Б. Нұржекеұлы. т15

(нксцлпмп Н/фуснЬ-цпы_________________________ сен дь Сол кезде Султекещ ц жагалайтын туы стар да табыла бастады. «Сенщ ш ын агац менмш », - дейтш бетш егар ш ьщ ты . Естшем де, бш сем де, мен ш та рл ы к ж асамадым. Ce6e6i куш теуге, зорлауга менщ какым жок, ед ь А дам адамды куш теп бауыр ж асай алмайды г о й ? Ж а б ы с к а к т1кенд1 с ш к ш та ст а у он,ай ем ес. Басьщнан сиш ш ец, колыца, колыцнан сш ю сец, етегщ е ж абысады ол поле. Султекец де сондай куйде ж урген ш ыгар деп шамаладым. Эйтпесе Кытайдан е тш келе сап оган бауыр бола кояты ндай ол к1м? - деген сеш м де журд1м. ©3iMe ем ес, Султекеме сещ цм. С ол ceHiMiM ак т а л д ы д а . С у л те к е м ар а м ы зга сы зат TycipreH ж о к . Ж аткан жер1 ж айл ы болсын! Мен Султекемшн, уш ндеп келш1ме, кызым Гулжан- га 6ip fle-6ip р е т ж е к ш , не ж у з б е -ж у з peHiui б1лд1рш керген адам ем еспш . ©йткеш олардын, артында Султекем тур. Сондай жагдайда журген маган кел1шм: «Ол м еш ч кайнагам ем ес», - десе, ал кызы менщ балама: «Сендер 6i3re е ш ю м де ем есш вдер!» десе, мен кандай куйде болар ед1м? Ешкандай да соган бола басымды тауга да урып, таска да ур ы п , тас-талкан болм ас ед1м. © йткеш Султекецнщ маган бауыр болып туганын, бауыр болып елгенш мен ез кез1ммен керд1м, ез журепммен сезд1м, оны ез колы м мен кемд1м. MeHi ей тш м укату ш м ге керек жене не у ш ш керек? Султекецнщ Ерулан атты улы бар. А тасы болган- д ы к т а н , а т ы н e3iM к о й га м . 2 0 1 3 -ж ы л д ы ц кы сы нда Еруланга: «2015-ж ы лы экец . Tipi болса, ж е т т с к е келер едь К айтыс болганына келер ж ылы тамызда он ж ы л то л а д ы . EKeyiH к о с ы п ата п етем1з бе, ж о к ж ек е- ж еке атап етем1з бе, осы бастан ойланып ж ур », - дед1м. «Б1лем, ата, б ш е м », - дед1 ол. Он TepTiHUii ж ы л д ы ц т а м ы зы т ы п -т ы н ы ш е т т ь Мен ез уш мде шелпек nicipin, куран окы ды м да койдым. Содан кузге таман кецЪпм к у п и болы п, «Е-е олардьщ атап ететш ойлары ж о к болса, 6i3-aK достары мы зды ш акы ры п кудайы там ак берейж * - дед1м. Айзаш келш мен сейлессе «Keeip акшамыздыц жагдайы 150

____________________________________::Akr>l(/i.)btl;/ii>'iii. nd/j vnnjijji болмай тур. К е ш тр е к атап ететш ш ыгармыз», - депть Балам Befi6iTTi ш ак,ы ры п ал ы п : « С у л т а н б е к т щ 70- к е келген к у н ш ез1м1з атап е т е ш к » - д еп е м , балам < оны куп кердь Мен еш ю м ге ренжшем де, екпелегем И де ж ок - Ондай сез1м1м ба ягы да е л ш калган секйцц я едь Султекеннщ достарын, устаздарын шакырмай- u ак кояйын, оларды керш , кеципм босар, тек ез д о ст а р ы м м ен куд а л а р ы м д ы ш а к ы р а й ы н д е п , Ti3iMiH ж а са уга д а Kipicin к е т к е м . B ip к у ш KeniKiciH Е рулан : ■ келдь ез1м жа- ! - Ата, екемнщ ж етш с жылдыгын мен саймын. Гулжан кемектеседк —дедь - Ж агдайыц келе ме? - К еледь Keeip ж ум ы сы м ж аксы . С е й т т eKeciHiH ж е т ш с ж ы л д ы гы н С у л т е к е ц н щ улы мен кызы жаксы атап етть А кж азы ктан туыстар да келдь «М аш тан!» «Б еш е!» деген Султекемш н, yHi ы лги мен1ч кулагымда ж уредь О нын бала к у н ы келбет1 менен баска ш м нщ кез алдында калар дейсщ ? в л ш щ м аш ака ты н TipiHiK т а р ту ы - м ш д е т . Ж е й м ш д е т е м ес, бауырлык мшдет. Акжазыктык аппак топырагына аунап ескен Султанбек екеум1зд1 тек ел1м гана аж ы рата алады. Бауыр мен бауырды аж ыраткысы келетш дер бауыр дегенш ц касиетш б!ле м е екен? Бауы р деген - амалсыз 6ip ш етш Kecin тастасац е з калпы на кайтадан келе алатын б1рден-б!р адамныц Myineci. Ж уректен к е ш н п I ж урек десе де болады оны. Машта-ан! - деп С ултекем нщ арты мнан ш ауып келе жатканын ж ш елестетемш . А дасы п кала ма деп карайлай беремш. Bip ж ы лы оган интернаттан оры н тимей калы п, Кекталдагы Темен аганьщ уйш де турып окы ды . Ол уй мектепке жакын, Кектал ауылыныц орталыгында ед1. Тем ен Ц ож а х м етов - У сен б о л ы ст ы ц у р п а гы . А к сары , едем1 Kici efli. 0йел1 У лби ке ж ец гем !з 6ipa3 ж ы л А кж азык аулында бастауыш мектепке сабак бердь КеЙ1н К ек тал га к е ш ш ба рд ы . 151

()/'i,r/j. штн IJjjfvjc^M gm ________________________________ 0 тк е н гасы рды ц ел уш п п жылынын; басында б1здщ «Ж ам бы л» колхозы кенд1р е к й . А ккуды к ауылыньщ 1ле ж а к б е т ш е екта. А к к у д ы к А к ж а зы к т а н том ен, 1леге ж а кы н . Ж а л п ы , б1здщ ж акта камы с еспейтш ж е р ж о к - А к к у д ы к т а д а со л а й . Кенд1рд1 кам ы с б а сы п к ет се, к а м ы ст ы ц к е л е ц к е сш д е калган кенд1р ж аксы оспейдо, сонды ктан камы сты еы рмей отап тастау керек. Ал оны отап тастауга жумыс колы ж е т е бер м ей д к С онан с о ц ба ст ау ы ш м е к т е п т е п 61зд1 камы сты отауга салады. Yium uii класта, май айында, м ен де А к к у д ы к к а б а р д ы м . Б1зд1 бастап барган м угал!мнщ 6ipi - Улбике жецгем1з. Тесе орак тид1 ме олде ез1мнщ олакты гы м ба, камысты кия алмаган орагым тайып кеп камыстыц басын устап турган колы ма ти дь Кан ш ып ете калды. Оны корсетуге уялы п, тагы шабам. Орагым тагы тайы п к етш ш ш кентай бебек саусагыма тида. С ейтш , 7-8 жерден ш апты м. Вершен кан ш ып-ш ып шыгады. Т а гы е ц к е ш п кенд1рд1 к е щ р д е к т е п ж а ткан ы м да ж аны ма Улбике тетей келдь Мугал1м болган соц, ж ецге демей, тетей дейм1з. - О йбай, колы ц а не болд ы ? - дед1 ш ош ы п. фарады да, бет орамалын алып цолымды тацып берда. - У й ге бар да, цолы нды марганцовкамен ж у , не йод жак! - дедь А ккуды к пен А кж азы кты ц арасы 2-3 шакырым ж ер. Ортасынан С арезек-К оргас тасжолы етедк Ж е- неп берд1м. А ккуды кты ц ж елкесш е ш ыккан соц, ц ал ы ц к а м ы ст ы ц iniiMeH ж у р ш А ц ж а з ы к к а бет а л ды м . Ж о л д ы ц eKi 6eTi б ш к к а м ы с, ор тад а арба ж ол - д ы ц ieiHeH б а ск а е ш те ц е к е р ш б е й д ь У ц й р д щ iniiHfle келе жаткандаймын. Алдымнан елденеме шыга келсе, кашып тыгылатын калка да жок- Камыстыц ж ийпгш ен ит тумсы гы етпейдк Кайтып кетуге намыс ж1бермейдк ж уре берейш десем, ел п алдымнан шыга келетш неме ш ыга келсе, кашатын не тыгылатын пана ж оц, ейтсе де теуекел деп кос жудырыгымды туй ш алдым да, тарты п берд1м. Тас ж олга ж еткеш мде, А кж азы гы м алдымнан жарк ете калды. 152

________ ________________________' tlly ja ijb tk jiib in ndaMibijj/ji Улбике жецгем байлап берген беторамалыньщ Кайда ка л ган ы н 6 ip к у д а й б ш м е с е , м ен б 1 л м ей м ш . А л ! колы м ны ц 7-8 ж ерш ен т Ш п туск ен орак,тыц iei сол j ж а к кш н сен та й б о б е п м д е ел1 ба р . К е р ге н са й ы н У л б и к е |ж ец гей eciMe т у с е д ь А я у л ы адам ек ен -а у! К ара т о р ы , ары к вйел едк Балалыкпен багасы н бйш едис кой, кеш н жасырын жазып журген елецдерш окыганда, I] к е п сы р ы н к е ш у к к а н д а й б о л д ы м . С у л т е к е м е д е а рнап елец жазыпты. Оны «Кайындарыма» деп атапты. «М ырзаж т т , аццылдаган асыл теггм, Ы нжыцтау, аман ж црсш К,цралбег1М. в з цандарыц деп edi Эз1ха н тэте, Келмесе де аман болсын Сцлтанбегьм», - дейта. «М ы р за ж тт» деп отырганы — кайны сы Амантай j Кодеков, Томен аганьщ im ci, Кодеков Улбике Алтын эпкем1здщ баласы. 03ixaH деп оты рганы - С ултан бек екеум 1здщ ш е- I шем1з. Улбике мен 03ixaH 6ip рудан, сонды ктан эпке, ciiyii болып сыйласкан. Улбике жецгем1з Усен болыстыц ауылына келш болганын улкен курмет санап, к а с и е т й ат а сы н ы ц т у с ш е KipreHiH д е о л е ц eTin ж а зы п т ы . О KiciHiK к е п сы р ы н 03i о д у н и е г е ке т к е н соц гана бш дпс. Султекемд1 ж акы н кайны сы ретанде сыйлап, езге кайындарынан езгеше корген екен. Оныц келш -кетап ж ургенш де кещ л ш е демеу санапты . О да ауыл адамдарыныц Султекемд1 айрыкш а сыйлаганына куо. АТКОЙЕЫШ АУЫЛ Б1здщ ауыл, байкауым ш а, Kicire ат кой гы ш . Е ж елден сол ай с и я к т ы . б й т к е ш X V I I -га сы р д а OMip сурген Узак батыр бабамызды Узы нмурт атапты. M enin атам Ешмухамбетта Моутал дейтан, Ш ол1мбек атамыздьщ вйел! Кымкяш апамызды К еккоз немесе о р ы с кемп1р дейтан. Ce6e6i K03i к о к е д ь Е п з е к деген бабамызды да, Kosi к ок, on i сары болганды ктан, Орыс деп атап кетапта. IIIeHcipemi к а р т та р с о л а й т у сш д ор едЕ 153

(н'ксщпан 'Нфусеке-^ы___________ Е й зектен еуел1 Хангелд1 туады , Твуке хан Жетасуга келш К вктебе деген ж ерге жайланган ж ылы туыпты. А лбан Ы райымбек баты рдыц атасы Хангелд1 де сол ж ы л ы т у са к ер е к . Суан Х а н ге лд1 о н у ш к е толганда, с оц ы н а н iHici т у ы п т ы . С онда он у ш ж а са р Х ангелдк «Е , м енщ мырзам келдП» - деп куанган екен. Содан ш кпнщ атын Мырзагелд1 койыпты. MeHin атам Турган ны ц Е ш м ухам беи болса, С етзбай деген ю сш щ де Еш мухамбей болды. О ю сш щ езш кермед1м, эй ел ш ел Т эте деупп еда. Со Kici кайтыс болганда, жаназасын ш ыгарып жаткан молда шын атын сурап едк еш ю м бш е коймады. Акыры жакын туы сы Ж айлаубаев М уса карт азан ш акы рып койган атын айтып бердп Нурш а деген апамызды жур1с-турысыныц екш нше карай Дуб1р д еуп п еда. С адыханны ц улы Дасымхан агамы зды , ары кты гы на бола, Ш щ цмкус дейтшб1з. А йтуган ов Н ургож а агамызды А кбаты р, Имангалиев Е р са й ы н а г а м ы зд ы А п п а к д е се к , М эш м хан imMi3fli Б эзен , Ж а н га зи е в Б ер л ин Ш1м1зда ж ен е м е т де Бекен дейтш . К ож акмет Саурыков агамыздьщ кызы Буб1жанды К1з1мке, Экш реж1 атам ы зды ц эйел1 З ейнеп шешем1зд1 ауылдагылар Даракун деупп едп К ож ак м ет ага Ж айбаскан, М ырзахмет ага Дарала- п уш ы к аталса, е ю се зш щ 6ipi «ой , зел1м» болып келетш мектеп директоры Сулеймен Мухамедиевй Зел1м деп атайты н. Толыбаев М ухаметжан атамызды Карасакал, Кулымкамбет атамызды Сарсакал, туйепп Токтарбек- Ti А л ты н тап к ан , 6ip ш ешем!зд1 Сампай десе (Сиыр- д ь щ а с ы гы н С ом п ай д е й т ш к а за к т ы ц о л KiciHi неге Сампай дегенш ел! кунге деш н тусш бей м ш ), 6ip агамызды ары кты гы на бола Ката дептк казак еш- KiHi б ок та га н д а «К а т а к е л п р д е й д й » ал К ата аталган агамыз да арык едь Тагы 6ip агамызды Кара макау дейтш . М еш ш , Итбалык, Тыкыр (еш имда жактыр- майтын, ж аны на ж ан ж уы тпайты н, еш юм м ен са- 154

// 'a »,/!.///>■/\" '\" Ьонкфы I* на спа йты н е з ш щ гана п а йд асы н о й л а й ты н K ici деген магынада), Теке, Ш олак, М акау, Сасык, Кузен деп I аталган киллер де болды. М аган о с ы ат к о й г ы ш т ы к та е н е р д щ 6ip Typi ? секшденедь Осы ат койгы ш тык - б1здщ ауылдыц ауыз едебией i секш дь Байкагыштык та, сьщакшыльщ та, еркелету i д е , б ей н ел еу д е - 6 ep i ба р . Б у л к у н д е б у л е д е т жок,, арк1м е з а т ы -ж е ш м е н ата л а ды . З ам ан е зге р ге н сон;, адамнын мшез1 де езгерген Tepi3fli. М е т ц бала , кез1мде ауы лд а О ц ы лбал а д е ге н ей ел б о л у ш ы ед1 | cipe, олак, Kici болса к ер ек басы нда унем1 ак орамал | болатын езш щ катарлары : «в й , Оцылбала, андагы | орамалывды неге ж умайсыц? » - десе, оган Оцылбала: «Bepi6ip кунге к у й ш оцган со ц , ез1 агары п кетед1» - деп жауап беред1 екен. Бул да б1здщ ауы лга тен м ш ез , болса керек. в й т к е ш Kip ж ум ай ты н , таза ж у р м ей тш не е р к ек й , не ейелд1 керсе «Эй, Оцылбала ц усап не KepiHfli?» —дейтш . К ейде Ж а р ы ц ш а ц ба ба м ы зд ы ц д а а ты е з eciMi ем ес екен1 eciM e тусед1. А за н ш а ц ы р ы п ц о й г а н о ш с ш щ аты Т1леуберд1 деседь Кейб1реулер айтып жургендей ем ес, Ж арыцш актан Албан, Суан, Дулат 6ip еке, 6ip ш еш еден туган. Казыбек бек Тауасарулы Матай атасынан жазып алган А та шеж1реде солай. Тек кенж е Д улатты улы ежем13 Домалац ене бауыры на салы п алгандыцтан, оны ц «статусы » айрыцш алау болган. Т1леуберд1 ба- бамыз туганда жарыц ш еке болып тугандыцтан, Ж арыцш еке аталып ж урш , ацыры Ж арыцш ац деген eciM тур ац тага н . Ж а н ам а ат к о ю едки с о л ба бам ы зда н жалгаскан болу керек. АУЫЛДЫ 03ГЕРТЕТ1Н - АДАМ 1991-жылы ата-бабамыз ацсаган теуелйздш ке Кол ж е т ю з д ж . Ол кезде ауы лды ц А ц ж а з ы к аты умытылып, № 3 ферма аталатын. Кектал атындагы Кой с о вх о з ы н ы ц у ш ш п п ф е р м а сы . А к к у д ы к - eKiHuii 155

