусыз осы екен гой вл ш деген, Кцн бцрын квзге келт кврт беген», - деп басталатын бул еннщ ceei ежептеу1р узак- блерш вишен акын ел1мен, жер1мен коштасып жатып, ажал- ды бес тецгеге сатып алганын, дауысымды ашамын деп, мусейр орнына алмас inrin койганын, 6epi калай болганын екшшш ен айтады. Мен кешн Афари кажыныц баласы 0бд1рауф аксакалмен жолыгып сейлесйм. Окиганыц дел солай «Акыргы сездейдей» болганын о Kici де растады. «Акыргы сез» елец1 - 0сеттщ акындык куаты мен шеберлшш де анык айгактайтын шыгарма. вйткеш ол елецнщ езге нускасы жок, коспасы жок, 0сет- : тщ жазып калдырган елещ . Алайда, eK m inrrici, ! тупнускасы сакталмаган. ! «Акыргы сез» - 0сеттщ OMipiH, шыгармашылык : шеберлшш, ой-epic, 61л1м дережесш аныктап берейн шыгарма. Оныц орны сондыктан аса айрыкша. Ол ’ ез1н1к Абай кусал артында елещн калдыра алма- ганына, й рццлш тщ куйбещмен ж урш , елец кйеб1н шыгара алмаганына екш едь Бас бермеййн, ершм- j нщ айтуына кене бермейт1н эндер1мд1 кейшйлер | ез бшгшде орындай алмай суйрелейдьау деп ку- дттен ед ь ©3i аралап сый-сыяпатын керген казак ру- тайпаларымен атап-атап коштасады. 0сеттщ адамдык бейней бул влецде айрьщша айкын KepiHic бередь Сондай кунды шыгармаларды Эсеттщ туган елше окелш табыстау - Денеш аганыц 6ip улкен ецбей. Декецнщ атагын айрьщша шыгарган еннщ 6 ip i - «Ацшыныц eHi» оныц е у е т де, елещ де езгеше, оци- 381

Ьексцтшн Лфщке-!ры__________ __________________ галы шыгарма. Саясатшылык енердщ казаны сый- патыв суреттейтш жене оны турмыстык, сез1мдщ жастык шактыц серипк мшезш айшыктап керсететш ен. 0Hi мен ce3i уйлес, ундес. 0нш 6ipey шыгарып, ce3iH 6ipey жазган деуге аузыц бармайтын дуние! Элевд, дау ж ок, Ynini Ы бырайдшь Оны кезшде Себит Муканов жазып кеткен. Ал еш жайында ертурл1 ninip бар. «0 н Денештпа» дейтшдер бар. Соныц 6ipi - Денеш аганын, ен, жакын досы маркум Дурманбай Толыбаев ага «Бексултан, ол эн - Денеш агацдйй, - дегеш бар маган. - Мен касында болдым рой, eKi апта бойы KyHi-TyHi кайта-кайта ендеп, кайта- кайта езгертш, акыры осы кун п калпына жетшзген*. BipaK Денеш аганын e3i ешкашан ешшмге: «Бул эн мен1к1», - демеген. Маган да. Сондыктан мен Дурманбай аганы куптай коймадым. Алайда аганын евдеуД жет1лд1руп тутастай 6ip уйлешмд1 жагдайга келтарш калыптасыруы —ебден мумкш. «Ол ен Ыбырайдйи болса, Дэнештен баска тагы 6ipey неге айтпады?» - деупйлер де бар. Сез жок, жаны бар сурак. Менщше оныц да езшдцс ce6e6i бар. Кезшде Y n in i Ыбырайды туткындап турмеге жапкан адам кешн Дазакстанды баскарган Жумабай Шаяхметов едь Сондыктан узак жыл бойы YnLii Ыбырай жайында ж аксы ецшме айтыла бермейтш. Николай Анов деген орыс жазушысы «На крыльях песни» деген романында ол TinTi алаяк 6ipey болып керсетьлген еда. « Дыз Ж1бек» операсындагы efirlni «Гакку» енш де кезшде Ыбырайдпй дей алгамыз ж ок . Иса Байзаков жетшзген ен болып кана журдо. Ш ындыгына келгенде, ол еннщ дел бугшпдей тур- л е н т , сулуланып айтылуына Иса мен Кулештщ де ул ей бар. BipaK 6epi6ip еннщ Heriei Ыбырайдшь Сондыктан «Аншынын, е ш », менщ ойымша, Ыбырайд1ш десек, одан Декен де, 6i3 де утыла коймаймыз. Дайта жогалып KeTyi мумкш гажап енд1 халкына кайта оралтканы ymiH Денеш агага алгыс айтканымыз жен. Сан алуан ендерд1 уйрене журш , сан кубылта шыр- кай ж урш , Денеш ага 63i де ен шыгаратын дережеге 382

