Б. Нұржекеұлы. т15

<h /.’/'if mum H ijj/Mcb'-ipbi_________________________________ Мен он беске толганда, 1956-ж ы лы, 23-m i наурызда апам, 29-ш ы казанда атам кайтыс болды. Сол екеуш щ аркасында ж ей м д ш куй ш кешпед1м. А пам кайтыс болганнан кеш н, уйде атам, Токтар тетем - ушеум1з тана калдьщ. Тетемнщ кызы Турсын Талдьщорганда техникумда окып жаткан. Кун жума ш ы гар дейм ш . T ycn i там ак кез1 болатын. А там дастарханга куран окыды. Окып келе жатып кенет OKipin ж ы л а п к о я б е р д ь Н у р ж ек ем -а у , енд1 ceHi ш ынымен-ак кермейм ш бе? Ш ырагы м-ау, кулыным- ау! Маган уй кущрен1п кеткендей керш дь Тетемнщ де к оз ж асы кел-Kecip. М ен сазарып оты ры п калдым. Кез1мнен ж ас ш ыкпады да, ж ы лай алмадым. BipaK белгйяз суы к куй ы н вне бойы м ды ш ыр айнала ш арпып келе ж атты . К уте-куте берш ен шаршаран атамныц ш арасы з к уй ш ендьенда тусш е бастагандай ед1м. Эке деген н щ кад1р-касиетш ез1м эк е болганда рана бш е бастадым. А т а м м ен а п ам н ы ц сол сар ы нганы сода н бы л ай ел1 к у н г е д е ш н маран а у ы с ы п к е л е д ь Эл1 ау ы сы п б1ткен жок- Бггпейтш де шыгар?! Y mIt ж етек тем есе, адамды ба ск а еш тец е ж етектей ал м а й ды е к е н рой. 1955-ж ы л атам мен апама ауы р тид1. Сол ж ы лы к а л х о зд а ст ы р у к е з ш д е Ш ырыс Т у р ю с т а н г а ка ш ы п еткен туы стар кайтадан елге орала бастады. Атам yHeMi айты п оты р аты н : «Бейсенбай м ен Н угы м ан к е л ш : «Е ш к е , 6i3 Кддтайга к а ш ы п б а ра м ы з. 03iM i3 елсек те, балаларды аман сактайык деп ойладык. Ж Y p iк iз, 6ip re к е т е ш к », - дегенде, квнбеп ед1м. Солармен 6ipre кетсем Нурж екем аман калар ма efli?» - деп. Бейсенбайдыц Нурсеулеш , Нугыманньщ Н урасылы аман екен, елге келе жатыр деген хабарды ecTin, апам мен атам eKeyi кезш де К ытайга каш ы п кетпегендерше екш е бастады. Акыры тущ лдь Н урж екеш ещ ц к у ту д щ бекер екенш е б1ржола квздер1 ж етть А к ы р ы о дуниеге вздер1 Kerri. 50

сМЖаЗмЬтыц адамдары Атам мен апамныц неге м е т айрыкш а жацсы керген1н м ен ендЬенда гана т у сш ш ж атцан сек и вд м ш . Бурын бойьщда байкалмаган мешрд1 немере оятады екен. Соган карап, атам мен апамныц м еш рш мен де мешлшше тусш е бастадым. Содан ж урей м ш анш иды. Кешн тус1не бастаганыма цы нж ы л ам ы н . А там мен апам 17 бала суйсе, соны ц тек Н урж екесш ен гана 6ip мен1 - 6ip немере - суй се, ол е к е у ш щ ж аны мурындарынын уш ында емей кайда турады ? Мен б1рдеме болы п кетсем , 6epi 6iTTi гой: ата-бабамньщ урпагы уз!пед1 гой . Соны сезш у ек еуш е цандай ауы р efli? Цайран кос ардагы м-ай? Гулсуй деген 6ip немерем биыл тертке толды . Тентек-ак- М ен радио тьщ дап, теледидар карап оты р са м ол у й imiHfle арлы-берл1 ж у р ш , ер бел м ед е ернеш тарсылдатып, елден ет сакырлатып жатады. Кулагин, сы нган н ерсенщ д ы бы сы маган тан ы с. BipaK соган куанам. Ойткеш кулш аш ары м куйретш ж аты р гой?! Атам мен апам да маган, cipe, осылай караган шыгар. Солардыц мшез1 маган канмен берглген деп ойлаймын. Гулкен деген туцгыш немерем бар. «Беске толган- ш а оган 6ipfle-6ipeyin «тейт!» демецдер!» - дегенд1 айттым. Бетш ен какпадык- Е кьуш ж асы нда ол да тентектш тщ шыцына ж етй . Ж атарда не ертек айткызады, не аркасын касы туга кумар. Каси-каси, сипай-сипай колым талып кеткен соц, ты нш и цал- сам, «Ж ендеп!» - деп, аркасын касытады. Тагы ток- тамай сыйпалап касимын аркасын. Сонда казактыц «А така не кылсац, алдыца сол келед!» деген ce3i ейме туседь 6-7-ге толган кез1мде жалацаяк жургенд1 ж аксы Kepyuii ед1м. Bip мен ем ес, А к ж а зы к тьщ б у ю л ба- ласы сейтейн. А як кш мш ц ж октыгынан да сейткен ш ыгармыз, белш м? Ол кезде ауылдыц iniim ie уй- уйдщ арасы алшак болгандыктан, бута мен курай, 51

(H-irq wmn /lujs.)jrA-e-ipiM_____________ ш вп пен тш ен есе береда. Ш оцайна тш ен, бурге и к е н , тем йрткен д е й т ш т ш е н н щ т у р -Typi ба р . Кван­ т а сацтансад да аякча 6ipi ш рмесе, 6ipi шредь А я г ы м ы з г а KipreH т ш е щ р е к ш п п тш е н м е н ш уцы п ш ыгарамы з. Орны кейде ж ара болып калады , оган т о п ы р а к ce yin ем дейм 1з. Ол е м 1м 1з он ш а к он бай ма, айналасы кы ш и ды . К ы ш ы ган со к , касисын,. Ол беле касы ган сайын к ы ш иды . А л ж атар кезде кы ш и калса, у й к ы mipKiHHiK у й п а -т у й п а сы н ш ы гар а ды . Мен атам мен апамньщ ортасына жатам. Кышыган таба н ы м н ьщ 6ipiH а та м , eKiHmiciH ап ам к а си ды . Касып жатып калгып кетедь Мен аягымды ш люп калам. Селк етш оянады да, кайта касиды. Сейтш ж атып ушеум1з де калжырап барып уйыктайтынбыз. Гулкеннщ де кы лы гы содан аумайды гой. Соным eciMe тусед1 д е, Г у л к е н н щ таба н ы н ан ш ск е л е й м ш . Атам мен апамньщ кегш алганына катты риза болам. Ш уш рпш пк етем. А там сы рбаз, ycTi-басын кагы п -си ш ш ж уретш сэнкой Kici болаты н . Ж а к сы ат м ш ш , ж а к сы к и ш Knin, ж арасып ж ургещ ц ж арататын. М урты мен сакалын тым узак сыйпалап кеткенде, апам шыдамай: «И е, керген адам ж ы гы лы п кал ар!» - деп, куб1рлей кейитш . Оган атам ж ы м ияты н да коятын. BoKi устаганды , пы ш ак пен устараны кайраганды жаксы керет1н. Устарасы бола тура, бвш сш ен кырынатын. Тобылгы камшысы болатын. Актайлак деген ауы лы м ы здагы зергер сок к ан Kice белдап болуш ы ед ь Такия ки етш . Куран оки ты н , 6ipaK ораза устаганы ес1мде ж ок- А пам eKeyi ы цылдап маган эн уйрететш . «0кец айтатын», — дейтш . Оньщ домбыра т а р т к а н ы н а й р ы к ш а м а к т а й т ы н . А у ы л д ь щ жет1 ж ш п косы ла калып куй тартады екен. Сол жетеу1 де согыстан оралмапты. Ж ацылмасам, ауылга 1953-жылы радио тартылды. А т а м ра д и он ы ж а к с ы ты в д а й ты н . К уй д ен 06iKeH Хасеновтщ тартатыны унайтын, «Кара куй екен» деп мактайтын. «Кара куй» деген квд1мп б1здщ, «ш ертпе к у й » д е ге ш ш з болу керек. М анарбек Ержанов он 52

________________________________-/ilv)jvi’ihik/иьщ адамдп^ы айтканда, копандап, орнында оты ра алмай кететш «Ой, кур коймаймы н!», - дейтш артынан. «И е, ат ш нпзерйн;!», - деп апам кекететш . Атам Ы райымбек жайы нда 6ipa3 ец й м е айтатын, 6ipaK он ь щ 6epiH у гар к у л а к м енде б о л м а д ы . Цайта- кайта айтцандыктан ба екен, ейтеу1р, Ойрантебе турал ы айтк.аны гана ж а д ы м д а к а л ы п т ы . Ж алайыр пшнде Ж элменбет баласы Пилен (Пышан) туралы катты суш сп ен ш Ш кп ен сейлейтш . «Баласы Ж элмендш щ Ш ш эн ediM, Тцсында М екалидыц кШ-ац ediM. Kiciee Kici ацысы Kemneildi екен, М ен де ecmin талай жанды цысап ediM», - депть - ПаЫ Цалай айткан?! - деп , кайран к,алып оты ра- тын. Апам eiceyi 6ipirin маган уйретк ен е ш - «Е ш ж ирен». «0кец айтатын», - деп уйретть Орталарында жатк,анымда, кезек-к езек айты п, 6ipiH-6ipi тузетш ауре бол у ш ы еда. Олардын, е л е щ бы л ай едй - Ауылыца барайын деп, бара алмадым, Ш ецгелге бара жатып арандадым. Цоршаулы твщрегщ, твбец ашыц, Ж атады твц1ректеп цара орманыц. Мундай орманды ж ер б1здщ ж акта ж ок- Соган Караганда, елен езге ж актпй . Сонан соц: - Ауылыца барушы ediM анда-санда, Агпанва аттыц майын жалдасам да. Жцрсем де цш кцн, цш тцн аштан влмен, Bip рет ац бетщнен жалмасам да, - дейтш. А ккуд ы к ауылында eMip сурген Ш анш ар акын жайында да айтканы ш ала-пула есймде. «Е й, есек м ш ш ж уретш », - деп, онша жактындырамай сез кылатын. Ш аншардыц ез кезш деп ipi акынньщ 6ipi болганын, ейгШ Кулманбетпен айты сы п, капы жагдайда ж ещ лгенш , Ж амбы л акынньщ Henepi болы п касы нда 53

(иh<:i[.iiiuiH_ /hjpjlceke-tpm_______________________________ ж ургенш кеш н, Сапаргали Бегалиннщ Ж амбы л ту- ралы дерект1 романын «Ж алы н» баспасынан ш ыта­ ру кезш де тана бшд1м. А т а м д ы ап ам да, iH ici К^али д а М э у п л д еп атаган- дьщтан, мен немерелер1ме: «Сендердщ улкенаталарьщ - ныц аты - М эугш . Сондыцтан сендер Мауглис1цдер, М эуглидщ баласысывдар», - деп кулем. Атам атты адамды куткендей кутетш . Э кей Турган д а атп аз K ici бол ы п т ы . YHeMi ба птап ж у й р ш м ш ед ! екен. Атам да атты баптап, кутш кешкнпн мш детй турде ж ем беретш . А тк а унем1 беде (ж оцыпщ а) салатын. Ауылымыздьщ осы кун й 6ip аксакалы Нукен Имедиев агамыздыц айтуынша, атамныц атпоздыкпен аты ш ыккан екен. Bip ж ы лы байлап баптап бейгеге к осы п , ол бэйгеден 6ipiHuii болы п к е л ш й . Атам эцпм еш жаксы айтатын. Атасы Тжеулд ежес1 Э ж ш ен, э к е й Турган мен nieuieci бскелец жайында ж ш сез козгайты н. Мен «Кутумен кешкен гумыр» атты романымда атамныц эцпмелерш аркау етш жаздым. Мен апамныц эйел боп бажылдаганын, елденеге таба л а га н ы н , д а у ы с KeTepin б1рдеце дегеш н 6ipfle-6ip рет есйген емеспш . Оньщ бойында мешрден баска еш тец е ж о к та й к е р ш е д ь MeHi он д ай ж а к с ы керген адам ж ер бетш де болмаганы жене болмайтынына мен ш е к и з сенем. Бес ш акы рымдай ж ер д еп К екталга мен eyeni ж а я у , кеш н велосипедпен бары п-келш окы ды м гой. Цыста карадгы тускенде келем. Сонда есж алдынан меш апам, Таймас атты к у ш т м , М ешэ атты м ы сы гы м кун сайын ж алы кпай, унем1 ж уп жазбай к а р сы ал аты н . Cipa, а п ам н ы ц м аган д еген м еш р ш ана KyniiK пен м ы с ы к та с е зе т ш б о л у к е р е к , cepiK боп ц асы н д а т у р а ты н . Е р т е п д е н еш к ем е м е с eMip гой ?! С онд ай eM ipfli с ы й л а га н ата м м ен ап ам нан а р т ы к KiM бар маган? А там мен апамныц ездер1 уга кояты н ерекш е сездер1 мен метелдер1 болуш ы едь М эселен, сарац, ш ы кберм ес адамды «ш тн в » дейтш . Ж ум сЯ к п1скен 54

_____________________________ cAbjcdSuk/iibiii, а д т д а fm копсыган нанды атам «ж ы д м а м а » деуп п ед ь Cipa, дытай ce3i болу керек. бй ткеш аргы беттен вткен б1реулер маган сондай ту сш ж т е м е бердь Ш ш кен та й , ж а сы д а , 6iTiMi д е ш а гы н адам ды «бергелтай» деп отыратын. Балаларды солай деп ер келететш . Е ш тец ем ен ж у м ы с ы ж о ц , е з iciH у н д ем ей ж у р ш атк ар а б е р е тш ж у а с KiciHi «м о ж а н т о п а й » адам д ей тш . А р а к iineTiH, ап и ы н ш е ге т ш Kicinepfli «те щ л » деп отыратын. А сты , двмд1 ка тты кад1рлейтш . B cipece нанды «Дуранды басып турып нанды алуга болады, нанды басып турып куранды алуга болм айды », - дейтш . Онысы дшд1 тем ендеткеш ем ес, д ш н щ e3i й р п п л ш тщ ар к асы нд а eMip c y p y i д е ге ш б о л с а к е р е к . « А с ту р га н жерде ауру турмайды » дегенд1 ж ш айты п оты раты н. «А ш болсац, ацныц eTi алуа татиды , ток болсац, токты ны ц е й топы рак тати д ы », —дегенд1 де айтуш ы едь «К аскыр да кас кы лмайды ж ол дасы на» дегенд1 ж ш -ж ш кайталайтын. Апам айранды тэт й уйытатын. А уылда 1953-жылга дешн кой сауылды. Койдыц айранына айран жетпеу- ini ед ь К ою , дамд1, майлы болаты н . А лайда сы й ы р- дыц айраны койдш ш е Караганда м ол болатын: бузау да, балалар да тояты н. Апам айранды арнайы дор- бага куйып сузетш . С узбеш туздап катьщ ж асайты н. Кою катыкты шиден токылган врешеге жудырьщ- тай-ж уды ры ктай eTin ш он ж и та к е п й р е т ш . Ty6i жалпиып, epri жагы суШ рленш турган эл й катыкты апам «ш онж и» дейтш . Ш и ерешеде ш ошайып- шошайып турган ж ас катык, шынында, ш онжиып- ш онжиып жататын. «Bip койып, ш онж ита салайын ба?» - деп, бала куш м1зде 6i3, балалар, 6ip-6ipiM i3re док керсететшб1з. «Ш он ж ар», «ш одкиы п оты ру», «шонжылап» сездерш щ туп тарихы осы «ш онжы » сездер1мен сыбайлас ш ыгар деп ш амалаймын. Бала кушм1зде бидайды (асты кты ) бау-бау куш нде кырманга жиып койып, сонан сок оны кырман бойына 6ipneaKi етш ж аяты н. Гранит тастан б1рнеше кырлы етш кашаган, ортасында бипк етш зетш те- 55

