Б. Нұржекеұлы. т15

Ъексцлтан 'Л ^п1секе-цлы ___________________________ мын, алайда олармен алыстан сейлесу1мд1 догармай- мын. Айрылысуды араздасуга уластырмау да елдщ а у ы з б 1 р л т н сактауга cenTiriH т и п з е п н дэнекер деп ойлайм ы н. CeHi сы й лагы сы келм ейтш ш сезген соц- ак кез келген адамнан алые журуге тырысу керек. Сонда гана ел дщ ауызб1рл1г1 ^ д е л д э куйде болса да сакталады. К азакта « 0 з агасы н араламаран Kici арасын ж агалам айды » деген м етел бар. Б ул м етелдщ тупк1 M8Hi е з эк е -ш е ш е с ш , е з т у ы сы н сы й л а й алмаган адам езген щ агасы мен еке-ш еш есш де сыйлай алмай- ды дегенге саяды. Ш ынында да, ез агасы мен эке- ш еш есш ен арыра ж ете алмай жырылып-cypim n жата- ты н агамы з бен imMi3 канш ама?! 1ш кен с у ы ц , баск,ан т о п ы р а г ь щ 6 ip болган ж ерлес ш ш ерщ нен ата-бабап, елщ мен Отаныц ортак muie- piHfli б ел е к а р а у г а , а р т ы к -к е м сан а у га бол а м а? Ж е р л е с щ м е н , е р и н е , ж ш а р л асасы ц , ж ш бас к,о- сасы ц . А лайда ак,ылды, ой мен бй п м н щ арты кш ы- лырын о л б а с к о с у м ен ар а ла су ай ды н дам айды рой. Е л щ у п п н к а й с ы с ы к ы м б а т ? Ж е м е -ж е м г е кел- ген д е, о с ы с у р а к жен,у1 т ш с . М ен ол а р дь щ 6ipiMeH етен е ар а л а ссам , 6ipiMeH к е р г е н ж ер д е ш у ш р кел есе к е т е м . BipaK 6epiH ж а к с ы бш е м . Оларды сы й лауы м халкы мды сыйлау деп туеш ем . Кызыл сез немесе с а я с а т ы м е м е с, бу л - м е н щ ш ы н п е й Ш м . А раны iHi, iHiHi а га сы й л а м а са , 6ip-6ipiH т ан и ты н к а за к пен 6ip- 6ipiH таны м айты н казак езара сыйласпаса, казакка ауызб1рл1к аспаннан келш конактай ма? Ж еке басты ц ш та р л ы гы н ел суй п ш тш ж еце алмаса, онда ел болуы м ыз екггалай ем ес пе? К а з а к е л ш щ ка й т у к ш р ш д е д е iHici ба р адам га, 6ip карара н да , 6ip-eKi ш к л н ен н е ел1, н е T ipi ай ы р ы л у т у к емес сыяктанады . Ш ынында, олай емес. «Кай жерщ ауы рса, ж аньщ сол ж ерде» дейд1 казак- Кай ш щ нен айырылсан,, ец к ы м бат ш щ сол сияктанады . Дене мYПIeлepiцнiч тугелдей сау Ж Ypгeнiнe не ж етеш ?! Кунде касьщ да ж урген, жаньщнан ж ш табылатын шклерщд1 рана ж а к сы Kepin, жы лы на 6ip рет кана KepeTiH m u ie p iiy u о д а н r e p i к е м с ы й л а у еш кандай 298

I ед1лд1кке ж а тп а й д ы . iHiHi б а га л ау , сы й л а у елдак т у р гы - i: дан гана ж у з е ге а су ы к е р е к . М еселен , м ен Б а й бо сы н о в Дайратпен ж ш кездеспейм щ . T im i ем1р1мде уш -терт- ак рет амандасып ж олыккан болармын. Алайда оньщ о т м е н ете ж ш ж олыгы п турам. Ол - хальщ ты ц em nici, ■ ол ен ай т у eHepiH е т е ж о г а р ы д эр е ж е д е м ец гер ген . | Дауысты да, ш е б е р л й т де сынайты н циы н, курдел1 I эндерд1 ай та ды . Ж ен е с у й с ш ш , б е р Ш п , с о л енд1 ез1 : шыгаргандай ш ын пеш лмен айтады. Оньщ еш - |ен ш ц , эн арц ы л ы енд1 ш ы гар ган цазак,тын, OMip c y p y i. Ондай iHiHi багалай ал м а у - агата с ы н . О л ай та ты н «Алтыбасар», «Дорлан», «Акылбайдьщ ен Ь , «Ай, I бозым», «Бурш тбай», «А ктентек», «Алкарайкек», |тагы баска ла р - ер ен п п е м ш -е р к ш а й та б ер м ей тш эндер. Оньщ шалк,ар дауы сы ата-бабамыздын, ш алкар КецЬйндей кец. Оны тыцдап отырганда, казак бол- ганьща куанасьщ. Дайраттыц (Сырымбети) салганын тывдаган казак ацыратып эн салу дегеннщ кандай болатынын ез ! кулагымен естидь Рамазан Стамгазиев —Дайраттыц ш эш р ть Рамазан Республика сарайында алгаш ж еке кансертш бергенде, жургсзупп Нурлан Онербаев Рамазан ж айында ш ш - piH б1лд1руге Д а й ратты с а х н а га ш а к ы р д ы . Ш ы г ы п бара ж а т ы п Д а й рат: « 9 н сал ган сон,, о сы л а й сал у керек кой!» - дедь Соны ecTirefli 6epi К айратты мен буры нгы дан да ж а ксы Kepin к е т п м . в й т к е ш анандай агынан ж арылган сезд1 inii тар адам елее де айтпайды. вн ер п а зд ы ц а д а м г е р п ш п п ecTin eHepiHe сай бол са , оган iHi м ен ага д а , х а л к ы д а ри за. Рамазан да устазы Кайрат сешлда: оцай-оспак, ж ец ш -ж ел т ендерге еуес емес. Э ннщ киы ны н, ыргагы сан кубылган сикырлысын айту аркылы гана адамнык э н п й л т сыналады. Дауыстыц едемШ гш кудай беред й 6ipaK ол д а у ы сты е з каб1лет1нд1 та н и ты н д ай киындыкка салмасач, тындаушыньщ кулак курышын кандыра алмайсьщ. Дайрат пен Рамазанньщ эш н тывдасам, кецйпмш ц кекж ией кецш сала бергендей се зш ем . О нер KVflipeTi д еген - с о л . Онерл1 eл д iч аты тари хтан е ш п е й д ь Е2л99щ ш ц а ты н euiipM ey yuiiH

Ъексцлтан 9itti>olceb-i^iM_______________________ к ы зм ет ж асап ж урген im m ж а к сы каре алмау - агага кеппршмес мш. 0дем1 ен екен деп, ананы да, мынаны да айта берген 9Н1Ш т у б ш д е е з к олтац басы наы ж а ц ы л а д ы . © й т к е ш ер с а к д а с ал а б ер ген с о н , д а у ы ст ы ц дар а 6iTiMi бузы лад ы . Ал даралыгын сактай бш меген енерпаз кептщ шпнде кем ип п налады. Дайрат пен Рамазан — айтатын енш де, ез дауы сы н да даралай бьлетш энпплер. Секен Турысбековт1 мен гана емес, кулл1 казан мантан етедь Алайда оныц айрынша талант екешн екш щ 6ipi айта ж урм ейдь Н ургисаны д «А та толга- уы нда» буры н ест1меген 6ip ды бы стар бар сыйян- танады, Секеннщ «К ещ л толкы ны нда» да сондай соны дыбы стар бар секьлденш, жанынды айрынша тербейда. Еуропаньщ Равель деген caerepi «Болеро» атты ш ы гарм а ж азган . О ны ты вдап оты ры п , бала- лыктан даналыкка ж етектейтш саликалы, муцды ойга ш омасьщ . С екеннщ де «Кендл толкы ны » - сол тектес ш ыгарма, эр тындаган сайын эр киялдын н у ш а г ы н а б е л е н е сщ . Т ш м е н а й ты п ж е т ш з у MyMKiH ем ес куй ге тусесщ . 0уен мен эуездщ сонш алын эдем! уйлескенш е тац каласьщ. бнердщ ш екйз м ум к ш д тн epiKcie мойы ндап, бай сез1мнщ нуш агына ен есщ де кетесщ . 1ш лерщ нщ енерш е суйсш уден артык баныт та бола ноймас. Т урсы н ж ан Ш апайды да ез катары онш а алга ш ыгары п айта берм ейдь А л мен оньщ ep6ip еншен осы замангы Ceri3 cepiciH кергендей боламын. Сепз cepiHin э р eHi айры нш а. Отаршылдынна карсы ш ауып мерт болган казактьщ баты р кызына арнаган еш «Еайни» да, наранш ыныц нолынан каза болган казак аруы М анпалга арналган «ГауЬартасы» мен «Манпал* эн1 eici ж у з ж ы л бо й ы х а л н ы м ы зд ь щ аузы нан ту сп ей к ел е ж а т н а н эн Tepeci б о л са , Т у р сы н ж а н н ь щ эндер1 де тере эндер. Онын еуендер1 алпыс eni тамырьщды тугел ш ггедь Оньщ «Дарига дэурен», «А рм ан», «Сеуле г у м ы р », «К айран Д арасазы м -ай» ендерш 6yriHri классика деп багалаймын. Ол А рка ендерш щ сазды аснактыгы мен Ж етш удыц незж сарынын уйлесйре бьлгенджтен, жадаш а б т м г е жасалган туындыдай танылады. Онын туындылары - бабамыздын эуеш

I ___________________________________ с/ИфгЗы4дпыц a dm dafoi I мен урпактьщ уш н уйлест1ре бш удщ улгйй, ултты к и болмыстан туган ултты к болмы сты бойына сактаган ; шыгармалар. Оныц ендер1 кевдл кетерудщ емес, || арм андау, ак ы л м ен ой л а у , е к ш у , с а г ы н у , ац сау , I куйзелу, ш аттану сьщылды асыл сез1мнщ бэрш ,| ко зга й д ы . Т ы в д а п о т ы р ы п , с у й с ш е с щ , тац д а н а сы ц , : мунайасын, енмен сейлесш , енмен сырласасыц. Нагыз ендердщ шырмауында калып, узак уакыт ыркынан ш ыга алмайсыц. Адал, абзал сез1мнщ бар екенш к е р ш , 6Lnin, р у х а н и т азар а сы ц . «М у н д а й енерлш ер1 бар халкым кандай бакытты !» - деп тек мактанамын. УЙСШ АСТАНАСЫ ЦАЙДА? К еп адам б1зде к ен е тари х аз д ей д ь Д ателеседь : Bepri тарихтан repi аргы тарихымыз мол. Тары 6ip тари хты козгаудын, peTi кел ш ту р . «У й сш » i деген сезд1 мен бала кез!м нен естш ескен адаммын. ! Ce6e6i б1здщ ру сол у й сш когам ы на ж атады . К ейш «уйсш мемлекетЬ, «уйсш нщ астанасы Чигу каласы» i; дегенд1 о к ы д ы м . «Ч и г у » д е ге н н щ к а за к ш а сы « Ш ы г у » деп угам. Сол Ш ы гу каласы ны ц орн ы деген мацайдан EciK езеш агады . «Ш ы гу » мен «Е сш т щ » 6ip-6ipiMeH байланысы барын кай казак байкамайды? Есш тен ш ы г а сы ц , е с ш т е н KipeciH . Уйсш мен Ш ы гу жайында тарихш ылар да, акын- ж а зуш ы л ар да, ар хеол огта р д а аз а й тк а н ж о к - BipaK ■ Ke6i оны казактан алыстата бередк У й сш казак- j тан алыстаган сайын мен де казактан алыстап бара j жаткандай болам. М ум кш емес кой. У й сш кауым- | дастыгына жататын Албан, Суан, Дулат, Ш апыраш ты, j Ы ст ы , О ш ак ты , С ары у й с ш , С1ргел1 тай п а л а р ы к а за к j бола тура, калайша уйсш м емлекей, онын астанасы Дазакстанда болмайды деген ой унем1 к е к е т м д е журетш . Сол жайында адаскан, кертартпа адамга j 6ipep n inip айттым да, жаздым да. Сейтш ж у р гетм д е, Д а зы бек бе к Т а у асар у л ы н ьщ «Т у п -т у к ы й а н н а н вз1ме ш ейш » атты ш тебш окы ды м . О Kici 1776-ж ы лы -ак уйсш мемлекетшщ астанасы Ш ыгу каласы Тургеннш астында, Елсау би мен оньщ кайтыс болган улы Нулы 301

Ъексцшан Hifhjceb-mu______________________________ ж ерленген ж ерде дегенд1 айты пты. Мен оган сендом. Э д еш ба р ы п о р н ы н керд1м . К асы м д а галы м iHiM Сагатбек М едеубекулы, тагы баскалар болды. Алтын адамды тапцан Бекен аксакал Рахат ауылыньщ ж елкесш де жаткан тепсецге алып келш : «M ine Ш ыгу каласыньщ орны - осы », - деп, топы рак астында жат- кан кала орны н керсеттЬ «Н еге б1зден буры н келген- дерге керсетпед1щ з?», - дегеш мде, Бекец: «Олар Ш ы гуды сураган ж ок, мен керсеткем ж ок », - деп жауап бердь Он ceri3iHmi гасырдагы Дазыбек бек пен ж иы рмасы нш ы гасырдагы Бекецнщ ninipi 6ip жерден ш ыкты . Кемел А кы ш ев А лты н адамды сак деп ж азды , мен оган кум ен KenTipin, у й сш деп ж азды м. «М эдени мура» багдарламасы бойынш а, сол орынды зерттеу каж ет деген оймен П резидентке хат та жаздым. Н азарбаев оган оц ьщ ы лас б1лд1рдь BipaK археолог Карл Байпаков оган токтау салды. «Зерттелмеген» дегенд1 сы лтау е т й . «Зерттелетш нерсеш зерттеу керек кой» деуш ш ер табылмады. Алтын адамныц Елсау кунбидщ улы болуы мумкш екенш менен буры н алгаш жазуш ы Турсын Ж уртбай ез1н1ц «Д у л ы г а » а т т ы га т е б ш д е ж а зд ы . Ke3ipri кунде мен ез басы м бул м еселеш шепплген меселе санаймын. Рахат ауылыньщ устш дега тепсецде жаткан кала орны уйсш мемлекетш щ астанасы Ш ыгу екенш е еш куменденбеймш . Ойткеш солай екеш кене картага б1рнеше рет TycinTi. 2008-ж ы лы А лм аты -М осква 6ipirin «А тлас Туран на старин ны х ка ртах» атты ю теп ш ыгарды . Оган оры с, казак галымдары катысты. Сол Атластыц 46-бетш де ж ене IV -гасы рды (48-бет), VI гасырды (50- бет) керсететш картада Ч игу каласы дел Дазыбек бек жазган, Бекец аксакал керсеткен жерде тур. Ал IV- гасырдагы «П оздние памятники усуней» деген карта да (126-бет) дел осы орынды керсетш тур. Осыныц 6epi уй сш астанасыныц орнын делелдеуге жарамаса, б!здщ гылым деп журген!м!з еркш нщ ы ркында кете берет!н тэлкек болмай ма? Дытай тарихшыларыныц айтуынша, уйсш - сак- ты н M yparepi. Мен оган да сенем. О йткеш сак (скиф) 302

_____________________________ cAI<pjai3btignuH, шкж кфы деп журген Арыс (Анарис - Анахарсис) бабамыз Хан т ещ р ш щ етегш де eMip сурген рой. А та ш еж1ренщ таралтуына Караганда, А к А р ы с, Ж ан А р ы с, Бек А ры с - ynieyi де А р ы с бабам ы зды ц улдары . А р ы с 6i3- д щ fleyipiMiere дейш , Е лсау - б1здщ деу1р1м1зде eMip сурген. Ежелден мемлекет1 болран, астанасы болран ел ек е ш м 1зд 1 в з1м 1з м ой ы н д ай алмай ж а т са к . ж а т ел калай мойындайды? Кеш пендш ер, ж абайылар, оты- р ы к ш ы OMipfli бш м е й в ск е н т у з д ш т е р д е ге н а т т ы эд е ш 6i3re тэрып ж у р г е н д е р ез1м1зд1ц 6LniMiMi3 бен гы лы м ы м ы зды ц олкылырын пайдаланы п келе жат- кан ж ок па? Кашангы сейте бередк кашан гы- ! лымды ез колымызга аламыз? Теуелшз елдщ баласы твуелд1 тарихтан бас тартуы т ш с к ой . К аш ан 6ip- 6ipiM i3fli к у п та п уйренем1з? «Б а с-б а сы м ы зг а б и бо- л ы п » ж у р ген д е, теуелс1зд1п.м 1здщ е ц каж етт1 у а к ы т - тары бекер, бос етш , б1пгетм1з бен укканымыздын, 6epi зая болмай ма? Келешектен корку да керек, уялу ij да к ер ек , м ен щ ш е. Б1Л1МД1ДЕН Ш Ы К Д А Н С 0 3 » ^ Кумга куйылып жатыр. «Ш у аягы - Д урды м», д еу ini ед1 бур ы нр ы л ар . О ны к е ш н г ш е р : «С у а я гы - К урды м », - дейтш . Bepi6ip марынасы - 6ipey: К ур- д ы м га KeTin, i3-Tycci3 ж ога л ы п ж а ты р д еген с е з . Даншама тарихш ы, акын-ж азуш ы тарих туралы, коне казбалар мен ескертш ш тер ж айында жазып ж атады . BipaK с о н ы ц 6ipfle-6ipi Т а р и х ж ен е этн ол оги я институты кызметкерлерш щ кулагына жетпейд1. Ж елге кетедь Оларды институт т1ркемейд1, арты к- кем1н екш елеу, кы скасы , хал ы к 6ip баска сейлейд1, и н сти т у т 6ip б а ск а м р и й л ж ж а са й д ы . А л бук1л к а за к даласы ндагы та р и х и м агл у м атта рд ы 6ip 63i к е р ш - бгпуге каукары ж етпейдь Сейте тура халы к арасынан шырып жаткан мел1меттерге немкурайды карайды. Ж ер п л ш й ж ердщ азды-кепт1 бглетш адамдардыц niKipiHe, ж а н ай ка йы н а к у л а к асп а уы ар к ы л ы , кун сайын кунды деректерд1 б1летш адамдардан айырылып 303