cAiyjcaSMlgnbm, admdajn ■жеттЬ Устаздары мыцты аганыц ез туындысы да мыцты. Казацтыц гажап акыны Касым Аманжоловтыц 1 1955-жылы «Шыгармаларыныц» 1-томы, 1956-жылы I2-томы, 1957-жылы 3-томы шьщты. Онда 6i3 мектеп |оцушысы едш. 1-томда «Карай-царай кез1мнщ нуры 6iTnec» деген елещ бар. Соны окыдыц. 1 «М ен ццшпаган тал белщ, бойыц бар ма? М ен сцймеген бал т Ш ц, мойныц бар ма? Тан, ат^анша тар твсекте еркт деп, М ен ырмеген, жаным-ау, цойныц бар ма? » - дещи Касым. Кез1м1зд1 ашып-жумып, дем ала алмай цалдыц. Буган дешн enmiM юрмеген, ешк1м бармаган шегарага nip in кеткен ацынга цайран калдык,. Ynrimni томда «03iM туралы* деген елещ бар. Оны да оцыдыц. «0зге емес, e3iM айтам ез жайымды» деп басталады. «Дцние, жалт-жцлт еткен кец мекетм, Каре алмай квп жерщдЬ мен кетемш. Арпалыс алаццйын заманалар Арбасып тцрып алды, мен не етемш?!... ОкЫбен мен д е 6ip кцн влемЫ деп, вкЫ ем щ сат а алмай келемш деп. Кцтне жцз ойланып, мыц толганам, Эз1ммен 6ipee влмесш влец1м деп... Дариеа, о, дарига, ш1рк1н дэурен! Васымнан таярмысын, 6ip кцн, дэурен?! Жалт 6epin жогалар ма нажагайдай Ж цзщде шалцып тцрган щлкЬм, дэурен» - дейдь Эр ce3i ер циырына, ер шиырына жетелейдь «Алырмай, естш те елец жазуга болады екен-ау?!» - деп тацдандыц. Ойткеш ацындар ол кезде саясаттыц ойын айтатын, ал Касым ез ойын айтыпты. Кай кезде цалай оцыганын ш м бш сш , осыны Денеш ага да оцыпты. О Kici де тацданыпты. Содан ен туады. Ол енд1 6epiMi3 айтып ж урдж , б1рац ол эщц Декец шыгарганын бишедш. Белшм, балалыц шыгар, ен де елецмен 6ipre туган сешлдендк Ойткеш еуен мен

jSgbjgrow Н /фусеке-цлы____________________________ свз епздей ундес едь Кешн ен Двнеш агашш екенш б1лгенде, Касымды туйне 61лген агага айрыкша суйсшдйс. Касымнын сеп з кырыныц 6ip кырын барынша байкататын жалгыз eHi «Дарига, сол кызды» Двнеш ага теб1рене, толки айтатын. Кдсымды аганын айрыкша сыйлап, айрыкша суй й нгетн ен шыгар деп ойлаймын. Казак халкы мен казак азаматыныц килы кезш кезге елестететш Таджарык Жолды-улыныц «Аман- дасу» атты елещ бар. Дытайдыд азапты турмей- нен аман оралгандагы елмен, жермен амандасканы. Двнеш ага оган да вн шыгарып, ез1 унем1 айтып журдй Швквр1м кажынын, e3i де, елещ де акталган кез- де, 6epiMi3 де дуние тецквршш тускендей куй кеш тж . Халыктьщ курдымга кеткен казынасы кайта оралды. Двнеш ага да алуан толкыган куй кешшть Сол толкыныстыц всер1нен Шекер1мшн «Ен кызык жастьщ» атты iniKLn сез1мд1 козгайтын елещне дел уйлескен сыршыл вн шыгарды. Двнеш аганын веетпен, Касым мен, Тащкарыкпен, Швкэр1ммен шыгармашылык байланысы онын аза- маттык бет-бейнейн де айкындатады. Халкынын енерл1 улдарын ага ез бауырым деп багалаган, олар- дын мурасын eMipniK етуге вз улесш суййне косып отырган. Двкен, кенже ineKipTi Нуржан Жанпешсовтщ айтуына Караганда, жузге тарта ен шыгарыпты. Онын берш талдап шыксан. талай сырга канык боларын хащ Мукагалидын бес-алты елещне ен шыгарган, eKeyi ага-шщей сыйлас болган. Рахметолла Нурпешсовтщ елещ не жазган «Сога кет», Оразакын Аскардын елещне жазган «Жан-жактагы бауырлар», досы Курманбай Толыбаевтыч елещне жазылган «Саясында алманьщ» ендер1 Двнеш аганын шыгармашылык бшк белей саналады. Двнеш аганын вн мектеб1 - казак енерше езшдок улкен улес коскан мол мура. Онын енерш дамы-

__________________________ сД4ф!мЗык/пыц admdajm • туга, насихаттауга Рахымжан Зарыдпаев, Ж адсылыд Мырдаев сешлд1 енпп iHbiepi улкен ецбек сйцрдь ! 0Mipe Кашаубаев атындагы конкурстын, Бас жулдегер- I лер1 Мырзахмет Мукаманов, Нуржан Жанпешсов, Алматы обылыстыд филармониясыныд белгЪц енпшп j Абылай Кармысов, 1лияс Ж ансупров атындагы | университеттщ деканы Серпсбай Шынабаев сынды 1 meKipTTepi Дэнеш аганыц ен мурасын халыдда кед • насихаттап келеда. Дазадстан Республикасыныд ед- бек йщрген epTici, Т. Жургенов атындагы академия- ныд профессоры, ейгип енпп Рамазан Стамгазиев та аганыд 6ipa3 енш бабына келйре шырдап жур. Денеш аганыд туганына 90 жыл толуына орай Алматы даласында «вледмен ер1лген eMip» атты ап- талыд етш, Ыдылас атындагы музыкалыд (еуездш) аспаптар муражайына Денеш аганыд домбырасы зор j салтанатпен дойылды. Т. Жургенов атындагы енер академиясында Рамазан Стамгазиев пен Нуржан ; Жанпешсовтщ уйымдастыруымен Декеднщ 90 жыл- дыгына арналган ен Kemi етть Eni сагат бойы устаздар мен шешрттер Денеш ага айтдан, шыгарган ендерд1 1 шырдады. Ед гажабы: «ей, мына 6ip ен онша емес екен» дегендей 6ipfle-6ip жагдай болмады. Энсауыд Декед енершщ елмейтшш делелдедь Дестурл1 ещц ез дережесшен темендетпей шырдайтын шешрттер датты суйсшттп ! Жазушы агамыз Ceyip6eK Бадбергенов Денеш агамен дос едь Ел-журтда Денеш аганы насихаттаган адамныд 6ipi де сол Kici. Аганыд е ш п ш п в е Мухтар вуезовтщ улкен бага 6epreHiH, сол кезде наудас- таныддырап журген Манарбек Ержановтыд: «Ой, мына бала енпп гой!» - деп суйсшгенш унем1 айтып журупп едь Ел аузына ииккен агамыз ел1 ел аузынан туспей келедь Елдщ енер мурасына улес досдан адам f»3i де ел мурасына айналады екен. Денеш аганыд e3i де, елед1 де бул кунде халыд мурасы. 0 6 .0 6 .2 0 1 6-ж ыл 25-608 385