(н'ксцлтт Н ф ^еЬ-цт ы_____________________ ферма, Улкенагаш - тертш пп, Кызылеспе - бесшпй. Ауылдьщ 6epi нвм1рлент кеткен. Бурынгы мемлекеттш ж уйе жойылган сон, ел! жаца ж уйе калыптаспаранга деш н ауыл гана емес, буш л Казакстан дагдарды. Бурынгы шаруашылык- тар кеператив болды. А л «Кектал* совхозы Ауыл ш аруаш ылык м и н и стч рл тн щ кол астындагы ш аруашыльщ болгандыктан, ол зац оган журмейтш ед ь А мантай К одеков imMi3 екеум1з А уы л шаруа- ш ы лы ц минист1рл1гше бары п, басш ылармен акыл- дастык. А кы рында олар совхоздьщ курамынан тек ym iH m i ф ер м а н ы гана б е л ш ал у га кел1с1м бердь Сейтш , ауылды белш алдьщ. «Ленинппл ж ас» гозетш е «А кж азы к ауылыныц тарихы » деген макала ж аздым. М аксатым ол ауыл- д ы ц а р г ы -б е р п с ш ж у р т т ы ц eciHe са л у ж э н е ymiH mi ф ерм а деген у ск ы н сы з аттан к уты л у болаты н. Ел а к са к а л д а р ы w i n э к е т т ь К о п у зам ай ау ы л д ы к Kipe 6epiciHe «А к ж а зы к » деп жаркы рата ж азы п койды. Будан кеш н А ккуды кты да, Улкенагаш ты да сейтть ТоуелФ з К азакстанньщ тоуел й з ауы лдары б1рте- 6ipTe e6iH т а у ы п е з T ipm w iriH ту зе й ба стад ы . Б уры нгы дай, 6i3 бала кез1м1зде ем ip сурген а у ы л , енд1 е ш к а ш а н бол м а й т ы н ы н а келе-кел е к е - 3iMi3 ж е т т к в й т к е т а у ы л д ы озгертет1н - адам, ал адамды езгертетш - заман. Заман езгердь Бурын ел калхоз, совхоз болып ортактасы п кун керетш , eHfli ж е к е м е н ш ш т щ за м ан ы ту д ы . Ел e6irep болды . « 0 р ш м е з кун1н ©3i к о р е д Ь д еген с е з ендо о ш м е т к е адам Keperi ж ок дегендей осер erri. Ж ана заманнын ка лай б ол а т ы н ы н emKiM а н ы к та п тусш д 1р е алмады , ейткеш o3i тусш бей тш едк Осындай влара кезен адамдарды аздырып та ж1бердь Сондай куннщ б1ршде «Э бд1райы м а г а н ы ц ж а л г ы з ба ласы н елт1рш KeTinTi* д еген д1 ест1д1м. 0лт1рш к е т у - б1здщ ауылда oMipi болмаган окига. Збд1райы м - А й ы п д еген KiciHiH ж а л гы з баласы . А й ы п , Р ой ке, Н усш к ож а деген агалары мыз кез1нде ж аламен «ха л ы к ж ауы * болы п кеткен екен. Олар 156

_______, ’I k jm ibikjiibtn, fitl/t 'nl/ijjbi жайында кеп мел1мет бы м ей м ш . А л Эбд1райым аганы твп-Teyip б1летш ед1м. 9 т е ж у а с, ете ш ш ш еш л Kici болатын. Балапан ку ш м д е м е ю м ойн ы н а талай кетерген екен. 03i солай дейтш . Радыш апамыздьщ жалгызынан согы с айырса, Эбд1райым баласынан бейб1т к ун д е а й ы р ы л ы п о т ы р . Ц андай OKimniTi! «Беленш енщ баласы ж ол тор ы п, б1реулерд1 тонап- I ты » деген де хабар е с тш м . Б арып-келш ж урш , бул сездщ дауесет екеш н, не бул сездщ рас екенш е квз1мд1 жетк1зд1м. CeftTin ж у р г е н д е , а у ы л ад ам - , дарыньщ ата-бабаларымызга 6ip бел п орнатпад деген н и еттер ш е с т д а м . Pac-eTipiriH б ш у ге А м а н т а й iHiMMeH М ай лы бай iHinepiM fli ж у м са д ы м . Р а с б о л ы п ш ы д т ы . К едес ек1мет1 тайпаны , руды ай туга ты й ы м салды . Оны белш у деп санады. Когамды белш ектейдр ыды- ратады деп есептедь А л, ш ын м энш де, ру - б1рлесудщ табиги Typi. «У iniceд , р уы дм ен » деген мадал — оган айгад. Алайда 6ip заман yuiiH Lnrepiney саналган нэрсе кейшгс заман унин дертартпа болы п ш ыгуы м ум кш . М емлекеттщ ед н е п зп д а т адам саналса, одан кеш н п Tympi - отбасы. Отбасыныц тагдыр-талеш н ерль байлылар езара бала-ш агасымен адылдасып ж едсе, кептеген отбасы н 6ipiKTipin оты рган ауы лды д тагды р- тэл е й ш KiM u ieu iy i к е р е к ? К щ сы нга са л ы п д а р а са д , эр и н е, ауы л aKiMi ш еш у г е т и к . А л а й д а эр а у ы л д а 6ip aniM ж о д , 6ipHeuie а у ы л д ы о р т а д б а сд а р а т ы н 6 ip aniMi бар. Маселен, бурын аудан орталыгы болган Кедтал сиядты улкен ауылмен доса А дж азы д, А ддуды д ауылдарын 6ip гана аш м басдарады . Эр отбасы ны д ез туш ш мен туш ткип (проблемасы) болатын сиядты , эр ауы лды д да езш е тан т у ш т к Ш мен т у ш ш бар. Yin ауылдыд туш ш уш басда болуы да м ум кш . Осы ж а гы н ой л асад , а у ы л д ы б а сд а р у ж у й е ы эл1 жет1лд1ре тусуд1 даж ет етедь Бурын кедес заманында партия жене комсомол уйымдарыныд жаладылы жене жаладысыз басшы- лары болатын. М уше болуш ылар саны белгШ 6ip малшерге жеткенде гана ол уйымга ж аладылы 157

басшылык, берш етш . Улкен ауы л мен шагын ауыл- дардьщ ара ж Ы н , белш м , сол едкп ен аж ы рату да ттм да болуы мумкш . 0йткен1 мулде басшысы жок ауылда ер килы буратартуш ылык пен бейберекеттш оры н алуы ебден м ум ш н. «Гулденсе ауы л - гулденем1з 6epiM i3!», - дегенд1 Б еш м бет М айлин бекер айтпаган. К а за к т ы ч KiHfliri ауы лд а ба йла нганд ы ктан, Цазак мемлекет1н1ц д е и у д е й а уы л д ы к ер к ей ту ге, epicTe- туге ти1с. Басш ы деген - ек1метт1ч кез1 мен кулагы. Ондай кулагы мен кез1 ж ок ауылды еш м ет ойдагыдай баскара ала ма? Оныц ж урек луш лш унем1 дел сезе ала ма? М ш е, осындай ойлар ауыл тагдырына ерйсйз алацдатады. А кж азы к ауылыныц дел ортасына, бурын Акаш салдырган клуб пен кецсеш ч касындагы бактыц орны на кумбездеп Солтангулдыц урпактарына белы койылды . Оны орнатуга осы А кж азы кта туы п-ескен К улмухам бетов М айлыбай, М усаев Эз1макын улкен улес косты. Ескертк1шт1н аш ылуына Алматыда туратын ауыл- дастармен катар Ж еркенттж жерлестер, жазушы- лар Кед1рбек С ейзбаев, Цуанышбай Курмангалиев, CepiK 0бд1 р ай м овта р ш а к ы р ы л д ы . 0 c ip e c e ка за кты н тучгы ш ескери генералы Сабыр Рахимовты ц зайыбы Б^уралай жецгем1зд1н е с к е р и к ш м м е н к е л ш , С абы р екеуш е байланы сты окигалар мен естелж терд! айт- канын ж уртш ы лы к зор ынтамен тывдады. Соцы- нан 0лтай Ы скаков агамы зды ч уш нен ата-баба- л а р ы м ы зд ы ч р у х ы н а ба гы ш т а п ас iniTiK. Сейтш , бул ара ауылдьщ медени орталыгына айналды. Еч басты сы : ауылдастар ел катарлы ж урт екен1н ж а к с ы с е з щ д ь Ж и ы н г а аудан eKiMi, е зг е де аудан басш ылары каты сты . Соныч 6epi ауылды саяси жагынан да, медени жагынан да оятты . Улкен мемлекетт1ч белш еп екендерш е ауыл адамдарыныч кездер1 ж етш , келеш екке деген сешмдер1 ныгайды. Е ск е р тг а п тч баты с ж ак тусы на Улы Отан согысы курбандарына, оч тустж ке саяси кугын-сургш кур- бандарына ескертк1ш -белг1 койылды . К ейш олар- ды н касы на м еппт салы ны п, 6epiHi4 сы рты айнала 158

_____ ______________________________ cfUtfMjbtlgiibiit, (иШмО/фы цоршалды. А уыл ещ ц бейберекет жатцан ауыл емес, е з ш д ж TepTi6i ба р а у ы л га а й н а л ы п ш ы г а к е л д ь Орта мектеп окуш ылары ныц дел кез алдында турган ескертш ш белгш ер ез керш ннм ен-ак улй-енегеге ш ацырып тургандай. Б1здщ ауылда кайы м айты с деген болуш ы едь Ек1 ей ел м ен e n i ер к ек epin T ecin а й т ы са т ы н . B ip i елецнщ сезш курасты рса, epinTeci ен н щ еуен ш демеп оты рады. Сондыцтан epi ен де, елец де едем1 болып ш ыгады. А йты сты бастаран адамныц елендерш царсыласы басца е ю жолмен цайталап айтып, уппн- nii, тертшш 1 ж олы н рана ез жаны нан цурасты ры п айтады. Бул, 6ip жары ацын ем ес адамныц да ай- тыса кетуш е мумкшдпе жасаса, екш нй жарынан, ендетш айтуга да мумкш дпе береди Цайым айтыс деп аталу ce6e6i д е ал ды ц р ы ай тц ан а д а м н ы ц eici ж ол елещ н цайталай к ел ш тек соцры е ю тармарын ез жандарынан уйцастыруына байланысты болуы керек. Соган Караганда, бул айты сты ц Кайым айтыс аталуы Дайырма айтыс деген магынаны бшдаретш сияцты. Сондай айты сты ец соцры кер геш м 1955-ж ы л д ы ц куз1 ш ыгар? Сол жылдыц кектемш ен бастап 1930-1933-ж ы лдар аралыгында ар жацца (б1здщ ел буры н Коррастыц арры бетга солай атайты н. Cipe, 6ip елдщ арры жары мен 6epri жары деген урымнан калган едет болар) етш кеткен бауырлар 6epri бетке ете бастады. А лайда оларды е з туран ж е р ш е т о к т а т п а й , 6ipiH А р к а г а , eKiHuiiciH К^ыргызра ал ы п к е т ш ж а т т ы . Ол к е зд е «оралман» деген термин ж ок , «ар жактан келгендер» дейтшб1з. А р ж актан (Издщ ауы лга алраш келген отбасы Сештцожа дейтш уста ю сш щ туыстары болды. Куанганынан о Kici той ж асады . Ол кезде е р ю м тойды ез у й ш д е ж а са й т ы н . Кунд13 ка р тта р р а, KeuiKiciH ор т а жастагылар мен ж астарга. А л уш -тер т ауы зды у т барлар, Kepi- ж а ст ы к о с ы п к е ш ю с ш 6ip-aK ж а са й д ы . Сейггкожа ага солай, тек к еш ю сш жасады . вбден ел жатарда кайым айтыс басталды. B i3, балалар, сыртынан келш терезенщ тусы нан ты цдады к. 159

Ъекгцтшн 'И ф щ Ь -1^ ы ______________________ Bip сезш есй сек , 6ip сезш естамедж. К т-ш м м е н айтысып жатканын да бйшедпс. EpTeci ш ей у ст ш д е бел ен ш е м ен туген ш ен щ Teyip ай ты сц ан ы н ап ам а й ты п оты р д ы . Bcipece е ш ейелд1 мактады. Олар: «Аспанда 6ip жцлдыз бар айдан жацсы, Кедей квп Ацжазыцта байдан жацсы. Квзтдей квнелердщ аулымызда, Азайып бара жатыр цайран ж ацсы», - депта. Олар, ерине, ез заманыныц жаксыларын ж октап оты р гой. 0р заманныц ез ж ацсысы езш е. 0рш м ез катарын багалайды. Ол кезде сол exi ейел ез ж аксы сы н жок,таса, мен сол ай ты сты ж оцтаймын. К айым ай ты с келм еске кетт1. Keeip тек акындар айты сы калды. Оныц e3i ауылдын, ш ш д е айтылмай, сахнага ш ы гы п кетть Bepi б1ртшдеп езгерш жатыр. Оны езгертш жаткан - адамдар. Не 1958-ж ы лы , не 59-ж ы лды ц куз1 болу керек. Балтабай деген досы м н ы ц М ухтарбек деген агасы уйленш , той жасады . Суырып салма айтысты мен тунгы ш рет керд1м. Оган деш н Тем1ргали деген акын м ен ж а ц ы л м а са м , А р т ы к б а й д еген KiciHiH ай ты сы н радиодан тывдагам жене обы лы сты к гезеттен окыгам. «Тем еке, сен де соцыр, мен де соцыр, Айтысып ет соцыр осында отыр», - д е й т ш . М у х т а р б е к а га м ы зд ы ц то й ы н д а еуел1 а й ты сты eKi ей ел ба ста д ы . 0yeHi д е эд е м !, сездер1 д е кул а кка тан ы с ж аттанды уйкастар болатын . ^арсы ласы ар ж актан келген М укаш деген агамыз бен тагы 6ipey. К езек М укаш агамызга келгенде, кайым айтыс айда- лада калды. Цайырып айта салмай, М укаш агамыз ал кетт1 дейсщ , елещ ц суы ры п салып, ой, агызды- ау! MeHi к о й ш ы , ба л ам ы н , тал ай д ы к е р д ш , нелерд1 естздш деген царияларды ц. ез1 ауыздарын аш ып Калды. А гам ы зды ц аркасы бар екен. Апы рмай, 6ip муд1рмедь 0з айтканына e3i суйсш ш «УЫ », - деп маццайын сурткенде, ж урт: «П ах!», - деп тацдайын к а г ы ст ы . К а за к ты ц к у р ы д ы -а у д еген eHepi с о л к у ш 160

h .ji'i Ф/к/пыц 'nhvikijii,i А к ж а зы к т а к а й та ту л е п е д ь А м а л н е, аг а м ы зд ы ц eHepi езгеге конбады. 03 i кеп узамай элдеб1р кателш тщ салдарынан кайтыс болды. Bip м ен щ А кж азы гы м ем ес, казактын, барлык ауылы «Ас-тамагьщ ды бермесен де, кас-кабагынды бер» деген устаныммен etdp суредь Ежелден ас-тамак eHniire бел ш беген к а за к к а од ан б а ск а ж о л ж о к - К а за к баласыныц ортак 6eciri - ауыл. Сейте тура ерю м ез ауы лы н ардактайды . BepiMi3 анадан туганм ен, ортамыз ер баска. Мен де А кж азы кты ез ауылым деп ерекш елеймш . «С енщ ауылыцнан 6ip ж аксы ш ыгыпты» десе, ол ж аксыны к ерм ей-бш мей-ак ж аксы керш кетем. Атага, анага деген меш р1мнщ ол да 6ip Typi ш ыгар деп тусш ем . Т еуелйздйс алган ж ы лдарды ц басында Акж азы ктан Дайыржан Ж ексембиев деген бала акынныц аты ш ьщ ты . Д акпы рты маган ж етть Алгаш Орбулак ж ещ сш щ 350 ж ы лды к мерей то- йында ты цдады м. Ол респ убли кал ы к ай ты ста 6ipiHm i бейгеш ж ещ п алды. Баягы Б ейпторы ны ц жулде алганына куангандай куанды м. Тойда, ж иы нда К айыр- жанды талай тыцдадым. Ол жырлай женелгенде, менщ вне бойымды 6ip бауырмал ж ы лы лы к аралай женеледь Ауылга барганымда, Токан, Елдос деген яйгггтердщ бую л Ж эркент евдршдеп тойларды баскарып ж ургенш ылги кврем1н. «А кж азы кты ц асабалары - тойдын; сен1» дегенд1 ecTin, твбем к е к к е т и ген д ей есерл ен ем . Теуелыздш алган ж ылдары акы ры н-акы ры н ел- мен 6ipre А кж азы к та ес ж и я бастады . Элдеб1р э ю м езш щ карац есеб1мен А кж азы кты болаш агы ж ок ауылга жаткызбак болган кылыгына баягы Н ургож а агам айтысып карсы ш ы кты . А кбаты р деген атын бул агам картайганда тагы 6ip актады . Ke3ip А к- жазыктыц муктажы - ауыз су. Бурынгы Энпрарык бул к ун д е бггел ш калган. Б1з бала ку ш м 1 зд е ce u ip in ойнаган жар турмак, су аккан ары кты ц iei де кал- маган. Кешн е ю жерден куды к казылып едк олар да б!телген. Ауылдан кетш ж аткан еш ю м ж ок , келш 11-608 161