Ъ,ексцлтан Н^фз/секе-цлм Tiri бар, узы н агаш ты сол TeciriHe е т ю з ш , бй пктщ eKi уш ына аркан байлап, оны атты ц кы рман устш - дега бидайды соккы л ай суй р ей тш куралды «ш ац- тас» деунп едь А т та мшдетта турде ж е л т журу керек. Сонда ш ацтаска жайган бидайдын; басын сок- кы лап, одан дендх ж ерге туснретш ед ш . А л масагы- нан ажыраган бидайды кырманшылар сыпырып алып, курекпен ж елге уш ы ры п, денш 6ip белек, ша- рын 6ip белек туй ред ь Оны «кы зы л уш ыру» дейтш. «Ж ел турды гой, кызыл уш ырайы к», - деп жа- татын. Ш ардыц тубш де де аздаган ден кететш , ол малга жем болады. Баркернеу тауыныц батыс ж ак баурайынан ететш Дайшыныц суы А як Дайшы деген жерге жеткенде, Бетбастаудын тусынан ж ок болып кететш де, Ж аркораньщ тусына жеткенде, кайтадан шыгып Lnrepi агаты н. С уды ц ж ер асты на Tycin кеткен тусы н «оп п а », содан кей ш Даратакыр терш е ж ете бере б1ржола кумдауы тка cinin кететш тусы н «курдым» деунй едь «Су аягы курдым» деген» сол гой дейтш. Ш у е з е т н щ де сейтш жерге cinin кететш тусын «К у р д ы м » дегенд1 ecTifliM. Сезге мен беру керек. Сез де тарихтын, 6ip туы сы . А там ды ез кы зы Токтар тетем де, баскалар да кы р сы к Kici санайты н. Bip Караганда, кы рсьщ ты гы мен кыцырлыгы бар к ер ш едь BipaK сон ы ц к е б ш осы к у ш сараптап карасам, сол мшез1 мен кы лы гы ньщ Ke6i принципт1 адам д еген ге сая д ы . б й т к е ш о л KiM б о л с а с о н ы колдай к о й м а й ты н , н е б ол са с о н ы а й ты п сал м ай ты н , TinTi KiM болса соны тывдай да бермейтш . Элдешм мылжын ещ дмеш кебейте берсе, «ей, болды, м ыж ым а!» - деп тастай ты н . О ны сы н ерк1м ж а кты ра берм ейтш , 6ipaK сол мш езш ен ыгатын. Домалак ене жайында ж ш ецпм е айтатын. Епща- ш а н о KiciHi о с ы к у н г ш е р ш е «Д о м а л ак ан а» деген 56

_____ ___________еАЫмЗыЛдпъщ адаndaf/u емес, апам да сейтетш . Олардьщ сол «ене» дегеш , менщ ш е, тарихи тургы дан да д ур ы с. в й т к е т о Kici б1здщ дву1р1м1зд1ц 7-гасы р л ар д а, й агни ер т е кезде eMip с ур ген . «Е н е» с е з ш е К араганда «а н а » c e 3 i - 6ep ri сез. Енесей (Енисей) езеш мен замандас сез. Ие, айтпащ пы , атамньщ б1р «к а за к » мшез1 (белк1м, кылыгы) бар едь Тэтем (епкем) Турсынньщ дос- жараны ете кеп болган адам е д ь Солар он ы 1здеп уйге ете кеп келетш . Б1здщ уй eici ауы зды . А там кунд1з уйктаганды ж ек кермейтш . Ол терде уйктап жаткан- да Турсыннын дос-жарандары оны 1здеп келед1 де, 6ipi eciKTi аш а с а п , iniKi у й ге ж ы п 6e p in K ipin к е т е д к сонда атам кезш аша сап апама: «Бул к1мнщ каты- ны?» - дейдь Апам: «0 й , курбаккагыр беленшенщ Кызы емес пе, катыны Heci?» — деп к у й ш -т се т ш , ал Keft6ipi KipreH б ой да : «С е л е м е ты зде р м е ? Т у р сы н уйде м е? - дейд1 де, ол да in m i уй ге ж ы п беред1, ондайда атам: «0 , мынауыц е л п Туцгыш тьщ кызы м а ? » А т ы KiM ед1?» - дейд1 ап ам а. О сы Kepirnc е т е ж ш кайталанатын. Мен атамнын, сол кы лы гы н кат- ты кы зы к nepyrni ед1м. 0й тк еш оны ц «кы йсы кты - гын» осы кылыгы айкын ацгартатын. Балалыкпен м ен о н ы к е б ш е се сы р т т а й 61лд1м г о й , 1ш ш де н е ж а т - канын анадай мшез1 бар адам байкай ма? Кайран с эр ы ш ал ы м -а й , у к т ы р гы сы кел ген к е п HapceHi м аган укты ра алмай кетт1 гой, сез ж ок- Маган ол шеж1ре де уй рететш . BipaK м ен щ соны ж а ттауга бей й п м болм ад ы . Талай eH,6eri бе к е р к е т т к А пам «перуерд1гер-ай » дегенд1 к е п а й т у ш ы еда. «Курбаккагыр» дейтш , онысын, таратып айтканда, «курып-ак калгыр». Апам ш уйкедей гана Kici болганмен, жан-дуние куа ты куш т1 болган тер1здп Транша ж а ст а екеш мд1 дел б й ш е й м ш , 6ipaK ел1 м ек теп к е барм аган кез1м. Herieri жайлауымыз А ккайкы га бармай, соньщ етек жагындагы Eni А ш а деген жерде отыргамыз. Eni Ашанын етепне таман ш ыгыс жагында, Баркернеу тауы ны ц дел алкымында Баскарагайлы, Ортакарагайлы, Ш еткарагайлы деген уш улкен сай 57

<oefa,if Im u Jii/j/jjceke-/'ты__________________ ба р . С он ы ц 6ipiHfle к у ш а л а д еген ш е п е с е т ш . Тамы ры т у й м е тер1зд1 т у р л ь т у с й б ол а ты н к е р ш е д к Соны кектемде белплен койы п , кузде казып алады екен. Соны белгип мелшерде цымызга косса, кымыздыц цуаты еселеп куш еш п кетед1 екен. Сол E ni А ш ада мен алгаш ж ене соцгы рет куш ала цосы п кы мы з im in, уйге ез аягыммен ж ете алмай атамньщ куле-куле кетерш алганы еымде. С ол арада оты р га н д а , ап ам н ы ц к о л ы н а Ky6ipTKi ш ыгыпты. Е кьуш кун апамныц жаны жай таппай эбден циналды. У йцы кермей, тун бата безек цагып ш ыгады. Мен уйцтап калам, апамныц уйцтамай шыц- цанын тек тацертец 63i айтцанда б1р-ац бш ем. Bip куш оянсам, апам ел й ауырган саусагын ак шуберекпен тацып алып, тамац ез1рлеп ж ур. - А па, цолыц ж азылды ма? - деген болуы м керек. - Иэ, цулы ным, жазы лды, - деп, дел 6ip мен цолын жазып бергендей, бас салып м е т суййш теп жатты. - KepceTmi, - деген болуы м керек, байлауын ш еш ш , ш олак болып калган саусагын жалацаштап коз алдыма тосты . М укыл саусагы 6ypicin, орта буыннан тем енп ж агы гана цалыпты. - Ж аны м ды ж еп коймаган соц , ж ул ы п алды м . - дед1 TyciHflipin. Мен нанарымды да, нанбасымды да биш ей апамныц бетш е тацыркай карадым. Апам батыр екен. Апам м е т ерте уйленд1руге катты асыцты. «Бекеж ан ы м окуы н бугш 6iTipce, ертеы уйлещ црем », - деп оты раты н. Cipe, едеш сурайды -ау дейм ш , Тоцтар татем: «Е, оган ш мш ц цызы даяр тур екен?» - дейтш. «03i бала кунш ен 6ipre ойнаган М уцаныц цызын алып берем », - дейтш апам. «Е, ол тие салар сенш балаца», - дейдк «Тимегенде. Т иедь Баламдай бай тапса, тацымына тар келмес», - деп туш ндейтш. Оны естш , мен кылмыц кагатынмын. бй ткеш ол цыз едем!, алсац алатындай ажарлы болатын. М уцаныц цызы деп отырганы - Сайыпжамал. вкеш согы сца кеткен. Illenieci - Ребига. Апамны ц арманы орындалмады. А там eKeyi 1956-ж ы лы 6ipi кектемде, 58

1 1______ ________________________сМ$саЗм ?г ыц мкмдефы 6ipi кузде цайтыс болды . BipaK 6i3, С айыпжамал екеум1з, ол арманды орындай жаздадьщ , ейткенмен, орындай алмадык- Кейде ойлаймын м еш ж азуш ы кылган сол кыз ш ыгар деп. Ойткеш мен оны бала к у т м д е де, боз бала кез1мде де, ж т т болганда да елш -енпп ж аксы керд1м. Ол м енщ ж огалты п алган жансауытым сыяцты. «Б13 КЕЛГЕНДЕ Л А ТВ И Я А М А Н ЕД1» Экем Н уржеке 1941-жылдьщ тогызынш ы мамы- рында ескери м ш детш етеуге аттаны пты. Терт ж ы л- дан сон; то г ы з ы н ш ы м ам ы р д а ж е щ с к е ж е т т ш . Сондьщтан болар, мен тогызынш ы мамырды ш ын жу- рег1ммен тойлаган ем есш н. Ж ан тук ш р ш д е елдеб1р суы к ызгар унем1 бугылып ж атады . Сол маган: ♦Дел о с ы к у ш ек ен с о г ы ск а к е т к е н , сода н орал ган ж ок », _ деп сыбырлап тургандай керш едь Сол сы- бырды мен епщашан жеце алган ж окпы н. Экемнен 6ip-eKi рет х ат к ел ш ть BipiHmiciH еленмен жазыпты. Ауылдын аксакалдары мен кексакалдары- нан бастап 6epiHe елецмен селем айты пты. «Б1з келгенде Л а тв и я аман едЦ Д ы зы к т ы ой нап- кулген замен еда», - дейдь Соган Караганда, ол арага со гы с ел1 бастал м ай т у р ы п ж е т к е н . К е л е ы х аты н д а: «B i3fli 6ip ж а к к а ал ы п ж у р д ь EHfliri х а т т ы со л бар- ган ж ерден ж а за м . BepiHHiH сур еттер щ д1 ж 1 бер щ - дер, сагынганда Kepin ж у р е ш н », - д еп ть А там терт- бес айлык, м е т алдына алып оры ндьщ та оты р, апам насымда (он жагында) турегеп тур, ш ешем апам- ньщ насында Бетен тете (Ж умакова) eiceyi турегеп тур. Сол сурет акыры жолданбай налды. Ce6e6i кай арага келгендерш айтып екем хат жазбаган. Баласын сагынганда атам мен апам Дали аганьщ улкен улы Иманберд1ш уйге ш акыртатын. Ол вкем нщ еленмен жазылган хатын ала келед1. K epuii-колан тугел жиналады. Иманберд! окиды . Ты м-ты рыс отырган журт кенет пысылдай бастайды. Апам кимеш егш щ уш ымен кез1н суртедь А там ундемейдй BipaK кезш ен 59

6('tr/f ими Иф некр-if.ni______________________ ______ ж ас ага бередь YHcie агады. Bip кезде елдем мнщ дауысы окы с катты ш ыгып кетедь Bepi жылап коя бередЬ И манберд1 о к у ы н т о к т а т а д ы . B ep i KypciHin, аЬылап-уЫ леп барып басылады. - Оки бер! — дейд1 атам. Иманберд1 кайта окиды . О сы KepiH icTi м ен б1рнеш е р ет керд1м . Ол х а т кайгы ны баспайты н, сагыны ш ты азайтпайтын. К ай-кайдагыны ес к е са л а ты н , с а г ы н ы ш ты в р п п т е й н . BipaK вленд1 ты вдау хабар-ош арсы з кеткен баланыц Tipi уншдей е с й л е й н б о л у к ер ек . О ны ц ел1 ж е р б е й н д е ба р екен ш еске сала ма екен елде? Иманберд1 тогы зы нш ы кластан кеш н окымай койган. Аттан ж ы гылып, аягы сынды да, соны ешк1м жендеп орнына сала алмай, таяк устап калды. Акырында жетел пайда болып, оныц арты курт ауруына уласып к етй . «О зщ оки алатын болганда, екекнщ елещ н езщ е берем », - д ейй н маган. Мен де се й т с е екен д еп й л ед 1м . BipaK он ь щ ceTi болм ады . Оган ж етп ей И манберд1 к а й ты с бол ы п Kerri. 1^али ага н ьщ e c ir i ал ды нда ж у з ш а к ты ipi кара сы й я ты н д а й мал к ор а бар ед к Б ш к й й белден келедь И манберд1 к а й ты с бол ган да , ба уы ры м д а га н журт е л й к ора да н а т-м аты м ен ш ауы п ceKipin етедь EciK ал ды н а к е л ш , а т ток та м а й ж а ты п ceKipin туседь М ен атп ен кел ген ад а м д ард ы н а ты н устап алып мамагашка байлап турдым. К урт ауруы ж уккы ш деген сок , И манбердш щ тосек-орны н, окыган ш таптары мен кагаздарын, сурет салатын бояуларын - бэрш m emeci Н урбетима ертеп ж1берсе к ер ек . Э кем ш н, еленД д е сон ь щ iniiHfle к е т й . Баламыз Tipi ш ыгар, келш калады деп, атам мен апам он бес ж ы л к у г и . К елмедь К уте-куте ездер1 де о дуниеге кетй. Мен де кути м . Келмедь Мен алпыска келейн болдым. Куте-куте мен де елш кетсем, экеме ас берет1н eiuKiM б ол м а с д еген о й м е н екемд1 елдш е са- нап, А к ж а зы к та 20 00 -ж ы л д ы к 3 0 -к ы р к уй ей н д е ас берд1м. А уы лды ц адамдарын тугел, Алматыдагы дос- тары м ды , О нтусйктен эйел1м А йзаш тьщ ага-ж едге- ciH ш а к ы р д ы м . С ол к езд е imnepiM С ултан бек пен А м а н та й елд1к 60

сЛщсаЗмщмц адамдарг есшде калган екемнщ алты ш умак влек хатын жазып алып, ейнекке салып, маган тапсырды. вкем н щ eei болмаса да, ceei уйде турсы н деп, мен де оны ж аксы ырым етпм . Баягы узак влек хаттан елдщ есш де калганы мынау екен: - Ауылдан 6i3 шыццалы ет ай болды, Аралап талай жердь квзгм icepdi. Аралап талай жердь кврсем дагы, Арттагы квп саеындым туган жерди Латвия б1з келгенде аман edi, Кызыцты ойнап-щ лген заман edi. Арага ет-ац кцнд1 аралатып, Фашистер самолетпен ж етт келдй Самолет царгадай боп цанат цацты, Тарсылдап жерде мылтыц атып жатты. Царамай атцанына ит фашистер, П ойызга ет бомба тастап кеттй Тарылды-ау осы жерде заманымыз, Болмады-ау тыгылатын цорганымыз. Салган соц ццдай басца амал цанша, Ж алгыз тал сонда болды-ау цамалымыз. Командир талдан шыгып шолу 6epdi, Аеылып Рига жацтан пойыз келдй Агызган цанша цанга сцм фашистер, Пойызга отыргызып ап жвнелди Каласы ОстошкЫщ келт тцстЫ, Демалып сол арада тамац ШтШ. Карындас, ага-жецге еске mycin, Цапа боп цайгыменен кцшптстЫ . Бул елекнщ тусш ш ш з 6ip жер1 бар: оларды Ригага нем1стер алып кеткен сею л д ь Олай бвлса, мына хат калай ж а зы л а ды , калай 6i3re ж етед1? Х а т т ы н ез1 сакталмаган сек, муны ш еш у киын. Калай болганда да бул хаттан кеш н вкем унйн ем 1рдщ б1ткен1 а н ы к. О ны н калай е л г е н ш м аган айтып беретш адам жок- Атам мен апам, шешем узе алмай кеткен у м т н мен алпыска келу1ме бес ай калганда твуекел деп узд1м: екем Tipi ем ес деген ток та м г а келд1м. 61

Ъвксцлтан Нц^тке-цлы Э к е м н щ e n n eci Т о ц т а р т эт е м он д а ел1 Tipi ед1. М ен щ ас 6epreHiMe ка р сы бол м ад ы . Ол д а унс1з кенда. Сол 1941-ж ы лдыц пплдесш де-ац eei елещнде айтцан сум фашистер экем нщ тубш е жеткен болу керек. Ж аткан жер1 жайлы болсын! 0JIIM HEH Ц О РЬЩ П АГАН РАЦ Ы Ш А П А Б а ст а у ы ш м ек те п те ок,ы п ж у р г е н кез1м. А кд ш салдырган узын кеш еден уй сатып алганбыз. Eni ауы зд ы . А т а м м ен ап ам нан ecTireHiM бой ы нш а, 6ip тайыншага алыппыз. Eni ж ак керипм1з де ке- вдлдегадей. YcTinri ж агы м ызда К ож ахм ет аганыц цызы Бэтен тэтем куйеу1мен (Ж айлы бек), ал тем енп жагымызда Батыргали аганыц enneci Кулэй тэте бауырларымен турады. Т уе ауган кез еда. К улей тете мен б1здщ уйдщ арасы ндагы аш ы ц ж ерде ойнап оты рганмы н. Bip кезде ц у л агы м а ц ат т ы ай ц ай лаган д ау ы с естхлда. Тым оцшаулау ун. Ацыры сол дауыс шыццан жакда царадым. Б1здщ п к кеш еге ж етпей турган колденец кэшен1ц ец ш етш уш нщ тебесш е Рацыш апа ш ыгып алыпты. Айгайлап турган сол Kici екен . Кудаймен тiкeлeй сейлесш турган сеюлда. - А , цудай, е с ти ш сщ ? - дед1 TenciHin. - М енщ не ж азы гым бар? Ж алгы з улы мды алганш а, неге мен1 алм ай сы ц? М ен о ж ац ца да, бу ж ац ца да керек е м е сш н б е ? Б у й т ш м е т б о зд а т ы п ц о й ган ш а , д эл каз1р ал ы п кет! Е ст и м к й ц ? А л ы п кет! - дейд1 у й д щ Te6eciH тепюлеп. Дауысынан тебе шаш ым ш ымырлады. Ж арыцтыц, шаршаган, царлыццан у ш сондай цорцынышты, сезш т у сш б е с е м д е, у ш н щ е з ш е н у р е й есед1. Бала болсам да бш емш : о ш еш щ Узац атты жалгыз ул ы бол ган . С ол у л ы с о г ы сц а KeTin, со д а н оралмаган. Н е eлд i деген кара кагазы ж о к , не Tipi деген дер еп ж ок- Кей-кейде кейуана акылынан адаскан адамша сейлеп кетеда. Ж ай уакытта ce3i де дуры с, eci де 62