Ъекг.цлтп <НцЬо1сеЬ-цлы____________________________ ШЕЖ1РЕЛЕРДЕГ1 ШЫЦЕЫС ХАН Biere жеткен казак шеж!ресш1ц ец кеней - Цазыбек бек Тауасарулыныц «Ата шeжipeci». 1776-жылы жазылган. Шындыгында, оны жазган ^азыбектщ e3i емес, атасы Матай би. Матай - ез заманыныц озык ойлы, 61л1мд1 адамы. Кербулак ауданындагы Шаган тауыньщ оцтустш карсысындагы тау со ш сш щ атымен Матай тауы аталады. Ертеректе ол тауды Даракорым дейд1 екен. Тау 1ле езеншщ оц жагалауынан алысыракта, Бесшатыр обаларынык солтустш батысында. Бул шеж1реде Шыцгысхан жалайыр тайпасыньщ Андас руынан таратылады. Шыцгыс деген сездщ «ш ьщ +куз» деген сезден туганын айтады. Шьщдай бипс, куздай терен, деген магынамен койылган ат. Kaeipri мацголдар деп журген ел бул сездщ менш ез типнде тарата алмайды. Шыцгысханныц азан шакырып койган аты бул шеж1реде TeMip делшеда. Ол аса макталмайды да, датталмайды да. Дазацтыц кезек й 6ip ханы есебшде гана айтылады. Шеж1реге жатпайтын, алайда айтпай кетуге болмайтын тагы 6ip окига бар. Жиырмасыншы гасырдыц бас кезшде Ж е й су жершде жалайыр тайпасыньщ Байшейр деген атасынан тарайтын Желменде баласы Шшен (Пышан) деген жас болыс болган. 03i энпй, 63i сазгер, 63i палуан, eei мерген, e3i акын, 63i шешен, кысцасы, нагыз cepi жЫ т болган. Ол шыгарган «Эпйркул-Зейнеп» атты 6ip эн «Цыз Ж1бек» кинофильмшде Цадыр агамыздыц сез1мен айтылса, «Дуние ипркш » 0Hi «Толагай» деген атпен айтылып жур. Баска да 6ipa3 0Hi бар. Осындай cepi sciriT ел аралап журш 6ip кун1 Андас ауылына некерлер1мен кел1п калады. Тойдыц усйнен тусед1. Ештецеден б е й кайтып кермеген ер мшез ж т т елец айтып отырган Эппркул мен Зейнеп атты кызбен айтыса кетедо. Дыза келе Шшен eKi кызга: QnepiM 6ip басыма мол xcemedi, Bapi6ip жастьщ шаеыц 6ip emedi. 386

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с /1к,щпэы1улын, /ни.чдары М ырзасы БэйшегЬрдщ келгетнде, КвцШ мд1 аулай салсац нец Kemedi? - деп согады. Сонда Эппркул мен Зейнеп ГПшэнд1 сезден тосып: Bipeyze жалынбаймыз, эз1р тымб1з, Апгацыз BaUiueiip де емес ш ыц-щ з. Кебесщ П ышанмын den, 6i3 цайтпектз. Вас цреан барлык; цазац атам Ш ыцгыс, - деп жауап кайтарады. (Бул деректер халык акыны Оспан Туякбаев пен Балгабек Кыдырбекулыныц айтуы мен жазуынан бер1лш отыр). Тым дандайсып кеткенш TyciHe койран Шшэн орнынан каррып турып eni кызга кулдык урады. Шычрыстай атамыздьщ аты аталран жерде енд1 ток- тамараным ебестж болар деп туйедь Бул дерекке карасак, Ш ьщрыстьщ «ш ы цкуз» екеш де, жалайыр Андас екеш де ол кезде ешшмге купил болмаган. Алайда 1921-жылы 37 жасында Пнпещр Кецес ешмет1 атып ж1бердь Содан кешн: «Ш ьщгысхан б1зден шыккан!» - деп мактанатын андастардьщ да, жалайырлардын, да аузына кум куйылды. Шшэнмен Коса Ш ьщрыс та умытыла бастады. «Ш ш эннщ eHiH айтшы!» - дегеш yniiH канша адамньщ туткындалып кеткен1н есепке алран адам жок- Эйткенмен Шшэнд1 умыта жаздаган казак Шыцрысты умыта койран жок- Ол туралы Сэкен Сейфуллин «Казак тарихынан кыскаша маглумат» деген макаласында былай дейдк «Ш ыцрысханныц тума аты Темушш (TeMipuiiH) екен... Менщ ойымша «TeMip-шыц» деген сезден бузып алып журген eciM деуге туралау келедЬ..» 1206-жылы Тем1ршын,ньщ ру бастыктарын ша- кырып курган улкен жиылысында (курылта- йында) жиылып отырган топка шырып, сез сейлеп: «Тем1ршын, хан енд1 кшшене хан емес, бул енд1 - улы, бшк хан болды. KeKTeri тэщ рдщ eMipi бойынша, муньщ eciMi енд1 «шьщ-кузхан» болсын!» деп жар кылган» (Кеп томдык, 7 том, 12-13-бет). 387