Ъексцлтан НцЫсеЬ-цлы____________________ жаткандар бар. Мемлекет бойынша тепстелмеген жолдар А кж азы кта да бар. Сол туйшдерда шешуге т ш с у р п а к , к,удайга ш у ш р , e c in к е л е д ь Мен унем1 А кж азы кта 6ip атакты спортш ы , елец жазатын 6ip акы н, сурет салатын 6ip талант, окуш ылар олимпиадасынын, ж ещ м пазы ш ыкпады ма екен деп, елендеп те ж урем ш . Казак - басш ысын тыцдайтын халык. Ж аксысына да, жаманына да ш ыдамдылык танытады. Кей басшы сол ш ыдамдылыкты пайдаланып, езш щ бас пайдасын куйттеп жатады. Халы кка кызмет жасаудык орнына халыкты езш е кы змет жасатады. А л, шындыгында, адам баласына халыкка кызмет жасаудан артык курм ет те, сый да жок- Халы к - эке-ш еш ецнщ еке- ineineci, ата-бабацныц ата-бабасы . 0 з ата-анасына камкорльщ жасаган бала еш каш ан ез ецбегш беш- кеш кылмайды, кайта ата-анасына камкор бола алганын мактан санайды. Казак баласы тек осы у л п д е тербиеленуге т и к . ©йткен! ол - ултты к дестур. У л тты к дестурден ул кен тербие ж ок - Ол дестурд1 б1лмеген, б1лсе де ескермеген ауыл - жарымжан. А кж азы кты ц 1ргетасын калаган - К1тепбек атамыз. Ол ауылга кеш е салып керкейткен - Ш тепбектщ баласы А каш . Ауылды керкейту басшы адамньщ б1лг1рл1йне байланы сты екен1не осы екельбалалы eKi адамныц ецбег1 куе. С ондыктан А кж азы кты н эр ад а м ы , у л к ен Kicici тугел е з а уы л ы м ды к е р к ей ту ез к о л ы м д а д еп TyciHyi т ш с . «Б 1 р л ж ба р ж ер д е, й рл1к б а р » . «С ен сал а р да м ен сала р , А т к а жемд1 KiM салар» д еген б о й к у й е з д ж ба р ж е р д е берекес1зд1к бар. КУДай сондайдан сактасын! Ж а л п ы к а за к т ы ц 6 ip атадан т ар а ганы р а с. Б1з 6epiMi3 - а л ты А р ы с к а за к п ы з. А р ы с д еген улы бабамызды н алты улынан тараган урпакпы з. Алты бала екьекщ ен енш1лес болы п, 6epi уш ауылга ие болган. ¥лы йози (Улы ж уз) А к пен Пан - улкен улдар улкен ауылга ие болып, А к А ры с атанса; ортаншы улдар. Ж ан мен Бол - орта йози (орта ж уз), ягни о р та н ш ы а у ы л га и е б о л ы п , Ж а н А р ы с ата л д ы ; Kiini 162

____________________________ с/И^тЗык/пыи, nik улдар Б ек пен Бал - Kiuii й о зи (Kinii ж у з ), я гн и Kinii ауылга ие болып Бек А ры с атанган. Бул тарихи ш ындыд. Ce6e6i А ры с деген бабамыз б1здщ flayipiMiere д е й ш й V -га сы р д а eMip с у р ге н с а к урпагы е д е т , Геродоттыц «Тарих» ю тебш де де XVIII- гасырда eMip сурген Д азы бек бек Тауасарулы ньщ «Туп-тукианнан» деген щ тэбш де де айтылган. Геродот Арысты Анахарсис деп жазса, Кдзыбек бек бабамыз ш ын аты А нары с болган дейд1. А л еж ел п казакстан кггебшде А нахарсистщ ш ы н аты Анарыс болганын Kaeipri тарихш ы лар да м ойы ндайды . Демек А ры с бабамыз - тарихи тулга, ем1рде болган адам. Bi3 сол бабаны д урпагы м ы з. Тйселей ез к ш д М н е н тугел тарамасак та, алты баласы баскарган журтынан ж арал ган ел м !з. С он д ы к т а н 6ip бабадан б а ст а у алган у р п а к еза ра б а у ы р е к е ш д а у с ы з . Ty6iMi3 6ip болган с о ц , 6epiMi3 6ip ал ы п б э й т е р е к т щ б у т а г ы м ен жапырагымыз. Бул сезде саясат ж ок, тек тарихи ш ынды к бар. Ол ш ынды к - А та шеж1реден ж еткен ш ы нды к- Ж о- галмай, умытылмай ж еткен ш ы нды кты дастерлеу — урпадда ж етш зу парыз. Э рю м ол парызды кастерлей б1луге ти1с. Д а си еттш ш , тек ти п к деген - сол. БУШ ПЕН САДАМ Б1здщ eerie, т о г ы з ж а са р к у т ь и з д е А к ж а з ы к т а ки рап , д ул ап ж а тк а н 6ipa3 и е й з т а м у й б о л у ш ы едо. Тебей ндей белагашы мен ш анж асын, камы сы н ашып екеткен сод, жаладаш дабыргалар су шайып опырылып, к ем тр дщ к ей к т сш ш е ы йды -ж ы йды ы рсиып ж ататы н. Bi3 уд и н ол тап ты рм айты н ойын ор н ы едо. Ж а з д ы д ж а й д а р ы 6ip к у ш б ол а т ы н . KiM алысда сек1рейнш аныдтау упйн, кезек-кезек тамга ш ы гы п ceKipin т у й п ж а тд а м ы з . К енет с у п -с у р , даба гы н а н д а р ж а у га н 6ip ага м ы з сап ете далды. Туйнен-ад туйндок: ж адсы лы дпен кел1п турган ж о д . BepiMiere ш уйлш е дарап ш ы д ты .

Ъекщпш н Htffalceb-цлы Ы гы сы п , ка п щ а к т а й 6ep in е к , ш ап 6epin MeHi б1ле- гчмнен устай алды. - Кеш е б!зд щ у й дщ корасы на тас ладтырган сен бе? - Ж о к . М ен ш зд щ у й жак,к,а барган адам ем есш н . - Бары псьщ . Лак,тырган тасы ц екем н щ аягына THin, а к са п к а л д ы . С ен б а рм а са н , ол та сты ш айтан лак,тырды ма? - Б Ь ш ей м ш . М ен eMipi ол ж а к к а жолаган емесш н. - Сен ж ол ам аган да, мен ж ол ады рой дейм кац, иттщ баласы! 0Keci согы стан кайтпай калган балага будан аскдн боктау ж ок-ты . - б з щ и ттщ баласы! Ж агы м а ш апалак ш арт ете калды. Д у еткен 6eTiM, з ы р к ет1п ж урег1м к о з ал ды м ды булды раты п ж iбepдi. Ж азьщ сы з жеб1рден ж ан-теш м ек сш , ыза- к е к iniiM fli ер т е п , б у л ы к к а н аш уд ан аяры м ды езер бастым. Бурыла бер гетм д е, аярым ат туягындай ж ум ы р кара таска тидп Ала сап пермек болдым. Е ц к ей е 6epin eciMfli ж и д ы м . О ны ц iHici м енен е ю ж ас улкен, сонда м уны ц eei каншада? М еш урып ел- Tipyre елд ебд ен ж е т е д ь Осы кунг1 тари хи ж ардаймен салы сты рсам , ол А Д Ш президент! Буш та, мен Ирак президент! Садам Х усейн сы кы лды ед!м . Буш : «Сен юнелш щ , ж аппай кы ры п-ж ояты н кару жасап ж аты рсы ц» - дейд1 ка р ал а п . С адам : « Ж о к , KiHeci36iH, о нд ай кару ж а са п ж а т к а н ж о к п ы н » , - дейд1 а к тал ы п . BipaK Буш ел !м ж еттш ж асап, ал кеп И ракты аткылады рой. А кы ры нда Садамныц бы т-ш ы ты ш ы кты . Мен Садамнан repi ез ш амамды болж ай алатын адам болы п ш ы кты м . Ж ерге 6ip тук1рд!м де, кара таска к олы м ды созбады м . Егер ала сап ж1берш калсам, не к у л а к ш е к е ге , н е к а к м авд ай га THin, б ом бы ж ары л ган ж е р д ей б е т -а у з ы н ы ц т а с-т а л к а н ы ш ы га р еда. К ы р ы п- ж ояты н кару колыма тусш -ак турран. Алайда кара тасты ц сойканы мен 6ip ш апалактын ара салмагы адам ш ош ы рлы ктай алш ак кор!нд!. Сап ете калган 164

____________ оtfkpIcaSwfanu'it, шкмдары сум ды к ой сап басы лды. А ягы м м ен кара тасты 6ip тепт1м де, кете бардым. К^ара т а с к а к ол ы м д ы со зд ы р м а г а н со л к у ш к е м ен осы кун1 ете ризамы н: сол куш болм аса, мен бугш Акж азы ктан ш ыккан 6ip ж ауы з атанып ж уретш бе ед1м, KiM б1лед1? Б1РГЭД1Р A F A Ж Э Н Е Б У Р А Л ТЫ Р К.ОЖ А Ол кезде мамыр айы май аталатын. Екш пи класты б т р ш калган кез1м. «С ы ны п» дегенд1 ол кезде б!пмейм1з сезд т м 1 зд е ж ок - Мектеб1м1з А к ж а зы к ауылыныч ец ж огаргы келденец кеш есш де. Одан т е м е н и к е л д ен ец к е ш е н щ ш ы г ы с ж а к ш е т ш д е - 61зд1ц уй. Б1здщ уйд1ц ар ж агы - Впйрарык- Б уракож ы р е зен ш ен ж ы р ы п ек ел ген а гы н с у . С одан inieMie, сога н ш омы ламы з. Сабактан келген сон, там агы м ды ш ги м де, 0ипрарыкка карай беттед1м. А сы к ойнагы сы , л ец й Tennici келген бала, су алгы сы келген кы з кебш есе осы арыктыц бойында табысады. Б й дщ келденец кеш енщ тем ени бетш де туратын 0 к тр еж 1 аганыц менен eKi ж ас улкен улы М ырцасым мен Сайдахмет аганыц мешмен туйдей курдас улы Нукен ушеум1з осы ж ерде бас коса калдык- Ш ом ы л у г а ал1 ерте ед1, 6ipaK М ы р к а сы м к у тп е г е н жерде апыл-гупыл ш еппщ ц де, кум п берд1 де к етть Коркак атангымыз келмей, артынан Н укен екеум1з де кумп ете калдык. А з да болса акылымыздыц барлыгы ш ыгар, ейтеу1р, суц пм едш бас пен ш аш ты суламай аман сактадьщ . Ж а га га ш ы гы п flip-flip етем 1з. К ул а г ы м ы зг а с у Kip- м есш д еп , 6ip а я гы м ы зд ы к е т е р ш , 6ip а я гы м ы з бен «аксак каскы р» болы п секецдедш . 03iMi3 тапкан ой ы н га 63iMi3 мезб1з. С е й т ш т у р га н ы м ы зд а , та гы М ыркасым тыц ой тастады: - Кел, жарысайык! Ж ылынамыз. - Жалацаш кушм1зде ме? - Анау топ шиге деш н ш ауып барамыз да, кайта ка й та м ы з, KiM керед1 д е й с щ . 165

()n,ujjIll-Ill Ihjjujiri,r-iii/,i_ _ Эппрарыктьщ 6epri бетш жагалай арбажол ететш , соган шьщтык, та, ушеум1з тыржалацаш жарысып кеп бердак. Э дегеннен-ак ж елаяк Н укен 6i3re ж етш збедп Топ ш иге ж ете сап жалт бурылганымда, колында 6ip ш елеп бар апамды керд1м, суга келе ж атыр. Алаканымызбен ауымызды калкалап, кш - MiMi3 ж а тк а н ж е р г е кар ай бу гж е ц д е й ж е н е л д ж . - 0 й , айналайындар-ау! - деда, - ycin ту сш калады гой шуметайларьщ. Б1з ап ы л -гу п ы л KniH in ж а т к а н д а , М ы р ч асы м : «Э й !», - деп, кулагын Tire чалды . - Тыцдавдарш ы !» Тычдадык. Е сп д ж : клуптан ш ыкчан куш ейткш ггщ даусы. Демек ауданнан кино келген. - К айсы мы з буры н барсак, касымыздан eKi орын алып к о я й ы к , - дед1 М ы ркасы м улкендак таныты п. К ино, эдетте, ел малый ж айгасты ры п, кеш ш та- м агы н iu iin болды -ау деген кезде басталады. Сол ш амада мен де клуптьщ алдына келд!м. Ж урт жа- пы ры ла iniKe Kipin ж аты р екен . Соцдарынан мен де ентелед1м. Цога тамак, кырылдап сейлейтш узынтура 6ipreflip дел босагада тур екен. 0 те бергеш мде, «Эй, токта !» - деп, м е т бш еп м н ен ш ап берда. - Сен кайда барасы ч? Сондай да сурак бола ма дегендей, - К ино-га-а, - дед1м бетш е баж ы рая карап. - Саган болмайды. - Неге? - С енщ уш цде еш ш м колхозда ж ум ы с штемейдп Кино колхоз муш елерш е гана тегш керсеталедк Б1ргэд1р мен1 ж етектеп екеп сы ртка nTepin ж1берда. Ж ы л а г а м д а ж о к . imiMHeH бо к т а га м д а ж о к , 6ipaK ка тты корланды м . Б а к ты ч imiHe алы сы ракка барып ш ал к а м н а н ж а та к е т п м . B ipreflipflin м у н ы сы Heci? Цыста гана согымбасын ж еп .оты ры п: «О, атасынын баласы атасынан аскан акылды болады », - демеп пе ед1? О ны ч неге буй тк еш н ез1мше болж ады м : тогы з ж астагы м еш мен оты здагы оны ч арасында кандай тал ас б ол у ы м у м к ш ? Н е icTeyiM к ер ек ? «К и н ога 166

__________________________ c/tfajaiiMlgimH, адамдаш 6ipreflip агам ш р п зб ей к о й д ы », - деп барсам, сез ж ок , атам ашуланады. Оган жазы кды мен болам. А кы ры ештеце болмагандай, елмен 6ipre кино Kepin келген адамш а, кеш тетш у й ге к а й тты м . EpTeci сабакка барды м. EKi сабактан к еш н улкен у зШ с болды, сол кезде М ыркасым келш ж олымды кес- кестей тура калды. - Орын алып койсам, неге келмедщ ? ©TipiK айта алмадым, 6epiH болган кушнде баяндап берд1м. - Ол e3i сондай Kici, б1реулерге кокацдап ж урм есе, кен,Ш кен н п м ей д к К и н о га ак,ш а т е л е й т ш 6ipreflip емес, К ож а ага - бугалты р. К ож а агага айтсац, екесш танытады. Сол сез камш ы болды. М ектептен келген сок там а гы м д ы iniTiM д е, ой н а у га ш ы к к а н ад а м ш а с ы р т к а сып берд1м. Сол бет1ммен клупка келд1м. М ыркасым дуры с айтады, К °ж а агамыз - ез1м ес б1лгел1 о с ы к о л х о з д ы ц б у г а л ты р ы . К е к се с ш е н Kici у зш м е й д ь У л к ен д ер д щ ез1 о н ы ц ал ды н а 6ip кш эм д1 б Ш п к о я м а д еген Kiciine к и п а к та п к1редь б й т к е ш ол бш мейтш бул ауылда купия ж ок : бэрш щ есеп- к и са бы н ш о тк а са л ы п , 6Lnin оты р ад ы . Бугалтыр отыратын кексе мен карсысындагы кгга п ха н ан ы к ара сы н д а KiniiripiM бел м е б о с ту р а ты н , ол арада е ш ш м к ер ш б еген с о к , К о ж а ага н ьщ eciriH аш ы п к а лы п ед1м, iiuiHfle е ш -у ш е у Kici о т ы р ек ен , Кайта ж а ба сал д ы м . А р ы к у т п м , 6epi к у т й м , iuiTerinep ш ы к п а д ы . С е й т т ту р га н ы м д а , с ы р ттан тагы eKi адам к е л ш , б егел м естен Kipin к е т т к А д а м отыратын ештеке болмагасын, бурыш ка барып, арк ам ды ка бы ргага суй еп т у р д ы м . Bipey ш ы к с а , 6ipey Kipefli, б у га л ты р д ы к ал ды б ос а й к ой м а д ы . Уйктап кеткем бе елде калгып кеткем бе, 6ip кезде е л д еш м аты м ды атагандай б о л д ы . Кез1мд1 аш са м , алдымда Кожа ага тур. Белме кара келекке тартып калыпты. - Н егы п о т ы р сы к ? - дед1 е к к е ш п . - C i3fli..., - дед1м сез1м ш к аягы н ж у ты п . 167