дурыс. Тек ж алгы з улы ньщ жардайы eciHe туск ен де, eci ауып кететш болу керек. Bip орны мда калш иы п карал турган м енщ касыма атам келдь - Бекежан, ол апанньщ yfti ж арына коп бара берме. Ойнап ж урш б1рдечесше ти ш кетсеч, каргап ж урер. Цапалы Kici рой, - дедь Цапалы Kici. А йтура рана оцай. Цапалы адамды к ер у калай к и ы н е к е н ш 6i3 о сы л а й бала кез1м1з- ден бшдпс. Bip Узактьщ емес, сан м ы ц У закты ц ем ь piH м е з п л й з к и га н с о г ы с б1здщ журег1м1зд1 ж е р - гепм1зде-ак жаралады. «Ц удайга шук1р, улы м бар. Соньщ аркасында бакытты болам», - деп отырран ана сол улы нан кы рш ы н айы ры лса, букьл Tipnii- .jiiKTi каргап-с1лемегенде к а й т с ы н ? Е ш к а н д ай yMiTi ж о к eMip сур у д ен а р т ы к ана yuiiH ка н да й кайр ы болсын?! Ракыш апамыздыц осылай айкайлаган с е й н eKi-у ш марте керд1м. Ц удайды н аты н а д а к а т т ы с е з а й т ы п ж 1 беретш ед1. вйткен1, cipe, ж алгы з улы м ды алганнан арты к енд1 кандай маран к уд ай д ьщ Kepi бар д е й т ш б о л у к ер ек . Ананын кайгысын тусш у кандай киын?! ВАРЦ0РНЕУ 0ктеб1р (Октябрь) ауданына карасты Ж амбы л атындагы калхозды ц 6ip жайлауы Баркернеу бо- латын. Цалхоз орталыгы А кж азы к ауылыньщ адам- дары Баркернеуд1 катты кастерлейдь Оныц ce6e6i сан турл1 болар. Цазак атаулы тебеппк тщ езш езге жермен тек кермейдь А л тебеш ерттеул1 аттай ардактайды. Тебеге шырып теч1рекке коз салран казак темендегш щ кере алмайтынын керед1. Ж ота- га кетерьлген казак алыска кез салып куанады. Алысты кере алган адам алы с-ж акы нны ц багасын б!леда. Bip нерсен1 баралай б1лген адамны н ой epici к ец ей ед ь Кенд1кт1 к е р е б1лген ад а м ньщ к е щ л кекж иегз де кен, бола д ы . К ещ л1 к е н адам ба уы р - мал келедь Тауга ш ыккан адам тазалыкка ж акы н-

(jrLi'irwi/ui_ /ltjj>iH{‘hc-i[]_bi _ _ __ дайды. Таудьщ ауасы да, ine6i мен а г а т ы да - 6epi таза болады. Тунык, аспан ты ны сы м ы зды да тазар- тады. А л таудьщ ш ыцына ш ьщсац, тазальщтыц да бш гш е жеткендей сезш есщ . Ойыц да, т т щ де, арманын, да, с е з ш щ де - 6epi тап -таза, меп-мелд1р бол а к,алгандай к у й к е ш е сщ - Б а р к е р н е у д щ басы на ш ыккан ер адам сондай сезш н щ сицырына беле- недь Сондьщтан Баркернеуге ш ыру 6ip баска да, езге тауга ш ы гу - 6ip баска. Мен алгаш Баркернеудщ басына 4-5 ж асы мда атпен ш ьщтым. Атам Ешмухамбет ол кезде Акжазыкта ж ы лкы багады. Цасында кемекш нй Деулетбай атам бар. М ен ек еуш щ соцы ндам ы н , менен кеш н де б1реулер бар. А кка й кы мен Б аркернеудщ арасында eKi сай бар, 6i3 сол en i сайдын, етегш е тусп ей, кы р уст1мен кетер1лдж . Ш ырыс ж а к ж елке тусынан Баркернеудщ оц т у ст ж бетш е ш ыга келгенде, ат у ст ш е н у ш ы п кетед1 е к е м д е п , к о р к ы п к е т к е ш м ел1 е а м д е . в й т к е ш Баркернеудщ о ц ту стж 6eTi ап-аш ык к у з б и ж ек ен . С о н ы ц к а р сы б е т т е й 1ле А ла тауы н а деш н аралык алакандагыдай керш едь Таудьщ уш- па басында турган адамды елп еткен жел ym pin екететш дей эсер етедь Ж ы ланныц кабырындай ире- лец деп со н а у ет е к т е 1ле д а р и я сы ж а т т ы . KypeKiTin К ектал ауылы, сарымданран Ж еркент каласы кезщ е ш алынады. Bepi керш етш ж ер болран сон, бул тауды Баркернеу демегенде, бабаларымыз не десш -ау?! Бул Баркернеуге вбьлда Ы скаков агам айрыкша гаш ы к еда. «А ра, Б аркернеуге барды м. Басына ш ык- ты м », - дегеш мде, «Бексултан, eni туп солкылдак бар ма екен?» деп тамсана сураганы е«м д е. «Бар екен, ага, раугашын сорды м, солкылдагын жед1м», - дегенде, кез1 ж асаурап: «О й , ж ары кты к-ай! ППлдеге деш н солкылдап туруш ы еда», - деген болатын. С олкы лдакты езге ж у р т раугаш дей салады , ал А кж азы ктьщ адамдары тубш деп кы ш кыл демд! ж апы рагын раугаш дейд1 дары, ортасынан балдыр- ганша балбырап шыратын кызыл ш апакты узын сабагын солкылдак дейдь Солкылдактьщ кыш кыл 64

______________________________ сДк^слЗык/ныи, пдп.чд/фы тэги ш ырыны сусы н болса, былдылдаган балгын сабагы ананастай уы лж ы ган азы д болады . Сол eKi ту п с ол д ы л д а д ел1 бар м а екен д е п , о с ы к у ш м ен де сагынам. Туган жер1мдеп сол бш к - м енщ де адсарым. Сол ацсары мды басу yniiH, ебден есейген кез!м де: - БаркврнеудЬ барган жцрт 6uiK deiidi, Бцятца басы тцрады uin deiidi. Ш ыцпаса аты ж ш т т щ батырльщпен., Туган жерш шыеарар сцш п deiidi, - деп те журд1м. Балалыгымыз да, азаматтыгымыз да арданмен Баркернеудщ дазыгына байланган адамбыз. Ш ыцгысхан заманындагы К ерен лж аталган тауды мен осы Баркернеу деп бш ем . б й т к еш Ш убар деген жерде Ж амуда андасыныц дасында 6ip жылдан ас- там 6ipre ж урген Тем1ршыц (Ш ьщ гы с) 6ip тунде Берте- нщ адылымен К еренлж ке кепй п кетед1 гой. Арал- тебенщ батыс жагындагы Ш убар ауылы мен Бар- кернеудщ арасы 6ip тунде Keuiin келетш дей жерде. Ж ене epTeci Тем1ршыцга ж ас М удали мен К айш ы (лы) деген жалайыр К еренлж ке кел ш досы лады . Оныд уст1не Тем1рш ыдныц аргы атасы ньщ 6ipi Царадол деген жерд1 жайлаганын тарихш ы Бичурин айтады. Сол Карадол Ш убар мен Б аркернеудщ бел ортасы н- д а ел1 сол ай аталады . О сы арада т у ы п е с к е н д ж т е н , менщ тарихым жер атауларына дэлел табады. Оны дазад пиркш эр садда ж упртш жулмалайды. 0 з же- р щ н щ тарихы н езщ е дим астыгы н дазадтан ез ба- сы м ете кеп керд1м. Keft6ipi TinTi туган ж ер д азад ты д жер1 еместей, оган ж ат жердей ж ек керш сей лейд ь Алтыбадан алауыз дазад тубш де 6ip тусш ер деген ум1тпен eMip c y p in келем . Туган ж ердщ тарихын бш ген сайын оны суйе тусесщ . Касиетт1 ж ер ceHi де дасиетке белейдк Баркернеуге деген перзенттж сез1м «К утум ен кешкен гумыр» романын жаздырды. «Баркернеу» енш ш ыгартты . Баркернеуд1 мен унем1 т у сырты мнан багып турган бабамдай сезш ем. Баркернеудей бш п м бар мен ете бадыттымын. 65

( и / г if шиш 11ф$сеЬ-Ц1Ы_____________________________ А Л ТЫ Н ТА Г Щ А Н ТОК.ТАРВЕК А лты н табу эрш м нщ мавдайына жазыла бермей- fli. А лайда алтын тауы п алуга ерш м демель Ойткеш алтын тапцан адам - атацты адам. Келер заманда алтын ныц куны бола ма, ж о ц па, оны цудай 6i- ледц e3ipre алтын десе, цулагы елец етпейтш цазац ж оц. Мен бастауы ш м ектепте оцып ж ургенде, «Тоцтар- бек алтын тауып алыпты» деген хабар eyeni Ацжазыц ауы л ы н , а р ты н ш а б у к 1л в к т эб 1 р ауд аны н 6ip д у р л ж - TipreH. Ол кезде Тоцтарбек ага туй е багатын. Оскерге барган, тутцынга тускен, бэрш ен аман оралган. А цж азы цты ц цалхоз кезь Кали ага - мал фермасы- ны ц мецгерухш й, сондыцтан туйе баццан Тоцтарбек соныц цол астына царайды. Ж аздыц 6ip куш Тоцтарбек Кали агага келш : «М ен алтын тыццан цойма тауып алды м », - дейдь EKeyi цурдас болган- дыцтан, цалжыцы деп те ойлаган болуы керек, «К ай да гы ал ты н , ой ы н н ы ц д а ор н ы б а р » , - дейд1 ага. «Сенбейсщ бе? Сенбесец, саган керсетеш н», - деп, уш нен эдем1 тоцы лган к ш з у й д щ ш иш екелш керсетедь «К алганына тимед1м. М ш е жаца гана алып келд1м. Калганын берш алуга цоры цты м», - дейдь Окелген ш ш эдем ш щ едемкп. К ызыл-ж асы л ж ш пен тоцыган ш ш ш ын мэшнде тацгаларлыц. Оны керген соц, Кали ага еш кумен айта алмайды. Тоцтарбектщ алтын ты ццан цойма тауы п алганы сол кун1-ац ауы лга бел гШ болады. Б1здщ ж ацта Kepiui жар кеп . К ойбы н деген ш атцалды ц е т е й тугел Kepini. Узы н су сайында да Kepiui ж ар бар. А я ц К айш ы ны ц етей н де Ж арцора деген ж ер де, К ы зы л су деген сай да Kepini жардан кенде ем ес. KepiuiTi с у да, ж ел де буза алмайды , цызыл тас сегалдо цатты ж ар. О ныц ц уы с-ц уы сы , ynripi мен цалца жер1 кеп. 19 30 -19 33 -ж ы л ы ел Ш ы гыс Туркш танга урж кен де, цайта оралып келем1з-ау деген умггпен кеткендер артыц ж угш сондай су тимейтш панага цалтарыстарга тастап цаш цан. Сондай 6ip цоймага Тоцтарбек те тап келген гой. Bipep куннен соц 6ipa3 адамды бастап Тоцтарбек 66

_______________________________ оА1<р1<л-Зы1утц адамда^ы Ж ардора мен Ы рш уы д сай ы н ы д ортасы ндагы Kepiin жотага алып барады. «М ына ж ерде», - деп, eei ши алган жерд1 ж а га л а й к е р с е т е д ь BipaK, ба ры п дар а са , ештеце де ж од. - Ой, сен eTipiK ай тдансы д, - дейд1 баргандар. - Ойбай-ау, далай eTipiK айтам? Осыннан алган шид1 Калид1ц у й ш е н е з д е р щ к е р д щ д е р г о й , - дейд1 Токтарбек ага ад-тад цалып. Сонымен, дойш ы, алгашды сурадтар мен жауаптар осы арадан басталады. «Сен езщ алтынды тыгып дойды д», - деуге дейш барады. Цалай Кулагина жеткенш мен бш м ей м ш , аудандагылар да м уны ecTin, Тодтарбект1 тергеуге м ш иса да келедь А ды р ы олардан даш ып Тодтарбек 6ipa3 уады т уш н е де тунем ейдь Мен Т одтарбек агамыз тауы п алдым деген шид1 Кали аганж ш ен керд1м. Ш ы ны нда, едем1 ш и ед ь Ондай шид1 тоды ту ер ю м н щ долынан келе бермес деп ойлаймын. Сол ш и болм аса, дойм ада алты нны д бар екенш е ел д е сенбес еда. Б1рад 6ep i6ip е ш да н д ай а л ты н табы л га н ж од. 6йткен1 ол арада сондай алтын болмаган да ш ыгар. Далай болганда да Тодтарбек ага елд1 6ip д ур л ж й р уш дурл1кт1рдь К еш н ж ур т о Kicim келе- келе «Алтын тапдан Тодтарбек» деп журда. Ал, ш ындыгында 6ipfle-6ip алтын тапдан ж о д ол Kici. Б1рад 6ipa3 у ады т басы бэлеге далды . 03 i урлап ты гы п дойды деп, мш иса уйш де тш тщ д оны сурадда да алды. Ады ры вред дутылды . Не деп дутылды дейсщ гой? «А лты нды устап квргем ж о д , б1рад 6ip нерсе ж алт-жулт етш ж атда н », - дейд1. А лтыннан басда да жалт-жулт етш жататын нерсе кеп дой. Кунге ш агы л ы сса TeMip де ж ал ты л д ай ды . А л т ы н д ы K eprici кел1п тур аты н адамга о л да а л ты н д у са п к е р ш ге н ш ы гар , KiM 6iflefli? Б1РГЕ СОГЫСКАН АУЫ Л Д А СТ А Р Ж адгазы Ауганбаев деген агамыз кезш де Ш тепбек атамызбен жадын дос болыпты. Ал Ш тепбек атамыз 1936-ж ы лы 42 ж асы нда дайты с болса, Ж а дгазы ага 67

(H r ifптш Il/jj/i:irLr-if//,i ____ ________ _______ 19 4 1 -ж ы л ы с о гы сц а ба рса, о K ici Ш теп бекпен 6ipHenie ж ас Kiini ш ы гар деп ш амалаймы н. Bip аягы ацсак, агаш таягы м ен-ац ж уре беретш Kici ед ь Д эу денелц д а у ы сы д а з о р , д ац гы р л а п се й л е й т ш , е л д щ 6epiH еркелете сейлеп, eei де бер1не еркелей сейлеп ж уретш ете кещ лд1 Kici болатын. М ен щ а та м н ы ц BKeci - Т у р ган д еген Kici. Турган , Телеш , С уранш ы ymeyi - агайы нды. Турганды 1882- ж ы л ы ор ы с ecKepi а ты п кетк ен с о ц , еж ем 1з в ск е л е ц д еген Kici ц а й н ы сы Т ел еш к е ти ген . А т а м Е ш м ухам бет Т ур га н н ы ц ба л асы бол са , iHici К али Т е л е н т ц ба- ласы . B ipan eKeyiHin д е т е ш е й - вск ел ен ежем1з. Ол ежем1з К¥лж а м ацындагы найман кы зы екен. Турганныц эк е й Tiлeyлiнiц eйeлi 9ж iкeн ол да сол ар а ны ц к ы зы ек ен . Ол еж ем 1з к о л ы а ш ы к , MiHe3i ж а й д а р ы , ж у р т к а ж а гы м д ы Kici бол са к ер ек . Т1леул1 атамыз би болыпты, уйде онш а кеп бола бермейтш к е р ш е д к BipaK к ы м ы з ац саган ау ы л ж у р т ы : «Э ж ж ем аулына бары п кы м ы з imeMie. Ол уй де к а т а н барсац да кы м ы з ба р», дейд1 екен. А уы л дастары «вж ш ем ауылы» дегенш е Караганда, ежем1здщ шын меншде ж а к с ы Kici бол ган ш ы г а р д еп ш ам ала й м ы н . вскелец эжем1з де бекер адам болмапты. Балуан денелц балуан ц ы л ы цты Kici болган десед1. Эжем1зге тарты п балуан туган ул-цыз туцымымызда барш ы лы ц. А там ы зды ц карындасы Умине епкем1з Ж ум атай деген жалайы рга тиед1. Ол эпкем1здщ ба л у ан д ы гы ж а й ы н д а а у ы л д а стар ел1 к у н ге д е ш н кеп эц п м е айтады. Телеш тен туган Ш алтай деген баласы да атацты балуан болы п, Белжайлаудагы 6ip тойда бас балуанды ж ецш ж улде алыпты. Телештен туган а т а м ы з д щ iHici Ц ели ага д а , о ц к ол ы н ы ц eKi сауса гы согы ста келте болып оралса да, талай балуандармен са й ы с ц а т у ск е н ад а м . О н ы ц 6ipa3biH ез1м де керд1м. Кали ага согы сца барганда, ауылдастары Ж ацгазы, Батыргали, Ш ыны деген кнллермен 6ipre согысады. Ж ацгазы ага пулеметш1 болады да, ага оныц кем екппй болады. Кали аганыц согы стан аман оралуы - сеттЪпк. Кумен туы п, сотталы п кету1 де м ум кш едь вй ткеш ол 68