Ъексцлтн 'Иф/секе-цлм_____________________________ ; Казак TiJiiH тусшбейтш ханга казакша eciM беред1 дегенге взге сенсе де, ез басым сенбеймш. Ал Магжан былай жырлайды: Тумайды адамзатта Ш ыцгыстай ер, Даныш пан, тццгиыц ой, болат жиер. Ш ыцгыстай данышпанныц щ п аты да, Адамныц жцрегте ж иер берер. Бул, свз ж ок, казак акыныныц казак ханына деген суйсшшь 1946-жылы кайтыс болган Казангап Байболов деген акын еткен. Ол «Ецсегей бойлы Ер eciM» атты дастан жазган. Сонда ол EciM ханныц ата-бабасы Шьщгысханныц 1ле ендршде ем ip сургенш ап-анык айтады. Муныц 6epi нен1 керсетед1? Шьщгысханнын казак екешн казак шеяарелершщ ежелден-ак айтып келе жатканын керсетедь Б1рак Шыцгысхан туралы жазылган 6ipfle-6ip кггапта оныц Андас алты атасы айтылмайды. Буны калай тус1нуге болады? Менщше, муны былай тусшген дурыс. Бакталас Ж амука мен Тем1ршыцныц (мен осы ат оныц шын аты деп ойлаймын) eni рет анда болганын барлык дереккез мойындайды. Екеушщ агайын адамдар екешн де куптайды. Олай болса, сол екеу1не бола еш жарылып келген 6ip ру Жамуканы Ш ыцгыс елйрген соц, Андалас немесе Андас руы болып 6ipiKKeH болуы керек. Жене бул сездщ жасалу зацдылыгы сол ещ рдей Текес, Кунее, Коргас, Аркас, Лабас (екеу), Талас деген жер-су аттарыныц жасалу реимен сайма-сай келедь Мундай шеж1ре мацгол атап журген елде мулде жок- Biere Ш ыцгысханды зорлап казак етудщ еш кажей жок- Алайда шын казакты eTipiK мацгол етудщ тарихи да к а ж е тй п шамалы. Оныц eTipiriH epmiTin журген - саясат. Казацта сацталган ец коне куйдщ 6ipi - «Ацсак кулан - Жошы хан». Ацыз бойынша, Жошыныц ел1мш Ш ыцгыс ханга осы куймен еейрткен. Ш ыцгысхан Keeipri мацгол журтынан болса, ол дом- быраныц уншен ест1ртуд1 калай туешген? Рубрук 388

■:1кг);(П iblLjllblll, Will. Wlnj/I'l та ясазады, Шыцгысханныц ордасындагылардыц eKi imeKTi гитара тартцанын. Ол домбыра емегенде, не? Дазацта: « Добыланды батыр» жырын бшмейтш, естшейтш ешшм ж ок шыгар. Добыланды Дазанга аттанганда оган Дияттан шыккан Дараман батыр некерлер1мен косылады. Сонда деймш-ау, Дияттан шыккан Дараман казак болганда, Дияттан тарай- тын Шьщгысхан калайша мацгол болады? Бшетшдер каракалпак шпнде кият руыньщ ца- 3ip де бар екенш айтады. Дияттыц TypiK насилие жататынын осыныц eei де дэлелдейдь «Мацголдыц KYnия шеж1ресЬ> деп журген кггептщ шын аты «Ш ыцгысханныц кузауыры» екенш Т1леуберд1 вбенайулы эбден делелдедь Оныц дурыс екенше мен де кез жетк1зд1м. бй тк еш 1973-жылы Мескеудщ «Наука» баспасынан шыккан «Алтай тобчи» («Алтын топтама» немесе «Алтын жинак») ш тебшщ алгысезшде «Мацголдыц купил шеж1ресЬ> атты колжазбаныц алгашцы кезде «Ш ыцгысханныц Кузауыры», ягни «Шыцгысханныц туп-тукияны» («Родословие Чингисхана») деп аталганын ап-анык жазады. Демек, Tuiey6epfli оны дурыс оцыган. Соган Караганда «Мацголдыц купия шеж1рес1» деп журген кггеб1м1здщ e3i казак шеж1рес1 екенше кез жетк1зем1з. «Ш ыцгысхан-ныц кузауыр-ы» дегендей Ъпк cenTiriHiK «-ныц» жалгауы мен «-ы » деген теуелдш жалгауы-ак бул сездщ кене казактпй екенш айгактап турган ж ок па? вйгил epi туцгыш кытайтанушы Бичуриннщ шеж1ре ед1с1мен жазылган «История первых четырех ханов из дома Чинчисова» деген шыгармасы бар («История монголов», Москва, 2010). Сонда Ш ыцгыс­ ханныц аргы аталары болып келетш ж етьсеН з баланы жалайырлардыц цырып тастаганын жазады. Тек Кайду деген 6ip бала гана нагашысыныц ауылында аман цалады. К е й ш т урпак сол Дайдудан тарайды. Дайдудан басцаларын цырып тастаган жалайыр- ларды артынша жалайырдыц ацсацалдары жазага тартып, 6epiH Дайдудыц багынышты адамдары етуге Ук1м шыгарады. Дайду Дарацол деген су бойын мекендейдк