'()екгц.тин / 1цр$А '<>-ци1_______________________ Бурышка кептелш калган екем. байкаса керек, - Т ур , - flefli колы мнан тарты п. Уш не кайтып бара жатып меш кецсесш кайта ашты. - А т а н ж у м са п па ед1? - дед1 о р ы н ды гы н а оты р ы п жатып. - Ж ок- Б ей м е кудш тене, элденеден секем ала карады. - Енд1 неге кел д щ ? - 03iM. - Ие, езщ кандай «ж умы спен» келдщ ? - М аган «К ол хоз м уш есш щ баласы» деген кагаз 6epeci3 бе? Агам ашылган аузын кайтадан жаба алмай калды. - Оньщ саган не Keperi бар? - Кеш е: «С енщ уйщ де еш к1м колхозда жумыс штемейШ », - деп, кинога ю рп збей койды. - Юм? Bipreflip аганьщ атын айттым. - Ол аган м еш кш жепт!! - Орнынан уш ып туре- гел1п, ж уды ры гы н туйген калпы терезе ж акка жалт буры лды. Тарс-турс екьуш аттап барып, кайтадан жалт бурылды. - Мен оган керсетеш н ш мнщ ж у­ м ы с icTen, xiMHiH ж у м ы с ш те м е й т ш ш . С енщ атан мен апац - осы колхозды курган адамдар. - Орнына кайта отырды да, од жагына ецкейш , устелш щ т ар тп ал а р ы н 6ipiHeH к е й ш 6ipiH т а р с-ту р с актары п, элдене 1здеп к е т т ь У стел дщ 6epri бетш де турегеп т у р га н MeHi м у л д ем у м ы т ы п ке т к е н тер1здь К агазга ор ага н у зы н ш а 6 ip HepceHi та п т ы д а , - Х а йуа н! - дед1 к iж iн iп . - M e, м ы на мемпесид1 ж е де, уй щ е кайт. Будан былай 6ipreflip аган турмак, оны н execi келсе де, «М аган К ож а агам руксат берген!» - де де, кинога xipe бер. С е т кинога т р й з б е й т ш адамды мен колхозга ю р п збей коям . Б1лдщ бе? Бара гой! - Бурыла бергешмде, Кожа ага: - Токта! - деп калды. Ю лт токтап, бет1не карадым. - Bipreflip аганньщ кинога ю р п збей койганын атан 6ine ме? - Ж ок, айткам жок- 168

оАщсаЗыщмц адамдарг К ож а агам м е т бастан-аяк сузе карап ш ы кты да, басын сел шайкагандай керш дь - Ж у р , у й ге к а й т а й ы к , - дед1 eciriH ж а б у га ы ц гай - ланып. - Д уры с! - дед1 сонан сон; аркам нан ка гы п . - А таца ж амандаганнан ж аман агац жак,сарып к етп ей дь Ж АРАПАЗАН М ен щ ел1 м ек теп к е ба ра к о й м а г а н кез1м. C ipe, ал ты да б ол сам к ер ек . Эйтеу1р, к,ыс е м е с. А к ж а з ы к т ы ц екш ип келденец кеш есш де, ец шетк1 уйдем1з. Б1здер батыс ж агында, ушм1збен кабыргалас уйде Усен болыстын, Эбд1бек деген баласынын, эйел1 А й ш а тете улы Дуралбек пен кы зы Саканмен eKi ауы зды уйде турады. Б1здщ уй де eKi ауы зды . Ш ы гы с ж агы м ы зда, келей уйде Усен болыстын; Э би готм деген баласы эйел1 Эбш ул, бала ш агасы - 6ep i т у р а д ы . Е ш у й д щ арасында адам мен арба ететш аш ы ц ж ер бар. К е ш ю там а к imnereH к ез . К ен ет к е ш ед ен у -ш у естдак. Кулагым елец ете цалды. Далага ж у п р ш ш ыцтым. Апам да ш ыкты . - Е , ж ар апазан а й ты п ж у р г е н д е р екен г о й , - дед1 риза болган дауыспен. - Дурт-майымды даярлай береш н. Соны айтты да, апам уйге Kipin кетта. М ен ш ауы п барып жарапазан айтып журген топка косы лды м да кеттам. У ш -терт агамыз бастап, уш -тортеу1 кош тап калган мен сиякты лар у-ш уга у-ш у косы п ж ур екен. Уйге жакындай бере 6ip агамыз; «Уш и, цищ цй екен, Yudin кврк1 uiui екен. Ап сарайдай квршер Цайсы байдьщ цш екен ?» - деп эндете ж енелдь Ж акындап калдык деп ескертш ж аткандай. Сонан соц уш -тврт1 косыла ж енел дк - Ассалаумагалейкум, деу1т - калам! О сы у й д е п байларга б е р д ш салам - дед1 д е , ар ты н ш а буш л топ жамырап кеп бердй

'бвкоцлтан H i^ o jc ek e-w iM _______________ - Осы цйдег1 байлареа берсек салам, EapiMi3di жарылцар алла тагалам. Бай М цхаммед цмбетще жарапазан Цабыл болсын ораза цстаган жан! - Тары айтындаршы! А йта тусп п, айналайындар! - дед1 Тете дей тш апам ыз. С ей збай дейтш атамыздыц у Ш н д е п о KiciHi у л к е н -к ш п 6api «Т э т е » д ей тш . Ш ы н а ты н 6i3 т у п л у л к е н д е р д щ 63i бите бе р м е й тш . Домацты сый тускен болу керек, агаларымыз е зд е р ш е , сон а н сон, 6i3re ал гандары н ту гел тараты п бердь М аган 6ip курт, 6ip сьщ па ти дь Сьщпаны колм а-цол аузыма салдым да, куртты койныма тастай салды м . Cipa, ш албарымда б утш калта болмаса керек. К елеы уйге келгеш мде м енщ дауысым батылы- р а к ш ы г а б а стад ы . Д ай талана б е р е т ш eKi-у ш ш ум ак- ты тез-ак ж аттап алды м . Топ ка к,осылганыма тебем кокк е ж еткендей куанды м . А кы ры нда б1здщ уйге де жакындадьщ . Эбш еш м агамыздьщ уш не алыстан эндете келдис. Ол уй де: «А й та тусщ дерип, ай- н а л ай ы н !» - д еп к,арсы ал д ы . А й т ы п б т п , алганы- мызды ещ ц беле-жарып жатканда, ту сыртымыздан тасы р-тусы р eTin елд ею м ж етш келдо. - Эй, жугермектер! - дед! тштене боктап. - Жогал- ты вдар K03flepiiwi! А га л а ры м ы зд ы н , 6ip-eKeyiH «а у ы л к ец ес» агамы з к а м ш ы с ы м е н са л ы п -са л ы п Kerri. Д оц айбаты ма, ш ыны ма, ажырата алмадым. Ю ш кентайлар кырга карай торгайдай тым-тыракай каштык- Содан кеш н жарапазан айткан да емесш н, айткан- д ар д ы к е р г е н д е е м е сш н . Т е к Ш ырыс Т у р ш ста н н а н агайын-туыстар кеб1рек келген кезде, умытпасам, 1 9 5 7 -ж ы л ы бол а р , Ц а й ш ы н ьщ бел1 д еген ж ер д е у ш бала aTMiHin ба ры п к о й л ы ауы лра ба ры п жарапазан а й тть щ . BipaK ол ал га ш к ы ж арапа за н н ы н ecepiHe жетпедо. Бала куннщ багасы ты м белек болады екен. 170

_________________с/И$саЗы1уиьщ aikwjafm БАСТАЦГЫ Он уш тен он тертке ая д басдан кез1м болса керек. А т а м м ен ап ам e n i ба р ед1. Е ц ж о г а р г ы к е л д е н е д к о ш е д е , ауылдыд басда ш етш де, Толыбаев М удаметж ан деген атамыз туратын. Тодтасын, Тодтадым, Телеген атты уш улы , БэН мхан атты 6ip дызы болатын. БеН мхан не м е т м е н ж асты , не менен 6ip ж ас д ш п болар, cipe. Не кектем, не к уз айы. Ce6e6i ж ерде дар ж о д болатын. Не кузгд не кектем ы данидул к езь М удаметж ан ага букш бала ш агасымен дайда кете дойганын ш м бгледд Бет1мхан бастадгы ж асайм ы н деп, он ш адты м ы зды уйше ш адырды. Апама айтып ем, «Е, бара дой» - деп, дорбага салып 6ip кулш е, 6ip ж и п к бердд - Ой, уят емес пе, соны кетерш ж урем бе? - деп ем. - Уят болмайды, бастадгыныд ж оралгысы солай, - деда. Кеш бата жиналдыд. Н укен (ш ы н аты - Нурдэулет, Сайдахмет аганыд м етм ен дурдас улы ), Телтай (аты ж е т - Ж ангозиев, менен улкен, б1рад Н уден уш еум1з 6ip класта одим ы з), тагы ул бала бар, т м екенш умытыппын, далгандары ш лед дыз. О йын-сауыдты Телтай басдарды. Н укен екеум1зге дараганда, ол сондайга enTi. Ж ацы лм асам , еуел1 е д ем ш еп с у т д а т д а н ш ей iuiTiK. О ны эз1рлеп ж у р г е н - Бет1мхан мен Шз1мке (ш ы н аты - Буб1жан). Кайсысын алдымен, дайсысын содынан ойнаганы- мыз ешмде ж од , эйтеу1р, рет-рет1мен «Х а н дандай ?», «К ерш ькерп п», «М унданад» деген ойындарды ойна- дыд. Ж урпзупп де, жазалаушы да - 6epi Телтайдыц Кыздардыд едемйп - Сайыпжамал. Цыз деп Нукен екеум1здщ дызыга дарауымызга болатын адамныд 6ipi - сол. Одан басда б1збен рулас ем ес, ды з алысуга болатын рудан Ж у т сб е к аганыд ды зы - Рауза (экеш б1зге ж езде болады ), сонан со д К асенж ан аганыд дызы Клара. Ал Телтайга ж ол аш ы д, ол ды з алыса берет!в рудан. Кыз алысуга болатын, болмайтын руды 171

( H'kcif тми Я ц/щ еке- // / ы _________________________________ калай 6uiin ал аты ны мы з ездмде ж о к , ейтеу1р, 6m in алатынбыз. С он ы м ен , не к е р е к , ш т е й 6epiMi3 к ы зд ар га у насак д еп , ун а тк а н к ы зы м ы зды н, кенДлш ез1м1зге б у р са к деп тырысып-ак отырмыз. «К ерии-керий» ойнаган кезде маган керий болып, Сайыпжамал отыра калды. Аш ы к-ж аркын, сезге уста, е зи й д е едем1 к ы з: «М ен Б ек сул та н га Kepmi бол а м » , - д еп , ж а р и я л а п ез1 к а сы м а ор н а л аст ы . в зг е л е р бй ш е се д е, он ы ц 63iMi3 бм ю т ш 6ip с ы р ы д а бар болаты н. С ай ы п ж ам а л м е н щ ел1 м е к те п к а бы р гасы н кер м еген кез1мде Ц айш ыньщ бел! деген ж ерде 6ipre ойнап ескенб1з. А к куба, аласа бойлы , децгелек жузд1 кыз к1м-к1мд1 д е к ы зы к т ы р га н д а й едо. Телтай шет1м1зден сур акка ала бастады . М ен шетте оты ргам. «Керпйцмен татусьщ ба, аразсыц ба?» - дед! Телтай, колы на бглелдеп алган орамалын алаканына орап . «Т атум ы з!» - дед1м Сайыпжамалга ы йы гымды Tipen. Т ату екеш ш здо растагандай болы п, ол да маган ыйыгын суйедь «М ен аразбын, - дед! Нукен. - Бексултанньщ KepmiciH сурай м ы н ». «Н у к е н к е р ы й н д !су р а й д ы , б е р е с щ б е ? » - дед1 Телтай ка рсы алды м а к ел ш . «Б ер м ей м ш », - дед1м ойлан- ба ста н . « Ж е й д у р е !» - д ед ! Н ук ен ж а за ла уды Kecin. А лаканы м ды тосты м Телтай «ж а уы з» ез emiH де к оса 6m flipfli м е, аямай сокты . Алаканы м от болып ж аны п кетт1. BipaK ш ы дады м. А уы ры п тур са да, ауыра коймагандай алаканымды 6ip суйш койдым. «М ен де суйш кояйын ба?» - дед! Сайыпжамал сы- бы р ет ш . «С у й ш !!». * К ей !н », - дед1 д е, алаканымды алаканымен сыйпады. Тула бойымды аралай же- нелген ы сты к леп кайда барарын, кайдан шыгарын !зд еп ж а н та л а с т ы д а к е т т ь К ы з mipKiHHiK КУд!рет1 куд1рет-ак кой. Ж !бек пен Баян уш ш басын тш кен Телеген мен Козы Kepneurri тек сондай сетте тусш ед ! екен сщ . Ол се ти басынан кеш пеген адам бакы т дегенн1ц не екен!н елестете де алмай ететш ш ы г а р , KiM 6Lnefli?! 172

________________________________сшр/саЗыщыц адамдфл Bip кезде М унданак ойнадьщ . BepiMie ш ецбер кура аягымызды алдыра созы п йзем1зд1 бугш оты рды к та, ыргала оты ры п, «Эне кетт1 мунданак, м ш е кетт1 мунданак», - деп балтырымыздьщ астынан ко- лы мызды ж уг1ртш , 6ip-6piMi3re орамалды 6epin жаткандай цимыл керсетем1з. Телтай орнында турып, баскаларды ц асты нан е т ш з ш жатк,ан орам алды тауып алуы керек. Тапса, орамалмен 6ip салып ке- Tin, ceHi ортага ш ыгарады да, e3i сешн, орньщ а оты - рады. Таппаса, соры кайнап балтырымыздын, асты ­ нан e n cisin ж аткан орам алды тары {здеуге ™ ic . Bi3 де ертурл1 ерекет ж асап оны алдауга ты рысам ыз. А н д а-са н д а т е р к к,арап тур р ан к е зд е ор ам а л м е н аркасына 6ip койы п , орамалды кайта ты ра к,оямыз. Сейтш отырганда, Сайыпжамал алаканымды уш д ур кш сы йпап-сы йпап к ой ды . «М ен yuiiH тая к ж еген алаканыц рой» , - деп аялаганы рой. А пы рмай, сондай се ттщ eMip баки басы нда тур- майтыны-ай! Ондай cerri таты п керсец де ек ш есщ , таты п керм есен, д е е к ш е с щ , не д еген eniHiuii б г гп ей тш eMip бул eMip?! С ондай , ка йта л а н ба й ты н ек1ш ш терд1 сагына-сарына картайасьщ . 1^артайсак та, сол сеттер- ДЩ ж ы л у ы эл1 а л ак а н ы м ы зд а , ж у р е п м 1 зд е эл1 к а лган с ы я к т ы . О йласам 6iTTi, ен е б о й ы м ы сы п к о я б е р е д ь Бул кунде ондай бастацрыны тек ойш а рана жасап ж урм1з. Оран да iuyKip. К ей ш е р ж ет к ен д е с о л ба ст а ц гы д а бастал ран сез1мд1 былайша б о й ж е т ш з т т н : Шалцайтып ceni щищанда, Ецкейд^м iuin басты да. Сетмен 6ipie аспан да, ТвцкерШ п тцст1-ау астыма. Э ри не, аде Mi е л ец е м е с. BipaK о д а ж т т т т м е б а ст а у болган 6ip ш ындык бар. Ол ш ы нды к _ о дуниеге ез1ммен 6ipre ала кететш акылы аз, ceeiMi мол шындык. Ы стыгы еш каш ан басылмайтын ш ындык. 173