()<■A' / / /ими Н/фусеЬ-цлы____________________________ жаткдны жаныма батады. М ундай мамыражайлылык, менщ ш е, гылымга ете зыянды. М аглуматтарды жыйнамайынша, сонан соц оны 1р ж т ем еш н ш е , т а л да м ай ы н ш а, ж ед ел мен 6epeTiHi мен узак зерттеуд1 каж ет ететш ш сараламайынша, тарихты кенседе оты рып кана дайындап жаткан институтка тек тан налу керек шыгар деп ойлаймын. «Ел аузынан» атты айдармен каншама гезет канша жы лдар бойы ауыз едебиетш е тэн деректерд1 жариялап келдь Соларды Эдебиет жене енер институты жинап, й ркеп , халык керегш е жаратпай ма? Цазакстанда канш ама айтулы адамдарга арналган мураж ай бар. Солардын кай-кайсысы гылыми орта- лы кка айналы п, жаца галымдардын ecyiHe ез улесш косы п ж а ты р ? М ураж ай атаулы ны н 6epi суреттер мен асты ндагы ту сш ш тер м ен ш ектелш ж аты р. Эрине, ол да керек. Алайда, меселен, Ж амбыл муражайында ол туралы жазылган буш л баспасездеп дуниелердщ ен кажетйлер1 м ш детм турде сакталуы керек емес п е? Ж а м б ы л ж а й ы н д а ж а л п а к ж у р т 61ле бе р м е й т ш деректщ 6epi сол муражайдан табылуы керек кой. Сонда ол он-он бес минетте карап шыгатын караша уй емес, айлап, жылдап зерттейтш кара шацыракка ай н а л у ы THic к о й . Гезет-ж урналдарда ж арияланы п ж аткан халы к ni- KipiHe ж а н ы м а ш и д ы . К алай ж а к с ы а й ты л д ы , калай ж а к с ы ж а зы л д ы . BipaK бар г у м ы р ы сол ж арияланум ен бггедь М еселен, й л туралы не 6ip кунды шюрлерда гезет беттерш ен ок ы ды м . А л соган T in 6ifliMi инсти­ туты кевдл аудара ма? Сол материалды йркеп, сактап, гылыми сарапка сала ма, ж ок па? Салмаса, ол и н сти тут енд1 немен айналы сады , й л г е каты сты ш енймдерш кай жагдайга байланысты болады жене оган кейтш шара колданады? Ж алакы алатын, белгШ 6ip багытта к у н д е л н т ж ум ы с ш тейтш гылыми орындар баспагердеп гылыми ш шрлерд1 дер кезш де саралап, дер кезшде туш т- кш дерш ш еш ш отырмаса, онда олар несше гылыми орталык саналады? 304

_______________________________ о/Н ф аЗ и^ ш ц адамда{>ы MeHigine, и н ст и т у т г ал ы м да р ы х а л ы к niKipiHe п п т а р л ы к ж а са м а у ы т ш с . B ip рал ы м iHiM а й т п а к ш ы «акын-жазуш ылардьщ тарих туралы ж азуы тарих беделш туйреде* деп караламауы керек, кайта кай icKe ж ед ел к е щ л б е л у к а ж ет д е п к а р а у ы к е р е к . «Кептеп кетерген ж ук жевдл». Ец басты сы : халык зердесш ен жинаран, 1рш телген би п м зая KeTneyi керек кой. Ж анбарыстын. ж е щ л -ж е л т агымымен ыра бермей, Еылыми орталыктар мен галымдар ел боп жинаган жацалыктарды ж огалтып алмауы керек емес пе? 0лде оцай жолды н одтайлы терш де туртшектемей отыра берген дурыс па? бй ткеш , кудайга ш уш р, ж ау куы п келе жаткан ж ок кой. ЕЛДЩ АТЫ Н ЕР Ш Ы РАРАДЫ ? ЕРДЩ АТЫН НЕ Ш Ы РАРАДЫ ? KiM де бол са кер ген-б1лгенш ен о й туй едо. М ен де сейтем. «Bipin,di, цазац, 6ipin, дос Кврмесец, icmin 6api бос», - дейд1 дана А ба й . Д а за к 6ipaK А б а й д ы н е ок ы м а й д ы , не ай тка н ы н т ы в д а м а й д ы . Белк1м , Keft6ipeyi ура да ал м ай ды . С он д ы кта н 6ipiH 6ipi куп та л а га н д ы , елдек1мд1 «аш керелегендЬ ер л ш , тураш ы л, баты лды к санайды. Д уры сты «дуры с» деп куптай кетуд1 езш е м1н сана йд ы . О ндай т е м е н д ш к е е з ш к ы й м а й д ы . Дайран казарым-ай десещ ш ! 2017-жы лды ц тамы зы нда ейел1м А йзаш , туцрыш ым Лейле, немерем Гулкен - тертеум1з «О кж етпес» шипажайына барып демалдык. Шипажайдын, алдын- дагы калкаш ада оты рганы м ы зда, к асы м ы зга eKi вйел, eKi еркек косы л а кетта. С ураса KeTin, 6ip- 6ipiM i3re ж а р аса KeTTiK. У л к е н е р к е к м е ш м е н т у й д е й 1 курдас болы п ш ы кты . Кей1н сурасты рсам , ауданньщ BKiMi, парлам ент д еп у таты болран б е д е л д ш щ 6ip i екен. Дасындагы адам да сондай атакты . Дурдасым туцгышым да дел мен туцгы ш ы м ды суйген ж ы лы с у й т т ь Сонын 6epi маран ж аксы ы рым к е р ш т , сондыктан арка-ж арка ецглмеге к е и т м . 20-<>08

()n.< if m u I ijii't Bip свзд1 6ip сез турт1п оты ры п, жацында Бекет Тургара-улы деген Ш ы м кенттж азаматпен таныс- канымды ел п Ш ы м кенттж таныстарыма айтып салдым. Оны бурын да сырттай естш журген к ь ciM е к е ш н , 6ipaK бы й ы л С алкам Ж ец гср хан мен Ж алацтес баЬадурге Цазыгурт баурайында ескерт- Kim ц ой г ы зба ц е к е н ш , сога н ор ай арн ай ы м е т 1здеп к ел ш , таны сканы н, Орбулак ш айцасында е й колбасшыныц калай бас косканын бш е тусу ушш, менен Орбулак жагдайын сураганын айтып, Бекет- тщ аты на агалык ризаш ылыгымды да актарып ж1берд1м. - Бекет бауырым, казактыц дадкты eni колбасшы- сына еск ер ттш тургызбак болганьщ ете жаксы. Ал сен Орбулакты к ер д щ бе? Орбулак ж ещ сш ен соц он жы лдан кеш н сол Ж ецгср хан бабаныц Орбулактан он ш акырым ж ерде ш айкас устш де каза болып, У йгентас деген ж ерге жерленген. Соны бьлесщ бе? - деп сурап ем, Бекен: «Ж ецгсрдщ ол арага жерленгенш бйш ейда е к е м », - деда. Ендеш е сол Орбулак пен Уйгентасты ц басына барып кергщ келе м е? - деп ем, «Ойбай-ау, ондай м у м к ш д ж болы п ж атса, кенеки», - деп куанып Kerri. Содан Белжайлауга апарып, Ж ецгср ханныц жаткан ж ерш к ер сеткетм д е, ауданныц еш мш е бурылып: «Бердеулет бауырым, ханныц б е й т мен касындагы каЬарман сарбаздары жерленген мына корымды цор- ш ауга, ханныц басына цоятын еск ер ттш к е канша ц ар ж ы к е т е т ш ш маган айт, 6epiH мен ез мойныма алам. Орбулак ж евдсш е келегс ж ы лы 375 ж ы л то- лады . Ол - ел уш ш улкен мереке. Сол ж ещ ске кол ж е т т з ге н , елу м ы ц ж ауды 600-700 жауынгерд1 бастап карсы ш ыккан бабамыздыц буйтш тас корымда е с к е р у й з ж а ткан ы ел-ж урттан у я т » , - деда. Уш куннен кей ш тагы телепон согы п: «Беке, ауданныц ж М т т е р 1 н в у р е к ы л м а й -а к к о р ш а у ы н д а , ескертк1пх1н д е - б ерш вз1м Ш ы м кен тте ж а са ты п , к е л т н де тауы п, ц о я т ы н а д а м д ар ы н д а - 6epiH е к е п б е р е м ш », - деда. Н агы з азамат екен дегенде, елгс курдасы м: «Е , ол 6ip гаж ап азамат!» — дей алмады. «Ол e3i Ш арапхана 306

_____________________ с/НфгЗм1дп,мц adaMdajm деген жерде туы п-ескен адам. Сол арага ¥лы Отан согысында каза болгандар мен катысцандарга арнап зеул1м е с к е р т т ш орнатты . О ны сы едем к ж а ц сы . Ал ещц Ж алацтес пен Ж ецырге е с к е р т к ш т де сол арага орнатам деу1 - ез атын ш ы гару. Ондай ескерт- Kinrri неге ц а с и е ™ Т у р к ш т а н га ап ар ы п ц ой м ай - ды ?» - деп, «едйщ ш » таныта кетта. Ондай жерде сабырлык, сацтай кояты н т е щ мен бе, шарт ете калдым. Кбайта ата гы н ш ы г а р г ы с ы к е л с е , Т у р ш ст а н г а апарып цойган болар едо. Оньщ у стш е Ц азы гурт та цасиетй жер. Ал Ж алацтес хан турагы Т уртстан - га т е у ет ш кел ген ж о ц , ел1м1зд1 ж а у ц ы р ы п ж а т ы р , соны цоргаймыз деп келд1, еш цолбасш ыны ц ка­ зак даласында 6ipre туруы, сез ж оц, ете - цасиетН nieniiM, - д еп ем , ц у р д а сы м цаЬ ары на ц ат т ы м ш д ь ау деймш , «Ж улдыздар отбасына» Ш ы цгы с хан Ж еркент ещ рш де туы п-ескен деп ж азы псы ц, Ж ер а тта ры н ы ц 6ip-eKi epi6iH е з г е р т ш ж а зс а ц д а , сол ж ер осы деп делелдепсщ , он ы ц 6epi - eTipiK, - деп, тура батыл, еркекке тен етю рлш пен м е т де сойып салды. «Сойып салганда» сойдырып цойып царап отыра берем ба, мен де орнымнан цомдана кетерш ш , кем екке «Реш ит ед-Д иннен», «Ш ы цгы с цаганы ны ц цузауырынан», «Алтын топш ыдан», Цазыбек бек Тауасарулынан, Цазангап Байболулынан, Ж ебенейден, Бичуриннен, тагы басцадан оцыгандарымды айта бастап ем, оны ц eni6ipm e де тоцтай цоймайтын табандылыгын таны тты . А ц ы р ы eKi ейел, е т еркек б!збен ц алж ы ц ц аса к е л ш ц а с ы м ы зг а о т ы р ы п ед1, цабацтарын туйе-муйе цасымыздан кетш ты нды . Ражап цылыц цой. Оныц ойынш а, айтып салу нагыз ер л ж тщ ynrici. Ш ы ц гы с хан туралы ж азы лган т ар и х и т т е п т е р д щ 6ipiH д е о ц ы м а га н . BipaK 6epiH жоцца ш ыгарып nim p айтады. Н еге? О й т к е т ол да ж ер д е ж а тца н адам е м е с, 6 ip ев д р д щ 61л ш д 1, беделд1 ел басц арган Kicici. А у д а н д а , о б л ы ста тал ай - ды аузына царатцан басш ы, республика, ягни мем- лекет дереж есш деы депутат болган адам. 0лдеб1р ж азуш ы ны ц ninipiHe ж ы гы л а кету, cip e, оган улкен 307

<><infiiiMit_ :lliilniii'k(’-i(.ibi т е м е н д е у KepiHreH б о л у к е р е к . Бэлк1м, ба ск а да ce6e6i бар ш ыгар. А лайда мен «Н еге ейтед1?» деген сауалга ез1мше осылай жауап таптым. А л енд1 сол курдасы м айтпацш ы , Бекет, ш ынында, бедел ж и н а у yuiiH ж а н к е п т кы льщ тарга барып ж урген адам ба? Бекет - «Цожаберген жы рау корыныц* курылтай- ш ы сы epi ба сш ы сы . BipaK К^ожаберген бабамыздьщ тш елей урпагы емес. Хан Ж ецпрдщ де жакыны нем есе ж амагайы ны ем ес, Ж алац тес ауы лы на гана ц ан ы ар а л а са ды . А т а -б а б а сы к а за к , ee i д е , ур пагы да казак- BepiMiere сол казакты гы жагы нан гана бауыр. Мен1к е л и курдасымнын, 6ip айтканы - шындык: К^ожаберген ж ы рауды ц «Ел1м-ай!» атты дастанын ез карж ы сы на ш ыгарганы да, Ж алацтес пен Ж ецНрге ескертш ш койгы зганы да, Ж ец п рдщ басына кулпытас орнатканы да - 6epi Б ек еттщ атагын ш ыгарады. Сонда Бекет не icTeyi керек? А тагы н ш ыгармай, атагын euiipeTiH ерекет ж асауы керек пе? Басканы мы салга алмай-ак, мен ез басымды алайын. Роман, певес, ец пм е, макала жазам. Ата- гымды ш ыгарайы н деп жазбаймын гой. Элгшдей КУРДасым а т а г ы н ш ы г а р у yniiH ж а за д ы д ем е с yniiH тук ж азбауым керек пе? Б екет те мен сиякты . Ол да езш щ ж аны калаган iciH, 63i с у й с ш ш атк а р а ты н азам а тты гы н ж узеге асы ры п келедь «К ере алмаган кеп душ панны ц inii к у й сш » д е й п ш бар казакпы з. Б1реудщ inii куйед1 екен деп, Бекет пен Бекен сияктылар бук тусш жатып алса, кере алмастыц кезш е туспей, inii тарлардыц ш типатына ипнбей, Цожаберген бабамыздыц жыры мен б е й т , оны ц урпагы С епз серш щ моласы, Ж алацтес пен хан Ж ец п рдщ ескерткш й, тагы баска кы руар алкауш ысын куткен каси етп ш арамыз жузеге аспай кала 6epyi керек пе? «Ол атагын ш ыгару уш ш ейтга ж ур, буйтш ж ур» деп куцкигдегенше, колыцнан келсе, сен де соган усап атагыцды ш ы гар? Елден алгы сынды ал, эруацтан рух ал. 2017-ж ы лдьщ 17-тамызында Бекет Тургараулы- нын камкорлыгымен Орбулак шайкасы еткен тарихи орыннан, он ш ацты ш ацырым ш ыгыста жатцан