<л луij-innи 11/фу/секе-цлы___________________________ Б1рш1шден, жалайырлардыц ейту ce6e6i не? 9йт- кен1 жалайырлар кырып салган балалар Алан К,уа деген суду ейелдщ куйеуйз туган уш баляныц 6i- peyiHeH тарайды. Жене тез арада ecin-eHin кебейл бара жатады. Онымен коймай, билжке де колдары жетедк «Таза» жалайырлар «шата» жалайырларды кебеймей турып кырып тастамак болган. Екшпиден, жалайырлар ежелден найман, керей, меркгг, коцыраттармен аралас-коралас отырган. Олар мекен еткен жердщ кешн Мугулистан (Моголстан) деп аталганын Решид ед-Дин езш щ «Жылнамалар жинагында» жазган. Моголстанды мацгол ел1 деп шатастырып журген - орыс аудармашылары мен Моголстанныц Жетасу екенш бишейтш тарихшылар. Сонда деймш-ау, Кексу - Каратал бойын ежелден мекендеп келе жаткан жалайырлар Шыцгысханныц мацрол аталарын кырып салу уппн, сонау мухит касындагы Хэн-Тэй тауын мекендеп жаткан api путка табынатын елге не уппн, не максатпен барады? Мацголдарра кеткен жалайырлардыц цандай Keri болуы мумкш ? Упшпшден, Кайду мекендед1 деп Бичурин жазып отырган КаРак.ол суы куш бупнге дешн сол атпен Орбулац ещ рш щ оцтуспгш де аман- есен агып жатыр. Жалайырдыц Heri3ineH Андас руы мекен етш келе жаткан Шубар ауылынан, Аралтебе жершен, Кексу езеншщ батыска бурылатын тусынан бар-жогы 1 0 -1 5 шакырым рана жерде. Осыныц 6epi 61зд1 дурыс ойра жетектемесе, онда б1здщ бипм куып, тарих 1здеп нем1з бар? Агылшын кел1п немесе кытай мен орыс келш шындырымызды тауып бере ме? 0 з тарихына eei ие бола алмай отырган елд1 езге ел сыйлар ма екен? Жене картадан Казакстанныц кайда екенш зорра 1здеп табатын шетел ралымдары Шыцгысхан туып-ескен Буркан, Турген, Ш убар, Аралтебе мекендершщ кайда екенш кайдан бше койсын. Украина тарихшысы В. Белинский: «Шыцгысхан ешцандай мацрол емес, турж . Оныц шпнде казак- Оныц дурыс аты — Тем1ршыц», — деп интернетке 390

таратты. Ал 6i3 ал1 6ip-6ipiMi3re кез бацырайтып отырмыз. Ойткеш, б1здщ зиялы цауым, оныц iniiHfle тарихшылар тарихца сулесок,. Я рни патриоттык, ceeiMi барда-жоц. Ce6e6i бшуге кулшыныс жоц. Анау жоц, мынау жоцтан ез-езшен «бар» пайда болмайды. Тарихымызды тездейп буйндей алмасак, саясаттьщ сыпыра eTipiriHe тары цулаймыз. Содан кудай сацтасын! Рашид эд-Диннщ «Жылнамасында» Шыцгысхан тусындары тайпалар тугел аталып, оныц ap6ipiHe тарихи сипаттама бершген. Оныц жалайырдан баста- луы да бекер емес. Оныц imiHfle «мацгол» деген тайпа не ру мулдем жоц. Болуы мумкш де емес. ©йткеш бул саз рудыц да, тайпаныц да аты емес, Шыцгысхан цурран мемлекеттщ аты. Хасен Дожахмет ш1м1здщ бул атау «М ацй ел» (айтылуы - мецгел) деген сезден туындады дегенше мен де толыц цосыламын. Парсы йлш жейк бшейн Жеменей бауырымыз парсылардыц «ц» дыбысын айта алмайтынын растады. Демек, «-ц»-ды, «-a»-Hi айта алмайтын ел ол атауды «могол» демегенде не дейд1? Моголстан атауы осылай пайда болтан деп топшылауга абден болады. Сонда б1здщ K93ipri кунде мацгол, морол деп e n i турл1 этап журген сез1м1здщ туп TepKiHi 6ip рана М ацй ел (Мацгел - Магел) ce3i болуы шындыц сияцтанады. «Р »-ды айта алмайтын цытайлар Тем1ршыцды Темучин деп, «ц»- ды айта алмайтын парсылар «Мацгелд1» М орыл деп, соныц ортасында ез ceeiMiefli ез1м1з ецкей бурмалаудан тани алмай келем1з. Рашид ад-Динннщ «Жылнамалар жинагын» оцы- сац, Шыцгысхан бойында eMip сурген Онон езеш шырыстан, Керулен езеш eKi таудыц ортасынан арады деп жазылран. Жане Бурцан тауы Онон езеш бастау алатын туста делшген. Тшеуберд1 де, мен де Онон езенш 1ле деп угамыз. Ce6e6i, ол Шырыстан агады. Туржш е аты 0нан болуы мумкш , ярни нен езен болуы мумкш. Ол езеннщ бас жарында Нараты жотасы бар екеш айтылады. Ол жотаныц Дытай жершде екеш картада аныц керсейлген. Ал Керелец езеншщ Кексу-Даратал екенше мешц еш кумешм ж оц. Басы