_______________________________ сА^саЗыкр/ьщ ада.Htkfm Kici м ы л т ы д т ы д ш у р ш н ба са ты н с у к с а у са г ы м ен о р тан долынан жараланган гой. Ондай жаралангандарды НКВД-нын; адамдары арнайы тексер1п оты рган. Ойт- кеш ез долы н e3i аты п ж1беру1 м ум кш деп сезж тенген. Ага жараланган согы с орман in lin e болады. Ж адгазы ага пулемет аты п, Цали ага оны д огын даярлап, сол к у ю датты атыс болады. А ды ры жау nieriHin, бу л а р ал га ж ы л ж и д ы . Ж а д г а з ы ага п у л е м е т ш кетер1п uirepi дарай ж у р е д ь К а л и ага да д асы нда деле жатады. Кенет 6ip агашты аттай бергеншде Ж адгазы ага eKipin бары п у ш ы п туседа. О д дел дара саны на тиедь Дали ага оны душ адтап алып, деу агаш ты д тубш е суйреп екеледь Сейтш жатданда майдан ш ебш ара- лап деле ж атдан санитар ды з устш ен келш далады. Е кеулеп Ж а д г а з ы ага н ы д ж а р а с ы д т а д ы п , eciH жигызады. А га оры сш а 6ip сез бшмейда, санитар 6ip де сез дазадша бш мейдд Цыз ымдап ж урш мына ж арал ы KiciHi к е т е р д еге щ ц у г ы н д ы р а д ы . А га Ж а д г а з ы н ы KOTepin ал ы п с а н и т а р д ы д с о д ы - нан ередь Ол epTin эк ел ш ж аралыларды ж инап журген арбага еделедi. Караса, арбаны айдап ж урген ауылдасы Батыргали болып ш ыгады. Ж адгазыны арбага к е т е р ш салган с о д , о г а н с э т т и й к т1лейд1 д е, пулемет далган жерге дайта оралады. Санитар дыз да 6ipre келш , содан д ы з тагы ж аралыларды 1здеп кетедь П улем ет™ KOTepin, е з м ы л т ы г ы н ы д n iypinneciH e саусагын тыгып, тагы алдыга дарай ентелей ж енеледд Кенет од м ылтыгыныд uiypinne тусы на ти едь А га сол арада д у л ап , е сш ен т ан ы п д ала д ы . B ip к е зд е eciH жинаса, ж ада гана Ж адгазыныд жарасын тадган санитар дыз дасында отыр. Цолын тады п, долына 6ip дагаз жазы п беред1 де, тагы майдан ш ебш аралап кетедк Ж адгазыныд пулемет! мен езш щ мылтыгын ке- Tepin, 6ip ж у р ш , 6ip дем а л ы п , Цали ага ш та бд а д а ­ рай аяддайды. Элшреп, далж ырап еред ж етсе, онда турган дузетпп epi дарай ж1бермейдк Bip нерсе 69

'M ai. WMH h /фHI-гГ-// iM_______________________________ сурагансыйды. А га тусш бед1м деп иыгын комдайды. А ры ж1бермей, аганы сол арага тургы зы п кояды . Ke3i ж еутщ деп ага сол арада узак турады. Bip кезде жаралылар тиеген Батыргали келедь Кузетте турган eni ескеридщ 6ipi арба жанына келш ж аралыларды ж ек е-ж ек е тексередк Олардыц 6epi калталарынан алып 6ip кагаз керсетсе, елп кузетнп аскер басын ш улгып кояды . Сол арада аганьщ санитар кы з езщ е берген кагазы сап есш е туседк Соны алып кузетппге ж етш барса, е л п ш окы п Kepin, буган карал куледк Тун inii аганы е ю офицер ш акы рып тексередь Элг! санитар кыз да сонда болады. Аганьщ мылтыгын Kepin, окты ц дел uiypinne тусы нан тигенш ез кездерь мен кер ед ь Сейт1п Ж ацгазы eKeyi ауы лга оралады. А на санитар кы з тап сол арада куе болмаса, Кали ага ньщ ба сы н к у д ш п и л е р абден ка ты р а р ма ед1 деп ойлаймын. С огы стан Ш ы ны деген Kici де аман оралады. Арба айдаган, 6ip адам аман оралса, сол аман оралады-ау деген Батыргали оралмайды. «К ы рьщ жыл кыргын болса да, ажалды еледЬ деген сол ш ыгар. Баты ргалиды ц ек1 у лы , 6ip кы зы арты нда калды. QnKeci К улэй тете б1збен K epuii оты рды . Батыргалидыц улкен улы Турлыгазы ага ш опы р efli, Kiuiici Баттал- газыны ц менен 6ip-eKi ж ас у л к ещ ц п болатын. 0йел1 - Г улйм хан. Туцгы ш улдары Н у р ж т т т щ атын мен к о й га м . К у л эй тате М у к ы ш д еген Kicire куй еуге ш ы кты оны мен кермед1м. Ал К улей тете аласа бой лы , ак сэр ы , ете байсалды , байы пты Kici ед ь Апам Батпанмен де, тэтем Токтармен де, эйел1м Айзаш пен де сыйлас Kepmi болды. Бауырлары Турлыгазы ага мен Батталгазыга ш еш есш дей камкорльщ жасады. Гулйм хан да енесше сай келш болды. Ka3ip сол отбасы на ие болы п оты рган - Батталга- зы ньщ ейел1 Г ул й м ха н . Ж ацгазы аганьщ даусы гурш деген зор едь 0йтеу1р, yHeMi арба айдап ж ур етш . А пам мен атам eciK алдында оты рса, кеш еде арбамен кетш бара ж атып айгайлап амандасатын. «К ы з Ж1бек пен Телеген, отырсыцдар 70

о ^И<р1<лЗм1дпмц адам/шы ма? вст1п отыра берщ дер!» - дейтш гуживдеп. Оган атам мен апам мез болуш ы ед ь Ж адгазы ага аса кеш ш л Kici ед ь Той-томалад, ел1м-ж тм де кеппплж тщ ш аруасын e3i атдарып кететш. Еш ш мнщ жумсаганын кутпейтш , бауырла- р ы м н ы д ic i м е н щ д е iciM д еген д а ги д а м е н K ip icin кететщ . Ж ене унем1 ж айдары ж ур етш . Ол K ici ж урген жерде улкен-Kiiiii егш амнен ж ердем сурам айты н, берш Ж адгазы ага eei уйымдастырып экететш . Еш- KiMfli ж а л г ы з сы р а т п а й т ы н . Елд1ц бе р ш е к е м е к к е к ел у yrniH ж а р ал га н адам е д д Ж а т д а н ж ер1 ж а й л ы болсын! Bip-eni рет сырттай керген1м болм аса, Ш ы ны ага жайында мардымды еш теде бигаейм ш . Соган Кара­ ганда, согы стан кеш н узад ж асамаган-ау, cipe. Bip бшетш1м: уш Адаш аганыд уш м ен керш !, тем енп жагында едь Bi3 бглмейтш , бш е алмайтын eMip бул дуниеде баршылыд дой. Ж АЗАЛАУ М енщ eлi медтепке бармаган кез1м. К айш ы ды д бел1 деген ж ер д е о т ы р а м ы з . Y m M i3 - к ш з у й . Касымызда Ребига деген ж е й р эйел бар. K yfieyi М уда согыстан оралмаган. Eni улы , уш дызы бар. У лкеш Буб1зай, Н урсултан, Сайыпжамал, Н уртш еу, тагы 6ip дыз. Сайыпжамалы мешмен датар. Едеум1з ж адсы ойнаймыз, ж адсы сейлесем1з. Олар там уйде дысы- жазы отырады. Шешелер1 Рэбига далхоздьщ сол арадагы дамбасындагы туды м ды д асты дты кузетедь Балалыд кездщ одигасы аспаннан тускен одига сиядты : алды-артын бж м ей сщ , тек кезщ м ен кергенд1 гана еске садтап даламыз. Ол ар а ны д К а й ш ы н ы д бел1 аталу с е б е б к с о л арадагы жазыд А д Кумбезден батысда дарай 6ip едестеу А д Кумбезден ш ыгысда дарай тагы едес, сондыдтан бел деп атауга 63i де сураны п турган ж ер. А л неге Кдйшы деп аталганын еш ю м айта алмайды. М енщ вз жорамалым бар. 71

( W,Щщит Hiilnjceke-ipm______________________________ Кезш де Ш ьщ гысхан ез андасы Ж амукадан белш ш К еренлш тауы на (Баркернеу) 6ip тунде кеппп кеткенде, epTeci оган ейгйп М укали мен Дайшылы деген жалайыр e3i ieflen к е л ш к ос ы л а д ы . М ук ал и ба ты р бола д ы , ал Дайшылы шаруа адамы. Баркернеудщ астындагы осы ж азы к, cipe, сол Дайш ыга сенш берш ген жер болар деп ойлай м ы н. 0йткен1 А к К ум бездщ асты ндагы 1рге тауд а (Б у р к ей - 1рге) Ш ь щ г ы сх а н н ь щ ейел1 Б ер теш MepKirrap тарты п алып экетпей м е? Сол 03i мекен еткен жерд1 Тем1ршыц сешмда адам деп Дайшылыга 6epyi мумк1н. Соньщ атымен бул ара солай аталып кеткен болар деп ойлаймын. 0 й т к е т Д айшыныц белк А я к Кбайты, Дур Кбайты деп аталган ж ердщ 6epi Дайшылыга тиесйп. К ектем кез1 болу керек. Ce6e6i б1здщ уйден жарты ш акырымдай ж ердей К ш дж тебен щ ш ы гы с жагында кек eric ел! ж айкалып турган. Дайдан ш ыга келгенш бш м ейм ш , 6ip кезде Э кш реяа деген Kici аты м ен асы гы с у й дщ касындагы тебеш 1кке ш ыга келдЬ С огы ста 6ip колы н туб1мен KecKi3in орал ган Д о сан д еген K ici б1зд1н, у й де оты рган. «М ен эк ец н щ курдасы м ы н. Сен м ен щ баламсын,*, - дейтш мен1 керген сайын. Экш реж 1 ага н ьщ ащ ы а й ка й ы н ecTin, 6epiMi3 уйден ы ткы п -ы ткы п ш ьщ ты к- 9кш рэж 1 аганьщ боктай сейлегенш ен укканы м 6ip ж ас шамасындагы Дырмызы деген кы зы уш ты-куйл1 жогалып кеткен. К1нд1ктебе мен en i арада ескен калы ц калакайдан 6ip ж астагы бала Tyriл, ересек адамньщ eei ерен к ерш едь Дырмызы ж огалып кеткен ce6e6i Экш реяа аганы Досан 6ip ж акка ж умсап ж !берсе керек, соны есиген Д осан e3iH ак тап б!р дем е д еп к о я д ы . Т ш се р г е кара таппай ашуга булыгып турган Э к тр еж к «0Ь, екецнщ аузы », - деп Досанга карай тура шапты. Дай кезде узец п бауын ш ыгарып алганын бш меймш , ат устш де туры п, Досанды как басынан койды да кетта. Досан жалгыз колымен корганып та улгермеген болу керек, ш еке тусы нан бур к ет1п кан ш ы пш ы п ш ы га келедь Ол басын устап й зерлеп оты ра кетт1. Датты ш ауып 72

сА1<р1саЗы1у1тц admdafn келе жаткдн Э кш р еж ш щ дел алдына атам ш ыгып тура калды. 0кш реж 1 ам алсы з ток,тады. Есймде а н ы к бар: Д осан а га 6 ip т1л к,атып артык, сез айткдн жок- Апам да Ребига да ж у й р ш , еп-сетте ш екесш е кш з куйдарш басты . Сол арада Дырмызы табылды деген хабар да ж етть Ен кы зы гы сол: селден кей ш 0 к т р е ж 1 ага да, Досан ага да 6ip дастарханньщ басы нда б1здщ уйден емен-ж арк,ын ш ей im Ti. Дел б у п н п зац бойынш а 0кш реж 1 ага курыганда eKi-у ш ж ы л г а сотт а л а р efli. б з ш щ ба ст ы гы н а багы н- баганы ymiH «Б ас ж ары лса 6epiK й ш н д е, к ол сы н са, ж ек й ш н д е » дейд1 ка за к- К ай ран к а за к т ы ц зан,ы -ай десечнй! «Д осан байгусты ц не ж азы гы бар ед1? 0кш реж 1 ага сонш алык неге аш улана калды ?» - деп осы кун1 ойласам, ол да согы стьщ зардабы си я к ты . 0кшреж1 аганьщ 0б1лкан деген улы ж асы н e3i улгай- тып к ерсетш , 1942-ж ы лы согы ск а кетедь Елд1д айтуынша, ете еж ет, езш -калжы цга ж уйрш ж й !т болып еседь Illeineci Зейнепй ж уртты ц 6epi Каракун, деп айтатын. Датарлары елдеб1р icTi айты п, соны icTepiH н е icTeMeciH б ш м е й е ш о й л ы б о п т у р са , 0б1лкан ага: «Теуекел, Даракуцнен т у д ы к », — деп Kipicin кетед1 екен. Сол се з бала куш ьпзде б1здщ ауылда ж ш айтылатын метел едь Cipe, сол баласыныц согы стан оралмаганын, ал 6ip колы ш олак болса да Д осанныд оралып келгеш 0кшреж1 аганы кенет ашуландырды ма екен деп те ойлаймын осы к ун ь Одан баска не себеп бар? Ш ндш тебенщ тубш де адаскан Кырмызы кеп узамай табылатынын бйшед1 дейсщ бе? «Таз аш уын тырнадан алады» дегещ р казак, cipe, осындайда айтатын болу керек. Алайда таз бен тырнаньщ 6ip- 6ipiHe кандай к а ты сы бар дегенд1 та гы о й л ай м ы н . Сейтсем, тырнаньщ да басы таз екен гой. Гитлерден ала алмаган к еп и 0кш реж 1 аганын, Д осаннан алуы да сондьщтан. Гитлер согы с аш ып, Досан согы ска барып келедк 0б1лкан согыстан оралмайды. Досан оралган согыстан ол неге оралмады? 73

Ъексцлтн 'Htfinjah-ipiM__________________ ТУЙЕ АРБА БАСТАЕАН АРБАЛАР Ацж азьщ та терт-бес уй курт отбасы турды. Улкен H lep in п ош т а та с и т ы н , Kiiiii TTTapin сокталд а й ж ш т е д к Ж е т е р д еген эйел1 ба р . Х а се н Т а м огл ы MeHiMeH 6ipre бастауыш м ектепй б т р д о де, ары карай окымай койды . Bepi казакшага судай болатын. Ж 1йт IHepin сы м батты да, карулы еда. Bip к ы с ей м де калыпты. А к аш ты ц баскарма кезЕ IHepin туй е арба айдайды. Одан баска еппймнщ туйе арба айдаганы еймде ж ок- Cipe, ерк1м айдай алмайтын да болса керек. Туйеге бас шдарту, оны ыркына кенд1ру кайдан окай болсын. Бкздщ уй тш кеш ен щ бас жагында болган сок, берш оз кез1ммен керд1м. 9уел1 туйе арба айдаган, IH epin ал ды га TycTi. E ni т у й е й д е екгезерд ей , арбага калай ж еккещ н, арбага калай уйреткенш кергем ж ок, б1рак кергеш м eKi туй ен щ эбден ж уасы ган, Ш ерш тщ айдауына эбден кенген кезь Ш эр ш тщ сокы нан ал ты -ж ей eri3 арба ш е е й , оньщ берш айдаган ш лек ейел: А йш а, Б ей ш , Кэбира, Кулей сешлда епкелер1м1з бен шешелер1м1з. 1ш терш дей ж а л г ы з ер к ек - IH epin. BepiH iK ар ба сы н ж о н д е й й н д е, е й з д е р ш ж е й п б е р е й н д е , 6apiHe ба сш ы л ы к ж асайты н, аман-есен барып келулерш е ж ауапты да сол. Такертекй шайдан кеш н арбалы керуен кеш енщ к а к ор та с ы м ен 1ле бо й ы н а кар ай беттей дЕ С ексеуш екелш калхозш ыларга таратып бередЕ Мен ондай сыйласты кты одан бурын да, одан кешн де корген емесшн. Сол эйелдер сол кезде де, Keeipri кезде де маган ел коргаган батырлардай керш едЕ Не деген жшерлЕ жаны cipi жандар? Мен олардык кашан ораларын йптей кутй м . Кер- й м келдЕ К ызыктым. Ы рак, амал не, каншалыкты экелгендерш ез кез1ммен коре алмадым. Алайда ол а р д ы к epTeci к е й п к е ш к у р ы м а уы л га ж а кы н да п ка л га н ы н е з к у л а г ы м м е н eciTTiM. 74