Of'/,, /fU1MH Н/ффеке-цпы__________________________ АУЫ ЛДЫ Ц C03IH ДЕ САЕЫ НАСЬЩ Теледидардан: «Отан - оттан ы сты к», - деп жаткан тележ урп зуп п н щ сезш ecTin, туда бойым турппгш кеттЬ Б1ршппден, ондай макал жок- Екшпйден, бала куш м1зде: «Ойнас - оттан ы сты к, Дала берсе боктан сасы к » деген метелд1 ж ш eciTin е стш . Байкап сейлемеудщ езш бурынгылар cerin отыратын, «А ц га р м а й сей л е ге н а у ы р м ай еледЬ> деп. Даланыц e3iM катарлы шал-KeMnipi де айта бер- мейтш , белк1м, б1ле де бермейтш сездер бар. 9р адамныц колында бес саусак бар гой, сол бес саусак- ты атам мен апам eni турл1 этап уйретупп едо. «Дуырмаш» дейтш ойын бар. Жацадан тип шыгып келе жаткан балага сез уйретудщ eflici. Эуел1 баланын алаканын ашады да, ортасын саусактык ушымен шыр айналдырып, казан тубше бидай куыргандай кимыл жасап: «Дуыр-куыр, куырмаш! Балапанга бидай шаш, тауыктарга тары шаш!», - дейдк сонан сок ер саусактьщ атын атайды да, езш 6yrin кояды. Э у е л й й - б а с ба рм а к - BipiHnii тур га н , eei к ы ска , 03i ж уанты к саусак- Одан к еш н п - балалы уйрек. Неге олай атаганын би ш ей м ш . Уйрекке де уксата ал м а й м ы н . Т е к б а сба р м а к т ы балапан кУса т ы п касы на epTin ал ады дегенд1 м ен зегеш бол м аса. YuiiHuiici - ортан терек. 9pi ортада турган, epi бэршен узын саусакты солай атау орынды сеш лдк Содан кеш нгк1 - ш ш кене бебек. Эдемк суйшмд1 саусакты еркелеткеш б ол а р . С о к г ы с ы - иплд1р ш у м ек . 9p i ж 1 щ ш к е, epi к1ш кен е. BeceyiH де б у г ш бол ган с о н , ал аканы ньщ ini ж агы н « ж у м ы р ы к », сы рт ж агы н «ж уды ры к» деп уйретедь Одан кеш н эр саусакты кайта жазады. Ж ай ж азбайды , ж ум сап ж азады : «Сен тур, койды epicKe ай д а!» - дейд1 б а сба р м а к ты ж у м са п . «С ен тур , к а за н н ы н а сты н а о т ж а к !» ~ д е п , eKiHini са у са к т ы - балалы уйрек™ жазады. Сейтш бес саусакты да ер ж ум ы ска ж умсап, алаканды ж азып алады да, «Мына жерде май бар», - деп, кы зтоймасты 6ip нукып. 174

________ _________ _________-lL,m Ы у ш и , inbiMihjihi «М ына жерде нан бар», - деп колды ц кы лтасы н 6ip нукып, акырында баланыц колтыгына кол ж упртш : «К ыты к-кыты к!» ~ деп кытьщ тап кулд1редь Осы бес саусакты тары рет-рет1мен бы лай да атай- д ы : 6ipiHinici - басбармак, ек ш ш к п - с у к саусак, оны «сук кол» деп те атайды, уш ш пш п - ортанкол, тертшш йн - аты ж ок кол, («неге аты ж ок ?» - деп epiKcie ой л а н а сы ц ), бе с ш ш н п - ш ы н а ш а к (е ц Kini- кенес1, «ш ынаш актай рана» д ей тш й й з ш арындырына б а й л а н ы сты ). Калалык кеп адам «ортан кол» дегенд1 «орта к олды » дегенмен ш атастырады. «Ортанколдай азамат» де­ ген - мактау сез. Ортанколдай epi кернектк epi T on iperi бут1н адам дегенд1 б1лд1ред1. А л о р та ко л д ы деген - icKe берглетш бара. Ж а к сы д а ем ес, ж аман да ем ес б1рдеме дегенд1 бй ц р р ед ь Бес сауса ктьщ б1рдей емес1н 6inin ескен бала, сез ж ок , ecTi болады. «А й дейтш аж а, кой дейтш кож а ж ок » дегенд1 де «еже» деп бузып айтушылар кебейдь «А ж а» дегеннщ мертебеш биццретш кене сез екенш е осы кунгглер онша мен бермейдь «С ьщ айлы» деген сезд1 ауы лдагы ларш а айты п уй- ренбегендер «сы я к ты », «се ш л д Ь , «тер1зд1» сездepi- мен магыналас болгандыктан, овды -сол ды айта береда, TinTi ж ш айтура еуес. А лайда марыналас болран- мен, оны ц тары кекесш магынасы да бар екен1н ес- кермейда. 0лдеб1р кылырымыз унамай калса, ауы л кы здары 6i3re «О й, бака!» деп урсаты н , « 0 й , бака к е л п р » «У й , балш ьщ !», - деп ж ататы н. Ж ум сак, кещ л щ е кану тушрмейтш сез едь Каншама адаммен ж олыкты м, цптерш де акын- жазуш ылар да, ралым да бар, 6epi «ш онж ы » деген сезд щ мен-магынасын айта алмады. А л м ен щ Батпан апам «ш онж ы » деп ереш еге ж айы п койран ш о- шайма катыкты айтатын. «Ж айы п койран ш онж ы К уртты ч 6epiH Б ек еж ан ы м ке пт1рм ей -ак ж е п к о- йы пты », - деп мез болып оты руш ы едь *Bip койып 175

fcjggggm a n H iitw p lp -ip /,1__________ ______________________ шонжита салайын ба?» - деп 6ip-6ipiMi3re бала ку- шм1зде ш ж ш ейтш де едш. Ойдан кы рга, ягни жайлауга кой айдаганда, кой- ш ы л а р ж ол а й 6ip-eKi тун еп ж у р е т ш . Сонда ж ауы н - шашыннан корганып тунге карай итарка, шошала Tirin а л уш ы еда. Ол д а е з к ы зы гы ба р зам ан екен. И та р к а м ен ш ош а л ан ы Keeipri кой ш ы л а р TinTi де б1лмейд1, соган орай ол свз де « в л и т » . Эйткенмен айтылудан калганмен, ол сездерд1 гылым 1здейтш ш ыгар? 1здеуге тш с кой. «Д ар д ай ж ш т бо л д ы ц » д еп б1реулерд1 кош ем еттеп айтатын. Улкен болдыц дегеш н угасыц, тек «дардай» д еген с е з , б1ртурл1, KiciHi ш ош ы та д ы . А да м д ы асы п елтаретш «дарга» т е ц е ге т ме деп т т р к е н е с щ . «Дыр- дай» деп те айта салатын болатын. Дардайды дырдай дегенге ж акы ндата карасац, ол сезд щ Ty6i «агаш » дегенге ж акы н дай ты н тер1зда. «Б ш д ей азам ат болдыц* деп те жатам ы з. Деп басы п тарихын тусш бесек те, ата-бабадан калган ер сез 6i3re солардыц кезщ цей кы м бат. Эйткенмен 6i3 ата-бабамыздыц езш де, сезш де толы к тус1не бермейм13 гой. «Ш ы мбайы ца батып к етй м е?» - дегеш «жаныца батты ма» дегещ ц ацгартатын. Б1раксол «шымбайдыц» к а й д а н ш ы к к а н с е з е к е н ш эл [ б й ш е й к е л е м . Т1л гы лы м ы оны ц тубш е тубш де 6ip ж ететш шыгар-ау. Дайран А кж азы кты ц ата-бабадан калган сездерЬ ай! Карттармен 6ipre б1разы к етш те калыпты-ау! «0 й , мынау Бергелтай кайдан ж ур?» - деп, к ш - к ен е балага ата м ш ка та ты н . «Б ер гел та й ы » Kiui- кене, ш агын деген магына беретш . Шеж1реде сондай а д а м н ы ц ат ы д а ба р . С оган Караганда, о л ce3fli аталарымыз 6ip кезде кец колданган. «0пк1ш » деп су таситын агашты айтушы ек, оны кеш н б1реулер «м ойы н агаш », «ш ш агаш » деп ж урдь E ni басы на eici ш елек су ш п кой ы п , мойы нга артып су кетеретш ед ж . в й тш су кетеру курыган соц, ол сез де куры пты . Cipe, «еп ш ш » дегеш «алып келпга» дегеннен ыкшамдалган-ау. 176

____________________________ o/fl<plai3bilgiibi)i, пдп>idajm Keeipri ауы л - 6i3 ескен ауылдан баска ауы л. 03 i де, ceei де баска. М енщ бала кез1мде А кж азы кта 80 уй бар болатын, кез1р 300-ден асады . Сан езгерген ж ерде 6epi д е езг е р е д ь Б1з ез1ипз е с к е н а у ы л д ы са гы н а м ы з, сол ауы лды ц ел есш 1здейм1з. K eeipri А кж а зьщ тан ecKi А к ж а з ы к т ы ц ел ес ш к е з д е с й р с е к , к е п те н к ер м ей кеткен жакынымызбен жолыккандай куанамыз. в л ем г е к ел ген м еден и ет 6ipTe-6ipTe а уы л га д а ж е т т ь Эрине, аявдап ж етть Соньщ iei сезде де ж атыр. Keeip ер у й дщ вз дарбазасы бар. Б1здщ бала к у т к а з д е ол т е к ба ск а р м а н ьщ к е ц се с ш е KipeTiH с ы р т корш ауда рана тураты н. А л ep6ip ж ек е уй eciK алдын кашамен ж ауы п кояты н. К аш а дегенщ ек1 босага агаштын, ортасына квлденен, коя салатын en i ш анж а рана болатын . Ш ан ж а дегеш иаз карарайдьщ немесе баска агаштыц ж щ и п к ей немесе жоцран сырары. Тегш е карасам, «ш анж а» турйс ceei емес, шырыс керипм1зден ауыскан сы якты . Ш анжамен уй тебесш де жабатын. A c imneH кезде пайдаланатын аласа устелд1 «ж озы » дейтшб1з. Ол децгелек те, терт буры ш ты да бола береди Оныц айналасына оры нды ксы з-ак оты ра берет1нб1з. К еш н астыра аласа оры н ды к к ой ы п та отыратын болдык- Атам Ешмухамбет 77-ге келш , 1956-ж ы лы кайты с болды. MeHi састы ры п: «Ж ы цм ам а ж ей сщ б е?» - дейтш . 0лдеб1р адам ж ем ейтш белеш айты п оты р ма деп, «Ж ок, ж ем ейм ш », - десем, кулш : «Ол нан рой. К ы тайл ар на нды «ж ы ц н а м а » д е й д Ь , - д е й т ш . Атамныц memeci де, еж ей де Кулжа манайындары найман руынан едк соларра бары п-келш ж урш есйген ceai болса керек. Ешкандай рылыми атагы ж ок , алайда казак тш рылымыныц HerieiH кал аган А х м е т Б а й ту р сы н о в т м зацы й л табиратынан туындауы тш с, кернлнше занга карай й л икемделмеу1 керек дейдь К ецес заманында, еки пш ке карай, еуел1 тш ем л ей кабылданды да, т ш тек сол кагидага карай кисайды. С оны к салдарынан 12-608 177

(к l,afmi/ui jI/jIjmcLi’-ii//,/_______________ к а за к т ы ц ец к у н д ы тал ер екш ел 1п - б1рш кен сез - м ул д ем дам ы м а й калд ы д еуге бола д ы . TinTi буры н- гы сы н а н Kepi Kerri. Б уры н «ц а р а га й », «ц о л г а п », «цолгабы с» деп ундестш зацына сайкес жазып келеек, кеш н казак талшщ н е й зй зацы - ундестш зацын ауы зга алмайтын болды к та, «Сарыарка», «Сары агаш », «ш екара», «к е к е т с », «Сарыезек» деп - 6epiH к о с Ty6ip м ен к еп туб1рл1 с езг е айналды ры п, казак тш ш д е Ty6ip сездерде еш дауы сты ды бы с та, б1рдей eKi дауы ссы з ды бы с та катар келмейд1 деген зацдылыцты аяк асты еттш. Е ж ел п завды сактаган б1здщ ауылдыч карттары: «А лд а к удай -ай !» «B ip алданы к кез1 ту зу болсын!» деп оты руш ы едк А раптьщ «алла» дегенш олар, ерине, айта ал аты н, алайда ата-бабаньщ сейлеу дестур1 оларды epiKcie билеп кететш . Балага «Алла берген» деудщ орнына «Алдаберген» деп ат коятындары да сонды ктан. Орыс тип мен арап талшщ ережесш ты к п а л а у ш ы л а р ак ы р ы д у р ы с с е й л е у дестур1м1зд1 б у зы п 6iTTi. Р а д и о м ен телед и дар ды ты цдасам , тебе ш аш ы м так турады , дереу eniipin тастаймын. «Ш ега р а», «К арагез», «кезгарас», «б1ргатар» деп ундестш зацын сактап сейлеудщ орнына «ш екара», «кекен ш », «Кара кез карындастар», «кезкарас», «б1ркатар» деп так -тук сейлеп жатады. Демек нетазй устаз ата - ана да, мектеп пен жогаргы оку орын- дарындагы окы туш ы лар да казак сезш бузып сейлей бастады , узак ж ы лгы кателш «е з ж ем ш ш » бере бастады деген сез. Ол аздай, оры с талшщ дагдысымен ер сезд1ц ал гаш кы буы ндары на дауы с ек ш н ш 3ipK- 3ipK Tycipin, балп-балп, д ш -д ш сейлейдь Эдемц еуендц еуезд1 сейлеудщ данышпандары кайран кариялар келмеске кеткен екен. Кандай еш- HimTi! 0cTin е з ш щ ж е п оты р га н «н а н ы н » бетал батты ж 1берген тал г ал ы м да р ы н а ка лай р и за бола р сы ц . Ахацныц, Халелдщ шырылдап коргаган казак тшш е ж а н ы ц аш и ды . Ец едем1, ец эуезд1 талден катцы л, дерек1 талге кар ай аун ап бара ж а тк ан ы н к е р ш , imiM кан ж ылайды. «У ндестш зацы» деген сез окулыктарда 178

________________________________c/lly/jaiSbik/ii/iiii, adoMdaf/bt да, галымдардыц зерттеуш де де сирек айтылатын 1болы п барады. Алайда казак т!лш щ н еп зй камкорш ы сы Мемле- к е т т ж tui у ш 1Н к а р ж ы н ы а я м а й -а к б е л ш ж а т ы р , 6ipaK к у м га ciKreH суд а й с у с ы п а г ы п к е т ш ж а т ы р . «М удде» демей, «м уде», «леззет» демей, «лэзэт», «молла» демей, «молда» деп отыратын кайран ауыл | шалдары-ай! Олар бйшхсдз саналып, 6i3 бйпмд1 болы п, |булд1рш ж а т ы р м ы з. А х м е т Б а й ту р сы н о в пен Х а л ел Д осмухамедовтщ негсзп. максаты н сактай алмаран, кайран K93ipri к а за к г ал ы м да ры -а й ! А у ы л д ы ц т ш н I билеген, илеген калалык галымдар-ай!» Бала куш ш зде кыярды, кызанакты жене пыязды |к оса т у р а п , сей ж а са п ж е у п й е д ж . K eeip 6epiMi3 о н ы II «салат» дейтш болдык. «Bip таксы лагман ж еп келд1м», - деупп ед ж , ; кез1р «терелка» нем есе «тер ел к е» деген се з оны алмастырды. «TeniuiKe» деген сез оры с тйпнен енген болу керек. Оны апам «бопы ш » дейтш . «Бопыш ынды I кисецнй», - деп жатуш ы едь «Кеудеш аяккаптай неме е к ен », - деп, елдек1мд1 жактырмай отыратын; жакты рса, «Кеудеш кере ка- рыс» немесе «К еудей кед кулаш тай ж й тг екен!» - деп суйсш етш . Буты мызга сы м киетш б1з. «Ш албар» деп тек терзден тж кен буткш одц айтатынбыз. Вйелдщ 1шки1мнен к еш н п к ш м ш «к ей л ек », еркек- ! TiniH «ж ей д е» д еу п п е д ж . «С енен и т ж е й д е ш бу р ы н !' то зд ы р р ам », - д еп ж а т а т ы н бы з. Ke3ip 6ep i - к е й л е к . | JKyrepiHi «бур ш ак » деупп е д ж . Т а сбурш ак ты ц аты I ел1 езгер ген ж о к . К егенд е б у р ш а к б о л у ш ы ед1, к о з ы - ньщ мойнын сол бурш акка шетшб1з. __Бала к у т м 1 з д е , TinTi бозбал а кез1м1зде де б у г ы с б а к ойнап ж ур д ж . Ш тептерде «ж асы ры нбак» деп жаза- | ты н. Keeiprinep ойнай ма екен? Асьщпен «уш табан», «6ip табан», «ш едбер», «хан талапай» дейтш ойындар ойнауш ы ед ж . Keeipri балалар ондай ойынды бш е ме екен? «Д аш -каш » немесе «атам ан», «бала таппак» деген- дерд! доппен ойнайтынбыз. 179