Ъексщтн Hiiin/ceb-ipiu_______________________________ eKi таудыд ортасынан, Орбуладтыд шыгыс тусынан Салкам Жэдг1р б е й т н щ дел касынан бастау алады. Бул арадагы барлык су 1леге карай агады да, тек осы езен Kepi агады. Сондыктан Керелек атанган. Картага караган адам Мацголиядагы Онын мен Хэрлш езеншщ eneyi де оцтустжтен солтусикке карай агып жатканын коредь Хэрлиуд Керулен, Онынды Онон деп канша бурмаласад да Хэнтейд1 Буркан деп зорласад да булардыц еш шындыдка жанаспайтынын Решид эд-Дин жылнамасы айгадтап тур. Демек, казак шеж!рес1 мен Решид ед-Дин жылнамасы 6ip- 6ipiH дуптайды. TYС1НД1РМЕЙ ТУРЫП CYPAK, ДОЮ НЕМЕСЕ ЭЙЕЛДЕР ЖАЙЛЫ ЖАЗУ Bip кездер1 Улкенагаш, осы каз1р вулиеагаш деп аталатын шап-шагыи ауылда Ду езеш агып жататын. Желек™ Ьем Kimiripiiw далага татитын тургыны бар Кекталдыд да дад ортасынан Бурадожыр агып ететш . Жаркентт1д ip re cm a e всек тщ суына шомыл- маган бала да аз-ау. Сол бала кушм1зде Бексултан Нуржеке-улыныд езге керкем шыгармаларынан белек, «взендер орнектеген влке» атты к1табын бас алмай одыганымызда, шынымен-ад, бар ауылды 6ip-6ip езен ернектеп жатуы т ш с сек1лд1 болып KepiHeTiH. Эр ауылдыд шадцатдан жолыныд eTeyi рет!нде 6ip езен б1рде сылдырай, 61рде сардырай агып жатады деп ойлап келштш. Оны айтасыз, есейе деле Бексултан Нуржеке-улыныд взге керкем шыгармаларын тамсана одып, ондагы елд1 мекен аттарынан, кей1пкерлер журш еткен жолдардан ез аумлымыздыц сулбасын танып, кулл! елем 61здщ ауылдан басталатындай ерекше 6ip шаттыд сез1мге беленгешм1зд1 HeciHe жасырайыд. Жазушы, жалпы даламгер дауым ауылда туганымен, астанасына тиесйп екен1н 6i3 ол кезде б й щ т пе екен? взендер орнектеген ауылынан улкен жолга ат- танган, ауылдыд емес, эдебиеттщ тулгасына айнал- ган Бексултан Нуржеке-улымен сухбат курган едок... 392

______________________ ^Al^jaiSbilgiibiii, ада.4()nj>M - (Лздщ «Эй, дуние-ай» романыцыздагы бас кешп- кер Шей! замандасы Цалимен бадулдасып отырып, калига: «Урпагьщ елдщ бетше именбей, ецкей- : мей дарайды. Уайымдама», — деген сезд1 айтады. Цатарластарыцыз, замандастарьщыз 6ip-6ipiHe осылай дей ала ма? 1 - Олай айта алмасац, ем1рд1 бекер сурген бола- : сьщ гой. Ka3ip менщ, Кудайга ш уш р, терт дыз, 6ip Ij улым бар. Солар кейде маган далжындап, реняаген I болады: «Ci3 6i3fli, «адам бол, уят болады» деп тэр- |: биеледвдз. Bi3 сол уят боладымен ж урш , кеп нер- седен дагылыптыд», - дейда. Сонда, улым, кенжем: «Ата-анамыздыц, б1здщ осылай аман-есен журге- нйшздщ ез1 «адам бол» деген тербиеден аспаганы- мыздыц ардасында гой », - деп едь Иэ, сенщ адал жургенщ уш ш ешдандай сый-сияпат бер1лмейд1. Б1рад адалдыдтыц да дайтарымы бар, ол - езщ нщ аман есен, жадсы ж урущ , тыныш уйыдтауыц, I отбасында бадытты болуьщ дер ед1м. Сен ешшмге jl жамандыд жасамасад, асып кеткен 6ipey болмаса, са­ ган да eimciM жамандьщ жасамайды. Б1зд1 экелер!м!з, аналарымыз осылай тэрбиелеген, 6i3 олардан асып | дайда барамыз, балаларга да сол тербиеш айтамыз. Ce6e6i, 6i3 екелер1м1зге тартданбыз, балаларымыз да I 6i3re тартады деп умггтенем. Менщ атам жылдышы болган. А дж азы д деген ! ауылды мектепке барганга дейш керген емесшн. | Алты жасда толганша мен керген ец улкен ауыл - терт-бес уши елд1 мекен. Атам дайда барса да, м е т далдырмай, атыныд алдына отыргызып алатын. Апам eKeyi он ж е й перзент суйген. Оныц он 6eci - | дыз болган. Кезшде кел1мсектерге дарсы шыддан Нуржеке мен Этше деген батырлар етшта ем1рден. Соларды атам сыйлаган болуы керек, eKi улына сол батырлардыд атын дойыпты. «0TiKeci Нуржекеден Kiuii болган. Апам бтйсеме ез1мнщ кез1м тидЬ деп отыратын. «1^удай атып, танымай далып, «Апырым- ай, мына Нуржекемнщ дасында маддайы жардырап келе жатдан т м болды екен», - деп тамсанып ед1м. 393