I ___________________________ с'Д1ф1саЗы1Ьпыц admdafm !Уйгентастьщ белш е жерленген Салкам Ж ец пр хан Iб е й т м ен с о л 1653-жылры О тан к о р г а у ш а й к а сы н д а мерт болган сарбаздар коры мы на б ш к тМ 6ip метр ! с е й з ж у з са н ти м ет р бол а т ы н 2 5 0 м е т р к о р ы м TeMip шарбакпен корш алып, Салкам Ж ец п р бейганщ басына уш метрге ж уы к гранит ескертш ш орнатылды. Ол еск ер тйш тщ ашылуна Ш ымкенттен он адам келш курылыс ж умысын тындырса, аш ылу салтанатына он уш адам арнайы келш катысты. Ескертш ш тщ ашылу салтанаты кезш де тебь ренбеген ж урт калмады. Сейлеп турып мен де ершш з кез1ме ж ас алдым. 364 ж ы л бойы кдсынан ары- 6epi ундемей етш келген улы ж ещ ск е ж етш зген 1\" ул ы к ол б а сш ы , у л ы х ан бейАтш е Б ек еттей у р п а гы ескертк1ш белп койып ж атса, оны керш -бйпп, басы- I к,асында ж у р г е н м ен т а с бо л с а м д а , ж 1 би т ш с е й м гой! Мен бабамыздыц ерлптн айты п еске Tycipin ескерткш ж е суйенш турганда, кезш щ ж асы мелт- мелт т е п л in Бекет те кдсы м да турды . Берш е сенбеуге болады, берш еп р ж к е ш ыгаруга болады, ал тамып турган кез жасын калай кермеуге болады? Кез ж ас - ' кещ л д щ ж у р е к т щ ж ария KepceTKimi. У лы сез1мнщ сыртка шыккан сеулесь Бекеттщ де, бер1ш здщ де | бабалар алды ндагы бас ifiyiM ie. Бас и д ш . О сы icTi аткаруга ш амамыз келгенш е m ynip дедш . А тымы зды ‘ ш ыгаргым ы з келд1 ме, жок, па, оны курдастары мы з бш месе, 6i3 б1лмейм1з. Бабалар р ухы колдаса болды I 6i3fli. Bi3fli коргау уш1н ш еш т болган бабалары м ы зга 364 жы лдан кей1н кш псентай гана курм ет жасасак,, | он ы ц т е п Heci айы п? j Тек бабалар е р л т н багалай бш етш Бекеттей бауырым кеп бол гай! Ш ы н тглепм - осы . А ТА ШЕЖ1РЕ Рулы к, тайпалык б1рлш ултты ц ауызб1рл1гше жата ма? Бул - казак уш ш ултты к меселе. Оны тарихи тургы да дуры с уга б ш у ултты 6ipiKTipy болы п табылса, тар ш енберде ж ш -ж ш к е белу улт б1рл1пн ыдырататын к а уш й кару болып шыгады. 309

( irl.r/j тми /////>tj<А г -цпы________________ Казак халды — шеж1ре сыйлап ескен халыд. Ойткеш ондай тврбие отбасынан басталган. 0p6ip ата, ep6ip еке взш щ ата-бабасы хадында дастардан басы нда, отбасы льщ т1рпплш устш де унем1 бэлен атамыз былай деген екен, туген бабамыз тугеншеден ж а д с ы л ы д к е р г е н е к е н тер1зд1 е д й м е ай туд ы едет кы лган. Ондай е д т м е ж адыга ете с1щмд1, ейткеш ж ш кайталанады epi ризаш ылыкпен айтылады, оньщ уст1не осы н ы ум ы тпа деген ескертумен айтылады. Ш еж 1ре н е й з ш е н к1мнен KiM т у ганы н дуалай оты ры п айтылады. Кай атацныд кай заманда туганын, дайтыс болганын делелдеп айта бермейдд сондыктан оны аныктауга кебш есе жазылган тарих кемектеседд Б1зге ж еткен ж азба ш еж1релердщ ш п н д еп ед жуйел1сд заман мен уады тты аныдтай оты рып баян- дай ты н ы - К азы бек бек Тауасарул ы ны д шеж1рес1 М атай атасы нан ж азы п алган «А та ш еж 1ре». К а за к ш еж1рес1 е к е н ш ел1 к е п п ш п к м ойы ндай алмай ж урген ш еж1ренщ 6ipi - буры н «Мацголдьщ К упил шеж1ресЬ> аталып келген, ал ш ы н меншде «Ш ы ц гы с каганны ц кузауы ры » аталатын XIII- гасы р ш еж 1ресь Одан кеш н Кадыргали, Эбигазы, в т е й б о й д а д , М еш Ь у р Ж у с1п , IIIeKepiM , Т ы ны ш паев шеж!релер1 бар. К а зы бек б е к пен IIIeKepiM к а ж ы ш еж1релерш еуел1 кара сезбен баяндап алады да, артынан н еп зп жагдайларды елецмен тагы 6ip баяндап шыгады. А л енд1 К азы бек бек Т ауасарулы ж азы п алган А та шеж1ре не дейд1? Тарих пен шеж1ренщ кандай байланысы бар, соны сез етш кереш к. Keuieri кецес ек1метш щ ата-баба ш еж1ресш айткыза бермейтш зам аны ны ц езш де «А л ты А р ы с» дегенд1 айты п та, ecTin те журет1н е д ж . BipaK он ы д кайдан ш ыккан А ры с екенш аны к-каны к бш е бермейтшб1з. «Откен тари х» деп буркемелеп айтуш ылардыд 63i сол «алты ары сда» езбек й , татарды косы п та таратданы еммде. Сонан сод улы жузд1 А дары с, орта жузд1 Ж анарыс, Kinii жузд1 Б ек ары с деп атайты ны н да ерш м -ерш м айтатын. Т ек неге олай дейтш ш , А ры с дегеннщ дандай магынасы бары н, А д , Ж ан, Бек деп А ры сда неге 310

I оларды п ркеп айтатынын е ш т м еш ю м ге туетщцре I алмайтын. Сейтш жургешм1зде, теуел й зд ж тщ тацы атты. M einhyp Ж у с ш т щ , IHenepiM КУДайбердиевтщ , Мукамеджан Тынышпаевтын; ш еж1ре-тарихын колмен I устап, кезбен оцитын жагдайга ж еттж . Солардьщ 1 соцын ала кеп купияны лак етш зе салган Казыбек бек Тауасарулы бабамызды ц «Туп-туцыйаннан ез1ме 1 ш еш н» атты 1776-жылы жазылган ш тебш Балгабек I Цыдырбекулы агамыз ж ария eTin, шеж1реге де, ! тарихка да царыц кыла салды. Казыбек бек Тауасарулы А та ш еж1реш ез атасы Матай бидщ жазып сацтаган дэптер1 бойынш а баяндайды. Ол ккйнщ жазба ш еж1ресше карасак, б1здщ туп атамыз Кадыр ж эне Калш а деген киллер болып ш ыгады. Ец кене шенДренщ 6epi осы eui кплнщ атымен басталады. М еселен, казак тарихына 6ipa3 ущ лген оры с окы м ы сты сы К рафт т а, Л евш ин де, Решид эд-Д ш нщ «Ж ылнамалар ж инагы на» ту сш ж жазгандар да казак халкынын, бастауы деп осы eKi KicimH, аты н ата й ды , Keft6ipi е ю ад а м д ы 6ipiKTipin «К адиркалча» деп, екеу ш 6ip Kici к ы лы п т а жазады . Калай ж азса да, олардыц ол ш еж 1р ет к азакты ц езш ен жазып алганында кум эн ж ок- Эйткенмен келе-келе i аргы ш еж 1ренщ ез1н к а за к ш eж ip eп Iiл ep i д е у м ы та бастаган. Мэселен, жогарыда айткан M einhyp Ж ус1п те, Шекер1м мен Тынышпаев та К адыр, Калш а деген аталарымыздын, атын атамайды. Д емек олардыц тусы ндагы шеж1реш1лер оны ум ы ткан. Оны ум ы тпай, кезшде жазып калдырган - тек Казыбек бектщ атасы Матай би бабамыз. Матай би XV II-гасы рдыц соцы нда, X V III-гасы рдыц бас кезш де Keeipri А лм аты обы лы сы н а карасты К ерб улак а уд а н ы н ы ц те р ш д е OMip су р г е н . А л т ы н е м е л тауыныц батысында, Бесшатыр ескертю ш терш щ солтустж батысын ала жаткан тау сол бабамыздыц атымен «Матай тауы » аталады. А таконы сы . Кешн бул ара Абылай тукы мы Тезек твреге коны с болган. Матай би коны станганга дей1н ол ещ рд1 К аракоры м ! деп атапты. Ke3ipri кезде ол атауды й л е р казактыц | 03i 6ipa3 гана. К ене атаудыц квлец кесш е уксап , 311

Ъекщлтан ‘Hifjnjceb-wiM ____________________ М атай та у ы н ы ц б а ты с жак, б етш д е Ц а раш окы деген гана елд1 мекен к,алыпты. С ол М атай би ж а зга н , он ы ц HeMepeci К дзы бек бек 6i3re ж етю зген А та шеж1ре бойынш а, Арыс деген бабамыз Ж уман атты атамыздыц баласы екен. Ж ум ан деген кнзден Сабыр, А нары с атты eni ул ту г а н . О л ард ы ц ан асы ш етел д ш бол ы п ты . BipaK А та ш еж 1ре к а й е л д щ к ы з ы е к е н ш а н ы к ата м ай ды . Cipe, уак ы т оза келе ш еж1ренплер одан жацылган, алайда, ейтеу1р, сы рт елдщ перзент1 екенш есте сактап калган. Ол туралы Д азы бек бек Тауасарулы «Туп-тукыйаннан ез1ме ш е ш н » ш те б ш д е бы л а й д ей д к «А р ы с деген Kici ш амадан ты с ipi, ете к у п т , айбатты адам болыпты. М ш е, барлык казактьщ: «Ой, мынау арысым екен», «А р ы стай Kici е к е н », - д ейтош осы дан к алы пты. М ше, б у г ш й 1 1 5 4 -ж ы л ы н д а (1 7 7 6 -ж ы л - Б .Н .) Tipi ж урген к а за к а та у л ы н ы ц ата сы - о с ы Kici. Е уропад а ерекш е ел ьп з, А р ы с у р п а гы м ы з д е й т ш д ер бар. О ны 6i3 0тен екеум1з (М уш зд1 Отеген баты рды айтып отыр - Б. Н.) Д унай д ари ясы ж агасы нан кездест!ргенб1з... Ары сты ц е з а ты А н а р ы с бол га н д е се д ь Hlerneci epкeлeтiп А р ы с атап кет1пт1. Ол ипмд1 Еуропа елдерш де алып, коп г у м ы р ы н 0TKi3in, е з е л ш е к ел ген д е, он eKi- а к ж ы л тур ы п ты ... А ры с акын да, ахун да адам болган. Еуропада керген ен егесш щ ж аксы ж актарын езде- piHin п а тш а л ы гы н а Kiprieyre у м ты л га н . Ол е з ш щ туган агасымен осы ж енш де келгсе алмай мерт болган ... А ры с Еуропаны ез туысканы Токсары диуа- намен 6ipre аралаган. Патш аныц кандай болуыныц керектапн айтамын деп, туы сканына жакпаган (Д а зы б е к б е к Т а у а са р у л ы «Т у п -ту к ы й а н н а н ез1ме ш е- й ш » . 1993-ж . А лм аты , 35,36-бет). Енд1 т а р и х ата сы ата лган , б1здщ fleyipiMi3re д е й ш бес ж у з ж ы л б у р ы н eMip с ур г е н ripen Г ер од от акса кал ды ц ж а зг а н ы н а к а р а й ы к : «А н а х а р си с ке п т е ге н елд1 аралап, е з ш щ керем ет акы л ды лы гы м ен кезге туст1. Д а й та р ж о л д а с к и ф т е р ел1 ш е п н д е о л Геллеспонд аркылы ж узш келе ж атып, Кизикке токтайды. Нак осы кун1 кизиктш тер Дудай - ананык курметш е 312

c^pfcaSuignuH, адамдаЬы салтанатты мереке етш зш жаткан болатын. Анахарсис ейел кудайга, егер ол уш н е аман-есен ж етсе, оны ц курм етш е кизиктш терден кврген дани ж ораларды ц берш жасап курбандык беретшдапн жене салтанатты мереке етшзетшдагш айтып ант бередь Скифияга келген соц Анархарсис купил турде Гилеяга барып (бул жер Ахиллес ат ойнату алацында орналаскан, еркилы агаш турлерш е бай калыц орманды мекен), e3i К изикте керген дани ж ора салтанатын тугел жасайды. Бул кезде Анахарсис ейел кудай бейнесш мойнына тагып алып, тимпанды ургылап еуен ш ы гар д ы , м у н ы к е р ш к ой га н 6ip с к и ф д ер еу С авлий патшага ж етш здь Осы жерге келш А нахарси стщ не icTen ж у р г е н ш кез1мен к ер г ен п а тш а о н ы сад акп ен аты п елт1реда. KyHi бугш ге д ей ш скиф тер А наха рси с туралы сурагандарга, оны бйшейм1з деп ж ауап бередк муньщ 6epi - оньщ Элладада болы п, ж атж ерлш салт-дестурд1 ц абы л д ауы н ы ц Kecipi. А р и а п и ф тщ цамцорш ысы Тимннен есту1мше, А нахарсис скиф патшасы Иданфирстыц немере агасы Гнурдыц улы Ликтщ немерей Спаргапифтщ ш еберей болган. Егер де А нахарсис ш ынында осы патш а еулетш ен ш ы ц ц ан бол са , он ы туга н ага сы н ы ц елтаргенд ш ш 6epi бш ш цойсын. бй ткен! Иданфирс - Савлийдщ улы. Ал А нахарси сп Савлий елтарген» (Геродот. Тогы з ютаптан туратын «Тарихнама». Ленинград, «Н аука» баспасы, 1972-жыл, 108-109-бет. 76-тарау. Аудар- масы «Цазац тарихынан» ш тебш ен, Алматы , 2004). М ш е, eKi заманны ц, е ш елдщ оц ы м ы сты сы ж азы п отырган А нарыс пен А нахарсистщ 6ip адам екеган осы деректен аныц ацгарамыз. Тек Сабырды Савлий дегеш болмаса, калганы делме-дел. Сабыр дегенн щ магынасы «сабырлы» гой, Савлий деген сол сезге уксайды. Арыга терецдесек, бул уксасты к т ш п толыга, молыга туседь Геродотты терецдетейш . Ол бы лай Двйда: « П ел оп он естж тер д е н м ен та гы 6 ip е ц й м е ес- т!д1м. Анахарсист1 Элладага б Ш м алу уп п н скиф патшасы ж1бершт1 (77-тарау). Ж атж ерлш салт- дестурд1 кабылдаганы ж ене эллиндш термен аралас- 313

'бексцлтан Н/ф^еЬ-цлы_______ ________________ чаны унйн, осы адамньщ eMipi осылайш а чырш ыны - нан чиы лды » (сонда, 109-бет. 78-тарау). Тарихты ц шындырына осы салыстырулар да коз ж етш зед ь Дегенмен Грекия ел1нде А р ы с бабамыздьщ болганы рас болса, онда езге де ripen очымыстылары тагы б1рдеме ж азы п кеткен ж оч па екен дегенд1 ерш й з ойлайсьщ- Эрине, жазран. Б1зд1ч fleyipiM i3re д е т и e n i р асы р бу р ы н eMip сурген Лукиан атты очы м ы сты «Скиф немесе ж ат жерлнс д ос» атты ш ыгармасында: «Скифиядан Афинага эл л и н м ед ен и е тш ац сап келген ал га ш к ы адам А нахарсис емес, одан бурын келген Токсарид акылды epi е д е м й ш т унататы н, еч ж а н сы м ш ез-ч улы ч пен едет-руры пты уйренуге чуш тар ж ан болаты н », - деп жазады (аудармасы « К азак тарихы нан » атты кггептен, А лматы , 2004, 130-бет). Д азы бек бек жазран А н ары с - А нахарсис пен Тон сары - Ток,саридтьщ бекерден-бекер ripen очымыс- ты лары ны ч аузы на Ш н бегеш ез-ез1нен тусш шта. Олар ез заманы ньщ вйгйп адамдары бол ран. Демек А та шеж1ре ачикатты айтып отыр. Л укианныч айтуынш а, Анахарсис пен Токсарид й р ек ж ерш де кездеседч патш а тукы мы болгандычтан, Токсарид оны бурыннан бглетш болып шырады. Ол ту р а л ы А н а р ы с т а с ы р т т а й б1лед1 е к ен . Сал-сел apu-6epi ауытчыран ж агдайларды есепке алмасач, ем1рде А нары с, Точсары деген скиф -сач адамыныч болранды гы н, en eyim n тар и хи тулра екен1н Геродот пен Л укиан ны ч ж ене Дазыбек бект1ч жазрандары даусыз дэлелдейдь Лукиан «Анахарсис немесе дене жаттырулары» деген де ш ыгарма жазган. Геродот пен Лукианныч ж азбалары на зер сала оты ры п , 6i3flin «сач* деген атауы мы зды оларды ч бурмалай жазып «скиф * деп кеткенш ангару аса чиын емес. Б1зд1ч flayipiMiefliH I -га сы р ы н д а 0Mip сур ген ripeK оч ы м ы сты сы П лутарх «Д астарчан басындары е ч й м ел ер » деген ш ырармасы ны ч «Ж ет1 данагейд1ц Ti3iM i» та р а у ы н да с а ч -с к и ф й ч д а н а ге ш А нахар си с™ жет1 данагейд1ч 4-чатарында атайды. Бул - улкен 314