<и!,r/f him// Н/ф^еЬ-ц//,/________________________ Jlen ri тебет1нб1з, ал айда с о л свзд1н, м ен ш ел1 би ш ей м ш . Ты йынныц дел ортасын тесетшб1з де, сол тес1ктен 6ip ш ек1м аттын, кы лы н, ол табылмаса, жун Tirin к о й ы п т еб у п п е д ж . М ешмен катар Сайыпжамал кыздын аузынан: «О л к1 м нщ miKipeci е к е н ? » д еген сезд1 e c rin , м ен щ Т о к т а р т е т е м н щ та н ка лган ы е й м д е . «О ндай сезд1 мен б1лмеймш, ол кайдан бж ед1?» - деген. А уы л ы ц н ы ч ceei ауы лы цньщ мшез1 сек1лдь Сол ерекш е сездерд1 айтатын ерекш е адамдардын бул к у н д е Ke6i ж о к - С езд ер д е с ол арм ен 6ipre к е т н т . Д и м а с т ы к д еген с о л г о й . С он ы н 6epiH у м ы та берсеч. еске алмай eMip сур е берсеч> ки м асы ж о к каныпезер болып кететш сыяктысьщ. А йтпаган сон , сактамаган сон. сез де елед1 екен- ау!? «О -о , о л 6ip т е к и Kici е д ь а у !» - д еп , сол к е з д е й ш алдар да елдек1мд1 сагына еске алып оты раты н. А л 6i3 « т е к и » д еген сезд1ч о з ш сагы н а б а ста д ы к . С ирек айтам ы з. «0 к е » деген сезд1н e3i ел ш Tipinfli гой. «П апа» мен «мама» еке мен ш еш еш алмастыра жаздады. Алайда екеуш 1н д е т у п TepKim TypiK c e3 i: «п а п а н ы ч » Ty6i - « б а б а » , « м а м а н ы ч » Ty6i - « м а м а ». «М ам а ага ш » - м ам агаш , «м ам а би е», «балага мама бер» деген й р к е с т е р ел1 сакта л ган . Kice б е л д т бар ш алдарды да кер д ж . С епз cepim n «KiceM сул у» атты е ш болган. Соны б угш п л ер туыне ме? «Ш убат» дегенд1 улкендер де айтпайтын, «туйеш ч кы м ы зы » дейтш б1з. BipaK «кы м ы ран » дегенд1 естш естш . «Дунан кы м ы з», «Денен кы мы з», «бесй кы мы з», «тунемел1 к ы м ы з», «куш еле коск&н кы м ы з», «ещ цр», «с а б а », «м е с» , «т у л ы п », «Ky6i», « к е л Ь , «келсап» дегендер д е кезк ер ген адамдардай б1зден алыстап б а р а д ы . Bi3 ад а сы п ба р а м ы з б а , ола р ад асты р ы п кетт1 м е, к1м 6uiefli? BipaK сол сездердк сол сездер ж ш а й ты л а ты н кезд1 сагы н а д ы ек ен Kici. 0MipiMi3fliH 180

_______________________________ сА'кр1саЗы'1дпмц п/кмипры езект1 6ip кезевд с о л с е зд е р м е н 6 ip re ел1 ауы лд а кыдырып ж урген тер1здь «Ой, перуерд1гар-ай!» деп кей итш еж еш , «Ой, ) бетш агар!», - деп ж екитш атаны сагынатын болды к- f «Tyh, м ынау м уттеш м екен-ay!» деп тунДлетш де солар едь «И э, муттеЬам екен», - деп оны кош тайтын ‘ тагы 6ipey табы луш ы е д ь B epi ж арасы п т ураты н . Bip- ii 6ipiHin сез1н т у сш г е н к,арттар 6ip-6ipiH д е т у й н е т ш . «К ап, елй салдакынын, маган айтпай кеткенш к а р аш ы !» - д е п , ез1мен ез1 се й л е с к е н д е й бо л ы п , . елдешмд1 сырттай ж азгы ры п оты раты н да ежелер болатын. « А , к,уд ай , ба л а-ш агам н ьщ ж а м а н д ы г ы н к е р се т п е й Ii ал !» «Б а л а -ш ага м н ь щ ал ды нда а л !» - д е п т ш е й т ш (к ем ш р -ш а л д ар ел1 бар м а е к ен ауы л д а? Топыракдан жаралдык, деп сенетш , топы ракка |); к а й та ба ра м ы з д еп д ай ы н да л аты н . «К осагы цмен коса агар!» - деп бата беретш ба- ласы мен келш ш е. А ж ы расуды аузына алмайтын, кещ лш де де турмайтын. «Алганывды кудай адалынан берсш !» - деп тьлейтш. Ж асы улкен ата да, еж е де ауылга ортак болатын, I- б у ю л ауы л д ьщ K icici ол а рга са д а м б е р е т ш , селем салатын. Е ркектер 6ip-6ipiHe садам 6epin ам андасаты н, («Э й , атаца садам бер !» - д е й тш е к е й б а л асы н а. C ipe, сол сез мусылмандьщпен 6ipre келген болар? «С1ркем су квтермей т у р », - д ей тш . «C ip n eci» не | екен? «Мужез1н, ж о к к о й » , - деп , к в щ л й з адамга квщ л аударатын. «Ж узщ сыны к к ой », - дегеш . Сез де туады, уакыты ж еткенде ол да еледь влген I адамды еск е ал у ш ы л а р бол а т ы н ы тер1зд1 сезд1 д е мен Кусан еске алуш ы лар болады . Еалым дар TinTi 1здеуге тш с. Б а ста уы ш м е к т е ш т 6iTipreH балага к ой ы л а ты н та л ап ты к 6ipi к в бей ту к е с т е й н ж а ц ы л м а й ж а тк а бшу болушы едк Ол ер дептердщ соцгы сырткы бетш де 2x2=4, 9x9=81 деген улгще жазулы туратын. Б1з он ы «к е б е й т у к е с т е й * д е м е у п п е д ж , «ж а д у а л » 181

Ъексцт м Н ффекр-ц т__________________ дейтш б1з. Bip-6ipiM i3fleH «ж а д у а л д ы » ж а ттад ьщ ба? - деп сурайты нбы з. Мугал1м де «жадуалды жаксылап ж аттап алмасавдар, бастауы ш ты 6iTipe алмайсыц- д ар », - деп корк,ытатын. «Ж а д у а л д ы ц » Ty6ipi «ж а д » б о л у ы к е р е к . «Ж а ды вд а б о л с ы н » , «ж а д ы в д а са к т а » д еп ж а т а м ы з рой. 0M ipre ка л кул я тор енген соц , «ж адуалды » да, «кебейту кестесЬ де умытылды. А у ы л д а «а са р » д еген с е з бол а ты н . С ол сезд1 ту д ы р г а н ic т е б о л у ш ы еда. Эр адамнын м у м к ш д т ертурлк б1реудщ каржысы ш а г ы н , б 1 реу д щ ж а н б а сы а з, с о н д ы к т а н ш ам асы б1рде ж етсе, б1рде ж етпей ж атады . М еселен, уй салады. © йтш -буйтш , айдан айга, жылдан ж ылга созып ж у р ш у й д щ ка бы р р а сы н ту р р ы зад ы . Енд1 те бе сш ж абайы н десе, жалрыз е зш щ де, баласы екеуш щ де тез арада ж а ба кояты ндай ш ам асы болм айды . Тары а с ы к п а й ж у р ш ж а бай ы н д есе, к у з Tycin кетеда, оны ц арты нда ак ы ры катты кы с та ту р . Сонда е л п адам 6ip койын сойы п, асар жасайды. Ж агдайын айтып, ауыл жастарына, улкендерш е ундеу тастайды. Ж у р т асардан аянып калмайды . Bip не eKi адам- н ы ц 6 ip ай б ой ы ш те й т ш 6ip-aK, к ун д е icTen, уй дщ белагаш ын койы п, тебесш кдмыспен жауып, то- пырак,пен басы п, ылаймен уст1н сылап та бередь А с а р д ы ц а я гы KimiripiM то й га айналы п кетед ь Bipirin ж у м ы с icTey д е, ж у м ы с б1ткен с о н 6ipirin ас iniy де адамдарды н бауырмалды рын артты раты н едет. Оран ез1м eKi-уш м ерте к а т ы с т ы м . К уаны ш п ен, к и м а сть щ п ен ел1 к у н ге д е ш н е с к е алам ы н. А у ы л д а « ж ы л у » д еген де д е сту р бар. 0Mip болран сон;, OMip c yp in ж а тк а н адам кей д е к а т е л ж к е де ж ол бередь Былайш а айтвднда, басына ic туседь Басына ic тускендер кебш е зоотехник, веттехник, дукенпп, буралтыр сы я к ты адамдар, кей-кейде койш ы лар да болып жататын. «О й ба й , бэл е н ш е н щ м о й н ы н а о т ы з к о й Lnin кой ы п - ты », «Тугенш е, белен мьщ сомра карыз болыпты» деген сездерд1 бала болсак та естш коркатынбыз. 182

_______ ________________________сДкр1(лЗы1дны11, ада,vдаfait «Соган барам ы з», - деп ж ататы н атам. «Белен 6ip тайынша бердк мен 6ip кой атады м », - деп кояты н. Сейтш сотталуга тш с бауырларын соттан сактап j калатын. «Ж ы лу» деген сезд щ e3i де ж ы лу ш аш ып тур ганд ай б о л у ш ы ед1. Эр сезд щ ар ж агы нда 6i3fli адам кы лган ауы л тур. А л ауы лды ц ар ж агы нда eM ipre б1зден буры н, кеш н, ем1рден еткен аталар мен еж елер, агалар мен жецгелер, эпкелер тур. Сез - солардан калган кымбат I сый. I С ы й д ьщ к ы м ба ты н д а , к ы м б а т е м е сш д е - 6epiH д е сактай 6Liy керек. ЭЙ, ДУНИЕ-АЙ! «Дуние» ceei кек магыналы. Казак айнала корш а- ган елемд1 де, еткен-кеткен зам анды да, басы нан кеш кен eMipfli де дуние деген. О ны ц м ен-м агы насы н зерттеу - ез алдына гылы м . 0ткен-кеткенд1 ойлай оты ры п, мен де ephccis: «Э й, дуние-ай!» - дейм ш . Kenieri еткен ж аксылар: У зак баты р, К ггепбек ата, Дожахан мен К ож ахмет, Дукгенбай мен Эбд1райым ага - 6epi ортамызда аман ж урсе, онда бул ем1рде ж а к сы л а р д ы ц ара сал м агы ы лги а р т ы к бо л а р ед1 г о й . BipaK ондай дуние кайда?! Абайша айтсак, «Алдыцгы толцын агалар, Артцы толцын Ш лер» Кезек-кезек влтер, Баягыдай квршер». Ж аксы да, ж аман да ем1рден е тш ж аты р, ал 6ipaK дуние тук болмагандай кала бередь «М ен кврдЬм дуние деген иттщ квтш, BipeydiH жеп жцрген квп Oipeyi етЫ. Оилы адамга цызык; жон; бцл жалганда, Квбтщ сырты бцтш, iiui тцтт» дейд1 сол А бай аударма елещ нде. А л о т м е н к е к пен жерд1 кектеген Б1ржан: 183

Ъекартпн 'Нфусеке-щы_______________________ «Дцние, emepindi бШ п ediM, БилдЬрмей кедейлЫтi жцрт ediM», - дейд1 ек ш ш г п сы ры н аш ы п. «Дцние uiipKin, Qmedi-ай 6ip кцн», - дейд1 Ж вменде баласы Ш ш ен де сол ойды жалгас- тырып. Д ем ек дуниен щ сицы н тану оцай нэрсе емес. Эр адамнын; бойы на б1ткен ез ж ан дуниесл бар. Оны да тану ты м киын. бй тк еш е р т м ш ч дунитанымы, ой epici м ен о й 6Hiri, ceeiMi м ен м ш ез1, кы л ы гы мен ic- ерекета, арм аны мен киялы , 6uiiMi мен мэдениетк K ic in ir i м ен ю ш ш е ш л д и й п , Mempi м ен кабыетд., к,ол- а я гы , бет niniiHi м ен Typi д е эр к и л ы . К уне д а , к ш е да ж а са п , п е н д е п ш п к т щ ш ы р м ауы н а Tycin кдлм ай ты н адам т а г ы ж ок,. 0KiHin теубе д еу ба р, к ол ы ж еткен ге ш уш рнйлш ету бар. Н ией тузу адамнын бш местжпен ж а са га н ы б ол а д ы . BipaK к а н ш а е ш н се ц д е, еткенд1 кайтып екеле алмайсын- Тек теубе ж асайсыц. Адам еш каш ан обал мен сауапты умытпауга т и к . Обал ж асамауга, опы к ж емеуге ты ры су керек. Эр жасаган сауаптьщ рахаты адамды рухани бш кке кетередь Э й тк ен м ен е к ш й п ш з eMip ж о к - С ондай ш арасы зд ы кта epiKcie: * 9 й , д у н и е -а й !» - д е й с щ е к ш ш . М ен буры н ж а сы рак ,, 6ipaK е т р д щ к ы р ы -с ы р ы н а з д ы - к е г т керд1м-ау деген кез1мде: «Эй, дцние-ай, ит екен сщ иттен туган, Ацыл жок; адамдарда сет куган. Дызымет, шен, дэреже - 6api жалган, Kem em in Kip сек1лд1 цолдан жуган. Эй, дцние-ай, кудым сет бала жастан, Ж ацсы мен жаманыца к;арамастан. Дызга да, цызыцца да царык; цылмадыц, Квргем жок; х а с сарацды сенен аск;ан», - дейтш мш . Дуниеге деген назым, езйпм сиякты едь Х а л ы к т ы ц еж ел д ен а й ты п кел е ж а тк а н п п й р ш е niKip К осу с е к г в д efli он ы м . «Дцние - к;ызыл тцлт бцлацдаеан. Бак тайса, ерге дэулет ццралмаган. 184

cMptcaSuignbiH, admdaj)bt Кцш не жцз 6ip пале ж олыцса да, Сонда да кцдер цзбе 6ip алладан», - дейд1 гой казак- К еле-келе м ен щ дуниеге деген кезкарасы м да, дуниен щ маган KepiHyi де ж ан- ж акты , курдел1 бола бастады . М ен дуниенщ алдында ез1мн1к дэрменс1з екеш мд1 ацгара бастады м . BipaK дуниемен сонда да таласып еткенд1 дуры с санадым. Сол ж агдайда дуние турал ы тагы елецдет'пм : «Эй, дцниеай, цандай болдыц б1зден бцрын? Тцгщ жоц бцтшделген, жцрым-жцрым. Ацылын аталардыц алмадыц ба, Сарп еткен ел сацmayга бар гцмырын? uiipKin!Эй, дцние-ай, Этерсщ 6ip кцн. Этерщд1 еске сап тцр, Д цркт-дцркт! Эй, дцние ай, не боласыц бцдан былай? QMipdi ете алмайсыц бцрынгыдай. Алауыз дег1збейтш б1рлж 6epuii, Дазацца болу цшш взге ауылдай. Эй, дцние ай, не боласыц одан ары? Дазацца цанагат цой цолда бары. Алыптар жан-жагынан анталап тцр, dumeyip, бола кврст щ д а й жары! Эй, дцние-ай, uiipKin! Э т ерсщ 6ip кцн. Этерщд1 еске сап тцр, Д ц р кт -д ц р к т ! Эй, дцние-ай, жаралгалы не кврмедщ? Дандьщ ба цыр-сырына ел мен жердщ? Эз1ц де еле жаздап ек т дщ бе? Арманын ест1генде влгендердщ? Эй, дцние-ай, не боласыц б1зден кейт? Дейсщ-ау: «М ен елмеймш, взгермеймЫ», Дайтсец де цазагымды шет ке цацпа. Халыц den icmen eepi свзге бей'ш! 185

(k'Lrif.inuiH 9liil»jaii'ti-ii’n,i___________ : Эй, дцние-ай, не боласыц ацырыцда? Соны ойлап басыцды сен цатырдын, ба? Сенщ де, т1рлЫ 6imce, кцтц втер, Тцншыгып цыяметтщ тацымында. Ceni де ак;ырзаман салып кетер, в зт щ взгеше 6ip ацымына. Сен дагы 6i3 сык;ылды мэцгг емессщ, ТцбЬ кеп к;исаярсыц цасымызга. 9й, дцние-ай, шЬркш! в т ер сщ 6ip кцн. Qmepindi еске альт жцр, Д ц р кш -д ц р т н !» Бул да наз. Дуниеге наз айтудан баска не айтуга болады? 9лдеб1реу туралы кейде «Д униенщ тутда- сы н устал турды » дел жатамы з. 9тпел1 нерсеге елердей кызыгамыз. Урпакка ул й болатындай нер­ сеге кы зы ру каж ет. Ды зы гуын эрш м кызыгар-ау, ол 6ipaK бш1мдш1ц рана колы на туседь Сондыктан бШ м ге умтылудан басканы ц 6epi - енлшшн пен- делплж . Пенделплштен бш кте туратындар - тек б1л1мдшер. Д ш де б Ш м , и п м де би пм , медениет пен аукатты болу да бипм, кы скасы , мал мен хайуан- ныц кылыгынан алыстатуга жетектейтш жаксы- лы кты ц 6epi - бш1м. Б эрш бш уге ты рысаты н адам болганмен, бэрш бш етш адам болмайды. 0йткен1 б э р ш б ш у к у д !р е т к е рана тэн . Ол KyflipeTTi д е казак дуние дейдь Бш уге, биймге умтылмаран, тек карныныд ток- тыры мен уайы м жоктырын ойлаган адамды казак дуниекоцы з дейдь Бул - каррыстан да жаман сез. «м алсьщ » дегенмен б1рдей. Кудай сана, ой, мый берген соц, соны Адам деген атка сай пайдалану керек. «Ралым болмак, цайда деп, Айтпа гылым сцй сещ з», - деген гой А бай , эрш м адам . болуды ацсауы керек. Ж а л п ы к а за к , о н ы к iiniH fle А к ж а з ы к т ы ц адамдары да «Ас-тамары вды бермесец де, Дас-кабагывды б е р !» , - д е й д ь М эд е н и е т т щ е ц ба сы 6ip-6ipiM i3fli сыйлаудан басталады . Bip атадан тараган казак 6ip- 186

| __ . '1!уЩ ->ык/пм11, (1(1пм(к})ы 6ipiH сы й л а уга м ш д е т т ь © й т к е ш к ез к ел г ен казак, - 6ip-6ipiHe ба уы р . Оран к а за к т ь щ А т а ш е ж 1 р е й к у е. Бастауы ш м е к т е ш ! б т р г е н , он б1рден аскан кез1м. Ж азгы каникулдыц кызыгын емш -еркш керетш ш ыгармын деп, керш ш -созылып тесекте ел! аунап- кунап ж аткам . EciK алды тасы р -тусы р ете калды . Аттыц туягын анык ажыраттым. Артынш а шыккан дауысты да таныдым еж1рек кез б1ргэд1рдшь Сездерш ест1месем де, дауы сы ны ц зййнен сезд1м: эцг1ме мен жайы нда. Осы Kici еш каш ан бала да болм ай , ойы н да ойнамай, б1рден 6ipreflip бола калган сы кы лды : И журттын, бер1не з1ркшдейд1 де ж у р ед к ж у р тты ц 6epi оныц алдында ж азы кты сею л дк - О м м , ana? - Bipreflip гой. - «Ертец ж уы ны п-ш айы ны п даярлансын, 6ypciriHi ш е п ш а бы ск а К^аратебеге ба р а д ы » - д е й д ь У нж ы ррам Tycin сала б е р д ь Ц а ратебе - ал ы е ж е р . А к ж а з ы к а у ы л ы м ен 1ле е з е ш н щ бел о р т а с ы . Касындагы Кызыл Ж иде, Керме Агаш - 6epi уш ы- киыры ж ок сазды шабындык- Былтыр Керме Агаш ка бара сап ауы ры п, 6ip кун де ж ум ы с й тем ей кайты п кеткем. «Бармаймын» деу - Отанра деген опасы зды к. Сондыктан Отанымызды каншалыкты суйсек, сонша- I лы к одан коркамы з да. Eni eri3 арбара тиеп он ш акты баланы К ы зы л Ж иде мен К аратебеш ц ортасындары бес-алты балаганра екеп теге салды. Кабагы каткы л, ce3i ш ы ткы л 6ipreflip агам ы з 6epiMi3fli en i балаган га б е л ш ор н а л асты р д ы . j А т а с ы ж ы л к ы ба к к ан , 1а8т7к а ж а к с ы о т ы р а д ы деп, м е т суйремге белдк Суйрем - ш емелеш мая салатын