Ъексщтн Htffalceke-wu EpTeci елш калды*, - деупп еда. Сол он жет1 баладан налган жалгыз немере - менмш. Сондьщтан болар, атам атыньщ алдына м ш пзш , тебе шашымнан и1скеп, eMipeHin отыратын. Алты жасыма дешн жаз - жайлауда, кыс - кыстауда, кектеу мен кузеуде ест1м, сол жерлерд1 кешн студент кез1мде 6ip-aK керд1м. Алайда, ол мекен туп-тугел 6epi жадымда сайрап тур. Мен алты жасыма деш нп окиганьщ 6epiH б1пемш. Tin- Ti, керген туйм е дешн еймде. Сол кезде не туе керсем де, апам: «Согыстагы екец аман келед1 екен», - деп жоритын... Сондай жандар тербиелеген 6i3, олар yniiH уялып жуз1м1зд1 темен салып кермедак, балаларымыз да 6i3 yniiH жуз1 куймейд1 деп уми-тенем, Дудайдан соны плеймш. - 6 здер1 адалдыцты, адамгернплшп, ултжанды- льщты насихаттайды да, Kert6ipi урпацтарын сол ултжандылык, адалдыкка тэрбиелей алмайды деп жазушыларга к1нэ артатындар да бар гой... - «Адам аласы iminfle, мал аласы сыртында* деп казак бекер айтпаган. Ш и езш жаман адам деп ойлайды. Bepi ез пайымында 6ip-6ip данышпан. BipaK адам адамды тани алуы керек. Сезшен, кылыгы- нан, imiHfleri «аласынан» тануы THic. Мен 6ip адам- дарды б1лем, ce3i баска, ici белек. Ол мшез б1здщ агаларымызда да болган, замандастарымызда да бар едк юпплерден де байкайсыц. Бул мшезд1 6ip адамда бар, еюнппешде ж ок деуге келмес. Эр адамныц жаксы да, жаман да Mmeei болады. Дурысы - жаманыцмен Kypecin, жаксылыгьщды шывдай бш. Адам не yniiH бШ м алуы, окуы, yflpeHyi THic? Бойындагы жырткыштык, хайуани мшезд1 жоюы ушш. Б1лу, ата-бабацнан тек тш ж й уйренущ жене бук1л KiTan данышпандарынан улг1 алып, жаксылыкка, 1зплжке умтылуьщ керек. Менщ мына ем1рден укканым - адамга тербиеш отбасы, ортасы жене штап беред1 екен. Даз1р 6ip-aK KiTan окитын халыктар да бар. Мысалы, Дуранды гана окиды, баска мтаптарды мойындамайды. Олардык натижесш карацыз - Ливия, 394

сМ Ж аЗы'Ь пыц адамдары Сирия, Иран, т.б. Сырттан жау болмаса да, ездерш j•: койша кырып жатыр. Азамат согысынан кез ашпайды. Ойткеш, б ш м жет1спейдь Кеп ю тап окымайды. |1 Цуранныц ез1н жалгыз гатаппен тусш бейсщ гой. Оны I TyciHy yrniH б1рнеше дш гуламаларыныц к1табын к| окып, бьлущ керек. Ливияда жузден аса ру бар кершедь Оны зерттеген Н сырт елдщ галымдары: «Булар мемлекет куратын ^ улт емес, ез-ездер1мен ру-ру болып кырцыса беред1 екен», - депть Сол хальщты Каддафи ел кылды. «Мен бул хальщты мьщты мемлекет кыламын, жумак орнатамын», - деп ед1, жумак орната алмаса да, уедесшщ б1ршамасын орындады. BipaK Каддафи да кателесть Букьл басшылык орынга езш щ жакында- рын, туыстарын койды. Жузден аса руы бар елдщ халкы 6ip руга гана багынгысы келмейдк олар - мемлекетке багынгысы келедь Ал мемлекет емес, рулык баскару болганнан кешн ел iuii булшдь Аягы не болды? Таты да экономикальщ дамуын б1рнеше жылга Kepi ысырып, м ем л екеттщ тне кауш тенд!рдь Б1здщ урпакты «уят болады» деп тербиелеп едь Цаз1р уят болады деп тэрбиелеу ете киын. EuiKiM - ешк1мнен уялмайтын болып алды. Оган коса, 6i- ; л1мФздщ белец алып барады. Окымай диплом алу, окымай куэлш алу калыпты кубылыска айналды. Жастармен eKi-уш минут сейлессец, ецпмеФ 6iTin калады. Тук бишейдь Окыгандарын емес, ecTi- гендерш айтады. Тарих деген гылым бар, осыдан мыц жыл бурынгы шыккан к1таптыц сезш дэлел I кылады. Ал 6i3 мтап окымай-ак кесемсим1з. Ютап- ты тусшбей, б1зден улкен улт шыгады деу киын. 17 миллион ганамыз. Элемде миллиардка жетш жаткан халыктар бар. Олармен тецесу уппн 6i3 адам санын б1рден кебейте аламыз деп те айта алмаймыз. Олар­ мен 6i3fli тецесйретш - бiлiм гана. Гылымныц барльщ саласынан езгелермен 6ip децгейге кетерше алатындай болуымыз керек. Ол yuiiH, ерине, щтап оку керек. - Осы жерде 6ip сурак койгым келедь Кеп адам к1тап оцымайды деп жастарды кшэлайды гой. 395