I ___________ ____________________ с&р/саЗы‘1дпыц адамда{м ку р м ет ep i ш е те л д ж т е р д щ А р ы с ба б а м ы з д ь щ ак,ы лы мен 6iniMiH м ой ы н д ау ы . А л б1здщ Дву1р1м1зд1ц П -гасы ры н д а ем1р су р г е н п р е к ок,ымыстысы Д иоген Л аэртский «А такты ф и лософ та р дьщ OMipi, 1л1мдер1 м ен н а к ы л се зд ер ! туралы» ш тебш де А нахарсиске ж еке 6ip тарау арнаган. Онда ол: «Анахарсис - ск и ф ,... анасы жагы - нан эллин, сонды ктан eKi тпгдо бйхеда», - д еп , анасы- ньщ шетелдш екенш накты айтып растайды. Казыбек ■ бектщ ж азганын бул да растай: «Б1раз у акы т еткеннен кеш н Анахарсис Скифияга кдйтып оралады, алайда онда... ата салтынан бас тарту ниетш де деген кудш ке у ш ы р а п , ан, аулап ж у р ге н д е е з а г а сы н ы ц ж е б е с ш е н каза табады. Ол елер алдында былай ден и : «Элладада MeHi а к ы л -п а р асат к ор г а п ед1, е з ел1мде к ы зг а н ы ш Курбан етт1». (Аудармасы «К азак тарихы нан», А лм а­ ты , 2004, 168-бет). Карацызш ы, Геродоттан Диогенге д еш н п аралык- та 700 ж ы л еткен, сон ш ам а у ак ы т бабам ы зды ripeK окы мы стылары умытпаган, оны суй сш е зерттеуд1 токтатпаган да. Осыншама ш ындыкты тарих ш ы- дырауынан жарьщка алып ш ыккан Дазыбек бек ба бам ы здьщ кггеб ш е К¥Рм е т б и д а р у д щ ор н ы н а , ка - зактыц душпаны гана ш тейтш эрекетй казактыц e3i icTen: «Б ул негылган етарш к ггеп ?» - деп байба- лам саламыз. Елдш дэреже, ултты к мэдениет деген- нщ децгеш осындай кылыгымыздан кылан бередк еш ш ш ке карай. Сак заманындагы кы зганы ш те- у ел й зд ж заманында да токтам аса, енд1 кай заманда токтайды? Диоген Лаэртский былай дейдк «Кеме табанындагы тактай калывдыгы терт-ак ел1 екенш естш енде, ол: (Ан ары с - Б . Н .) «К ем едеп л ер мен ел1мн1ц арасы терт-ак eni», - депть «Tipiлер мен елш ердщ кайсы сы к еп ?», - деген суракка ол: «Тещ зде ж узш журген- Де РД1 кай ж а гы н а к о с а м ы з ? » , — д е п , к а р сы сур а к п е н жауап кайтары пты », - дейд1 (сонда, 119-бет). А л енд1 Ц а зы бек бект1ц А т а ш e ж ip e c iн e к а р а й ы к . «Б1здщ ба бам ы з А р ы с ел1 к е п пе, Tipi к е п пе деген 315

Ъексцдпшн :Hiifaj<eke,-wbt ___________________ сур а к к а Kepi сурак, берген : «К ем е устш д еп л ерд 1 кай жагы на коссац, сол жары кеп болады. 0й ткеш кеме у стш д еп адам ел1мнен терт-ак ел1 ж ы рак турады рой», - дептъ Я рни кемен1ц ед ен ш д еп тактай терт-ак ел Ь ( «Туп-тукы йаннан ез1ме ш ей ш », Алм аты , 1992, 57-бет). М ш е, осы мысалды ц езш ен-ак ripen Геродот, Л укиан, Д иоген жазган А нахарсис пен Дазыбек бек жазган А та ш еж 1редеп А нары сты ц 6ip адам екенш ап-айкын ейгш енш турран ж о к па? М уны мойындай алмасак, рылымды рылым дей алмайтын мецгурт болраны мы з ем ес пе? Баярыда мал керм еген 6ip адам ботаны керш турып: « Елшкентайлыгы болмаса, туйеден аумайды е к ен », - д е п й гой. Сол курлы жазба тарих пен шеж1ре тарихты салыстыра алмаранымыз ба? Элде елдеб1р кара пигы лмен е д е т салыстыра алмай журм1з бе? А н аха р си стщ скиф , ярни сак екенш ripen окы- м ыстылары 700 ж ы л бойы жазы пты . Сол замандагы сакты ц ceei де б1здщ сез екеш н Геродоттыц мына ж азраны ей й л еп береди «Эллиндер амазонкаларра к а р сы сорыс Ж Ypгiзeдi (Скиф тер амазонкаларды эорпата деп атайды, ол эллинше «куйеуш елйрупп* угы м ы н беред1: «Э ор - куйеу, ал пата - ел й ру*. М у н ы ц ауд а р м а сы н «К а з а к т а р и х ы н а н » KiTe6iHiK 20 04 -ж ы л гы 119-бетш ен алдым). Енд1 Г е р о д о т т ы ц ripen ти п н е аударран с е з ш 6i3 K03ipri к а за к т и п н е ауд а ры п к е р е ш к : «эо р - куй еу» дейд1 о л . Bi3 « е р » дейм 1з. TinT i ай ы р м а ж о к - «П ата - елта р у» д еген Г ер од от , «о п а т » дегендо 6i3 д е е л у деп тусш елпз. «Epi опат болган ейел» деген марынаны «epi оп от деп, ярни «эорпата» деп кы скарты п айтканы болм аса, Kaeipri казак сезш ен кай жер1 айрыкша? С он да 6i3fliK fleyipiMiere д е т и бес ж у з ж ы л буры н, барлыры 25 00 ж ы л буры н магынасы да, айты луы да езгермеген сезд1 айткан скиф -сакты бабамыз деме- ген д е, KiM дейм 1з?! 0 л д е « э о р » д еген « е р » дегенге уксамай ма? Влде «пата» мен «опат» та дел айту ж ок па? 2 5 00 ж ы л бойы сакталган сезге екпелейм1з бе, ризамыз ба? 316

сМр/саЗы1дпыц adaMdafm Б ул аз десенДз, сол Г е р о д о т ск и ф -с а к т а р д ы ц ар- канды сол заманда да «аркан» дегеш н жазады («^ а зак тарихынан», 2004, 130-бет). I Бул делелдерд1 дэлелге санамасак, онда 6i3 тарих | сы йлайты н адамбыз деу1м1з де бекер ш ы гар?! Бул I шындыкты менен кызгануга болар, Ц ззы бек бектен j де кы згануга болар, 6ipaK казак деген халы ктан | кызгануга бола ма? Ол жай кызгану, пендеш ийктщ ш та р л ы гы рана емес, кед1м п ж аул ы к кой! EciK к а л асы н ы ц м ац ы н ан табы лр ан А л т ы н адам- : ныц уйсш ханзадасы Елсау кунбидщ улы Нулы екенш , онымен 6ipre ж ерленген аса курметта адам ; Е лсаудын e3i екенш К азы бек бек к ггебш окы ган Kici : куменденбейдЬ С ол EciK ка л а сы н ы ц ба ты с ж а р ы н да гы Р а х а т ауылыныц устандеп тепсецде жаткан кала орны ертедеп Ш ы ру каласы , ярни уй сш м ем л екетш щ ас- танасы екенш де К дзыбек бек А та шеж1реде ап- анык айтады. Оран сенбейм ш десещ з, 2008-жылры М ескеу мен Цазакстан ралымдары б1рлесш ш ытар- ран «А тл ас Туран на ста рин н ы х к а р та х » атты жинактыц 106-107-бетш де H -V -гасыр картасында «Памятник усуней» деген арада Ч игу каласы дел сол Казыбек бек айткан арада тур. Осы атластыц 46-48-беттерш деы карталарда да Ч игу каласы сол арада керсетш ген. А л 6i3 болсак. «А л ты н адам - сак заманыныц адамы» деген епрйстен 6ip танбай ке- лем1з. А лайда соган сенд1рет1н не дэлел1м1з де, дейег1м1з де ж о к - А л т ы н ада м н ы ц не KHiMi, не бе ш - тш щ агашы арнайы гылыми сараптамадан етпе- ген. TinTi олар К азакстанныц 6ip ж ерш де зерттеуш ь лер уппн сакталмаган да. бй гй п Орбулак ш айкасыныц дел кай арада еткен1н де Казыбек бектщ жазып кеткен шеж1ресше суйене отырып делелдеп таптык- Ш ыцрыс хан ныц ш ы н аты TeMip (ш ы ц ) ек ен ш , хан болып сайланраннан соцры аты Ш ы ц к у з болранын | да аныктап айткан алгаш казак - осы Казыбек бек. , О ны ц А к ы р та с ecKepTKim i м ен М ала йсар ы ж о т а сы н - j дагы расытхана салган (обсерватория) орны туралы 317

Ьекщлишн !11фщке-цлы_________ ________________ айтцаны да аки кат. Онын KiTe6i - казак тарихынын 6ipa3 жерш кайта карататын, кайта багалататын KiTen. Ол жазган 6 ip акикаттыц езьак тарих гылы- мыныц докторы деген атакка ылайык. 9 йтеу1р, алауыз урпагыныц 1штарлыгынан соныц 6epi ел и т л М н е толык жарай алмай келедк Осы жагдайларга карасам, 6i3 ecin келе жаткан елден repi есе алмай келе жаткан елге уксаймыз. вйткеш б1зде рухани б1рлш, мемлекеттш муде тещрепнде топтасу жок. Неге? Елуге тарта тайпадан, б1рнеше жузге жуык рудан шьщкандыгымыздан ба? Уш жузге белшген уш бе­ лек халыкпыз ба? Ж ок- Букш казак - 6ip атадан таралган, оныц алты баласынан шыккан, уш ауы- лынан кебейген халык. Ата шеж1реге карайык. Онда Арыс - Анарыс - Анахарсист1к алты баласы болган дейдп А к, Пан, Ж ан, Бол, Бек, Бал. Солар Алты А рыс аталыпты. Ол, былайша айтканда, «Арыстыц алты баласы» деген сез гана. Бабамыз алты улын ек1-ек1ден еншигесйрш, Ак пен Панды Улы ж уз, йагни Улкен ауыл атаса, Жан мен Болды Орта ж уз, йагни Ортаншы ауыл, ал Бек пен Балды Kiini жуз, йагни Kinii ауыл атаган екен. «Й ази», «иез1 », «йозы» деген сезд! кез1р «ж уз» деп этап, одан сандык магына 1здейм1з, ал шын меншде, ол ертеде - «ауыл», «аймак» дегенге жакын магына берген сез. Букш казак кун1 бупн де осы уш ауылдьщ тутш ш тутет1п отыр. Кез1нде тугелдей дел Арыс деген KiciHiK ез шщцгшен жаралдык па елде соньщ уш баласы билеген елден еркендед1к пе, оны ешк1м айта алмайды, алайда сол еж елп деу1рден 6epi 6ipece араздасып, 6ipece татуласып 6ipre келе жатканымыз - шындык- Буйт1п 6ip атадан гана тараган казактан баска халык тарихта жок- Сондыктан б1здей тату ел елемде ж ок болуга Tnic. Bi3fli 6ipiKTipMeft, 6ipiMi3fli 6ipiMi3re бетенс1ц fleriein журген KiM? 0кем1з белек, шешем1з белек болганмен, бабамыз, улы анамыз 6ip емес пе? BipHenie мыц жыл бурын 6ip екеден, 6ip анадан тараган адамдар калайша 6ip-6ipiHe бетен болады? Агата im кимайтын, iHire ага кимайтын бул ем1рде 318

______________________________ о 44<р1саЗы1дпыц адамдюы кандай кымбат нврсе бар? Ондай кымбат нерсенщ жер бетшде болуы мумкш бе? Bi3 осыны ойламай, умытый кетш журген урпакпыз-ау, cipe? Соны неге умытпайтын урпак бола алмадык? влде бауырдан да кымбат елдене жер бетшде бар ма? Бар болса, ол не? Мумкш емес бар болуы. Bi3 6ip-6ipiM i3fli ез1м1здщ шеж1реге, тарихка суйене отырып тусшбесек, не Еуропадан, не Америкадан елдеб1р б1здщ камымызды ойлайтын данышпан келш: «Эй, сендер 6ip Арыс бабадан тараган урпаксывдар гой, тату болсацдаршы!», - деп айта кояды дегенге епщашан сенбеймш. Казак деген хальщтыц баласы екетм1з рас болса, казак тагдырын тек 6i3 вз1м1з ш еш ем 1з. Элде 6i3fli бабаларымыз бесистен алауыз етш тербиелед1 ме? Ж ок, оган делел жок- KepiciHnie, 6ip атаныц улы екенш б1 лген, курметтеген бабаларымыз 6ipimK баласын eKmmici бауырына санап, ез баласы етш асырай берген. Bip-6ipiHeH бала кызганбаган. Bepi6ip 6ip атаныц баласымыз гой деп алаламаган. TynKi шеж1ре мен 6iere жеткен жазба тарихка ундлсек, улкен ауылдыц (Улы жузд1ц) баласы, Орта ауылга жау емес, Орта ауылдыц (Орта жуздщ) баласы Kinii ауылдыц баласына жау емес, бауыр. Уш бауыр - уш ауыл. Ойткен! олардыц oiteci, атасы, бабасы - езара бауыр. Ynieyi эу бастан 6ip уйдщ, 6ip отбасыныц баласы. Элде менщ айтып отырганым eTipiK пе? Эрине, 6i3fli аздырушы кеп. Бурын да болган, кез1р де бар. BipaK бауыр мен туыс азгырушыларга емес, 6i3re - ез1м1зге —керек емес пе? Адамды да, елд1 де 6 ip iry e cip e ме, ipiTe ме? B ip- 6ipiH екпеге киса да, ел1мге кимаган казактыц урпагы ауызб1рл1ктен артык касиетт1 елдене бар внешне ешкашан иланбаган. А ргы бабаларымыз «у ш се ц , руыцмен» деп 6ipiKKeH, 6i3 «Не керсек те елмен 6ipre кврем1з» деп 6ipiryiM i3 кажет. Мше, меселе осында. Biere бурын бШ м жетпед1. BiaiMi жеткендер б1здей бш1м1 азды аздырды, ай- нытты, 6ip-6ipiMi3re айдап салды, 6ip-6ipiMi3fleH кызгандырды, 6ipiMi3re 6ipiMi3fli карсы койды. в з басымыздыц бакытын орнатамыз деп ж урш , 6ip ата- 319

Ьгксцтлн Яу^/секе-цлы_____________________________________ дан тараганымыз турмак, 6ip ауылдан есш-енген!м1зда де умыта бастадык- 0 ткен1м1зд1 умыткан сайын бауырлыктан да алыстай бастаган екем1з. Соньщ ке- cipiHeH болашактан да, бауырлык кере алмайтын хвлге жетш ш з. вйткеш узак жыл ел1м1з бодан бол- ды. Енд1 ес жыятын жагдай туды. Ал eciMi3fli вз1м1з жыймасак, взгелер келш жыйгызбайды. Ол ушш не керек? 0уел1 ез тШм1зд1 тугендеу керек. Сонан соц тектШ кке тен й рш и йк жасауымыз керек. Оньщ бэр1не табандылык пен шыдамдылык керек. БШмда урпак 6epiH шеше алады. БШмдалш дегеннщ туп Heri3i - биту. «Бшмеген у im e fli» деген бабаларымыз. Bi3 у im in бггтж. Арыс баласыньщ 6ip улы - K in ii ауылдыц перзенй внес Сарай - маган туган ага бола алмаса, А рыс бабаныц 6ip улы - Орта ауылдыц 6ip перзенй Твлен вбдис - маган бауыр бола алмаса, онда «Арыстыц балаларымыз» деп ауыз толтырып айтудьщ не к аж ей бар? Не шеж1ре мен тарихца сену керек, не б1ржола оларды жокка шыгарып делелдеу кажет. Елдщ ipreci, мемлекеттщ ецсес1 , улттыц ауызб1р л т , халыктыц бауырмалдыгы тек тарихи шындыкпен гана шыцдалады. Оны шывдау ез колымызда. Ол yniiH шындьщты бж у - шарт. Сонан сон; оны курметтеу кажет. Бшмей у шшеннен б1ле турып у iniKeH KeniipiMci3. «Т усш у киын туйшдей» менщ ineiniMiM - осы. Адамзаттыц бэрше тен кеп кырлы 6ip жагдайды эл1ме карай айтып шыктым. «ПЬйр imiHfle елгенше, сыртында талау болсын» деген мэтелд1 багдар туттым. Алайда козгау салганым болмаса, еш тец ет шеше койгам жок- Акан cepiHiK Кулагерш елйрген кызганыш халкы- мыздыц да талай кымбатын талкан етй . вкпелесу, кермей кету, сыйламау - 6epi занды, 6epi болады. Тек жауласпауымыз керек. вй ткеш 6i3 - бауырлармыз. Бауырдыц да жаманы болады, 6ipaK жауы болмауы керек. вй тк еш журек - езщ дйй, бауыр - елджь «Адамзаттьщ 6epiH суй бауырым деп!* Бул - улы Абайдыц ce3i. Казакка айткан ceei. Б1зге. Ал 6i3 кэйтем1з? Басымызды изейм1з бе, шайкаймыз ба? 320