Ъексцлман H iffa / te le -ip m ____________________ С у й р ем та р т у га ы цгай л ы е ю ат бар дед1 буры н суйрем тарткандар, 6ipi - Элшбайкула, екшшнп - Цайкыжирен. М е тц телешме ©лшбайкула буйырды. А л суйремд1 байлап, дайындап беретшдер - жогары класта окитын Райкеева Каншайым мен Турдышева Зараука атты е ю епкем. М ундагы ж ум ы с тацны ц атысынан куннщ батысы- на д ей ш бптгейдь Т уе елетш де рана аз-маз демаламыз. Bip Караганда, суйрем тарту сонш алыкты киын ж у­ м ыс емес. Бала уш ш атка м ш удщ e3i - 6ip рахат. А лайда кулкы н серщ ен кас карайганра дейш суйремд1 маяга, маядан ш емелеге дейш ш еты з-ш екш з суйрете беру epi ш арш атады , epi ж а лы кты рады ; 6ipaK берш е ш ы дай сы ц, ce6e6i осы н ы д 6epi сенщ Отанга деген ниетпуц керсетедь Ол кезде Отан мен Сталин - 6ip уры м. Отанды 6i3, 6i3fli ол кере коймайты н сеюлд1 де, ал Сталин тебем1зден унем1 тенш тураты н тер1здь Bipreflip де, баска да - 6epi соны ц кез1 мен кулагы сыкы лды : 6epi урей тудырып баскарады. Бглетш, бтлмейтш талай зац мен твртш тщ т у т ш . - тек багыну. Y in-терт куннщ ш пнде влш байкуланы ерттеуге, к а м ы т к и т ш , с у й р е м н щ арк ан ы н б е ю т у г е - 6epiHe ж атты к ты м . Бесш нй кун1 аптап ы сты к еймнен тандыра жаз- дады . К ун н щ куйд1рген бурры сы тебемд1 Tecin бара ж аткандай. YcTi-басымды тер басып, тш1м аузыма сыймай кетт1. «0 й , кеп узамай аттан кулайтын шы- рарм ы н! 0 й , K03ip е й м н е н ауы п к у л а р м ы н !?» , - деп ш ош ы ды м . 0йтеу1р, н ам ы с па елде урей м е, елдеб1р купия куш кулатпады да, еымнен тандырмады да. Ш егщ е ж еткен ш ыдамы м ендЬенда узинп кетуге сел к а л ган д а, «Ж у м ы с 6iTTi!» деген с е з м е т 6ip сум д ы к тан арашалап калады. Далайша елмей калганыма кайран калды м . Осындай хел е ю кун бойы кинады . EKi кун бойы азар шыдадым. EpTeci баларанра ж акы н арадан мая салдык- Туске таман кун тары ш ы ж ы ды . Алды-арты мнан шарпыган ы сты к табага салган ш ыжыктай ш ыжгырды. Жан саугалайтын таса ж ок- Аттан туссец, жазыктысыц: ж алкаусы ц , ж аусы ц , ce6e6i езге ж урт шыдаранга сен неге шыдамайсыц? 188

________________ оАкр/мЗык/нын, л/конкфы Жута-жута TynipiriMде таусылган Tepi3fli.Кеберсшен ерш, кепкен кемей, дем1ммен 6ipre iniiMHeH от жалын шыгатындай. Такырлап шапкан шабындыкта камзау болар к,алка жок- Eni эпкем басыма шет-шетш туйыктап Tyin ки гаген орамалым да мына ыстьщтан вне-MiHe кушп кететшдей. Самайымнан саулаган тер борбайыма карай соргалап куйылады. 0лшбайкула да аягын ентек-тентек басады. Маядан оралып келе ж атканымда, балаганный алды нда т у р га н eici а к, ф и ю г к е кез1м т у е й . С о н ы м е н арбакен; су екелетш . А ты м н ы н басы н балаганга буры п ITe6iHin к а лы п ем , ж а н у а р ж ел е ж е н е л д ь Ж е т е бере каргып туст1м. I - Ana, су бервдзнп! i - 03in inie гой, ож ау ене тур. С уды ciMipe бергешмде, - 9й, екецнщ аузы, мына ыстыкта атты кинап неге ш абасьщ ? - деген б1ргед1рдщ даусы дел кулак туб1мен ш ацк ете калды. К акалы п-ш аш алы п ож ауды орнына коя бергешмде, кылш ылбырдыц уш ы жел- кем е ш ы п ете туст1. Кбайта т а р т к а н д а , м о й н ы м а оралган уш ы тамагымды осы п кетть Кез1мнщ жасы 1 бырш ете калды. Телт1ректеп барып Влш байкулага езер ш н д ш . Кез1мнен парлаган ж ас айналамды ; ж ауып, тунек кы лы п яибердь TieriHre де, суйрем ге д е не бол а ал м а д ы м . в к е ш к ел ем , eKcin к ел ем , eKi епкемнщ касына Влшбайкула e3i алып барды. Верш Kepin тур га н eKi еп к ем к у ш а к та й ка ум а л а п аттан Tycipfli. К ан ш ай ы м н ы ц к у ш а гы н а ба сы м д ы т ы гы п , OKciriMfli зорга б а сты м . З а раука eK eyi т а м а гы м д ы , желкемд1 сыйпап, канталаган ж ерш е сш екейлерш ж агы п, орамалдарымен сур тш , пы е-пые ж ы лап ж ур. «Ж ы л а м а ! Ж ы лам а ! С ен д е ел1 ж ш т б о л а сы ц . А л д ы н а к е л й р е р е щ », - дейд1 соны маган д а, ездерш е д е д емеу кылып. Ш арасыздыктан жылагасын олар да меш шарасыздыктан жубатады. А к ы р ы к е з ж а сы м д ы ж е щ м м е н 6ip с у р т а м д е, ©лшбайкулага кайта мшд1м. Балаганный тусынан тагы erriM. BipaK бул ж о л ы Tepic карап етт1м. Ж асаураган кез1ме мая да, м аяш ылар да м айысы п,

Ъексцлтан Нц^/секе-цли кисайы п кеткендей к ер ш едь «П Пркш -ай, екем аман келш , б1ргед1рден кепмд1 алатын кун болар ма екен, бол м а с па е к е н ? !» - д е й м ш ел1 екемд1 ел1ге к и я алмай. Тагы уш куннен кейш кун тары ысыды. Аспан ай н а лы п ж ер ге т у е й д е ге н н щ деп ез1 кун де асп а н н ан ем е с, дел к а сы м ы зд а Kyftflipin туррандай. С у й р ем байлап б е р е й н eKi е п кем е кар ай ер ец ш б ш келе ж аткам . Кенет атымнын, аяк асты ш ылк ете туст1. Токтай калдым. Орылран камы сты ц орнында ат туяры баткан ойыкка жылтырап су толыпты. А тымнан каррып туей м . Ж ата кап бас коя берш ем, су бей жыпырлаган ш ыбын-ипркей, жыбырлаган К урт ек ен . TepiMfli с у р й п cipi бол ган орам алы м ды с у б е й н е ж а п т ы м д а , кез1мд1 ж у м ы п ciMipin-ciMipin ж1берд1м. А сырыс ат ы м а к а й т а MiHin ул гер геш м де, ту сыртымнан: - Н е й ггед щ , е й ? - д еген б1ргед1рдщ зьпда даусы з1рк ете калды. - С у iniTiM. - 1ш йц бе, ты ш ты ц ба? - 1шйм. - Кайдан? - Бастаудан. - Гайдары бастау? - Камыстыц арасындагы. Айналайы н 0лш байк ула эдем1 ж урклне салып ж енеп кеп бергеш . 0п-сетте алыстап барып артыма к а р а са м , м ен атт а н т у ск е н ж е р д е 6ipreflip ел1 сш е й ш тур екен. М ен с у iuiKeH «ба ст а у р а » сы й ы н ы п , бас и ш турран сеш лдендь Осындай агалар, сондай заман балалырымызды таптап тастаса да, «К айран бала кез - бал деурен!» - деп е е й к . Tipi тозактан TipinbiiriMi3fli й сте н е сактап 6i3 де ш ы к ты к , каты гез заманды капаска айналдырган 6ipreflip агалары мыз ды ш ы кты . «0 й , ш ептегш ер шелдед1 рой, арбамен су апары п берсендерпп!» - деуге акы лы ж етпеген ппркш до де 6ipreflip кы лы п, бас идш- ау! Сонын, берш еске Tycipe ойласам, «0 й , дуние-ай!» демеске ылажым жок- 190

___________________________ ofll'pjuiSbil/iiMtt, ада,yil/iln-i АУЫ ЛДЫ Н, КИЕС1 - К А Р Т Т А Р , ИЕС1 - Ж А С Т А Р : Кецес заманында елдщ ш еяарей айтылмайтын 1болд ы . Ол е с ш л ж т щ к д л д ы гы с ан а л д ы . B ip ep т е к и :: азам аттар ата -баба сы н ан к а л ган ш е я ар е в д ар а п ж а - зуында сактаганы уш ш , сотталы п тынды. А л казак жазуы ол кезде непзш ен арапша болатын. «Е ск Ш к» .деген «ecnipfli» деген сез емес едк 6ipaK 6i3re онын, Keperi ж ок кене нерсе деп укты рды . Ш еж1ре, ш ын меншде, б1здщ 6ip атадан тараган урпак екешм1здо унем1 ес к е T y cip in о т ы р а т ы н т а р и х и ку ел й с ед1. Р а с, кате шеж1ре де, араптанган шеж1ре де, ш ала шеж1ре де болды . BipaK кай ш еж1ре болм асы н , берш де казак баласы 6ip атадан тарап тураты н. Сондьщтан 6ip атаньщ балалары 6ip атадан екенш еинрде де дэлел- д еп eMip с у р у г е ты р ы с а т ы н . Ш еж 1р ед ен а й р ы л ган со к , 6i3 ол едеттен де 6ipTe-6ipTe аж ы рай бастадык,- !1А к ы р ы н д а «А н а у - ана ж а к т ь щ а д а м ы , м ы н а у - м ы н а I ж акты к адамы, ал мен - ез ж агы м ны н адамы мын» | деген жалган ж ш нплдш пайда бола бастады . Ол |эртурл1 себеп терм ен кей де ш е к те н т ы с e p in in те KeTin ж урдь А л, ш ын меншде, буш л казак 6ip гана А ры с бабадан тараган уш агайынды ауы лдьщ баласымы з. ВОсы ш ындык шеж1реш курту аркылы казак санасын |да к у р т п а к болган дар б ел гй п н вти ж еге ж е т й де. О кы гы сы , 61nrici келм ейтш урпак енд1 е зш щ ecKi салтына орала ма, ж ок па - 6epi келеш ек урпакка I байланысты. Халы ктык басына тускен бул тагдыр А кж азы ктьщ | адамдарын да айналып еткен ж ок . Сонын зардабын | азды-кепт1 тартка н адам дар ба р. Елд1 ipiKTipMeft, 6ipiKTipin сейлейтш аксакалдар мен кексак алдар- дын б1разын мен керд1м. Соны ул и етш ж азды м. Оларды канша мактаганыммен, сагынганыммен, бу- riHri А к ж а зы к т ы ола р енд1 е зг е р т е а л м а й ды . в й т к е ш eHfliri А к ж а з ы к т ы н тагд ы р ы ж а ст а р д ь щ к о л ы н д а. Дестурдк ата салт пен ултты к мнаеад! дуры с дамыта алса, жастар ауылды да, езш де бакытты ете алады. Солай бол са екен деп т ш е й м ш , у м гг т е н е м ш . YMiTiMe 191

Ъексцтпан Н< ф ^секе-цш себеп А дж азы дтай туган ауылын туган eneci мен ш еш есш дей, атасы мен еж есш дей суйетш улдарым бар екен. Олар А дж азы дда арнап елед жазыпты, эн ш ы г а р ы п ты . С он ы ек е л ш ездер1 т ы д д а т т ы . Кез1ме ж ас yfiipuifli, кем еш м е алгыс ш рш дь Эндерше «Цут мекен» деп ат дойы пты . бл ещ и жазган - Абылай Н усш ханулы, енш шыгарган - Нурбол Тодтасынулы. ПендешЪйдтер1 бар ш ы гар, б1рад ауы лга деген адсау, ардадтау сез1мдерш сыйладым. Олар шыгарган «Цут меден» унады: Ацжазыц, Ш ет Жамбылым, Квктвбем бар. Ш ел басар Ж амбылбастау вткен жандар. Айналдым цасиетщ нен, туган жер1м, Gmneiidi тагзым етпей текmi адамдар. Цайшым бар, К,осщмбез1м, Арцарвлген, Квкбастау Kepinedi сонау жерден. Ш атцалым qacuemmi КЫдЫтвбе, Цынасын mepin алар сырын б1лген. Ыргайлы, К,цмырск;алы, Ж щйикесай, Аццайцы бцрымдай гой жаныца жай. Улары цзишейд1 шыцдарынан, Суыры эн салады тыным алмай. Квл1м бар Ацбайтал, Сырлытамым, Аяцсаз, ceni цалай цмытамын. Туган жер м ына менде арман бар ма Сенде вскен квзбен корт бцныц бэрт!? 0нерд1 дам ы таты н - ж а дсы д е р у ceeiMi. Бул елед мен енде ж адсы деру бар, сонысы унады. Туган жерш ж а дсы дере б1лген урпадтан тудш уге болмайды. Цуану деред. Ж олдары болсын! Ата-бабаныд урпагы орнатдан Адж азыд - дут меден сол ата-баба урпагы ны д долында гумырлы болсын! 192