с7ИфгЗм^пыц адтда{т Елецдеп, керш е ме деп, мал кораныц устш е уш - терт рет ш ыкты м. Ауылдан оты з-кы ры к ш акырым ж ердей Айдарлы ауылы ж акка караймын. 1ленщ сол жакта екенш , сол жакта кальщ сексеуш бар екенш , ейтеу1р ести тш м ш . К еппй там ак iuiin болран сод, далага тагы ш ы кты м . Цораньщ тебесш е кетер1лд1м. Кулагыма зыд-зьщ еткен ун есй л д ь Топ эйелдщ тун жарган дауысы. К ыскы каранрыльщты как жарып Кулагыма ж етть Мен дуниен щ 6ip к упия сы ры н аш кан адамдай ед1м. Карды мыж ыган арбаныц сы кы ры , эр арбара отырып 6ip энд1 ж абы ла айткан ал т ы -ж е й ейел тек мен уппн , менщ тывдап турранымды б ш п эн салгандай едь Bip алыстан, 6ip ж акы ннан ражап еуен м е т кораньщ тебесш е шегелеп тастады. Селден кейш еннщ сезш ажырата бастадым: Цараймын царайганга цабан ба деп, Атымды цамшылаймын шабам ба деп. Сцраймын вткеннен де, кет кеннен де, Ауылы бауырымныц аман ба деп?! Ол кезде амандыктан артык бакыт ж о к ед ь Сорыстыц сызы ж урекй сыздатып турран жылдар. - Ой, Бекеж ан, ойбай-ай, ycin калды ц рой! - деп апам уйден м е т !здеп ш ы кты . Мен корадан амалсыз ту сй м . А пам да кулагын тосты. Таныды. - Е, келе ж аты р екен рой, - дед1 к у р с ш ш . Сол ызьщдаран эн елсш -елсш кулагыма ел! есй л ед ь Кез1ме ж а с у ш р ш е д ь Елд1 асы р аган со л ейелдерд1 умыттык кой. Умытпастай оларра не ш тедш ? Кезш де оларды ау ы л д ы ц у л к ен -KiiHici с ы й л а ды . Bip анык б ш ей ш м : м еш м ен 6ipre окы ган Канш а* йымныд memeci Бейш ке ею м ет Ленин орденш бердь Оран д а ш у ш р . Сол ейелдердщ сункылдап салган еш мешмен 6ipre влет1н ш ырар? Оны менен ба ск е м м естид1 дей сщ ? 75

(м-lr/fmum / lijj/iiiAi-uibi_____________ Ж АЙ БАСЦ АН Ты к-ты к еткен 6ip дыбы стан ояны п к егп м . 0л i тыкылдап тур екен. - Токтар! - дед! таныс дауы с. - Тура гой, еке! Бугш Кулей бэрщ , Агойга барасывдар. Ш абылган шеп курап барады, соны маялап жинауга кемектейцдер. - Т ур д ы м , ага, турд ы м , - дед1 тэтем басы на орама- лын байлап жатып. Бул терезеш камш ысымен кагып турган Кожахмет ага С ауры ков. Bipreflip. Б!здщ ауыл сыйлаганын, еркелеткенш «еке» дейдь Bip-6ipiHe 1ренж1генде, «Э ке-кеке дегеннен баска не ж азы гым бар?» - деп жатады. О баста ш м койган ат екенш б1лмеймш ж урттьщ 6epi Цожахмет аганы сыртынан Ж айбаскан дейтш . Десе дегендей, ж а я у ж урген де о Kici м ац-м ац басы п, eKi колы н унем1 а р т ы н а у ст а л ж у р е д ь KiM ц о й с а д а , д ел к о й га н ат. О к нп нщ 6 ip eyre д ауы с кетер ген ш е з басы м ест1ген емеспш . Ы лги акырын, ж умсак сейлейтш . Ж умыска да елд! ж ум сак сейлеп, ж ум сак дауыспен жумсайтын. А з сейлеп, кеп ты цдайты н Kici. М акан (М актабек), А м ангелд1 д еген eKi у л ы , Б етен , Б уб1ж ан д еген eKi кы зы болды . Буб1жанды 6epi Шз1мке дейтш . Ол мен ка т а р л ы е д ь Н еге Ш з1м ке ата ган ы eciM fle ж ок - А кж а зы к ауылы ныц еркендеуш е К ож ахм ет ага - аз улес к оспаган адам. О ны ц елд1 ж ум сай б ш у кабшет1 талай ж а к сы icTi аткаруга у й ы тк ы болганды гында дау жок- М аган Ордыц булагын алгаш дурыстап керсеткен - Д ож ахм ет ага. А кж а зы к ауылыныц касиетт1 6ip адамы едь 1 9 7 4 -ж ы л ы iHiM С у л тан бек у й л е н ге н д е К о ж а х м е т ага, ерине, атам Ешмухамбетт1ц, апам Батпанныц, ек ем Н у р ж е к е м ен nienieM Э з1хан ны ц ар уагы н сыйлаганы ш ыгар, жасы ны ц улгайганына карамай, т о й г а к е л д ь С ол к е р г е ш м с о ц г ы KepreHiM ш ы га р ? О кнлнщ айтцанын 6epi ты цдайты н. Тойга Ешму- х ам бет атам ны ц iHici Дали ага, он ы ц катарластары 76

_______________________________ dikplca,htignun, admdafrM Муса ага, сондай-ак Сейтжаппар ага мен Цамзабек ага- лар келген. Bepi Ц ож ахм ет аганьщ дегеш мен ж ур д ь - Бексултан! - дед! о Kici маган. - Сен 61зге карай- лама. Bip карта тауы п бер, 6ip ш е у т м сы ра бер, ойыны - мызды ойнап, мана кеш едей арыгьщньщ бойында отыра берем1з 6i3. Сен тойьщнын, камы н ж асай бер. Мен сай там . Женд1 бш етш , той ж асау дегеннщ м аш акаты н ж а к с ы т у с ш е т ш KiciH iK c e 3 i е к е ш к е р ш ш - ак турган ж ок па? 0p6ip ж у м ы сш ы н ы ц у й ш е б а ры п e3i о я т а т ы н , б у г ш Кайда, ю м м е н 6ipre ба ры п ш те й т ш ш e e i K ecin ай та алаты н 6ipreflip б у г ш д е бар м а , ж о к па, б ш м е й м ш . М енщ бы етппм сол Цож ахмет агалар ез жанын куйттемейтш, так бозынан турып, кун батканда у ш н е елм ен 6ipre орал аты н . С осы н д а ол а рга ба сш ы - лары буйры к берм ейтш ш ыгар, 6ipaK осы ауылды кайтсек керкейтем1з деп ездер1 сейтетш . Олардыц ел с у й г ш г г Ы , TyciHiri ты м б ш к еда. Х а т тан ы м ай - тын, 6ipaK 6epiH емйрдщ езш ен окы ган сол агаларды сагынады екен Kici. Е лдщ камы н ж еген адам соларш а жеу керек кой. ОМАР АТА Кешга мезыл. Ж екем енш ж тщ сы йы ры кеш е бойлап ерлеп келедь 0 з у йш танып бурылып жатканы да бар, балалар алдынан ш ыгып ез корасына айдап Kipin ж а тк ан ы да бар. У й д щ к е ш е ж а к к а л ка сы н д а мен атамныц касында отыргам. Сыйырлардыц соцын алып, 6ip кезде касымызга бакташ ы Омар атам келдь Астында кек eceri, колында кы ска таягы. - Ассалаум агалейкум ! - дед1 атама ам андасы п. EKeyi 6ipa3 сейлесть Омар атам мешн, атама жакы н агайын Kici. А там Т ш еул ш щ Турганынан туса, Омар Тш еулш щ Сураншы деген баласынан тарайды. - У й ге K ipin, ш ей im l - дед1 атам . - Ж ок, шаршадым. Туссем, мына кек аргымакка кайта MiHyiM ки ы н . У й ге б а ры п 6ip-aK т о к т а п , К ебира- ны н ш ей ш 6ip-aK iuieftiH. 77

( >rLe/imum Hiij/jifcLr-ifu t_______________________________ - 0 з щ 6in. Мен мшдет1мнен кутылдым. - Bip кун1 к е л ш iiiieM рой е л ь - E , саган к у н д е ш ай д ы KiM беред1? Э й , сен б ш г ш болсан, ай тш ы , м ен щ мына кон,ыр сиы ры м биыл не туады? - Мен бш сем, не ул туады , не кы з туады. - О й , а у з ы в д ы у р а й ы н , н е у л , н е к,ыз ту аты н ы н мен де бклемш. - Б а р , ба ра б е р , сен дей б ш й ш к е бер ер ш ай ы м жок,. А т а м да кулдь О м ар атам да кулш , кек есегш Te6iHin калды. Е ш атамнын кылыгына мен де кулд1м. Омар атамнын; Каратай деген ж алгыз кызы А н ж а зь щ т а мугал1м — К эби р а ш еш ем 1з е те тол ьщ Kici болатын. М енщ б1лу1мше Омар атам еле-елгенш ш е ж екеменш ш тщ сыйырын банты. Елге сонысым ен-ак сыйлы болды. Цасанана сей- лемей м а, элде бой ы на бы кен мшез1 м е, ейтеу1р, сел-пел сайкымазактау сейлейтш . Оны сына еш ш м 1ренж1мейтш. О ш сш щ 6ipeyfli 1ренж1тешн деген ниет1 де болмайты н. Ж АЛГЫ З КАЙЫРШЫ М ен щ ес1мде осы он и га н ы ц неге калганы н ез1м де б!лмеймш . 0 л i м ек теп к е б а рм а й м ы н , 6ipaK, А н ж а зь щ т а туры п ж а т к а н кез1м1з. Bi3 А н ж а зь щ т а у ш р ет н он ы с е зг е р т т ж . Ец алгаш Ш тепбек кезш де салынган келденен ею к е ш е н щ т е м е н ш д е ен, ш етк1 у й де т у р д ь щ . К е ш н ол уй де б1зден кеш н Р аны ш апа, содан кеш н 0бд1райым ага турды. К еш н сол кеш енщ ен ш ы гы с жагында Айш а мен Э бж ею м ага уйлерш щ ортасындары уйде тур д ьщ . С онан сон А наш салды рган Tin кеш еге кеш тш. К ел д ен ен к е ш е н щ ба ты с ш е тш д е от ы р га н кез1м1з. MeHin ел! м ектепке бара коймаган кез1м. Ж аз айы. А пам ез-езш ен еб1герленш , елденеш куб1рлеп сейлеп 6 ip ор ам а л га н а н , HYPT т у й ш , е ю н н п к о л ы н а к о н е 6ip байпанты устап турды. - Кай 6ip оны п ж ур дейсщ ?! - деп елдеюмд1 MycipKen кояды . 78

_________________________________ cA ly m lb t lj iib t ii, ail/i. yd//j /ы К ещ л аударып керд1м, 6ipaK еш теце тусш бед1м. Далага ойнауга кетт1м. JK yripin к еш ен щ арры бетш е ете бергеш мде алдымнан элдеб1р бейтаны с бала шыкты. Кшмдер1 ете кене, жуылмаган, алайда ж ы р- тык-ж амау емес. Бала кедампдей ересек. И ыгында кене матадан тндлген кара дорба. Ш рден кара ма, елде Tyci кара ма, аж ырату киы н. Басы жалацбас. Сымы (шалбары) кы ска. Коцылтак киген галошы бар. Кайыршы екеш н ерец тусшд1м. Тандана сонынан карап турдым. Б1здщ уйдщ касынан ете бергенде, алдынан апам ш ы кты . Апам алдынан ш ыкпаса, бала б1здщ уйге буры лмайтын да едь EKeyi аз-кем т1л к а ты сты . А п ам ба сы н ш ай кады , бала басын и зедь Апамнан алгандарын асы кпай дорбасына салды. Bip байкаганы м: баланыц мойны ж уа н еда. А ш адамра уксамайтын. Тек уМ ж о к кезбе секш дй Ойынга айналып, онымен сол заматта-ак ум ы ты п KeTinniH. E pTeci ш а й у с т ш д е ап ам м ен ата м елдеб1р тулдыр жет1м Акан туралы айтты. Кеше оран — байпак, аз-маз тамак бергенш , кеш е темен ж актагы 6ip уйге тунеп ш ыкканы н айтты . Э ц пм е Kenieri кара бала туралы екенш тусш е койды м. EKeyi де оны сыртынан м уш ркеп оты рды . Сездер1не Караганда, оны ц еке-шеш ес1н eKeyi де (плетш с е т л д й EKeyi де елген, ж алгыз улы не арайын-туысы ж ок . не карай ласар eniKiMi ж о к , к 1ш кен тай ы нан е л к е з ш кеткен бала сиякты . Эке-ш еш есш щ шмдер екеш н, калай кайтыс бол- ганын атам мен апам айткан да ш ыгар, 6ipaK мен1ц еымде ж ок. Тек Аканды калай кергеш м кез алдымда. Адам ем ес, элдеб1р елее сездлда. Тул ды р ж е п м деген мендей болады деп, маран е д е т керш уге келгендей. Кей1н epniMHeH сур а п керд1м , e m 6 ip i А к а н деген кайыршыны бй ш ед к Маган рана керш ген сикы р емес кой ол. Оны бы етш дердщ де о дуниеге аттанып кеткеншен болар, кайтып ол А кж азы кка оралмады, кезден кеткен соц, кещ лден де кеткен шыгар? B ip -ак р ет к ер сем д е, 6ip-aK рет аты н ecTiceM д е, e a i м ен TypiH д е, аты н д а у м ы тп а й ж у р г е ш м е кайран 79

шксцтан НиЫсеке-тм______________________ калам . Б ел ш м , атамы з 6ip агайы н ба екеинз? Элде оны к ж ете алмаган арманы менщ кеудеме келш Конды ма екен? Далай болганда да, Акан екеум1здщ 6ip байланы сы мыз бар сиякты . Адамныц адаммен байланысы болм ауы м ум кш ем ес. 9cipece, борщ 6ip атадан тарасац. «ЭКЕЦ 0Л СЕ ДЕ, 0КЕЦД1 К 0РГЕН 0ЛМЕС1Н» О сы сезд1 е с п м е й е с к е н к а за к ж о к ш ы гар . Ест1ген 6ip баска да, кеш кен 6ip баска рой. 1 9 5 8 -ж ы л д ы к Ky3i. Он ж ы л д ы к т ы 6iTipreH сон, А лматы га барып университетке тусуге талап кылгам. Берш «5 » пен «4 -ке» тапсырсам да, еш ж ы л енбек етем1 ж о к студенттер тек берш «5 -к е» тапсырса рана окура алынады деген зац ш ы кты да, мен окуга т у с е ал м ай к а л д ы м . Келд1м де ж у м ы ск а KipicTiM. М эшинеге ж ук тасуш ы болып орналастым. Ш опыры м - Токтасы н М ухаметжанов ага. М е т ек ж аксы ш мннщ 6ipi санады. Ce6e6i ол ескери мшдетш К уш ка каласы нда етеп ж урген де, мен рана узбей хат ж а зы п турды м . Туран iHici Ток та кы н да оран т ур ак ты л ы к кор сете ал ран ж ок . Т о к та сы н агага ж у к т и е й т ш екеум 1з. Bipi - мен, eKiHmici - Н урмолда Е реж епов. Ол менен улкен. Денехан деген рулас эпкем1з Ережеп деген ж т т к е т и ген е к е н , сода н туга н бала. Bip ауы лд а 6ip м актанш ак болаты н ш ы гар, б1зде де бол ды , ол - Н урмолда. Ой, мактанбай, ж эй сейлеу деген ода болган емес. Онын м акта н р ан ы н а сай к е л е т ш 6ip рана к ы л ы гы ба р ед1: асы кты аса м ы кты ойнайтын. Эй, ти п зе алмайды-ау деген ж ерде асы кка тиг1зет1н. Тиг1зген сок , врине, мактанады. А сы кты мактанса мактангандай-ак ойнай- Каратобе деген жерде Нурмолда екеум1з тайланган ш оп тиед1к. Оны Ы рш уы к деген сайды к артында К о к к о р а д еген кора да оты р га н ffioKipoe К ож ак ан агага апаруымыз керек. К у з. Цыркуйек айыньщ басы атам мен апамнын кайтыс болганына eKi-ак жыл болган кез. 80