МАЦАЛАЛАР « ШЫЦРЫСХАНДЫ КАЗАК КЫЛАМ ДЕУ - ¥ЯТ МЭСЕЛЕ» Дел осылай дед1 6ip тарихшы 6ip баск,осуда. ! Буган, менщше, ренжуге болмайды. Ойткеш б1здщ бЬпми, мадени дережем1з дел осылай. B ipeyiM ie n in ip айтамыз, екшнпапз оган карсы шыгамыз. Ce6e6i карсы шыгу бш м далш саналады. Ал тарихшыньщ тарихшы емеспен Kenicyi ел1м саналады. Ойткенмен менсшбей-ак турып: «Осы немелердщ айтып жургеш не сез, тексерш кереш ш ш », - деп, оныц айтканы мен езщ окыган штептщ nixipiH салыстырып керу тарихшыньщ меденией саналады. Меселенщ шынына келеек, тарихты бурмалап, • тупнускага жугшбей, нейзйзден нейзйз Шыцгысхан- ды зорлап казак кылгалы журген шмдер? Ондайлар бар ма? 1993-жылы Казыбек бек Тауасарулыныц «Туп- тукыйаннан ез1ме ш ешн» атты KiTe6i жарык кергенде, Шьщрысхан меселей ептеп-септеп сез болган-ды. Не казак шеж1ресш бйгмейтш, не Ш ыцгысханныц шын тарихын бьлмейтш журт оган оекырына карады. Ежелден мацгол деп канга сщ ш кеткен адамды ка­ зак шпндеп жалайырга жаткызганы уппн булан- талан болса да, 1776-жылы каза болып кеткен адамды жауапка тарту ешгамнщ колынан келмедь B ipey ондай адам ж ок дед1 , 6 ip ey ол KiTenTi кез1ргшер жазды дедь Оныц 6epi сол кезге тен бййм1м1з бен дережем1з болатын. Енд1 кене кытай талш бшетш, кене nim iriH (иероглифй) оки алатын Т1леуберд1 Обенайулы Шьщрысхан туралы кене кытай ш ппгщ деп жазуды окып, Шыкгысханнык турне жершде туып-ескен, 21-608 321

Ъексщчмп .71 ц1фвке-1у 1ы_____________________ TypiK тШ нде сейлеген, мусылман дш ш устанган адам екенш двлелдеп, двлелд1 жазбаларды кытай тьлшен тшелей аударып кврсете бастап едц Маралбай Ыскакбай кекем13 бастаган 6ipa3 зиялы бул меселеге бул жолы кед!мпдей мен бердь Тьпеубердшщ макаласын Дулат Исабеков «Мвдениет» журналына басты. «Дазак едебиетЬ газет1 де жедел улес косты. Акыры Т1леубердшщ ninipi тарихка улкен тецкерк екелдь BipaK «Дырык Kici 6ip жак. кыцыр Kici 6ip жак* болу б1здщ канымызда бар болып шыкты. Енд1 мен осы «уят меселеге» ез уятымды келденец тартайын. Тарихшымыз дегендер упйн емес, шын мен ei-ipiKTi талдай бш едьау деген кеппллж yniiH. Шыцгысханныц OMipiHe катысты тупнуска саналатын уш колжазба бар: «Мацголдьщ купил шеж1ресЬ>, «Алтын топшы» жене Решид ед-Диннщ «Жылнамалар жинагы». Т1леуберд1 Эбенайулы «Мацголдьщ купил шеж1ресЬ деп журген колжазбаныц шын аты «Шыцгысханныц Кузауыры» eneHiH кытай шппгшен оцып жария eTTi. Мен оган сещцм. Ce6e6i, «Наука» баспасынан шыккан «Алтай тобчи» (Москва, 1973) кггебшщ алгы сезшде тарихшы Н.Д. Шастина «Первоначальное же названия памятника было «Родословие Чингисхана» - Чингис-кагану худжаур, - деп жазды (23-бет). Муны дурыстап айтсак, «Ш ыцгыс цаганныц кузауыры» болып шыкпай ма? Егер бул ескертк1шт1 алгаш аударган адамдар тарихка адал болса, колжазбаныц шын атын неге жасырады? Оны «Дупия шеж1ре» деп атауга кандай кацысы бар? Орыстар оны осы куш «Сокровенная история монголов» «Мацголдыц касиети шеж1ресЬ деп еспеттеп жур. Булай STipiK жазу неге «уят меселеге» жатпайды? Ш ыцгысхан Тем1ршыц кезшде ем1р сурген Буркан тауы. Ke3ipri Мацголия аталатын мемлекеттщ жершде ж оц. Хэнтэй деген тауды Буркан осы болуы керек деп болжайды. Ал болжауды бештетш делелдер1 жок- Алайда Буркан аталатын карагайлы тау Жеркент каласыныц солтустш желкесшде бар екенш мен бала 322

I ______________________________________ с/Уф1саЗы1дг1ыц адамда{т I кез1мнен б1лем. Bipan, оныц Шыцгысханга катысы ; барын мен бертшге дешн бглгем ж оц, солай аталатын тау толып жатцан шыгар деп журе 6epinniH. Тек Тйгеубердонщ кытай талшен аударган «Ш ыцгысхан- нын кузауырын» окып отырып, Тем1ршыцныц ■ Бурканнан кашып барып Турген тауындагы тогайга тыгылганын бглгенде орнымнан ушып турегелд1м. бйткеш Буркан мен Тургеннщ арасы 1 ,5 -2 ша- кырымдай гана жер екеш, демек Ш ыцгысханныц осы Бурканда туып-ескеш маган б1рден елестедь Сейз гасыр бойы аты езгермеген жерд1 енд1 ешшм езгерте алмайтынын б1рден тусшд1м де, Т1пеубердш1 жактап шыга келд1м. Буркан мен Тургеннщ куш бугшге дешн солай аталатынын бите турып ундемей калуым нагыз «уят меселе» болмас па ед1? «Bip сездщ артын 6ip свз туртед1 » деген — рас. Тшеубердшщ аудармасына карап отырсам, маган таныс жер-су аттары тым кеп болып шыкты: жене 6epi де колжазбада жазылган жер ынгайына делме-дел келедь Оныц шпнде TinTi мулдем дау тудырмайтыны да бар. Меселен, Зерен Капшагайдыц Алматы ту- бш деп Цапшагай екенше калай дауласарсыц? Дау- ласайын десец, сол арадан ашуланып кайткан Жамука жол-жвнекей 70-ке тарта Жанысты кырып кетедь Жаныс втеген батырдыц осы к ун й Шецгелд1 мацайында ypiM-бутагымен eMip сургенш, сол арага жерленгенш ежелден бйгем гой. Bip-6ipiMeH киысып турган тарихты калай мойындамассыц. Тшеуберд1 аудармасында Шыцгысханныц С егей деген жерде ац аулап жургеш айтылады. Ол Сегеттщ ipreciHeH мен ауылыма бара жатып, келе жатып жылына елденеше рет етем гой. Жамука мен Шыцгысхан екшпп рет Куйтец деген жерде согысады. Улкенагаш пен Цызылеспе ауылыныц желке тусында Китщ аталатын ацгар бар, еш таудыц ортасындагы узын жазык- Шындап келгенде, Куйтенцц кытай йлш ен Куйтщ деп те аударуга болатын кершедк BipaK м е т Куйтщ деп отырганы осы Китщ екенше иландырган жагдай мынау: Шыцгысханга кемекке келген керей ханы 323

вкоцт т Hyfakeke-WM _______ _____________________ Онхан Откия аркылы Куйтецге келсе, Шынгысхан Керенл1к деген жерден шыгады. Откия деп отырганы осы кун1 Кызылкия аталса, Керенлж деп отырганы Баркернеу болып шыгады. Оган да куменданайын десем, Откия - Кызылкияныд Китщге карай асып TYceTiH 6ip сайы Керейсай деп аталады. Ал керейлер б1здщ жакта жок- Демек, свз ж ок, керей ханы Онхан осы сайга косын тж кен. B epi 6ip-6ipiHe сай келеда. Оны бше турып, niKipiMfli ортага салмасам, нагыз уятсыз мен болмаймын ба? Шынгысхан EKi Белек таудын манында (Телшен- белтак) Аралтебе деген жерде туыпты (Коде Арал, Ходэ Арал делшедц, мен дурысы Коту Арал деп шамалаймын). Кос Котыркай тауынын шыгыс жа- гында Аралтебе бар екенш, оныц Орбулак пен Кызылкиядан 7-8 шакырым гана жерде екенш б1лем гой. Жамукамен 6ipre Шубар деген жерде 6ip жарым жылдай уй iniiMeH конактаган Шынгысхан Бертенщ акылымен онын касынан 6ip тунде кеппп кетш, Керенл1к деген жерге барып коныстанады гой. Bip тунн1н imiHfle Манголиядагы Хэнтэй тауына, ерине, ол кеш ш бара алмайды, ал Аралтебе манындагы Шубардан 15-20 шакырым ж ердей Баркернеуге кеш ш бара алатыны куменс1з. Бул кунде езгеге куменданса да, Мукалидын жалайыр екенше ешк1м кумен келт1рмейд1. Сол Мукали жене Кайшылы деген жалайыр саган косы- ламыз деп, Шьщгысханды Керенл1кке 1здеп келед1. А л жалайырлардыц сол Шынгысхан заманында отыр- ган жер1нде ел1 кунге дешн отырганын Решид ед-Дин анык-канык жазады. Жене Мукали жалайыр екенш, ал Шынгысхан мангол деген fliHi белек, тип белек 6ipey болса, кандай бауырмалдыкпен оган келш косылады? Ш ынгысхан еуел1 ез тайпасыныц ханы болып, Кекнор деген жерде сайланады. Осы кун1 Жасылкел деп аталатын жерд! мен сол ара деп санаймын. 0йткен1 ол жазылган жагдайга сай келедь Айналасы 324

е/Уу!саЗы4дпмц adaMdajm таумен доршалган, тек оцтустш жаты гана атпен келуге болатын жер. Бичуриннщ «Соцгы терт ханньщ тарихы» деген ецбегс бар. Сонда Шыцгысханныц аргы аталарын жалайырлардьщ калай дырганы баяндалады. Себеп 6ipey гана: Алан-Цуа ананыц к уйеуйз туган уш баласынын урпагы езге жалайырлардан асып барады. Содан жалгыз Кайду деген нагашы долында болган 6ip гана бала аман далып, жалайыр адсадалдары елп дандыдол жалайырларды соган б1ржола басыбайлы болсын деген уш м шыгарады. Сол Кайду Карадол деген жерд! жайлады, - деп жазады Бичурин. Сол Карадол кун1 бугшге дейш Карадол аталады. Керей- сайдыц батысында, суы Кектерек езенше кел1п дуяды, KyHi буг1нге дей1н Андас жалайырлар отырган Аралтебеден он шадты шадырым гана жерде. Ал ещц ойлап дарайыд. Ш ыцгысханныц жалайыр- ларга ешдандай датысы ж од болса, оныц аталарын 6ip жалайырлардыц дырып, eKiHHii жалайырлардьщ ол жалайырларга ук1м шыгарып, Тем1ршыцныц аталарына жанашырлыд танытып Heci бар? Соноу мухит туб1нде жатдан мацголдардыц кебейген1, азайганы жалайырларга даншалыдты дажет? Меселе Шыцгысхан араларыныц езге жалайырлардан асып бара жатданында болып турган ж о д па? Казадшалап айтданда, агайынныц асып бара жатданын кере ал- маушылыд дой. Мен, жалпы, Шыцгысханныц жалайыр екешн ертеректен ecTin келе жатдан адаммын. Оныц 6ip ce6e6i: жалайырлар жайлайтын Аралтебе мен б1здщ ел жайлайтын Белжайлау - ортад. EKi таудыц ортасындагы 6ip алдап. Атамныц дарындасы Умине, дызы Тодтар осы Андас жалайырларга узатылган. Сондыдтан 6i3flin уйде жалайырлар туралы ецпме азды-кепт1 болып туратын. Атам Ешмудамбет ecipece Желменде баласы IliuieH туралы кеп айтатын. IlinieH 1921 -жылы атылып кеткен адам. Бейнелеп айтданда, ол - жалайырлардыц Сепз cepici. Сол Шшен вппркул жене Зейнеп деген Андас дыздарымен айтысып 325

vium И ф н с к г - __________________________ калады да, eKi кыз: «Б1здщ бабамыз - Шыцгыс сияк,ты сенщ Бейш епрщ атац ешцашан шыц-куз аталган емес», - дегенде, Шшен орнынан ушып турып: «Ойбай, бабамыздыц аты аталган соц, менщ тоцтамаганым уят болады!» - деп кулдык урады. Бул - ел арасына тараган ещчме. Ал шымкенттщ акын Казангап Байболов: «Ецсегей бойлы ер Еым» дастанында Шыцгысханныц 1ле ещршде туып- ескенш , ацшылыкпен кун кешкен1н шеж1релеп аталарын тарата жырга косады. Жене Цазыбек бек те оны жалайырлардан таратады. Осыныц 6epi epiKcie мен1 мойындатады. Баска усак-туйек жер-су аттарын термелемей- ак кояйын. Енд1 ресми тарихка жуг1ней1н. Решид ед-Динн1ц <■Жылнамалар жинагын» окып керсем, Ш ыцгыс бойында eM ip сурген Онон езеш шыгыстан агады деп анык-канык жазылган. Ал Мацголиядагы Онон деп журген1м1з Онын езеш , картага карасам, оцтуст1ктен тше солтустш ке карай агып жатыр. Бул не деген сез? Онын Онон емес деген сез. Оныц устш е Онын, Онон дегеннщ мацголша магынасын маган мацгол TlniH бшем дегендердщ ешкайсысы TyciH flipin айта алмады. Мен, ез болжамым бойынша, Ононныц туп м эш 0нен дегенге саяды деп ойлаймын. «Н ен», «Улкен» деген сезден туындаган болу керек деп ойлаймын. Бул езеннщ ез аты емес, оныц сипаты деп тухн ем . T L iey6epfli Ононды 1ле дейд1, мен оган цосылам. 1ле Шыцгысхан заманында да 1ле аталган. Картага карал отырып, тагы мынаны салыстыра- йык- Барлык колжазбада Буркан тауы Онан езеншщ басталар тусында дел1нед1, ал Мацголиядагы Онын Бурцан осы болу керек деген Хэнтэй тауыныц дел езшен бастау алады, сейкеспейдь Неге? 0 йткен1 Хэнтэйд1ц Буркан екен1, Онынныц Онон екеш - 6epi eTipiK. Ш ыцгысхан уш езенн1ц бойын жайлаган: Керулен, Турген, 0нен. Решид ед-Динн1ц «Жылнамалар жинагында» Керулен eKi таудыц арасынан агады делшген. Ол мен1цше, Белжайлаудагы TepicaKKaH. 326

сЛЩеаЛмкщыц ш)и.ч ш ы Кене сездердщ этимологиясын зерттеупп галым 0. Нурмагамбетов Цаскелецнщ туп магынасы Каска елец, ягни Каскасу деген сезден езгерген дейдь Олай болса, Керулен деп жургешм1з Kepi елец, ягни Kepi езен деген болып шыгады. Керелец мен Тершакканныц магыналас екенш кез келген казак 6Liefli. Рэшид ед- Диншц жазганына Онон да, Керулен де дел келеда. Ал Мацголиядагы Хэрлэнд1 каншама Керулен деп езгерткенмен, ол да Хэнтэйден басталып, Онынмен багыттас оцтустжтен солтустш ке карай агып жатыр. Бул да сейкеспейдь Bepi сейкеспесе, оларды «уялтып жаткан» ешк1м жок- Онон, Онэннщ 1ле екенш мынадан ацгаруга да болады. 1ле бойлап Шыцгысхан ¥лжа деген ж ердей татарларды шабады. Улжаныц жолында Нараты жотасы бар екен1 айтылады. Ал енд1 картага карайык- 1лен1 ерге бойлай карасак, Кытай жершде Нараты жотасы, оныц жогаргы жагында Кулжа каласы тур. Bepi алдаса да, карта алдамайды гой. Сенбеген адам дереу карай салса болады, сонда «уят меселе» ез- езшен шеопледь Осыншама гылыми дерекке мен бермеген тарих- шымен «уят меселе» жайында айтысып жату маган да уят. 6 з1мнщ туып-ескен ж ер ш д еп осыншама шындыкты бше турып мен шырылдамасам, онда мешц к1м болганым? Тем1ршыцныц басынан кешкен ep6ip окигасы осы ещ рдщ жер-суында жазылып калган, тарихтагы жер-су аттары, каншама езгертш, кубылтып айтса да осы кунга магынасы дел келш отырады. Меселен, т а й ж т т тер (тайчиуды) Шыцгысханды Турген бойын- дагы тогайдан тогыз куннен кешн устап алады. ТайжМттер Онан бойымен оны екетш бара жатканда, кузетпц баланы урып жыгып, Тем1ршыц кашып шыгады да, кутылып кетед1. Турген мен Ононныц жене Бурканныц 6ip-6ipiH e жакын жерде жатканын осы окигадан-ак ацгару киын емес. Тургетм^з - Ycen е з е т , 0 нен1м1з - 1 ле. Меркггтердщ Бертен1 тартып екететш окигасы да осындай. Шыцгысхан Буркей-1рге деген кектеуде 327