Ж астардыц штап оцымауына жастар гана кшэл1 ме? Бэлшм, ci3 катарлы ага буын жастарга дурыс багыт-багдар бере алмаган шыгар, жастарды штапка кызыктыра алмаган болар? - Тольщ олай емес деу де, толык, солай деу де киын. Bi3 жанбагыска кещл белin кеттж. Патша еюметш ен уакытша ешметке эту, уакытша ешметтен социалистж ек1метке етудщ киындыгын тарихшылар зерттеп жур гой. Адам саясат, уггг-насихатка сенедь Ол сенщ ум1т-армандарын;а сай келсе, тштен ерекше сенедк Патшалы ею м етке де, уакытша ешметке де, социалистж деу1рге де имандай сенгендер болды. Ойткеш, yriT-насихаты мыкты едь Ал б1здщ жаца заманды KiM калай насихаттады? Соны ойладык па? Енд1 сурагыца жауап берешн. Цазакта ораза-намаз токтыкта деген свз бар. «Куранды басып турып нанды алуга болады, нанды басып турып Дуранды алуга болмайды» деген де сезд1 айтады казак- 1ш т-жемщ болмаса, OMipfli сактай алмайсын. ©Mipfli сактай алсан гана, сен барсьщ, дш щ , тш щ , далщ бар. Бул - казактьщ дуниетанымы. «Бар боламыз ба?» деген дубвра кезевде оку, бШ м алу, маман болу меселеа киындап кеткеш рас. Жагдайымызды тузеген сон, оку мен биимшн кундылыгын айта алмай калганымыз жанга батады. Ka3ip педагогпын дегенд1 мактан тутатын нагыз мамандар сиреп кеттк Мектеп окулыктары да нашар. Окулык деген балага TyciHflipyi керек кой. Даз1р оку куралдары балага тусшд1рмейд1, баладан сурайды. Мысалы, «Кабанбайга Абылайдьщ койган аты не?*, - дейдь Ол сурактыц 03i дурыс емес. Кабанбайга «Дарабоз» деген атты Саршуаш жырау берген. Тертшпп кластын баласы оны кайдан 6Layi керек. Оны окулыкта, не хрестоматияда тусшд1рмейдц 6ipaK сурак кояды. «Берлинге алгаш ту тжкен казак батыры KiM ?», дейдп Ракымжан Кошкарбаевты сурап отыр гой. Оны тертшпп кластын баласы кайдан бшед1? Окулыктан окуы керек емес пе? Алайда, окулыкка Ракымжан туралы тук те жазбайды, 6ipaK

■ ____________________________________cMpfcdSuignuH адамда{м сурак кояды. Kaeip бала рана сабак окымайды. Оныц : атасы, эж ей , эке-ш еш ей 6ipre сабак окитын болдьщ. j Туйщцрмей сурак коя беретш штапты кай бала j окыгысы келед1? Кеше рана мен КазУУ-дщ филология факультетшщ j 6ipiHmi курс студенттер1мен кездейп кайттым. Сей- i леген сездер1 кандай жаксы, окыган штаптары I кандай кеп. Кед1мйдей суй й несщ . BipaK барлык жас- j тар ондай емес кой. Б1зде эдебиетй кажетйнбейтш когам калыптасып келедь Оларга акша болса болды, баска ештецеге басты ауыртпайды. Керкем едебиет окымайтын адамдар басшы бола бастады. Штап окы- май-ак диплом алып жур. Штап окымай-ак жумыска турып жатыр. Окуга деген ынта кайдан болсын? ' Бшмей-ак ел баскарура, бшмей-ак экономиканы баскарура болмайтынына т уп и ц тубшде елдщ K63i жетедь Кудайдан тш ей й ш м - муны еш киындык болмай-ак тус1нсек екен. - KiTan оку дегенде, алысца бармай-ак мысалды езщ1зден 1здесек. «0й , дуние-ай» атты жаца рома- ныцыз окылды ма? Шшр айтылды ма? - IliKip айтылып жатыр. вздерпцздщ газейщ зге Эмина Курманраликызы деген Kici жазды. ЦазУУ-дщ мурал1мдер1 айтты, жазушылар хабарласты. Менщ телефонымды бшмейтшдер де бар шырар. BipaK бу- рынгы кездейдей nixip кеп емес. BipaK окитын, талдай алатын, niKip таластыра алатын адамдар хабарласканына ш ук1р дейм1з. - 1лгераде берген сухбатыцызда Ш эш ш — казак депйз. Bi3 йздщ эйелдер туралы романдарыцызды бшем1з. Эйелдер жайлы жазатын жазушы дейм1з. Алайда, ейелд1 тутас казакка балау дурыс па? - М е т эйелдер туралы жазады дегенге ептеп ренжимш. Тштен улкен ралымдар ci3 эйелдер туралы жазасыз деп жатады. «Экем-ау, эйелдер туралы жазбайтын жазушы бар м а?», - деймш мен. Мэселе эйелд1 калай жазуда емес пе? Мен ейелд1 халык- тыц бейней ретшде аламын. Халыктыц тардырын, Кысылган кездей, бакытка беленген сэттей сез1м 397