____________________________________c7‘Му1саЗы1дпыц адтдары Дож акан ага - атам мен апамнан кш п . «Х алы к жауы» деген жаламен не он бес, не ж иы рм а бес жылга сотталган екен, Сталин елген сод босанып к ел ген . Б1здщ у й ден e n i у й т е м е н ж е р д е ед1 у й ь Кейде конакка ш акы рам ы з, кейде eei Kipin ш ыгаты н. Эцпмеш кебш есе Абайдыц елещнен бастайтын. Бар елецш жатка бш етш болуы керек, шамасы. Ондай ш ешен адамды ауылда буры н совд ы eni6ip кездестарген емесп1н. Ш таптан ок ы п оты ргандай нак сейл ей дь Децгелек ж уздк кара сур Kici. Ke3i сейлегенде, жалт- ж улт eTin уш кы н ш аш ы п тургандай эсер бередо. Ж уз1 eTKip. К о л х о зд а с т ы р у к е з ш д е Д о р ж ы н , Д о р б а д еген e x i KiciHiK о т б а с ы с ы р т ж а к т а н а у ы п к е л ш , о сы н д а турактап калыпты. Солардыц урпагы Ш еш ров Дожакан ага мен Ш ек1ров Сулеймен деген агайынды Kicuiep болатын. Дож акан ага кой багып отырган К еккорага ы мырт тусе ж еттие. Экелген m en ri кайда Tycipy керегш сурайык деген болу керек, Т октасы н ага мен Н урмолда уйге Kipin к е т й де, мен к ора ж ак та бегел ш калды м . С онан с о ц м ен д е к1рд1м. - А ссалаумагалейкум! - дед1м агага кол созы п. - Ой! - дед1 о Kici кол ы м ды ал ы п ж а ты п . Е ш кец н щ баласы келш калыпты. - Эй! - дед1 ей елш е буры лы п. - EcKi eTinfli казаннан алып таста! Дой сояйы к, Е ш кецнщ баласынан уят болар. Ешкек деп турганы - менщ атам Еш мухамбет. - Ой, ага, эуре болмацыздар! E cxi ет те ет кой, - деген си я к ты б1рдеме дед1м. BipaK Д ож ака н ага он ы к у л а г ы н а д а к ы ст ы р га н жок- Дазанга салынган ет ш ыгары лы п, ушеум1зге кой сойды. М ен сол кунд1 а у ы к -а у ы к ел1 е с к е ал ам ы н . Дожакан аганыц кылыгын ер казак жасай алады деп ой л ам а й м ы н . BipaK к а за к ты ц « х а л ы к ж а у ы » бол ган адамы ейтсе, «ха л ы к ж ауы » болмагандары неге одан асып туспейд1? Мен осы сурактьщ жауабын таба алмаймын. 81

Ьекс-цтап Н‘ у^усеке-цт____________________________ БЭЙСЕЙ1Т А Т А EciK алды нда влдене тады рласа немесе бвгде 6ip ды бы стар ш ы дса, аулага бетен мал Kipin к е т й ме деп, елбетте, мен сыртда ж уп р ш ш ыгам. Сондайдыц 6ipiHfle аттан т у сш ж атдан БейсеШ т атаны байдадым. Ж у й р ш барып атын устай бергешмде, м е т сезге келп рм ей Бейсеш т ата: - Ассалаумагалейкем! - дедь М ен н е дер1мд1 би га е й с асы п д ал д ы м . «Эликасса- л а м » , - д есем , о дин салам б е р ге н , м ен салам ал ран адам болы п даламын. Д естур бойынш а, ж ас адам улкен адамга алдымен амандасуы керек. Эйткенмен амандасу алланыд далауы , ундемей далу амандас- паганмен б1рдей, мен де диналып: - Ассалаумагалейкем! - дед1м. - Эликассалам! - деп Бейсеш т атам саламымды алды да, - атац уйде ме? - дед! ардамнан ж уре дагып. - Уйде. «0K eci дурдасты ц баласы дурдас» дейд1 дазад. Бейсеш т ата мен м енщ атам - дос. Бейсеш т ата А ддуды дта турады. Мурап болып йтейтанджтен, А ддуды дты д ер жарында турран А дж азыдда содпай, су басына бара алмайды. Сондыдтан су дызметш тексерген сайын б1здщ уйге 6ip согады. Соддан сайын мен1 састы руга ты ры сады . Ондагы eflici - менен буры н амандасу. О ш сш щ ей тетш ш бипп, мен де келе ж атданда ж асы ры нып тураты н болды м. Цадпадан Kipe бергенде, уйден атып ш ы га келем де: - Ассалаумагалейкем! - деймш . - Эликассалам! - дейд1 о K ici м урты жы бы р-ж ыбы р еип. Bip кун1 дадпаныц дел тубш де ты гы лы п турып, жадындай бергенде атып ш ыдтым. - А с, - дей бергешмде астындагы аты уркш жалт бергенде, Бейсеш т атам устш ен ауып тусе жаздады. - Сен буйте берсец, 6ip д уш мен! аттан жыгып елт!рес!ц, - деп атам сы лд-сы лд кулдь - Будан былай асы дпай кел1п амандас, мен де с е т асы дпай кутш турайын. Екеум1з осылай келЫ м ге келдак. 82

К т м д е р ! ертурл1 болганмен, о Kici м ен щ атама тур-тулгасы ж агынан ете уцсас болатын. Eneyi де орта бойлы, децгелек жузда, Кызыл ш ырайлы, боз муртты, домалак бас, цырма ш аш . Ол кезде Ж еркент пен Кекталдыц арасында эскери пост бар, куж атсы з Ж вркентке карай етк1збейдь Ол кезде колхозш ыларга паспорт бершмеЗда. Бейсеш т атаныц Ж ацсы лы ц де­ ген баласы улкен цызметте ж ур етш , соны ц арала- суымен ш ыгар, Бейсешт атаныц паспорты да бар | едь Атам Ж вркентке баргысы келсе, Бейсеш т ата­ ны ц па сп ор ты м ен е т е б е р е т ш . MiHreH а т ы н , к и ге н кш мдерц Typnepi белек болса да, поста тургандар екеу1н паспортца царап аж ы рата алмайты н. Мен улкенмен де, кш пм ен де ц ос цолы мды усы - нып амандасам. Ол - ж алпы цазацца тен цурмет. Сондыцтан сыйласу амандасудан басталады. Bip цолын созы п амандасуды атам да ж ацтырмай- тын, «цолыц сынып цалган ба?» деп cerin отыратын. Тец колмен амандаскан адам тец санап амандасады. А л езгеш езщ мен, тец санау —улкен медениеттшш . К1НД1К Ш ЕШ Е Б1здщ бала кез1м1зде к ш д ш ш еш е е з ш еш ецнен к ем цад1рленбейтш. Ал менщ к ш дш ш еш ем нщ айрыцша ж а гд а й ы тары бар еда. Рейке деген агамы зды ц Н асица деген ейел1 болды . Мен Рейкеш кергем ж оц- К1тепбек заманында кы змет атцарган Kici екен . Ш тепбек ц айты с болган соц , Рейке, Н усш цож а, А йы п деген агалары мызды влдеб1р жаламен «халыц ж ауы » жасап камаган керш едк Содан о ш сш ердщ еш цайсысы да ауылга оралмаган. Олар Сталин елгеннен соц гана ацталды. Насица, менщ байцауымда, взш -цалжыцга, елецге езгелерден repi ж ацы н Kici еда. Тер1скей ж ацтан, ягни жалайырдыц цызы болатын. Мен Ацж азыцта туцгы ш босану уй1нде туган бала екем . К ш д ш ш еш ем н щ Н аси ц а бол а ты н ce6e6i о Kici ш еш ем 0з1ханмен ж а ц сы сы й л а сц ан адам ек ен . Б ер тш ге д ей ш eneyi вуел1 ц а л хозд ы ц , к е ш н с о в х о з д ы ц

<)ркпрпм)( 'Htjfntceke.-ipibi___________________________ сыйыр фермасында сауыншы болып катар жумыс icTefli. Царатебе деген ж ерде Н асика, Ребига, 0з1хан (ш еш ем ) деген уш ж еы р ейел кернй оты раты н. Сол кезде уйлерш де талай болгам. Ш ндш ш еш ем нщ Нурдеулет деген улы болды. Н агыз езйщ ойды ц e3i едЬ К еш уйлендь Illem eci: «У й л ен сец п п ! Енд1 ка ш а н у й л е н е с щ ? » - д еп кулак; е т ш ж е й бер ген г о й . B ip к у ш тац ер тец атк а MiHin алып, у й дщ касы нан ары етедк 6epi етед1, epipen барып ш и-ш идщ арасын карайды, былай барып шецгел- ш е ц г е л д щ imiH ар а ла йд ы . С о н ы ц 6epiH бакы лап турган m emeci шыдамай: «Вй, не карал ж урсщ ?» - дейд1 тады ркап. - Уйыктап калган 6ip кыз болса, саган келш Tycipin берешн десем, ешшм ж ок кой, - дейдк - 6 й , ж ы нды неме, - деп, Н асика шешелнз кул ш й де койыпты. А кж а зы к пен Кекталдын; арасында еш уш -терт ш акы ры м , узындыгы он ш акты ш акы рым ж азы к дала бар. К ейш ол арата жугер1 е к й , оган дешн шабындык болатын. М ая-мая ш оп жинаулы туратын. Bip куш сол м аяны ц 6ipiHe келш Н урдаулет агамы з демалып жатады. А ты маяга тумсыгын тыгып жеп турады. А у д а н д а у л к е н к ы з м е т атк ар а ты н К адиш а ByKipoBa деген Kici келш : - С1здщ м ун ы ц ы з н е? 1^ыста мал ж ей тш маяга аты- цызды жайып жатырсыз. Фамилияцыз ш м ? - дейдь - Ш ауыпкелов. - Атыцыз? - Байлапкой. - А замат Ш ауы пкелов Байлапкой, ci3 когам мул- к1не ти п зге н зи ян ы ц ы з ymiH зац алдында жауап 6epeci3! - дейд1 ейел ж екш . - Ойпырмай, каптаган сыйырдан маяны коргап ж аты р ем, кез1м й пн ш кеткенде, атым тумсыгын маяга тыгып яиберген екен. Атымны ц тертш ш здт ymiH ез1м ж ауап беретш болды м-ау! - дейд1 агамы з. Сейтсе, маяларды малдан коргайтын e3i кузетнп екен агамыз. 84

____________________________ о^/саЗмЬпьщ адамдщм М енщ , ш ам асы , уи п н п й к ласта ок,итын кез1м. А там мен апам устш ерщ е ец Teyip деген кш м дерш KHin Н аси ц а т е т е м н щ у ш н е ж и н а л д ы . - Насица тетемнщ тершкейден акын атасы келшта. Елдщ 6epi бары п ж аты р, 6i3 де барайык,- К алка деген K ici ек ен , - деда. Калка Ж апсарбаев деген акынды ол кезде бш е койматан болуым керек, «М ен де барайы н,» - демед1м. Ал айда атам мен апам кещлда оралды. - Ойбо-ой, аты -ж еищ д! айтсац болды ар ж атын eei Lain е к ет ед ь А т ы п т у р , - дед1 ата м тац та л ы п . - Teri, токтамайды екен. А узы н аш са болды, аузынан елец тегипп тур, - деп, апам да тацданды. «Кап, барып керм егеш м -ай!» - деп, мен сонда тана вкш гендей болдым. Кешн мен Калка акынды кездейсок керд1м. Ол кезде б1здац ж а к т а н ш ы к к а н а в т о б у с т е к С а р ы е зе к аркылы тана А лм аты га баратын. Сары езектен ш атын денел)., ка р а е ц д к ж а ц ы л м а са м , д о м б ы р а у ст а г а н ка ртац да у Kici а в т о б у с к а м ш д ь М ен о р ы н ж е тп е г е н соц, автобус ш пнде турегеп келе ж аткам . Касымда мен к у с а п туртан 6ipey: «К а л к а а к ы н т о й , - д еп 6ip- 6ipiHe сы бы р л а д ы . Е , о с ы Kici е к е н ,» - дед1м м ен де й п тей . О Kicire ал ды ц ты ж а к та н 6ipey о р ы н б е р д ь Мен ж ы лж ып жакындап келш карадым. Одан кеш н о KiciHi к ер г ен ем е сш н , ба р бол та н ы а в т о б у с т а 6ipre келгеш м тана ес1мде. М енщ кш дак ш еш ем нщ ж акы н атасы болта ны yuiiH д е ш т а р т к а н б о л у ы м к е р е к , м ом ы н , карап а й ы м Kici к е р ш д ь Калка - ен де ш ыгартан Kici. «С арж азы к» деген ш ы ркау ен1н Ж етасу em nuiepi елше д е й ш суй сш ш айтады. Bip кезде ей гШ «К алка» еш н ш ыгартан Калка Ж апсарбаев ем ес деген д ау да болды баспасезде. Ол даудыц тууына «Калка» еш нщ ceei себеп болса керек. Ие, рас, «Калка» еш нщ ceei Калка Ж апсарбаевт1ш емес, Иса Байзаковтж ь Bip кезде кецес ешмет1 ендерге, ж ы рларга саяси мен 6epin, 6ipa3 енге ж аца м етш ж азгы зды , «Камбар батыр» жырынан баска ж ы рдыц берш «байш ыл» 86

Ъексщтан Л{ ц1»1секе-цлм_____________________ д еп а й ы п тад ы . С ол на укан 6ipa3 ж у р тты 6ipa3 ш а т а с т ы р д ы . Одан ел1 ары ла ал м ай кел е жатк,ан эндер де, еннплер де барш ылык- Талдамай, тергемей а й та са л у эд ет ел1 б1зден калган ж о к - З ер ттеу ге деген ер ш ш ектп л м 1 з со н ш а л ы к , бе р т ш г е д е ш н 6Mip сурген Калка акы нн ы к езш ен «К алка» еш н ci3 ш ыгардьщыз ба, ж о к па? - деп сурауш ы болмаган. BipaK: «Б1здщ г ы л ы м - к ер ем е т ер к е н д е п ке т к е н г ы л ы м ,» - дейд1 Ke6i. А пам м аган: «Н асика ш еш еце, Бетен тетеце де байкамай катты сез айтып калма! Eneyi де Вз1ханнын ем ш егш ен сут ш ы кпай калганда, с е т б1рнеше рет ем1зген,» - дейтгн. Соны б1рнеше рет ескертй. О кй пн щ мен унпн ерекш е к ш д ж ш еш е болганы да содан. Кшдагсмда кескеш м ен коймай ем ш егш де ем1зген. А л апамныц Бетен деп отырганы - Бетен Ж умак- к ы з ы . О Kici - ш еш ем 0з1ханга ж а к ы н д о с болган ад а м . 0 к е м м ай даннан х а т ж а зы п : «С агы н ды м . BepiH сур етк е Tycin салы п ж1бер1цдер,» - д ейдь Мен терт-бес айлы кпы н. Bepi К екталга келш суретке туседа. Атам мен апам алда. М ен атам ны ц алдында жейдешен;, жалацбут отырмын. А там мен апамньщ артында ш еш ем 0з1хан мен Бетен тетем . Соган Караганда, м енщ бала кез!мде ш еш ем мен Бетен тетем ж акы н араласкан. Апам мен ата м д а о Kicirn ж а к с ы с ы й л а га н . 0н ,пм енщ ш ынды гы на келгенде, Насикадай са- бы р л ы , а к ы л д ы KiciHiK м аган к ш д ж ш е ш е болган ы н мактаны ш етем ш . Бойында со кпзден сщ ген 6ip ж аксы лы к бар шыгар деп сенемш . Ш ндж шешенщ KicLniKTi ей ел бол ган ы т м г е д е б о л с а р у х береда. КЫТАЙ КОРЕАНЫ Тогыз-ондарда болуы м керёк. Ж екеменпйк койды багатын Садуакас деген к к ш щ мал корасында 6ip топ бала жургенб1з. А уы л Вппрарыктыц бер жагында, мал кора ар ж агында. М уны да А каш салдырган. 86