Ъексцшшн ЛцЬ/секе-цлы отырады. Ол ара кез1р 1ргетау аталады. Буркей - 1рге деген Ык,-1рге деген магына бермей ме? Турж, оныц iniiHfle к а за к сез! екеш ап-айкын. Китщ жактан келе жаткан меркгггердщ дуб!р!н кутупп ейел 1 ргетауда жатып естид1 де, 6epi Дайшы- ныц бел1 аркылы Бурканга кашады. Арбамен кашып бара жаткан Бертелердщ алдынан мерк1ттер шыгады. Арба im iHfleri Бертеш байкамай, олар 1ргетауга карай кетед1 де, Есугейдщ улкен ейелш атка мщгестарш кайта келед1 де, арба im iHfleri Бертеш мершттер тауып алады. Демек Бертенщ арба iniiHfle екенш Есугейдщ улкен ейел1 айтып койган рой. Кешн онык кайта оралып Бурканга кайтпай коюына да осы KiHeci себеп. 1ргетаудан Дайшыныц бел1 аркылы Баркернеу асып капщан Шьщгысханды меркггтер Бурканга екшелей куып барады. BipaK таба алмайды. Осы жерде туып- ескен мен уш ш осыныц 6epi делме-дел кез алдыма елестеп отырады. Менщ сешмд1 сейлейтгшм сондыктан. Жакында Дытайда туратын Акпар Межит бауыры- мыздьщ «Мукали» атты KiTe6i шыкты. Сонда ол Мукалидыц туган-туыстары шпнде тек немереы Антунныд гана ата-бабасыныц мекеш Алмалыга 6ip оралып сокканын жазады. Мукалидыц ата конысы Алмалы болса, Ш ыцгысханныц мекеш де сол ещрде болады гой, сез жок- А л кене Алмалы каласыныц орны Ж еркенттщ солтустш шыгысында А к Буркан аталатын жерде жатыр, Алмалы ауылыныц мацында. Бул дерекке суйенудщ Heci «уят меселе»? Оны кермеу- бышеу уят емес пе? Жарайды, тарихи деректерд1 де, шеж1ресш делел- деудо де жинап койып, казакы ой мен казакы киялга жол 6epin керелжпп. Ш ыцгысхан fliHi, тип белек мацгол болса, TiHi, даш белек коцырат Дай шешен кызы Бертеш кандай себеппен мацголга 6epyi тш с? Шекжерде, ягни Харазм ipreciHfle eMip cypin жаткан Дай шешен мацгол жершде Тем1ршыц деген 6ipey бар екенш калай бшген? Bip- 6ipiMeH калай сейлескен? Ол кезде коцыраттардыц 328

c/B^caSuignuu а^амдаЬы мусылман екешне мен еш куменданбаймын. вйткеш Шыдрысхан ордасын 1здеп келген еуропалык, Картини мен Рубрук та Эквиус (тарихшылар Exi 6ri3 дейдо, мен Exi езен, ярни Косезен даласы деп ойлаймын) паласы мен Дайылыд каласында царадиндерд1 кезжтардш деп тад иалысады. Мен царациндер дегендо тусшбеген ед1м, сейтсем, еуропалыдтар мусылмандарды солай атаган екен, Германиядагы TypixTepfli кез1р де солай атайды екен. Ежелден жалайырлар жайлаган Exi 0зен (Талды- дорраннан 18 шадырым шырыста, Кексу мен Даратал- дьщ косылран жершде орны жатыр) мен Дайылык ел1 мусылман болса, солардыд как ортасында отырган андастар, ярни Шыцгысхан калайша мусылман бол- майды? Мадрол езгмпнде уш жуз жыл жем болдыд дейд1 орыстар. Соган ж уык отарында болган казакка орыс ceei сщ дк кереует, самауыр, пошта дегендей. Ал уш жуз жыл езгйднде болган мацролдыц канша ceei орысда сщшта? Bipfle-6ip ceei ж ок деуге болады. Есейне, казак ceei каншама! Махмут Дашгаридыц «Typix с езд т н е» дарасад, «ут1к», «каптан» (каптэн), «штан» (шгген), «йорурт», «ж и р», «тауар» - 6epi Typix сездер1 , оный шпнде казак талше жакын сездер. Ал Олжас Сулейменовтщ делелше кулак ассак. мундай сездер 6ip мыцнан асып кетедь Сонда калай болганы? Орыстарды б1рнеше расыр бойы билеген Шыцгыс- ханныд урпагы мадрол емес, казак болганы емес пе? Орыстыд атадты галымы К. Кононов «Русские фамилии туркского происхождения» деген xiTan жазды. Аргы-берг1 орыс атадтысыныд xe6i Typix тект1 екен1н содан б1лд1к. Бул алып-дашты сез емес, рылыми куелж дой. Осыныд 6epiH бьлген адам e3i де ойланбай ма? Оныд устш е кытайшадан Tiney6epfli аударган «Жылнамалар жинарында» Решид ед-Дин уйгыр, татар, мадрол дауымдары тек тур1ктер екен1н ашыд айтдан рой. «Тере» дегеннщ e3i терд1 медзейтш дазад ceei рой. Теренщ 6epi дазадта рана. Осыныд 6epi 61зд1 epixcie ойландырмай ма? Менщше, ойлантура тш с. 329

Шьщгысхан сезш щ «epi бш к, epi терец» деген магына беретш «ш ыц-куз» деген сезден езгерушщ езьак, оныц Teri казак, екенше мецземей ме? Осыныц 6epi бекер болса, онда тарихта Шыцгысханныц болганы да бекер. Маган ец ауыр тиетш ! - осыншама жерд1 казанка шегелеп 6epin кеткен Шыцгысханды ез1м1зден езгеге карай итеру. Шыцгысханга катысты меселенщ ец туйткш жер1 - оныц кайда жерлену1 мен «мацгол» сезшщ пайда болуы. Рылым оны да онша купиялап отырган жок- Т1леуберд1 екеум1з де Шыцгысхан б е й т Алаша ханныц кумбезше жерленген деп жорамалдадыц. Алайда «Алтын топшы» (Алтын немесе «Асыл топтама») штебшде Шынгысханныц суйегш Бурцанга е п з арбамен екелш жерлегею аныц жазылган. Жазылган niKipre кулак асканымыз орынды шыгар деген ойга келд1м. Бурын, Шыцгысхан кезшде, Кексу бойындагы Лабастан Коргаска дешн созылып жатцан тау жалпылай Бурцан аталган. Кос Котыркай тауыныц оц тустж жац ipreciHfle арасы 60-70 кадам eKi улкен оба тур. Тещ репнде езге оба да, беш т те жоц. Карсы бетшде гана усак обалар бар. Бул eKi оба неге оцшау тур? бй тк еш ол, менщше, Шыцгысханныц еке- inemeci Есукей мен 0лец жерленген обалар. Олар ез атамекеншде жерленбегенде, кайда жерленед1? Ал Шыцгысханныц б е й т кайда? Эуел1 Ш ыцгысханныц Ж ош ы касына жерлену1 мумк1н емес1н айта кеткен жен. Ол унпн балаларын жинап алып, Ш ыцгысханныц оларга улес 6epin, есиет айтцан кезш еске алайык- Вцпме Жошыга келгенде, «ол - мерк1тт1ц тукымы» дегенд1 келденец тартып, балалары еке кезшше едепс1здш жасайды гой. Сейтш отырган балалары елген екесш Ж ош ыныц касына калайша апарып жерлей койсын-ау? Сондыктан «Алтын топшыныц* жазганын шындык деп кабылда- ганымыз орынды. Есукей мен 0лец жерленген деп отырган кос обаныц касында каган жерленд1 дейтшдей кернект1 оба жок-

____________________е/МфгЗы{дп,ыц at)mda{m Буркан тау мен Цоргас бойындагы обалардьщ да айрьщша ештемей жок- Тек... Тарихи жазбаларда Шыцгысханньщ аргы ата- бабалары Карацорым деген жерде болтаны жазылады. Ж ер п л ш й карттар ертеде Матай тауы мен Дарашокыны косып Даракорым деп й дегенда айтады. Оны мына окига да куптайды. EHnii белшкенде, e n i агасы KiiniciHe енпп бермей куып ж1бередь Ол Ононныц бойында Колкан деген жерде кус аулап кун кередь Долканы Балкан болу керек. Ол Матай тауы мен Бесшатырдыц кдрсысында, Айгайкумныц шыгысында Мыцбулак деген жер кус аулаура кез1р де колайлы жер. Осылай десек, Даракорым Шыцрысханныц еу бастары атамекеш болып шырады. Матай тауы Алтынемелмен уштасып жатыр. Ал Алтынемелдщ шыгысында Ш ыцрыс сай деген сай жатыр. Ол сайдьщ аузында Нуррали Нусшжановтыц туган ауылы Доланалы жатыр. Сайды журт бекерден-бекер солай атай ма? Сарезектщ шыгысында, Заспан деген ауылдыц шыгыс жак ipreciHfle, Матай тауыныц карсысын- да, солтустЫ ндей Шаган тауына аркасын суйеп улкен 6ip оба жатыр. У л к е н д т Цое Котыркай тауыныц ipreciH fleri еш обадан да дву. Дел осы оба Шыцгысхан жерленген оба болу керек. Ойткеш Шыцгысхан купил жерленбеген. Купил жерленетш- дей ол бандит емес, каган. Оныц жерлеуше жер- жерден, тус-тустан ел басшылары мен ел сыйлылары келген. К°с К °тыркайдыц мацында ондай душм елд1 сыйгызатындай кец жазык жок- Ал Ж екетау - шаганныц о ц т у с т т Матай тауына дешн созылып жаткан жазык. Оны ел Коянкез жазыры дейдь Менщше, осы улкен оба - Шыцрысхан жай тапкан жер. Шнем1зд1 кудай Kem ipciH, ол обаныц уетше мешинемен де, жалу да талай шыктьщ. Биш естш жасадык. Бабамыздыц б е й т н басып журм1з деп ойламадык. Ал ендо «мацрол» сезш щ туп-твркш1 «м ец п ел» деген сезден езгерген деген Хасен Кожахметов im M i3- 331

Ъекщтмн НцЬ/секе-цлы____________ _______________________ д щ niKipiHe мен толы к, посылам. Ce6e6i казак ундес- Tin зацы бойынша «м е д и ел* дегенда «мвдгел» деп айтады. Балаларына улес бергенде, Шыдгысхан кен- жес1 Толыга вз ордасын жене оныд шырыс ж агы н берген. Медгелге ие болган Толыныд и е л т н е кез1рп Мадголия да енген. Будда LniMme елжтеген Толы адырында вз дш ш де, вз Tipm biiriH де толыд путда багындырып, соларра сщ ш кетед1. Оны «Алтын топш ы » анык жазады. Свйтш «мвдгел» «мадгол* деген езгершпен Толы билеген елде далып дойган. Казак жер1, кейб1реу айтып жургендей, Жошы дурган жер емес, Шыцрысханныд eei курган жер. Ол тек ол жерд1 улкен улы Ж ош ыныд басдаруына берген. Ж ош ы Шыдрысханнан бурын елдь Ол - тек вке тапсырмасын орындаушы. Тарихда едглджпен келеек, бу гш п жер-суга ие болып отырранымыз - Ш ыдгысхан ды зметш щ жемнп. Ш ыдгысханныд туып-вскен жер1 кешн Моголстан атанганын Решид вд-Дин де, Дадыррали Жалайыр да жазады. «Мвдгел» сезж дазадтан взгелер1 TyciHe доймаган. Ал «д » дыбысын айта алмайтын парсылар оны «могол» деген. Осыдан барып Моголстан ceei таран кеткен. Сондыдтан тарихи непзге дарасад, «мадгол» ce 3 i мен «могол* сезш щ ортад тершш «мвдгел» болып шыгады. М уныд 6epi — «уят мвееле» емес, i3flemc меселесь 1зденуд1 уят санаган адам 63i уятда далады. АТА-БАБАНЫЦ K03I Ата-бабадды сагынсад, солардыд журш вткен жерш квз алдыда елестету yraiH жайлауга барасыд. 0ке- шешедд1 сагынсад, жайлауга барып, солардыд кезш квргендей боласыд. Б1здщ жайлау Орбулак жадтары Белжайлау деп аталатын к е р й т мекен. Белжайлау деп аталатын ce6e6i, жайлаудыд дад ортасында Итшоды деп аталатын жерде шшкентай бел бар. Сол белд1д бер жагындагы взен 1леге, ар жагында Балдашда тж е агады. Сол жадтары Тершаддан деген взен бар. 332

Олай дей й ш сол езеннен басцасы оцтустш ке, 1леге карай агады, ол жалгыз 63i батыска карай агады. Бул Тершакцанныц басы Каргалыга куяды, одан кейш Кескентерекке, одан Кексуга, Кексу Цараталга, Царатал Балкашка куяды. Бул ейгйй Шыцгысханныц туып-ескен елкесь Аралтебе жак- Жалайыр, андастар туратын жер. Б йд щ жакпен Орбулацтыц арасы сейз- ак шакырым. Мен бул жайлауды ерекше жаксы керетш ce6e6iM, тарихи оцигалар cipecin турган жер. Орбулактан он шакырым жерде Салкам Ж ецйрдщ б е й т жатыр. Басында тас ушлген. Ж ердщ Уйгентас аталуы осы бештке байланысты. Енд1 6ip eKiHimTici ешмдйстщ KecipiHeH бе, 6i3 жакта 6ipfle-6ip ескертшш мемлекет цоргауына алынбаган. М е т ц бала кез1мде керген Салкам Ж ецпрдщ б е й т мал тантал merin бара жатыр. Кед1мй терйб1мен койылган бешт, ортасында Ж ецпр, айналасында батырлары жатыр. 1652-жылгы согыста Салкам Ж ец й р каза тапкан. Бул оййл1 шайкас. Майданда К^арасай батыр калмак контайшысы Батордын, оц колын шауып тастап, кешн сол жарасы аскынып, кайтыс болган. Балаларына: «Царасайдан кегш д! алмасацдар, кер1мде тыныш жатпаймын» деп кетедь BipaK Батор контайшы елгеннен кешн калмактардын e3i алауыз болып, бакталастьщка етш кеткен. Орбулактыц шайкасын журттыц 6epi бшедь Осы 6ip алап Цосцоцырцайдан Бурханга дейш тарихи жерлер. Бурхан деген Шыцрысханныц туып ескен ж ерь Бурханныц 1леге деш нп жер1 Турген тогай деп аталады. Турген деген тез, жылдам агатын езен деген магына бередь Бул 1856 жылы Уйгентасца келш, Шоцан Уелиханов ет- кен жер. Шоцан одан Бурханга келш, жайылымга колайлы жер екешн айтып кеткен. Турген тогайында Тургенкенттщ болранын, сол жерде туйелер1 жога- лып кеткенш айтцан. Тургенкент дегешщз кед1м- ri Ацтабан шубырынды кезш деп 1780 жылдары Райымбек батыр соцры шайцастарын ж урйзген жер. Тургенкентте калмацтыц 6ip батыры турган. Аралбай, Белек, Рыскелд1 деген батырларымен келш , осы 333