___________________________ с/НфгЗмк/иын, адамдары Санитарлык норманы катан садтаган. М ен шамалас балалар асы к ойнап, б1зден улкендер - кой санасуга кем ектесш ж аткан. Bip кезде сол ж ак ш екеме 6ip тас кел ш сарт ете т у ст ь KeeiM ш ырып к еткендей к ер ш дд «Ой, екецнщ а у зы ...» деп бажылдап ж атырм ы н. Кез1мд1 ал ака н ы м м ен б а сы п ал гам . Данша бажылдаганымды 6ip кудай бш едд 6ip кезде Дудгенбай касыма келш : - Датты тид1 м е? Дане кереш н! - д е д ь Ол м енен, ш амасы, бес-алты ж ас улкен болу керек. - Ой, екед н щ аузы , сенсщ бе урган? - дед1м. Дудгенбай бас салып м е т кУш аКтап алды. - Болды ендд ж т т деген сейте ме екен? Байдамай калдым. М ше, жазылып кетедд - деп, торсиы п icin кеткен жер1мд1 еш -у ш рет суш п кой ды . - Атам а айтам! - дед1м, ейтеу!р, 6ip карсы лы к 6iaflipriM келш . - Д ой ! - дед1 ш о ш ы п . - У я т б о л а д ы . А т а с ы iHiciH едеш урган екен деп ойлап калады гой ол Kici. С ен щ ата д м е н щ д е ата м г о й , о Kicrni екеум13 д е 1ренж1тпеу1м1з керек. Сезбе-сез болмаса да, сезш щ м эш осындай болатын. Мен дайдан коя кояйы н, тагы бажылдай бастап ем, кос колдап куш адтап дауысымды ш ыгармай койды. Мен амалсыз басылдым. Д ой саналы п 6iTTi. BepiMi3 а у ы л г а к а й т т ь щ . Оппрарыдтыц кез келген ж ерш ен ете беруге бол- майтын. Суы кед1мпдей м ол. Т аза. М ен етк ел 1здеп ерлеп бара ж аты р ед1м, Д удгенбай арт ж агы м да келе жатыр екен, «М унда кел. С е т р !» - дедд e3i 0uiip- ары дтыд ар жагына cenipin етш , бер ж агындагы маган к ол i,iн со зд ы . М ен сел т и п з ш ба р ы п сек1рд1м. Окшем аргы жагага эрец 1лшдд Ш алдалап дулайтын 0Д1М, Д уд ген бай агам д ол ы м н а н т а р т ы п алды . А ш уы м 6ip демде тардады. Кулш -ойнап уйге дайттыд. Он с е п з г е то л д ы м . Ж а з к е з д О н ы н ш ы н ы 6iTipreH сод, Алматыга барып одуга тусе алмай кайттым. Енд1 «К е к т а л » с о в х о з ы н ы д б1 р1гедкш де Д ы зы л ж и д е , 87

Ъекщмшн fiyfajceb-WM______________________ ________ KepiM А га ш д еген ж ер д е д а м ы с б у ы п ж у р ге м . Он ш адты кунге к т м ауы стыры п, жуынып-шайынып, ш аш ты диы п, кезек-кезек ауы лга 6ip-6ipnen барып келем1з. Сол тертш пен ж умы стан босанып шыддам. Ж уы нып-ш айы ны п, к и ш ауыстырдым. К еш ш сш 63iM ж а д с ы к е р е т ш д ы з д ы д у й ш ж агалады м . Далхозды ц клубы ауы лды д дад ортасында. Мен ж адсы керет1н ды з клубты д дел дарсысындагы уйде турады. Усен болы сты д © бш етм деген баласыныд ейел19бшул деген ш ешеийз - албан тайпасыныд дызы. М ен ж адсы керетш ды з - со ю сш щ агайын сщлйд. К ыздыц ез m em eci сиы р фермасында сауыншы. Сонымен, ды сдасы , клубты д сырты н 6ip айналып ш ыдтым. Клуб пен кедсенщ ортасындагы ашыд жерде турып ы сдыра бастадым. Ол кезде ауылда ы сды ры д бйш ейтш жшгг ж од. Б1рад м енщ ы сд ы р ы гы м олард1к1не удсамайды . Мен eKi аладаным ды 6ip-6ipiHe 6ipiKTipin, eKi арасынан датты урлеп ысдырам. Сонда сыбызгыга удсайтын сырылдаган ы сды ры д ш ыгады. Оны мен жадсы керетш дыз жадсы ажыратады. А р ы ы сд ы р д ы м , 6epi ы сды рды м . Б1раз демалып алып тагы ысдырамы н. Кыз ш ыдпады . Bip жадда KeTin д ал га н ы м а , ест1мей ж а т ы р м а, б ш м е й м ш . Bip кезде арт жарымда б1рдеме ты ды р ете далды. Ж алт дарады м . Олдене д арад еткендей болды . Bip жары доры дты м , 6ip жары дызыдты м. Адырын келш клубты д сырты на удш д!м . 0лдек1м бад жадтан ceKipin к е т п . А д -т а д м ы н . Б у л KiM? М е ш д о р д ы т у д ы д орны на e3i д о р д ы п д а ш ы п кеткен1 Heci? А р ы тур д ы м , 6epi турдым, адыры дайта ысдырура к е п т м . Ел жатданша турды м . А ды ры нда ды з да ш ы дты -ayl Уйдегшер уйы дтаган со д рана шыра алатынын дайдан бш еш н, ы сд ы р ы г ы м д ы ecTireH бой д а ы р ш ы п ш ы г у ы керек деп ойлайды екем рой. EKi ж ы л ауылда ж ум ы с icTen, 1960-ж ы лы Казад yHHBepcHTeTiHe о д у га т у с й м . 0б1лде, Н у р гож а (Адбатыр), Дудгенбай, Дасымхан деген агаларым да Алматыда одып жатдан. 88

______________________________ о/ИфгЗы1дтц адамда{т С туд ен ттш eM ipfli ел1 ба ст а п к е т е ал м а й , ж а т а ц х а н а ти м ей , ел1 А л м а т ы га у й р е н е а л м а й ж у р г е н кез1м. MeHi калай тауы п, калай ш ацырганы кез1р есш д е ж ок , Дуцгенбай агам уйлену тойына ш акы рды . Ш екер деген кы зга уйленгел1 ж аты р екен. 0з1м е з бол ы п ел санатында алгаш тойга ш акы рылды м. Т ой K03ipri Ы райы м бек дац гы лы мен Ж етасу кеш есш щ киылысындагы узы нш а асханада етта. М аган ец шетк1 устелден оры н ти дъ А уы л дьщ ац- кау баласы , анаган 6ip караймы н, мынаган 6ip ка- раймын. Маган 6epi тосы н, маган 6epi кы зы к- Устел басында ал ты -ж ей адам оты рмы з. М ен гана ш пнде сарыауызбын, езгелер аганыц курстастары болуы керек, ересек ж п !ттер . Олар iinin оты р, мен ер нерсе- Hi ш у к ы п е з б е и м м е н о т ы р м ы н . B ip к е зд е е л г ш щ 6 ip i маган т т с е бастады. Cipe, м ен щ сейлемей оты рга- ным унамады. Ж ынына тиген болуы м керек. А ны к не дегеш де, оган не д егеш м де еш мде ж о к . 6ipaK 6ip сезш е тш теу жауап берд1м. Соган ш амданган ол 6ip-eKi рет колы н сш теп ка тты -катты сездер айтты . Арамыз ш иелетсть - Мен жайыма оты рмы н гой, ci3 де ж айьщ ы зга оты рьщ ы з, - дед1м. - Мынау не дейдц ей, маган?! - деп ол орынан уш ып турегелдь Мен де орнымнан уш ы п турдым. Дарсыласайын деп емес, бул арадан кетеш н деп тур- дым. Ж ан-ж агым ы здагы eKi ж!г1т е л й орны мнан уш ып турегелш жещ мнен тартып кайта оты ргы зды. Мен турегелген бойы кетш калуга беттед1м. Сол кезде 6ipey сырт жагымнан келш куш актап алды. Дарасам, Дуцгенбай аганыц езь К ушацтаган бойы орындыгыма цайта екелш отыргызды. - 0й! - дед! андагы ж Ы тке ектем уш м ен. М ынау - м е н щ iHiM. Оган т ш с к е н д е р щ - м аган т ш с к е н д е - р!ц. А яйды екен деп демеленбецдер. MeHi бш еш цдер гой? Ж ацагы орнынан уш ы п турегелген ж т т орын- д ы к т ы Tecin Kipin кете ж а зд а д ы . О згел ер: «Е ш тец е ж ок, ш щ е тшскешм1з ж ок» ~ деп акталысты. 89

Ъексцптп Нц^секе-циы______________________________ М ен кы тай корганы бар Kicinie 6ip комданып койдым. - К орьщ па еш ш мнен! - Элщ жетпей бара жатса, мен барм ы н, - дед1 Дуцгенбай агам аркамнан кагып. 0 3 i со н а у т ер д е о т ы р ы п , 6epiH кез1мен бакылап оты р га н б о л у к ер ек . М ен е з imaepiMe онд ай ага бола алдым ба, бола алмадым ба, 6ip кудай бтеда. Ал Д уцгенбай агадай бауырм ал адам, эй, вм1рде сирек ш ыгар. Дуцгенбай ага нагыз азамат, кец ы йыцты, кец кеудел1 ж й т г ед ь М ы ж ы м ай, к есш айтаты н. IcKepairi мен бШ м дал М н щ арцасында, 6ipa3 цызмет атцарды. Айдарлы деген улкен ауылда, «Гвардия» совхозыныц директоры болды. Содан кы зм ей жогарылап обылыска д е й т кетерицц. Енд1 ауданга 6ipiHini хатш ы болуга ылайыц деген сез ш ыццанда, ж ол апатынан кенет цайтыс болды. B ip KyHi ага м м ен аудан о р тал ы гы н да ке зд е сш цалдым. О кнпшц совхоз директоры, менщ комсомол ц ы з м е т ш д е ж у р г е н Ke3iMi3. Х а л -ж а гд а й ы м д ы ьлтипат- пен сурады . « Ж т т т и й г щ цалай?» - деп кулд1 6ip кезде. С ейтй де, 6ip ецпм е айтты. - Баягыда тун пш нде клуб жацтан 6ip ысцырыц ш ы цты . Тап царындасымныц уй ш щ цасынан. Колыма 6ip таяцты ш п алып, ацы рын басып клубка келд1м. Ж акын келш карасам, ы скырып турган сен екенсщ. Ш м ге келш турганы цды да боле койды м , сонан соц акырын кетш калдым. Мен кулд1м де агамды 6ip куш ацтап койдым. B ipaK м ен ci3fli керд1м демед1м . Д есем , эдем1 сез1м анайыланып калатындай керш дГ Сондай агамыздан 6i3re б!рдеме ж уцты ма екен, жукпады ма екен? О Т Ц А Ш АК.Ы РУ М ен 23-1мде 5-курсты ц басында Алматы да уйлен- д1м. О куы м ды 6iTipin, келес! ж ы лы туган ауылым А к ж а зы к к а келгеш мде ейел1м А йзаш ж у к и бола- ты н. К еппкпей эке боламы н-ау, деген сез1мнен басым

_______________________________ c/ILpjcsiSbtlgitbtii, шкмдфы айналардай бацы тты ед1м. А уы л га келгеш м !зге е к ь у ш кун етер-етпестен Айзаш ты алгаш отца ш акы руш ы Шал Т1леукеев деген агамыз болды. Ж алпы, Ацж азыцта непзш ен агайын-туыстар, 6ip гана р уд ы ц ад ам дары т у р а м ы з, Т ек ата ж а гы н а н 6ipey 6epipeK, 6ipey epipeK ж а ц ы н бол ы п келем1з. BepipeK ага й ы н д ард ы ц 6 ip ey i ба ста м а й , д ел Ш а л аганы ц от к а ш а ц ы р у д ы 6ipiHini б а стага н ы м ен т у п л екемнщ епкей Токтар тетеме де тусш ш й здеу болды. А ры ойлап, 6epi ойлап, анык, себебш таба алмадык, та, MiHeei кы зы к, ага м ы зд ьщ бу л д а 6 ip ц ы з ы ц к ы л ы гы шыгар дедш те цойдыц- Д ы зы ц кы л ы гы дейтш 1м1здщ де к ы зьщ ce6e6i бар. Ол кы зы кты таратып ж урген агамы з Н ур-Д еулет Райкеев - сол Ш ал аганыц агайы н imci. А л Н ур- Деулет аганыц анасы Н асица - м е т ц кш дж ше- ш ем. Б1здщ А цж азы ц ауы лы мыз Ж амбы л атындагы цалкоз атанатын. Сол колцозды ц жалгыз отар eniKiciH м ен ес бш гел1 Ш а л а га б а га ты н . Bip ж ы л ы к узде, ел ж а йл ауд ан ка й тц ан да , euiKiHi тауд а н ой га айдап Tycipyre Н ур -Д еул ет ага н ы к е м е к к е ш а ц ы - рады. Сондагы кергеш н Н ур-Д еулет ага бы лай ец- пмелейдь Enmi деген пелеш еш кш щ e3i синцты адам бацпаса, жынданып кететш ш ыгар. Кайыра- кайыра атыц да болдырады, айцайлай-айцайлай езщ де тыйтьщ тайсыц. Кудайдыц туп-тура ж олымен айдап келе ж атсац, цапталында калы п бара жатцан тасца царгып ш ыгып кетедЬ Оны цайырып к ел ген щ ш е, ба сц асы ар ш а н ы ц а сты н а Kipin, ц ор ы м г а ермелеп жан-жакка бытырап жогалады. Ж олга айдасац, тау-тасца цаш ады, тау-тастан айдасац, бута- бутага ты гы лады ж ене ж ай цаш пайды, цай-цайда- гы цыйынга цашады. Отыра калып, ойбай салып ж ы л а гы ц к ел ед ь Bcipece 6ip к е к ш ы б ы ш ер ек ш е к ез ге т у се бер д к В й, 6ip ш ы ж б ал а ц та ган беле екен. Куганыца да царамайды, айцайлаганыцды да тыц- дам айды, ебден екем1зд1 тан ы тты . Ол к е к ш ы бы ш ты айдауга кенд1ргенщ нен repi е з щ н щ eniKi б о п кет- кен1ц елдецайда оцай, жолдан арш а кезш се, астына Kipin кетед ц та с ту р са , у с т ш е ш ы г ы п кетед1 д е та-

Ъексцлтан JHifjvjceke-tfiM сасы на ты гы лы п далад ы , ейтеу1р, оны дуалай-дуалай ага да шаршады, мен де ш аршадым, атымыздыц да ебден дан сорпасы ш ы дты . Сайдыд eKi ашасына келгенде, мен кдрсы беттеп еш кш щ ш етш дайыруга кеткем , кенет аргы беттен кек еш кш щ дулын- дагы дауы сы дулагы ма ж е ттк бады рта-бады рта да- уы сы н да танып далыппын. Анандай жан тесипм дауыс тек дасды р тартданда гана ш ыгуы мумкш . « 9 й , арам д а т д ы р , аж ал ы н а KepiH in ш унандаган екен!» - дед1м. Дереу дарсы бетке дарай ш аптым. Е ш ю байгус бую л сайды басына кетерш бадырып ж атыр. Ж ауыз дасды р дуйрыгынан жеп жатдан ropisAi. Дайда кеткенш , ага да керш бейдк Ж ан ушы- ра дауы с ш ыддан ж адда ентелеп келем. Эй, елген- де вред ж етйм -ау! Дарасам, дальщ аршаныц дад ортасы нда Ш ал агам кек ш ыбы ш ты умаждап ас- тына басып алыпты. Ш ы бы ш байгус жаны шыга ш ы ц гы р а д ы . А га м н ь щ д ы л ы г ы ога ш та у KepiHin, ж уреп м су ете далды. Едкейш дарасам, кек шы- бы ш ты ц дулагы н агам дарш -дарш шайнап жатыр. - Бадыр! Таты бады р! - дейд1 айы зы данып. Бадырганыц не, ш ыбыш адамша ойбайлап жылап ж атыр. Атымнан тусш , агамды шыбыштан вред аж ыратып алдым. Бул е д п м е А дж азы дты д улкен -кш псш е тугел тарап кеткен. А йзаш ты отда ш адырып отырган - аты да, дылыгы да ды зы д сол Ш ал ага. Б1здщ уй мен ол уйдщ арасы 100-150 мейрдей-ад ж ер, туске таман Тодтар тетем, мен, А йзаш - ymeyMi3, далайша б у й тй екен деген дызыгуш ы лы гым ы зды доса алып, Ш ал аганы- к1не келдш . Ол кезде Ш ал ага 65-те, ал тетем 53-те. А л д ы м е н е д е т т е п д е й ш а й inrriK. GpHeHi е д п м е ет ш оты рды д. Bip кезде алдымызга ет келдь Е тй аганыд 63i турады . Ол Kici балалы-ш агалы болатын. Улкен у л ы Н у р а сы л ага, к е н ж е д ы з ы ж е н е 6ip-eKi HeMepeci дастардан басы на ж ады ндады да, 6i3 кептен куткен ед й м еш ет турай отырып аганыд e3i бастады. - Бекен! - дед1 б е й м е ы ды ласпен дарап. - Отызын- ш ы ж ы лды д аш тыгынан кейш дылыш ынан дан тамып турган заманда сенщ атад Еш мухамбет ага дырманга 92

_____________________ . ■■{кг>,’СЛ-)ык;пын адамдары карауыл болды. Кырман ол кезде Кайшынын белш деп | кос кум бездщ тубш де. Ш теп бек - калк,оз басты к- Bip тостаган бидай уппн 6ip к ю ш щ басы н уш ы ры п ж а ткан шак,- С ол о т ы з екгаы п ж ы л ы ш ы к к а н е й ги п | «ж етш пп агус» зацы бойынш а 6ip уы с бидай уппн адамды ату ж азасы на Kecin я й бер етш . У й де т у ш р ' д ен к а л м ад ы , т у ц гы ш ы м Вли ел1 6ip ж а с к а то л м ага н , : квпе-кернеу аш тан влуге айналды. К^ырылып кдла- т ы н болтан сон,, сул дер !м д1 с у й р е т ш т у е е л е т ш д е кы рманга келд1м, ты м куры са шик1 бидайдан 6ip-eni асап кайтармын деген демем бар. Е ш кец кы рманда 1 жалгыз калыпты, маган увдле елденеден кудж тенген- дей б1ртурл1 карады . Ж ум ба к та п , кы й п акта п сей - легенд1 о Kici ж а к т ы р м а й т ы н , ам а нда екд н сон;, к а сы н а | кыйсайа ж аты п б1рден ж агдайы м ды ай тты м . «9лидеи | айырылып калатын тур1м ба р», - дед1м баламды ■ келденец тартып. Ешекец бет!ме бажырайа 6ip карады. Сондай ед ей | бар едь YHci3 ойланып ол оты р, унс1з к у тш м ен оты р- | м ы н. А й а гы м да ж у л ы м ы ш ы к к а н к е н е етй п м ба р ед1, куры оты рмай, соны сасканымнан сыйпай 6epinniH. - Тур! - дед1 6ip кезде ур ы ск а н к й пш е ка ткы л ун | катып. - Ешк1м ж окта.анау ш еттен eKi коны ш ы цды толтырып бидай экет! Сезге келместен тура сап жвнелд1м. А йагымды суй- | рете басып уйге келд1м. А т сойы п алган адам калай j куанса, мына ш еш елерщ екеум1з солай куанды к- Сол en i к он ы ш би дай бол м а са , у й imiMi36eH к ы р ы л ы п калар м а е д ж , ж о к па. О ны 6 ip К у д а й б1ледк 6i3 екеум1з eeipuie топ ы р ак та н т ы ск а р ы м ы з , 6ipaK В лш м1з 6epi6ip 6ip ж аск а толмаган куй1 сол к ы ста ауы ры п I елдк Сейткен Еш екецнщ де ем1рден еткенш е бы йы л, MiHe, т о г ы з ж ы л тол д ы . О сы в ц г с м е т , ага га , с е н щ екеце, саган зыйаны тШ ш кете ме деп, оты з жылдан астам iiuiM e са к т а п , ж а н ад ам га ай тп а й келд1м. Экг1менщ ш ы ны керек, огпме де окай ти м ей тш ш бипп корыктым. Bipa3 ун1м1з ш ы к п а й , 6epiMi3 т ы м -т ы р ы с о т ы р ы п калдык. Элденеш сезгендей басымды кетерш агага ка р асам , eKi ы й ы гы с ел к ш д е п ж ы л а п о т ы р е к ен .