Ъексцлтан Иг^ю/секе-цли ___________________ жерден Коргасда дешн дуып тыркан. Осы шайдаста жебеден жараланып, Райымбек жарадар болган. Осы кезде Райымбек кайтыс болды деген дакпырт таран, Коргасда келш далмадтар кел1с1м жасамад болады. «Сендер келкпм жасауга дайындала бер1ндер. Мен оган д е й т жазылам» деп езш щ Емеген деген ем ппсш щ ем ш алган. Емеген деген шрген одтыц уын ауызымен сорып алатын адам екен. Содан жазылып шыгып, 6ip аптаньщ 1ш ш де сол келклмге Райымбек катысады. Бук1л осы кездеп шегарамыз Цоргас, Сумбе 6epi сол Райымбек батырдыц калмактарды куып шыккан шегарасы. Бул 1881 жылы Петербор келнйм1 бойынша бемтппген. Осыныц 6epiH карап отырсад, демалатын жер, epi тарихи мол шеж1рел1 аймак- Шын меншдеп ата-бабанык кезь Кымызын imeciK- Куртын, майын ж ейсщ . Кешпенд1 казакты кез алдыца елестетесщ. Казадтыц курорты —жайлау. Жаныц да, тенщ де демалатын жер. Жайлауды дазадтыц езшдей, кезшдей керем. ШЬЩ БЫ СХАН ТУРАН ЖЕР1НЕ ЖЕРЛЕНГЕН «Шьщгысханды казак кылам деу - уят меселе», - дед1 алматылык 6ip тарихшы. «Сен ана Кытайдан келген Т1леубердш1 жактап шатаспа! Мен Мацголия- дан келгенмш. BepiH ез кез1ммен кергенмш, - дед1 астаналык 6ip тарихшы. Буган, менщше, ренжуге болмайды. бй тк еш б1здщ бипми, медени дэрежем1з дел осылай. BipeyiMi3 niKip айтамыз, екшпим1з оган карсы шыгамыз. Ce6e6i дарсы шыгу биймдйпк саналады. Ал тарихшыныц тарихшы емеспен кел1су1 ел1м саналады. Эйткенмен менсшбей-ад турып: «Осы немелердщ айтып жургеш не сез, тексерш кере- ш ннп*, - деп, оныд айтданы мен езщ одыган штеп- й ц niKipiH салыстырып керу тарихшыныд меденией саналады. Кез келген тарихышыныд ед басты мшдей - тупнусдага немесе жаца niKipre дурметпен дарау. Ондай тарихшыныц табылмауы - дордынышты. 334

_______________________ оЩфаЗык/пыц адамда^м Меселенщ шынына келеек, тарихты бурмалап, тупнусцага жугшбей, нейзйзден непзс1з Шыцгысхан- ды зорлап казак кылгалы журген й м дер ? Ондайлар бар ма? 1993-жылы Казыбек бек Тауасарулыньщ «Туп- тукыйаннан eeiMe шешн» атты KiTe6i жарык кергенде, Шыцгысхан меселеы ептеп-септеп сез болган-ды. Не казак шеж1ресш бшмейтш, не Шыцрысханныц шын тарихын бглмейтш журт оран оекырына карады. Ежелден мацгол деп канга ciKin кеткен адамды казак imiHfleri жалайырга жаткызганы yniiH булан- талан болса да, einKiM 1776-жылы каза болып кеткен адамды жауапка тарту е ш й м н щ колынан келмедь Bipey ондай адам ж ок дед1, 6ipey ол ш теп й кез1рг!лер жазды дедк Оныц 6epi сол кезге тен 61л1м1м1з бен дережем1з болатын. Ещц кене кытай типы бш етш , коне nim iriH (иероглифй) оки алатын T b iey 6 epfli Вбенайулы Шыцгысхан туралы кене кытай пш пгш деп жазуды окып, Шыцрысханныц турш жершде туып-ескен, TypiK йлш де сейлеген, мусылман дш ш устанган адам екенш делелдеп, делелд1 жазбаларды кытай тип- нен тшелей аударып керсете бастап ед1, Маралбай Ыскакбай кекем1з бастаган 6ipa3 зиялы бул меселеге бул жолы кед1мпдей мен бердь Т1леубердшщ мацала- сын Дулат Исабеков «Медениет» журналына басты. «Казак едебией» газей де жедел улес косты. Акыры Тшеубердшщ n in ip i тарихка улкен тецкерш екелдк BipaK «Дырыц K ici 6ip жак, кыцыр K ici 6ip жак» болу б1здщ канымызда бар болып шыкты. Кеп адам Шыцрысханды турш , оныц ш ш д е цият дегенге кел1сед1 де, жалайырга жацындата бастасац ат-тонын ала кашады. Оныц арры тубшде ана жацтыц адамы, ана жацтыц тарихы деген дерт турады. Енд1 мен осы «уят меселеге» ез уятымды келденец тартайын. Тарихшымыз дегендер yniiH емес, шын мен е й р ш й талдай бшедЬау деген кешшлш уш ш . Шыцрысханныц eMipiHe цатысты тупнусца саналатын 335

Ъекщлман H’ yjnlceh-ц л и ___________________________________ Yrn колжазба бар: «Мацголдыц купил nieHdpeci», «Алтын топшы* жене Решид ед-Диннщ «Жылнамалар жинагы». Т1леуберд1 ббенайулы «Мацголдьщ купил шеж1рес1» деп журген колжазбаныц шын аты «Шыцгысханныц кузауыры» екенш кытай шппгшен окып жарил етть Мен оран сещцм. Ce6e6i, «Наука» баспасынан шыккан «Алтай тобчи» (Москва, 1973) ю тебш щ алгы сезшде тарихшы Н.Д. Шастина «Перво­ начальное же названия памятника было «Родословие Чингисхана» - Чингис-кагану худжаур, - деп жазды (23-бет). Муны дурыстап айтсак, «Ш ыцгыс каганныц кузауыры» болып шыкпай ма? Егер бул ecKepTKiniTi алгаш аударган адамдар тарихка адал болса, колжазбаныц шын атын неге жасырады? Оны «Купил шеж1ре» деп атауга кандай какысы бар? Орыстар оны осы куш «Сокровенная история монголов» «Мацролдыц касиетй шеж1ресЬ деп еспеттеп жур. Булей OTipiK жазу неге «уят меселеге» жатпайды? Ш ыцгысхан Тем1ршыц аталган кезде OMip сурген Буркан тауы Keeipri Мацголия аталатын мемлекеттщ жергаде жок- Олар Хэнтэй деген тауын Буркан болуы керек деп болжайды. Ал болжауды бекггетш делелдер1 жок- А лайда Буркан аталатын карагайлы тау Жеркент каласыныц солтустш желкесшде бар екенш мен бала кез1мнен бьлем. BipaK оныц Шыцгысханга катысы барын мен бертшге дейш бшгем ж ок. солай аталатын тау толып жаткан шыгар деп журе 6epinniH. Тек Тшеубердшщ кытай типнен аударган «Шыцгысхан- ныц кузауырын» окып отырып, Тем1ршыцныц Бурканнан кашып барып Турген тауындагы тогайга тыгылганын бьлгенде орнымнан ушып турегелд1м. бй тк еш Буркан мен Тургеннщ арасы 1 ,5 -2 шакы- рымдай гана жер екеш, демек Шыцгысханныц осы Бурканда туып-ecKeHi маган б1рден елестедь Сепз гасыр бойы аты езгермеген жерда енд1 ешшм взгерте алмайтынын б1рден тусшдам де, Т1леубердш1 жактап шыга келд1м. Буркан мен Тургеннщ куш бугшге 336

дейш солай аталатынын бше турып ундемей калуым нагыз «уят мэселе» болмас па ед1? «Bip сездщ артын 6ip сез туртедЬ деген - рас. Тшеубердшщ аудармасына карап отырсам, маган таныс жер-су аттары тым кеп болып шыцты жене 6epi де колжазбада жазылган жер ьщгайына делме-дел келедь Оныц ншнде TinTi мулдем дау тудырмайтыны да бар. Меселен, Зерен Дапшагайдьщ Алматы тубш- д еп Дапшагай екенше налай дауласарсыц? Даула- сайын десец, сол арадан ашуланып кайткан Жамуна жол-женекей 70-ке тарта Жанысты кырып кетедь Жаныс 0теген батырдын осы к ун й Шецгелд1 мана- йында ypiM-бутарымен eMip сургенш, сол арага жер- ленгешн ежелден б1лем рой. Bip-6ipiMeH киысып турран тарихты налай мойындамассыц. Тшеуберд1 аудармасында Шыцрысханныц Сегей деген жерде ац аулап жургеш айтылады. Ол Сегетшщ ipreciHeH мен ауылыма бара жатып, келе жатып жылына елденеше рет етем рой. Жамуна мен Шьщрысхан екшгш рет Куйтен деген жерде согысады. Улкенагаш пен Дызыл- еспе ауылыньщ желке тусында Китщ аталатын ангар бар, е т таудын ортасындагы узын жазык- Шындап келгенде, Куйтещц нытай тЪпнен Шйтац деп те аударура болатын кершедй Bipan м е т К уй й ч деп отырганы осы Китщ екенше иландырран жардай мынау: Шыцгысханга кемекке келген керей ханы Онхан Откия арнылы Куйтенге келсе, Шьщгысхан Керенлж деген жерден шыгады. Отния деп отырганы осы KyHi Дызылния аталса, Керенлж деп отырганы Баркорнеу болып шырады. Оран да куменданайын десем, Отния - Дызылкияньщ Китщге нарай асып тусет1н 6ip сайы Керейсай деп аталады. Ал керейлер б1здщ жакта жон- Демек, сез ж ок, керей ханы Онхан осы сайга косын тжкен. Bepi 6ip-6ipiHe сай келедь Оны бше турып, nhcipiMfli ортага салмасам, нагыз уятсыз мен болмаймын ба? Шынгысхан Eni Белек таудьщ манында Телшен- белтак, Шубар, Аралтебе деген жерде туыпты. 22-608 337

<>' ^ -/ тшн Иф^еЬ-щы______________ ________________ Ж елмешц en e ci Шыцгысханга: «Сен ©нен муранньщ Телщен Белтак, жершде туганда, саган булгын жергек 6epin ед1м», - дейд1 («Купил шеж1ренщ купиясы», Алматы, 2010, 486-бет. Тшеубердшщ аудармасы). Мен осы евдрде туып-ескендштен, 6ip-6ipiH e тел1гендей Кос Котыркай тауыныц ipreciHfle Шубар, Аралтебе деген жерлерд1н, де бар екенш жак,сы бьлемш. Олар Орбулактан 7 -8 шакырым гана жерде. Жамук,амен 6ipre Шубар деген жерде 6ip жарым жылдай уй iuiiMeH конактаган Шьщгысхан Бертенщ ак,ылымен оныц касынан 6ip тунде кешш KeTin, Керенлчс деген жерге барып коныстанады. Bip туннщ ].шшде Мацголиядагы Хэнтэй тауына, ерине, ол кепип бара алмайды, ал Аралтебе мацындагы Шубардан 1 5 -2 0 шакырым ж ердей Баркернеуге Keniin бара алатыны кумэнйз. Бул кунде езгеге куменданса да, Мукдлидыц жа- лайыр екенше еш ш м кумен келйрмейдь Сол Мукали жене Кайшылы деген жалайыр саган косыламыз деп, Шьщгысханды Керенлжке 1здеп келедк Ал жалайырлардьщ сол Шыцгысхан заманында отырган жер1нде ел1 кунге дейш отырганын Решид ед-Дин анык-канык жазады. Жене Мукали жалайыр екеш рас болса, онда д1ш белек, тип белек Шьщгысханды кай женмен 1здеп келед1? Шьщгысхан еуел1 ез тайпасыныц ханы болып, Кекнор деген жерде сайланады. Осы куш Жасылкел деп аталатын жерд1 мен сол ара деп санаймын. вй тк еш ол жазылган жагдайга сай келедь Айналасы таумен коршалган, тек оц тусй к жагы гана атпен келуге болатын жер. Бичуриннщ «Соцгы терт ханньщ тарихы» деген енбей бар. Сонда Шьщгысханньщ аргы аталарын жалайырлардын калай кырганы баяндалады. Себеп 6ipey гана: Алан-Куаныц куйеуйз туган, ягни нурдан жаралган (нирун) уш баласыныч урпагы езге жалайырлардан асып барады. Содан жалгыз Кайду деген нагашы колында болган 6ip гана бала аман 338

_____________________ сАк^мЗмк/пыц admdajm калып, калганын жалайырлар кырып тастайды. Кейш жалайырдьщ аксакалдары балаларды кырып тастаган жалайырларды жазгырып, оларды Кайдуга б1ржола 1 багынышты кылып бередо. Сол Кайду КаРаКОл деген ; жерд1 жайлады, - деп жазады Бичурин. Сол Карак,ол 1 Kyni 6yriHre дешн Каракол аталады. Керейсайдьщ ) батысында, суы Кектерек езешне келш куяды, куш 3 бугшге д е й т Андас жалайырлар отырган Аралтебеден ) он шацты шакырым гана жерде. Ал енд1 ойлап карайык,- Ш ыцгысханныц жалайыр- ларга ешк,андай катысы ж ок болса, оныц аталарын 6ip жалайырлардьщ кырып, екшни жалайырлардьщ ол жалайырларга уш м шыгарып, Тем1ршыцныц аталарына жанашырлык танытып неся бар? Соноу j мухит тубшде жатцан мацголдардыц кебейгеш, азайганы жалайырларга каншальщты кажет? Мэселе Шьщгысхан араларыныц езге жалайырлардан асып бара жатканында болып турган ж ок па? Казакшалап айтканда, агайынньщ асып бара жатцанын кере - алмаушылык кой. Мен, жалпы, Шыцгысханныц жалайыр екенш ертеректен естш келе жатцан адаммын. Оныц 6ip ce6e6i: жалайырлар жайлайтын Аралтебе мен б1здщ ел жайлайтын Белжайлау - ортац. EKi таудыц ортасындагы 6ip алкап. Атамныц карындасы Умине, кызы Токтар осы Андас жалайырларга узатылган. Сондыктан б1здщ уйде жалайырлар туралы ецйме азд ы -к егт болып туратын. Атам Ешмукамбет ecipece Жэлменде баласы Шшен туралы кеп айтатын. Шшен - 1921-жылы атылып кеткен адам. Бейнелеп айтканда, ол - жалайырлардьщ С епз cepici. Сол IlinieH Выпркул жене Зейнеп деген Андас кыздарымен айтысып калады да, eKi кыз: «Б1здщ бабамыз — Шыцгыс сиякты сенщ Бейшег1р атац ешкашан шыц- куз аталган емес», - дегенде, Шшен орнынан ушып турып: «Ойбай, бабамыздыц аты аталган соц, менщ токтамаганым уят болады!» - деп кулдык урады. Бул - ел арасына тараган ецпме. Ал Ш ымкенттш 339

Ъекарпмп Hiilweb-ipiM_____________________ акын Казангап Байболов: «Ецсегей бойлы ер EciM* дастанында Шыцгысханньщ 1ле ещршде туып-еске- нш , аншылыкпен кун кешкенш шеж1релеп атала- рын тарата жырга косады. Жене Цазыбек бек те оны жалайырлардан таратады. Осынык 6epi epiKcie м е т мойындатады. Баска усак-туйек жер-су аттарын термелемей- ак кояйын. Енд1 ресми тарихка жугшешн. Решид ед-Диннщ «Жылнамалар жинагын* окып керсем, Ш ьщ рыс eM ip сурген Онон езеш шыгыстан агады деп анык-канык жазылган. Ал Мацголиядагы Онон деп жургешм1з Онын езеш , картага карасам, оцтустштен т1ке солтустш ке карай агып жатыр. Бул не деген сез? Шьщгысхан eMip сурген Онон ол емес деген сез, онын; устш е Онын, Онон дегеннщ макголша магынасын маган мацгол талш бшем дегендердщ ешкайсысы TyciHflipin айта алмады. Мен, ез болжамым бойынша, Ононньщ туп мен1 внен дегенге саяды деп ойлаймын. «Нен» « Улкен» деген сезден туындаган болу керек деп ойлаймын. Бул езеннщ ез аты емес, онык сипаты деп тусш ем. Т1леуберд1 Ононды 1ле дейдк мен оган косылам. 1ле Шыцгысхан заманында да 1ле аталган. Картага карап отырып, тагы мынаны салысты- райьщ. Барлык колжазбада Буркан тауы Онан езе- нш щ басталар тусында делшедк ал Мацголиядагы Онын Буркан осы болу керек деген Хэнтэй тауыныц дел езшен бастау алады, сэйкеспейдь Неге? бйткеш Хэнтэйд1ц Буркан екеш, Онынныц Онон екеш - 6epi eTipiK. Шьщгысхан уш езеннщ бойын жайлаган: Керулен, Турген, внен. Решид ед-Диннщ «Жылнамалар жи- нагында» Керулен eKi таудын арасынан агады де- лш ген. Ол менщш е, Белжайлаудагы Тершаккан. Кене сездердщ этимологиясын зерттеупп галым 0 . Нурмагамбетов Каскелецшд туп магынасы Каска елен, ягни Каскасу деген сезден езгерген дейдь Олай болса, Керулен деп жургешм1з Kepi елен, ягни Kepi езен деген болып шыгады. KepieneR мен TepicaK- 340