Ъексцлпми Wtfjnjceke-tiJibi_______________________ - Айналайы н алтын агам, «Эй, Ш ал, мен саган с ей т п еп пе ед 1м », - д еп , сол ж а к с ы л ы г ы н 6ip беш кеш кылмай-ак, к етй -а у! - Ш ал ага бала кусал кезш ж евд м ен cypTTi. - Б а уы рм а л д ы гы а т у ж а за сы н а да каратпаган кайран агамды калай умытайын! Умыт- сам , Дудай атпай ма м еш !? С е й т ш о т к а ш а к ы р ы п о т ы р ы п , Ш ал ага 61зд1 отка са л ы п ал гандай бо л ы п ед1. Ондай ж агд айд ы кей тш умытарсьщ ?! Ж АЛРЫ ЗДЬЩ Б аспада к ы зм ет ж а сап ж урген кез1м. 0лдеб1р с ебеп п ен а у ы л га ба ра к а л д ы м . Ж у м ы с ы м 6iTKeciH, атам мен апамныц, езге де туы старды ц басына куран о к ы п к а й т а й ы н д е п , б е т т к е б а рд ы м . KiM кайда ж аты р екен деп, асы кпай аралап ш ыкты м . Мен танитындардын, Ke6i ауылдыц ш ш д е емес, бейггтщ ш п н де болы п калы пты : аталарым ы з бен 9желер1м1з, агалары мыз бен жецгелер1м1з, шешелер1м1з бен епке- лер!м1з - кезкергендер б1рталайы. Б ерш щ топыра- гын ж ещ лдетш , ep6ipiHin эр кы лы гы н еске Tycipin ежептеу1р бегелд1м. Б еш т пен ауы лды ц арасы eKi ш ацырымдай ж ер. М ашине ш пнде ойланып кетш , цалай ауылга KipreHiMi3fli байц ам ай ц ал ы п п ы н . А л д ы м а царасам, ж олды ц цац ортасымен М ырзахмет ага карсы келе жатыр. - Токта! - дед1м ш опы рга. Даргып т усш , - А ссалау- магалейкум! - деп, алдынан ш ыктым. - А й , Бексултан-ай, буры нгы 0ктеб1р ауданында м ен ж а л г ы з к а л д ы м г о й , - дед1 агам б1рден. TinTi саламымды да алган ж ок- Б1здщ ауылда ейел сэлем салады , еркек салам беред1 деп, ер мен ейелдщ амандасуын аж ыратып айтады. Аганыц эл п сезше тацыркап: - О ны цыз калай? - дед1м тусш щ ю р ем ей . - Сексен беске келд1м. Бурынгы б1здщ ауданнан менен улкен ениам 94

_______________________________оА{<?1сл1ы1>)1п.111, адачда)т ка лм ад ы . 1здеп б а ра ты н д а eniKiMiM ж о к , 1здеп к е л е т ш д е emniM iM ж ок - А л А кж азы кта мен эщ тмелесетш шал калмады. Ж алгыз калды м , - дед1 кез1 ж ы п ы л ы к тап - э ц й м е айтатын да адам калмады, ецгсме тындайтын да адам Калган ж ок- Састым ба, жубатканга сез таба алмадым ба, не дер1мд1 бй ш ед ам . Селден сон; тан а е с ж и ы п , д е н са у - лыгын, баска жагдайын сурадым. «Басканыц 6epi ж аксы», - дедь Сонда жаксы ем ей тек «ж алгы зды гы » болды гой? Елд1ц ш пн де, ба ла-ш агасы ны ц ортасы н да е с т ш те ж а л гы з ка л у га бол а ты н ы н KiM б ш ге н ? С ода н А л м а т ы - га жеткенше мен 6ip б ел й й з ауыр ойдан арыла алмадым. М ырзахмет аганы сыртынан ауылдастары Дарала- пуш ык дейтш . Аласа бойлы, бетш де бипнер-бШ нбес кош кы л дагы бар, м урны ете кип кен тай Kici efli. М ен кергенде сап-сау керш ген. Коп узамапты, бакига кеткеш н кеш есйд1м. Ж ары кты к, 6ip гана сез1мен мен1 еле-елген1нш е ой л ан д ы р ы п к е т т ь «С0ПИХАН АНДА, МЕН МУНДА» Суык куз. Ертец - ¥лы Октэб1р револю циясы ны ц м ер екей. Bi3, ауы л м ек тебш щ балалары , б у гш кешке м ш детй турде консерт коям ы з. Мен Дайнекей Ж армаганбетовтщ «К ек й бала» деген балладасын жатка окимын. «Толцынды Днепрдщ жаеасында, Туеан жер Украина даласында, Жорьщта жцрд1 б1зд1ц партизандар, Тцн цатып цалыц орман арасы нда», - деп басталады. Согыстан к е ш н п жы лдар болгансын ба, журт ыкыласпен тындады. Мен мез болып калдым. Ж и н а л ы с т а , к он с ер т т е бггта. К л у б т ы н ар ты н д агы л ар тарап, алдындагылар оры ндарынан енд1 турегеле бастаганда, ауылдагы Дасым уйгы р сахнага cexipin ш ы кты , cipe, й лтеп алган болу керек. 95

Ьексцуплн Н ф щ ке-цт ______________________________ Бала болсак та ауылдыц хабар-ошарына кулагымыз TypiK. К асы м а к а н ы д ейел1 - С епихан деген Kici. Ж а л п ы , алганда, уйгы рлар там акты демд1 ж асайды. Содан ба елде баска ейелдердщ р е й келмед1 ме екен, кыск,ы кораларды ж ендейтш бригадага С епихан аспаз болы п кетед1 де, К асы м балаларымен уйде кал ады. Анда-санда оны ц кеш еде кисалацдап кетш бара ж атканын кез!м1з ш алатын. - А у , хал ай ы к! - дед1 К асы м ака e x i к олы н басына к етер ш . - К азактар айта бере ме, мен де б1рдеме айтайын да. - Е, айт, айт! - д есй орнынан турегеп жаткандар кайта отырып. - М ен щ eHiM д е к а за к ш а , сез1м де ка за кш а , ез1м рана уйгы р. Соны айтты да, ендетш коя бердь К,азац багып цой жейд:, Уйгыр егт швп жейдй Цатынын. цалцоз an Kemmi, Endi Цасым не жейдЬ? Сэпихан анда, М ен мцнда. Цойды гой щ дай, Зар цылып! Ж у р т у-ш у кол сорып ж аты р. К асым ак а мэз. А ркаланы п тары айты п Kerri. Э уеш 6ipece ана енге, 6ipece мына енге у ксай ды , 6ipaK бастан-аяк 6ip енге де уксам ай ды . б л е ц н щ б1рде уй касы бар, б1рде уйкасы ж ок - 0йтеу1р, магынасы бар. 0йелс1з кун ш щ кун болмай ж ургенш , балаларыныц да, езш щ де азып- тозып ж ургенш айтады. Содан кеш н б1здщ ауы лга «С епихан анда, мен м унда» деген метел болды . А у ы л адамдары ейел1 6ip ж акка ж олауш ылап кете калса, «Сепихан анда, мен мунда» деп ендететш болды. Сол сездщ суйейм1зге с щ геш сондай, мен к у ш бугш ге дейш ейел1м А йзаш ты анда-санда Сепихан деп еркелетем. Касым акадан калган 6ip едет. 96

___________________________________ сА{фаЗы1диъщ ада,чдары «САЙТАН ТОРЫ » Ж и н а л ы с 6iTTi. А у ы л м е к т е б ш щ мугал1мдер1 д е, 6i3, о к у ш ы л а р д а 6 ip irin к а н сер т к,ойдык,. Ж у р т р и за. R-nni тарай бер ген к езд е К а с ы м ак а ц аш ан гы эдет1мен сахнага кетерш дь - А л , т ы в д а в д а р ! К а с ы м к а н се р т бередП - дед1 алдешм. Касым езш щ «Сэпихан анда, мен мундамынын» айтып б т с е н кезде домбырасын катере сахнага Х алы к Турганбаев деген агамыз кетерш дь К асы м айтканда мен неге айтпаймын деген болу керек. Ж урт оган да дабырлай к,ошемет кер сетш ж а тты . Х а лы к агамы зды ц eMip тари хы н 6i3 он ш а ж етш б ш е бер м ейтш б1з. А л айда о н ы ц 6ip e p ж ы л К аРага н Ды жакта окуда ма, ж ум ы ста ма, айтеу1р, ФЗО деп аталатын б1рдемеде болып келгеш н еститш б1з. ФЗО дегенщ не екенш 6i3 тугш , улкендер ж ары ты п 6uie коймайтын. Ш амалауымызш а, api окы тады , api уйретедк api ж ум ы ска салады. Сыртта болы п келген адамнан ел д щ 6api с ы р тта п ж у р е д ь C e6e6i о л Kici сен кармеген б1рнарсеш керш келд1, сен бш мейтш 6ipHapceHi б ы ш к е л д ь К ы с к а с ы , сен ен 6ipH epcem артыктау бш едк Сол эдетш е 6api Х алы кка кызыга карайтын, б1рдеме куте карайты н. Х а л ы к еуел1 д ом бы р а сы н к у й л е д ь У н ш щ a e i KiciHi yftipin барады. Мен й здерге Аркадан уйренш келген «Сайтанторы » эн ш айтып береш н , - дед1 дом бы расы н ж е т ш р ш е тартып. Сонан соц: «MindiM де Сайтанторы жолга шык;тым, Бораннан цараи алмай бетгм бщ т ы м ,» - деп, желд1ре женелд! 7-608 «Согады щтырына боран долы, ЖШттщ осындайда болар жолы. Ж ануар, жылдам басып жетк1зе гор, Астымда жан серШм Сайтанторы! Цолымда жцз квретЫ айнам болсын, Алдайтын он бес цызды айлам болсын, 97

(k'l.r/fтип JhjpjiO'Lr-//.u,t ___ Цаншама щйдьм-сцйдЬм дегенменен, КШ нщ вз жарындай цайдан болсын», - д еп 6ip к е сш д о. Т ер ец т у сш б е с е к т е , осы 6ip ш ум агы 6i3re ecipece ун а п Kerri. Biere унаган ен - келе езге- лерге де унаса керек, «Тары, тары !», - деп, улкендер езеурей бастады. - А л, ендеше, тары айт десендер, тары айтайын, - д еп , Х а л ы к eKiHnii ен ге кеш та. «А у ы л д а 6ip эп к ем бар, ол менен де сорацы» деген екен 6ip келшшек. Сол айтпацш ы, Х алы цты ц екш пп em б1ршииден repi д ер ек ш еу ш ы ц ты . 9 p i олац, epi солац ай елдщ цылырын елец цылып келед1 де, «Ой, ж йтгтер, жоламацдар бул сек1лд1 цаты нра», - деп цайырады. Оган ж урт дабыра болып шулайды. Не керек, Х алы к айтцан сол eKi ен де 6iere метел болды. Кеш еде келе жатып: «Ой, ж Ы ттер, жоламацдар бул сек1лд1 цаты нра», - деп цоям ы з. «К,олымда жцз квретЫ айнам болсын, Алдайтын он бес цызды айлам болсын», - дегенд1 агалары мыз да аузынан тастамайтын болды. Е сей е к ел е «О й , ж Ы т т е р » д еген ен н щ Heriei «К елш ш ек» к уй ш щ еуеш нен алынранын аныцтадым. Ол куйд1 б1зге а у ы л га а г р он ом бол ы п кел ген 6ip ж т т уйреткен. «С оцы р Е сж ан », «А ры н газы » куй лерш де сол уйретш едь «Сайтанторы» энш шыгарган Доргалжыц кел ш ц ж агасы нда туы п ескен Улебай (Рахматулла) Энебулы деген адам ек ен ш Алм аты ра кел ш 1л1м-бйпмнен хабардар болган соц рана бивдм . А йтуш ы л ар мен ж азуш ы л арды ц п й й р ш е Караганда, цалж ыцбас, езгл- осп а ц ц а у ш р Kici бол ы п ты . Э й ги п «Д уд а р ай » е н ш щ авт ор ы д а о с ы У лебай е к ен . Д у й се н о н ы ц к¥РДасы болы пты . М эриям Ж агорцызы саран гаш ыц болып ж у р д еген езгпге ceHin, сол о р ы с ц ы з ы н ы ц аты нан ш ыгарран аш н ж ур т М ериямны ц e3i шырарран д е п ж а ц ы л ы с тар а ты п экетед о. TinTi оган ек1мет б а сш ы л а р ы д а ceHin, сорыс ж ы л д ар ы М ери ям д ы арнайы Алматыра шацыртып, эскери тацырыпта ж а ц а ен ш ы г а р у ы н с у р а й д ы . C ipe, М эр и я м ез1н1ц эн 98

_________________________________________ с7*У<р1саЗы1?11ыц адамдары шыгара алмайтын ш ындыгын айтдан да болу керек, 6ipaK к е д тарап к етк ен е й р ш т щ б е тш медениет белсендшер! аш пай-ад дою ды ойлайды. Сейтед1 де, жада 6ip еледге «Д ударай» еуенш тели салады. Оны 6i3 бастауы ш м ектепте ж ургенде талай консертте айттыд дой. «Отан цшЫ туган, Отан жауын цуеан, Ж асасын Цызыл флот улан!» - деген ол эннщ дайырмасы гана есдмде далы пты . Бул дай ы р м а nefliMri «Д уда р а ри -дуды м , Bip сен yiuin тудым. ПИркт-ай, Д удуарари-дудым», - деген сездщ еуеш мен айтылады. Х алы д агамы зды д а р д а сы н д а, с е й т ш , А р д а н ы д eHi А д ж а з ы д д а д а ж е т ш efli. Улебай, еттед, ез енш е - e3i не бола алмай келеда. «втарйстщ дуйры гы б1р-ад тутам » дейтш дазад он ы д дуйрыгын 6ip гасырдан 6ip гасырга 63i созы п делед1. А П П А Ц М1НГЕН БЭЙГ1ТОРЫ Б1здщ тудымымызда атпаздыд бар. Турган ата- мыз eni ж уй рш бейге атын оры с солдаттарынан алып даш ып, адыры дуып ж етден оры стар оны атып елт1рген. Оныд баласы Еш м ухам бет - м енщ атам - кекпарда алып даш ы п деле ж аты п буганасы н шыгарып алган. «К едпарда тады мы м а басы п ы згы ты п деле жатыр ем, дэл дарсы алдымнан ш олушылар ш ыга келдь Ж алт 6epin б ш к ж отадан Tine Tycin кетт1м. Ортасы дорым тас еден. А ты м омадаса дулады. Мен мойынынан асып ту сй м . Мен орнымнан уш ып турегелгенде, атым да сш кш ш аты п турды. Жалма-жан дайта м ш ш ш ауып к етй м . Эбден кекпар бпж енде б1р-ад б 1л д 1м , багана ж ы гы л га н да буганам тайып кеткен екен, оташ ы орнына салып бердЬ , - деп отыратын. Атамны д m ici Цали ага да атдумар 99