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с -АщмЗыщмц адамщпл данныд магыналас екенш кез келген казак тусш едь Решид ед-Диншд жазганына Онон да, Керулен де дел келедь Ал Мадголиядагы Хэрлэнд1 каншама Керулен деп езгерткенмен, ол да Хэнтэйден басталып, Онынмен багыттас оцтустштен солтустш ке карай агып жатыр. Бул да сейкеспейдь Bepi сейкеспесе, оларды «уялтып жаткан» ешк1м жок- Онон, Онеднщ 1ле екенш мынадан ацгаруга да болады. «Ш ыдгыс каганныц дузауырында: «Ш ыдгыс хан мен Тугырыл хан eneyi Дулж а езенш кулдай аттанган... Татарилар Дусты-Шаты жанындагы Нараты-Шаты жершде корык курган екен», - делшген (Алматы, 2010 ж . 496-бет). Мунда 6epi анык- BipaK Тшеубердшщ аудармасынан баскаларда Дулжаныц < аты 6ipece Улджа, 6ipece Улдзн деп бурмаланып * келген. Ал енд1 картага карайык. 1леш ерге бойлай “ карасак. Дытай жершде Нараты жотасы, оньщ жогаргы жагында Дулжа каласы тур. Bepi алдаса ■ да, карта алдамайды гой. Сенбеген адам дереу карай $ салса болады, сонда «уят меселе» ез-езшен шешхледа. Осыншама гылыми дерекке мен бермеген тарих- ' шымен «уят меселе» жайында айтысып жату маган •> да уят. 0з1мнщ туып-ескен жер1мдег1 осыншама шындыкты 6Lne турып мен шырылдамасам, онда менщ к1м болганым? Тем1ршын,ныц басынан кешкен ep 6ip окигасы осы > ещрдщ жер-суында жазылып калган, тарихтагы жер-су аттары, каншама езгертш, кубылтып айтса да осы кунга магынасы дел келш отырады. Меселен, т а й ж т т тер (тайчиуды) Шыдгысханды Турген бо- йындагы тогайдан тогыз куннен кешн устап алады. Тайж1пттер Онан бойымен оны екетш бара жатканда, кузетпп баланы урып жыгып, Тем1ршыд кашып шыгады да, кутылып кетед1. Турген мен Ононныц жене Бурканныц 6ip-6ipiH e жакын жерде жатканын осы окигадан-ак адгару диын емес. Тургетм1з - Усек езещ, 0нешм1з - 1ле. Меркптердщ Бертеш тартып екететш одигасы да 341

ТЖ аут м н Н ф щ Ь -if /ы_____________________________ осындай. Шыцгысхан Буркей-1рге деген кектеуде отырады. Ол ара кез1р 1ргетау аталады. Бурней - 1рге деген Ын-1рге деген магына бермей ме? Турж, оньщ шйнде казак ce3i екеш ап-айкын. Китщ жактан келе жаткан меркггтердщ дуб1рш кутупп ейел 1ргетауда жатып естид1 де, 6epi Кайшы- ныц бел1 аркылы Бурканга кашады. Арбамен кашып бара жаткан Бертелердщ алдынан м ертттер шыгады. Арба iraiHfleri Бертеш байкамай, олар 1ргетауга карай кетед1 де, Есугейдщ улкен ейелш атка мщгесйрш кайта келед1 де, арба ш ш д е п Бертеш мерюттер тауып алады. Демек, Бертенщ арба ш ш д е екенш Есугейдщ улкен ейел1 айтып койган гой. Кейш оньщ кайта оралып Бурканга кайтпай коюына да осы кш еа себеп. 1ргетаудан Дайшыныц бел1 аркылы Баркорнеу асып кашкан Шьщгысханды м ертттер Бурканга екшелей куып барады. Б1рак таба алмайды. Осы жерде туып-ескен мен уш ш осынык 6epi делме-дел кез алдыма елестеп отырады. М е т ц сешмдо сейлейтш1м сондыктан. Жакында Дытайда туратын Акпар Межит бауы- рымыздын «Мукали» атты KiTe6i шьщты. Сонда ол Мукалидыц туган-туыстары шпнде тек немерес1 Антунныц гана ата-бабасыньщ м е к е т Алмалыга 6ip оралып сокканын жазады. Мукалидыц ата конысы Алмалы болса, Ш ыцгысханныц м е к е т де сол ещрде болады гой, сез жок- Ал кене Алмалы каласыныц орны Ж еркенттщ солтустш шыгысында А к Буркан аталатын жердщ мацында жатыр, Алмалы ауылыныц желке тусында. Бул дерекке суйенудщ ней *уят меселе»? Оны кермеу - бшмеу уят емес пе? Жарайды, тарихи деректерд1 де, шеж1ресш двлелдеуд1 де жинап койып, казакы ой мен казакы киялга жол 6epin керелжпп. Ш ыцгысхан дш к т1л1 белек мацгол болса, Tim, дош белек коцырат Дай шешен кызы Бертеш кандай себеппен мацголга 6epyi THic? Шекжерде, ягни 342

_____ ____________________ . ^llgjat-3bik/iiMii, (Ш мдпры \\ Харазм ipreciHfle eMip cy p in жатцан Дай шешен мацгол жершде Тешршыц деген 6 ip ey бар екенш к,алай бглген? Bip-6ipiM eH налай сейлескен? Ол кезде коцыраттардыц мусылман екенше мен еш кумэндан- баймын. ©йткеш Шыцгысхан ордасын 1здеп келген еуропалык, Картини мен Рубрук та Эквиус (тарих- i шылар Eni 0 r i3 дейдк мен EKi езен, ягни Досезен - цаласы деп ойлаймын) каласы мен Дайылык, (Дойлык ' емес) наласында царациндерд1 к е з й т р д ш деп тан; калысады. Мен царациндер дегенд1 тусшбеген ед1м, сейтсем, еуропалыцтар мусылмандарды солай атаган j екен, Германиядагы турштерд1 кез1р де солай атайды j екен. j Ежелден жалайырлар жайлаган Eni 0зен (Талды- корганнан 18 шацырым шыгыста, Кексу мен , Караталдыц косылган жершде орны жатыр) мен I Кайылык ел1 мусылман болса, солардыц как орта- : сында отырган андастар, ягни Шьщгысхан калайша : мусылман болмайды? | Мацгол езгклнде уш жуз жыл жем болдык дейд1 i орыстар. Соган жуык отарында болган казацца орыс ce3i йцдк кереует, сам а уы р , п ош т а дегендей. Ал уш жуз жыл езпсш де болган мацголдын, к,анша ce3i орысца cininTi? Б1рде-б1р ce3i жок, деуге болады. EceciHe, казак, ceei каншама! Махмуд Кашгаридыц | «TypiK с е з д т н е » карасак, «у тш », «каптан» (каптэн), «штан» (шггэн), «йогурт», «ж и р», «тауар» — 6api ! TypiK c©3flepi, оньщ imiHfle казак талше жакын сездер. ; Ал Олжас Сулейменовтщ делелше кулак ассак, мун- | дай сездер 6ip мыцнан асып кетед1. Сонда калай болганы? Орыстарды б1рнеше гасыр бойы билеген Шьщгысханньщ урпагы мацгол емес, казак болганы емес пе? Орыстыц атакты галымы К. Кононов «Русские фамилии туркского происхождения» деген ютап жазды. Аргы-берг1 орыс атактысыныц Ke6i TypiK TeKTi екен1н содан бшдш. Бул алып-кашты сез емес, гылыми куелш кой. Осыныц 6epiH бшген адам 03i де 343

(н‘карпми tilling<7.ijijiM_ ойланбай ма? Жене де арап саяхатшы Ибн Бабутта Алтын Орданыц ханы 6з Ж ешбекке келгенде оныц туршше сейлегенш жазып, турж сездерш т!збелеп керсетедн Ал Алтын Орданы билеген Шыцгысханныц урпацтары екенше шм кумен келйред1? Оныц устше кытайшадан TLney6epfli аударган «Жылнамалар жинагында» Решид ед-Дин уйгыр, татар, монгол цауымдары тек туржтер екенш ашьщ айтцан гой. «Тере» дегеннщ e3i терд1 мецзейтш цазац сезь Теренщ 6epi цазацта гана. Осыньщ 6epi Шыцгысхан­ ныц ата-тег1н аныдтауга 6i3fli жетелейтш ж ш емес пе! Шыцгысхан сезш щ «epi б т к , epi терец» деген магына беретш «ш ыц-цуз» деген сезден езгерушщ ез1-ац, оныц Teri цазац екенше мецземей ме? Осыныц 6epi бекер болса, онда тарихта Шыцгысхан­ ныц болганы да бекер. Маган ец ауыр тиет1ш — осыншама жерд1 цазацца шегелеп 6epin кеткен Ш ыцгысханды ез1м1зден езгеге царай итеру. Шыцгысханга цатысты мэселенщ ец туйтшл жер1 - оныц цайда жерлену1 мен «мацгол» сезшщ пайда болуы. Рылым оны да онша цупиялап отырган ж оц. ТЪгеуберд1 екеум1з де Шыцгысхан б е й т Алаша ханныц кумбезше жерленген деп жорамалдадыц. Алайда «Алтын топшы» (Алтын немесе «Асыл топтама») штебшде Шыцгысханныц суйегш Онон бойындагы Дэлигун-Болдагца арбага аргымацтарды ж егш алып келгеш аныц айтылады («Алтай топчи», М осква, «Н аука», 1973, 241-бет). «Содан 6epi оныц оралган м ец п рухы хандар мен жайсацдардыц ирегше айналды. Бушл халыцтыц ц аси етйй болды», - деп жазылган онда (Сонда, 242-бет). Алайда оныц суйеп Бурцанда, Алтайда жерленшта деген цауесеттщ де бар екешн ескерте кетедь Егер «Алтын топшыныц» айтцанын неНзге алсак, онда Шыцгысхан езш щ туган жер1 Телireн Белтактыц (Кос Белек таудыц) мацайына екел1п жерленген болып шыгады. «Ш ыцгыс каганныц цузауыры» 1240-жылы жазы- лып б т с е н . Ал Шыцгысхан 1227 жылы цайтыс 344

_______________________ cAltyjatShikjiiыи, аоамсары болган. Соган карамастан, онда Шьщрысханньщ к,айда жерленгеш белгйяз деп жазылран. Бул - сеш м аз жардай. в й т к е т , елгенше 13-ак, жыл етпей жатып хан тупл царашаныц да кайда жерленгеш умытылып кдлуы мумкш емес. Бул, сез ж ок, бурма- ланран маселе. «Алтын топшы» колжазбасы тек 1926 жылы рана табылган. Сондьщтан бул колжазбада Шыцрысханныц кайда жерленгеш бурмаланбаган. Оны бурмалаушылар елдецашан ел in калган. Сон- дьщтан бул колжазбадары мел1метке сенгенд1 жен санаймын. Бурын Шьщрысхан кезшде Кексу бо- йындагы Лабастан К^оргаска дешн созылып жатк,ан тау жалпылай Буркан аталган. Цое ^отыркай тауыныц оцтуетш жак ipreciHfle арасы 6 0 -7 0 кадам eKi улкен оба тур. Тещрегшде езге оба да, беш т те жок- Карсы бетшде рана усак обалар бар. Бул eKi оба неге окшау тур? вй тк еш ол, менщше, Шьщрысханньщ еке-uieHieci Есукей мен 0лец жерленген обалар. Олар ез атамекен1нде жерленбегенде кайда жерленед1? Ал Шьщрысханньщ б е й т кайда? 0уел1 Шыцрысханныц Ж ош ы касына жерлену1 мумкш емесш айта кеткен жен. Ол упйн балаларын жинап алып, Шыцрысханныц оларра улес 6epin, есиет айтцан кез1н еске алайыц. Эцг1ме Ж ош ыга келгенде, «ол - мершттщ туцымы» дегенд1 келденец тартып, балалары еке кезшше едепыздш жасайды гой. Сейтш отырган балалары елген екесш Ж ош ыныц касына калайша апарып жерлей койсын-ау? Сондьщтан «Алтын топшыныц» жазганын шындык деп кабылда- ранымыз орынды. Есукей мен 0лец жерленген деп отырран кос обаныц касында каган жерленд1 дейтшдей кернект1 оба жок- Буркан тау мен I^oppac бойындары обалардыц да айрьщша eniTeMeci жок- Тек... Тарихи жазбаларда Шыцрысханныц аргы ата- бабалары Ьцарацорым деген жерде болраны жазылады. Ж ер гь л п т царттар ертеде Матай тауы мен Цара- шоцыны косып Карацорым деп й дегенд1 айтады. 345

Оны мына оцига да куптайды. Енпи белккенде eKi агасы K iiuicm e енпп бермей куып жiбepeдi. Ол Ононныц бойында Колман деген жерде кус аулап кун кередь Колманы Калкан болу керек. Ол Матай тауы мен Бесшатырдыц карсысында, Айгайкумныц шыгысында Мыцбулак деген жер, кус аулауга Keeip де колайлы жер. Осылай десен, Каракорым Шыцгысханныц эу бастагы атам екет болып шыгады. Матай тауы Алтынемелмен уштасып жатыр. Ал Алтынемелдщ шыгысында Шыцгыс сай деген сай жатыр. Ол сайдьщ аузында Нургали Нусшжановтыц туган ауылы Доланалы жатыр. Сайды журт бекерден- бекер солай атай ма? Сарезектщ шыгысында, Заспан деген ауылдыц ш ыгыс жак, ipreciH fle, Матай тауыныц карсысында, с о л т у с т т н д е п Шаган тауына аркасын суйеп улкен 6ip оба жатыр. Улкендпл Дос Дотыркай тауыньщ ipreciHfleri eKi обадан да дву. Дел осы оба Шыцгысхан жерленген оба болу керек. вй ткеш Шыцгысхан купил жерленбеген. Купил жерленетшдей ол бандит емес, каган. Оныц жерлеуше жер-жерден, тус-тус- тан ел басшылары мен ел сыйлылары келген. Кос Котыркайдыц мацында ондай душм елд1 сыйгы- затындай кец жазык жок- Ал Жекетау - шаганныц оцтуст1п Матай тауына дей1н созылып жаткан жа- зык- Оны ел Коянквз жазыгы дейдй Менщше, осы улкен оба - Шыцгысхан жай тапкан жер. Юнем1зда Кудай KemipciH, ол обаныц устш е мэшинемен де, жалу да талай шыцтык. Бшместйс жасадык. Бабамыз- дыц б е й т н басып журм1з деп ойламадыц. Бул жорамалдыц анык-каныгын енд1 тек археологиялыц казба мен ДНК-ны тексеру гана толык шешед1. Ал енд1 «мацгол» сезш щ туп-теркпп «мвцп ел» деген свзден езгерген деген Хасен К °жахметов ш1м1здщ niKipiHe мен толык косылам. Ce6e6i, казак ундестш заны бойынша «мвцп ел» дегенд1 «мецгел» деп айтады. Балаларына улес бергенде, Шыцгысхан кенжета Толыга вз ордасын жене оныц шыгыс жагын

_________________________ cA'hlm 3biiqiibi}i, adm dafcbt берген. Мецгелге ие болган Толыныц иелшше neeipri Мацголия да енген. Будда Ьпмше елштеген Толы ацырында ез дш ш де, ез йрнплшш де толы к, путца |багындырып, соларга сщ ш кетедь Оны «Алтын топшы» анык жазады. Сейтш «мецгел» «мацгол» j деген езгершпен Толы билеген елде цалып койган. Казак; ж ерь кейб1реу айтып жургендей, Ж ош ы ■ курган жер емес, Шыцгысханныц 03i курган жер. ) Ол тек ол жерд1 улкен улы Ж ош ыныц баскаруына берген. Жошы Шьщгысханнан бурын елдь Ол - тек еке тапсырмасын орындаушы. Тарихка едглдшпен келеек, 6yriH ri жер-суга ие болып отырганымыз - ; Шыцгысхан цызметшщ жемшь Шыцгысханнын, туып-ескен жер1 кешн Моголстан атанганын Решид ед-Дин де, Кадыргали Жалайыр да жазады. «Мецгел» сезш казактан езгелер1 туеше коймаган. Ал «ц» дыбысын айта алмайтын парсылар оны «могол» деген. Осыдан барып Моголстан ce3i тарап кеткен. Сондыктан тарихи непзге карасак, «мацгол» ceei мен «могол» сезш щ ортак терш ш «мецгел» болып шыгады. Муныц 6epi - «уят меселе» емес, 1здешс меселесь 1зденуд1 уят санаган адам 03i уятца калады. Ж0ЦГ1Р ХАН ЖЭНЕ КАРАСАЙ БАТЫР Карасай Алтынайулы - 1598 жылы туып, 1671- жылы 73 мушел жасында кайтыс болган. Аркада Айыртау деген жерге жерленген. Кандыкейлек досы Аргын Агынтай батыр екеуш ел-журт 6ip корымга катар койыпты. Кызылжар каласындагы Карасай мен Агынтай ескертк1ш1н кергенде, оны ескерген урпакца ете риза болдым. Ойткеш ек1 батырдыц достыгы - барша казакка ул п боларлык достык. Сан рет дода согыска тусе журш , еш батыр да жау колынан емес, ез ажалынан елген. Оныц ец басты себебк екеуш щ 6ip-6ipiH коргай бшушде. Казактыц Ата шеж1ресш жазып калдырган Казыбек бек Тауасарулыныц 347