_______________ ■. /!Ц (У / >bik/iibtii, iKi/iMilajihi ТУ С1Н У К Ы Й Ы Н ТУЙ 1Н ( ойтолгам ) АБАЙ МЕН РАБЕЦ НЕГЕ УНДЕСЕДП Ажалдан кутылмайтын адам ойдан да кутылмайды. Н ей зш ен «Н еге?» деген суракка ж ауап 1здеп ж у р ш ж ау табамыз, жактас табамыз. Неге? Казак едебиетш щ к л а сси й, Социалистш Ецбек Epi, академик Еабит M ycipenoe 6ip кезде бы лай деп жазыпты: «К азакты ц ж ерш ш дш жш теулер1 - ец 6ip улкен апат. Ш егаралары айкуш -уйкы ш оты раты н Жагалбайлы мен Аргы н-К ы пш ак арасында ты ныш - ты к болмаган соц, Оры нбордьщ генерал-губернато­ ры Перовский Орск бекш ш ш ен Березовскийге дейш ескерлш поселкелер орнаткан. Буган казактьщ 40 000 шаршы шакырым тогайлы, сулы, кара топыракты жер1 кеткен. Сонда Ж агалбайлы да, А ргы ндар да, Кыпш актар да: «Маган да ж ок , саган да ж ок !» деп той жасапты» («Кунделйс», А лматы, «Ана тип» баспасы, 1997, 48-бет). М ем лекетйк, ултты к, халыктык муде деген мулде болмаган гой. T u rn жеке бастын да и удей ж ок. М уде атаулы ж ок , тек ш та р л ы к бар. М уны Еабец, ерине, б1зге у л й кы лы п отырган ж ок . Канымызда бар ш тарльщ ка iiiii куш п ж а зы п о ты р . BipaK он ы т ы й г ы з а к о я т ы н ш а р а с ы т а гы жок- Ондай шара оныц атасы Абайда да болмаган. «Э зщ де бармен квзге црып, Артылам деме взгеден. Кцндестшн цоздырып, Азапца цалма езбеден», - деп, тек сактандырган да койган. Абайдан 6epi гасыр в тй , Рабецнен 6epi тагы талай заман е т й . Алайда ш тарлыкпен, коре алмаушылыкпен курес бпжен емес, бй ер де емес. Гштарлык казакка гана тен емес. Адам атаулыга ту а б й е т ш Tepic п ы й гы л . А д а м ата—Х а у а ана зама- 13-608 193

Ъ екгцт м н J iyfa lceke-w m ___________________________ нындагы А разды к алмасы, Абыл мен Кабылдын, 6ip- 6ipiHe кастанды гы - осы пыйрылдыц бастау кезь С онд а д е й м ш -а у , со н а у зам аннан 6epi бу л KeMicTiKTi ж ец ей н табиги куш йн, табылмаганы ма? Онда акыл ж инап, бийм алып, енер куы п ка ж ей не? Табигатта, йрпплпсте бар зулматка оны ж ойы п, елыретейн куш тщ де йрш ипктен табылмауы, менщше, мумкш емес. Вйткенмен ойланып кереш ю ш . А дам ны н , е з ш е д е , езг е г е д е есер е т е й н , 6ip-6ipiMeH уялас агайынды м ш ездер бар. KicuiiK, кецпеш лдш ш , ба у ы р м а л д ы к , ж а н а ш ы р л ы к , ш ы н ш ы л д ы к , едалдак, салик,альщ сы кы лды м ш ез-кул ы ктар - адамзаттыц ж а к с ы ж а гы н к е р с е т е й н е р е к ш е л ж т е р д е се н , iuiTap- лын, атаккумарльщ , кере алмауш ылык, жагым- паздык, м енмендш , дандайсу сы кы лды мш ез-ку- лыктар адамзаттыц нашар ж актарын айнындайтын керсетйш тер. А д а м за т бул д ун и ед е ка н ш а м а расы р eMip cypin келе ж атса, бул мш ез-кулыктардыц да соншама жыл eMip cypin к ел е ж а тн ан ы н а к у м эн ж о н - О ны т е ж е й й н к у ш - т е к 61л1м м ен ак ы л , со л 61л1м м ен ак ы л ды ц ар к а сы н д а ез1ц с ы к ы л д ы е зг е л е р д щ д е ба р eKeHiH унем1 естен ш ыгармау. А дам ныц кун1 адаммен. Сондыктан ep6ip араласкан адамьщныц саран не ш апагаты, не кесапаты тиедь 0M ip сон д ы к т а н к у р д е л к Б1рде ж а к ы н д а са сы ц , б1рде суысасын,. Кейде Kemipe аласыц, кейде кенйруге куш 1ц ж е т п е й д к «К ал га н кендл - ш ы к к а н ж а н » дейд1 казак- Кеуденнен шырып кеткен жанды кайтадан кеуден,е K ipriee ал м а й сы ц . Мен1ц б1лу1мше, кы зган ы ш сез1м ш щ eKi б е й бар: 6ipi - к и м а сты к , eKiHmici - ш ггарлы к. CeHi ж аксы керген адам езген щ 6epiH ж ек керуге м ш д е т й емес. Ж аксы сез1м де, ж аманы да - 6epi табиги. Bepi й рш Ь п кке тен. Тукгы ш немереннщ орны, ерине, ерекш е. А лайда ек ш ип неМерец eMipre келгенде, туц р ы ш ьщ одан ceHi кы зранады . О йткеш кы зганыш ceeiMi - туа б й е й н сез1м. Оны теж ей й н - тек акыл. К еле-келе тун гы ш немереце акы л Kipin, ата мен 194

У b:U(jhti,JIIUII, illk M ik ljih i ежеге барлык немере т эт й екенш тусш ед ь Акы лды молайтаты н - б1лу мен уйрену. Ц ы зганш ак немесе iniTap б о л у - кей ад а м н ь щ е з ш д ж е р е к ш е л т . Е л д ш маселелерд1 ш еш уге сол ерекш елп стщ не пайдасы , не зы яны сезс1з тиедо. Ж ен е адамдар 6ip-6ipiMeH араз жерде жалпы улттык татулык пен ауызб1рпшшс, ерине, ете м ы кты болмайды. Оган тарих куа. Цыран бцрк'ип не алмайды салса баптап? Жцрт жцр гой щ й к ен т а й мен царга сацтап. К,ыран шыцса цыяга, ж1беред1 Олар да eni щ с ы н eici жацтап. Цорцылдип царга цалмас арт жагынан, Кцйкентайы цстЫде шыцылыцтап. взг алмайды, цыранга алдырмайды, Кцн1 бойы шабады бос салацтап. Tuin-шыгып, ыза цып, цст атпаса, К,уанар иелер1 сонда ыржацтап. Н е таптыц мцныменен деген жан жоц, Тцт бойы кцтлдер ццсын мацтап. Басца соя, жанга олжа дэнеме жоц, Цайран ел осынымен жцр салацтап, - деген екен Абай атамыз. Апырмай, Абай заманы мен б1здщ заманымыздьщ арасында гасырдан астам заман ж атыр. Н еге ез- гермейм1з? 1^ашан езгерем 1з? К а ш а н ? Т а р и х ш ы л а р Алашорда партиясын курган, оларды колдаган ж еке тулгалар жайында тамсана отырып талай жазды. Ш е й н е н 61л1мд1, ш е й н е н ж а н -ж а к т ы . BipaK, сол ар кандай нети ж еге ж е т й ? 9уел1 eKire б е л ш д к арты н а н 6epi саяси кугы н га т у е й . Ж ак,сы багдарлама, жак,сы пигыл неге ж узеге аспады? Сез ж ок , кецес еш м ей н щ максаты мен Алаш орданыц максаты уйлеспедь Сол бипмд! агаларымыздьщ арасында м емлекеттж мудеш гана к е з д е й й н ауы зб1рлш бол д ы м а? Bi3, олардан к ей ш п урпак, аз-ез1м1зден алауыз болы п шыга к е л д ш пе? Б1здщ та р и х ол т е р е н д ж к е ел1 бой лага н жок. Ауызб1рлж йц купли карсетейн окигалар казак тарихында, кудайга ш у й р , барш ылык. 1643- жылы калмактыц елу мыц колы кыргыз бен казакты 195

Ъ ексц т дн ;Н ф !сек е-ц л ы __________________________ ш апканда, Ж ецгср бастаган жет1 ж уз ерж урек ата- ларымыз оган окпана казып карсы шыцты. Елу мын мен ж етЬ ак ж у з дщ ара салмагын бул кунде бала да барамдай алады. Туган ж ердщ ыцгайын бглгенджтен, болаш ак уры стьщ егж ей-тегж еш н акылмен болжай алуды ц аркасында, Ж алацтес кем екке келш улгеред1 деген сеш м н щ куатымен сол аз батыр жаудыц езж ен 70 еседей арты к колынын, он 6ip жарым мьщын цырып салмады ма? Ауызб1рлжтщ тевдесшз куш екенш делелдейтш будан еткен тарихи мысал жер бетш ен табыла да кой мае. EciM х а н м ен Д ар асай б аты рдын, 6 ip i х а н , 6ip i баты р бола тура сыйласуы , Орбулак ш айкасындагы (1643- ж ы л) ж а уж уректж пен Ордабасыдагы (1726-ж ыл) ауызб1рл1к; Дарасай мен А гынтайдыц кандыкейлек д осты гы мен кан м айданда 6ip-6ipiH коргай 6inyi - азам атты кты ц улкен улес1. У Ш Б И Д Щ БИ1Г1 1 7 2 3 -ж ы л ы к е к е к ай ы н д а к а за к ел1 «А к таб ан ш убырынды, А лкакел сулама» атты зобаланга ушы- рады. Елд! билеген ханнан кайыр болмай, батыр да, бала-ш ага да - 6epi Туркш танга карай жан саугалап ш убырды. Сонда Теле би, Дазыбек би, Эйтеке би атты уш дана Ордабасыда 1726-ж ы лы елдщ басын к осы п , эскер TierimH Э бж к айы рга устатты . У ш бидщ бул ici — м емлекеттж у л п , оны ц нетижес1 - ауыз- б1рлжтщ ж ещ ек Ш ындап келгенде, Эбжкайырды к а за к б а ты р л а р ы Б еген ба й д а , Д абанбай да, TinTi уш би де онша жактырмайтын, оны тым атаккумар, ез1мппл, imiTap адам санайтын. Алайда оны ц кол- басы га ы лай ы к б1рден-б1р баты р екенш 6epi мо- й ы ндады . Елд1ц eM ipi таразы га Tycin турган т а к ­ та ж еке бастары ньщ ж актырган-ж актырмаганын умыта турды. 0 з камынан ел камын жогары кою деген - осы . Сол ауызб1рлж тщ аркасында Эбшкайыр бастаган казак колы ейгйп «Далмак кырылган» атанган у л ы ж ец 1 ске ж е т т ь М ун дай м ы сал - б1зге м ец п у л п . Б и ж тен унем1 керш у киы н ш ыгар, алайда 196

___________ c/Ikijr/tjuL/nom, адамд/фы елд1к меселеге келгенде, езш бШ м д ! санайты н ep6ip азамат пендеш йпк пен цызганыш тан ж огары туруга т ы р ы с у ы THic. Бул уры сты кейб1р тарихш ы лар «Буланты уры сы » iдеп белш айтып ж ур. Буланты езеш бойында Б еген ба й м ен Д а бан бай ды ц к о л ы сорысты, 6ipaK, e n e y i >; д е 0 б1 л ц ай ы р га ба гы н ы п сорысты. ЕЛД1К МУДЕ МЕН 031НД 1К МУДЕ Элемге е й г ш А К автоматын жасаган Калашников К азакстандары М атай ста н са сы н д а ж у м ы с icTereH. 03 i жасаран автоматты ц сызбасын М эскеуге апарып I Iкерсеткенде, ескери ш енеуш к: «М е т цосымш а автор Аей п ал », - депта. Елге керек нерсе екен, Отан цоргауга таптырмайтын цурал екен деген пигы л басына келсе ! келген шырар, 6ipaK соган ез у л е й бар адам болы п ; квр1нуге ты рыскан. 1952-жылры Корея мен А м ерика сорысында Солтустж Корея жагында согы сцан кецес ею м етш щ , уш кыш тары улкен шырынрэ уш ы райды . K em eri не- Mic ф а ш и ст ер ш е ц ар сы с о г ы ст а т е ц д е с й з ж е щ с к е | ж е т к ен кец ес у ш ц ы ш т а р ы ц ат т ы са с а д ы . О лар TinTi Американыц уш цыш тары цай жарынан келш атца- нын да ацгармай цалатын куйге уш ырайды. М уныц d астарында ете терец саяси мен де ж аты р ед ь Егер Совет Одагыныц уш цыш тары ш ынымен нашар болып ! шыцса, онда Совет жерш е отыз ш ацты атом бомбасын тастап быт-ш ыт цылу жоспары А Д Ш тарапынан жобаланып цояды. М эскеуде арнайы ацылдасу жиы- нында M ymei царарайдай академиктер мен рылым , докторлары тук айта алмай тосылады. Сонда Вадим Мацкевич деген цатардагы инженер: «М ен оран царсы цару табам », - дейдь Bepi оран осцы рына царайды. 0cipece атацты академиктер. Б1рац М ацкевич ез айтцанынан цайтпайды. Ацы ры амалы таусылган ескери басшылар оны жындыханага апарып тыгады. Ж ы нды хананы ц бас flepirepi М ацкевичтщ ж ы нды емес екеш н ж ацсы тусш едь Ацы ры нда се тй 6ip | жагдайлардыц арцасында М ацкевич Кореяда согы сы п 197

Ъекгщтан Hiffatceke-ipm __________________________ жатдан М ИГ ш абуылдауш ы уш агын жасаушы Артем М икоянмен ж олыгады да, ол оны д жагдайын С тали нге б а ян д ай ды . Н е т и ж е сш д е , М а ц к е в и ч т ж LniMi Америка уш ды ш тарыны д басымдыгына тосдауыл д оя д ы . Олар K83ipri радар се тл д а алыс-ж ады нды дел елш ейтш электр дуралы ардылы кедес ушдыштарын дел кездеп атдан екен, М ацкевичтщ дуралы олардьщ белгип д аш ы дты дда келш дал ранын дер кезшде керсет1п, соньщ нетижесшде кедес уш дыштары кеп узамай еуеде улкен басымдыдда жетедь Сейтш, академиктер ш т а р л ы д ж асаган В . М ацкевич Отан б ед ел ш с а д та п ц ала д ы . B ip а д а м н ы д 6LniMi б у к ш елд1 доргайды . М енсш беупилж пен ш тарлы дты д ацыры унем ! б у й тш ж а дсы аядтала берсе, ж а дсы рой, ерине. КУЛ0Ш Т1 Ж Ы Л АТД АН К1МДЕР? М ен бш етш ш та р л ы дты ц ед жан Typuiirepi Кулеш Байсеш товага датысты. К улеш тщ ш м екенш бш етш д е, бш м ей тш де бар. Ол - дазад ты д гажап eHmici, р аж ап бол ган д а да, ж а й р аж ап е м е с, д а з а д т ы д на- рыз, е з ш е д е ш н ein6ip ул Н кер м еген туд ры ш опера eHmici. Оны мен ен ер д еп Ш ы дгы схан деп бага- л а й м ы н . Р у , тай п а га б е л ш ш 6epeKeci д а ш ы п ж урген ж уртты д басын досып Ш ыцрысхан мемлекет дур- са, опера дегенд1 ест1меген-кермеген журттан ш ыд- дан К улеш ор ы с eHepiHin тари хи тарландары Станиславский, Н емирович-Данченколармен датар 24 жасында тудрыш Советтер Одагыныд Халыц epTici атарын алды , eKi мерте С талиндж сыйлы дда ие болды. Ж амбы л eKeyi еш ю м бш мейтш дазадты елемге паш erri. 0нерл1 ел деген атадда ие болдыд. Опера театры ны ц оры с жене дазад е р тк тер ш щ ара- сында тек Кулеш дана айына ед жорарры жалады алатын. Театр режисеры болып журген Данабек аганы д ж а л а ды сы он ы д ж артысын дай рана бола- ты н. Алайда М ескеуден, басда жадтан оды п келген- дер еш жерде одымай-ад ездерш ен озып кеткен К у л е п т кере алмады. 1957-ж ы лы К улеш Б айсеш това Дурмангазы атын- дагы улт аспаптар оркест1р1мен 6ipre Дытай Халы д 198

______________________ ■il.jt'i Шк/ньщ a()(L4(hl)bi Республикасына баратын болып шеппледп Оны Медениет м ш ш ирлш ш е ш ацырып алып К улэш тщ езш е де айтады. К ш м ш эз1рлеп, дауы сы н баптап, ; К улеш ол сапа р га к,уана д ай ы н д а л ы п ж а т а д ы . I Алайда жет1 адам К улеш тщ устш ен Орталык партия Кемитетше арыз жазып, адыры К улеш тщ орнына Бибшул Телегенова барады. 9л ri арыз жазган жет1 адам ньщ 6ipfle-6ipeyiHe К у л еш к ы л д а й к и я н а т жасамаган, бэрш е бауырмалдьщ пен караган. Ол : кезде Дазакстан партиясы Орталык К емитетш щ !и деол оги я х а т ш ы сы Н . Ж а н ди л д и н д еген K ici е д ь Арызкойларды Орталык К ем и тей де колдагандыктан, атакты Кулеш ка еш ю м ара тусе алмаган. Ол ары зга TinTi К улеш п ен 6ipre 1стемеген, драм а | театры ньщ epTici де кол койган. Ол ж е теу ш щ 6epi I К у л еш к а ж а са га н к и я н а т та р ы н ж у р т т а н eMip I бой ы ж а сы р ы п eTTi, 6epi х а л к ы м ы зд ь щ аса а та к ты енерпаздары болды. Талант пен адамгерпплш унем1 р тогыса бермейд1 екен. Ол арызды колы мен устап, кез1мен керген агаларымыз оларды ц аты -ж ен ш елге I ж ария етп едь Ел iini б у л ш ш кетедк aybi36ipniriMi3 . аксайды деп ойлады. Ж абулы казанньщ ж абулы i куш нде калганын калады. Онымызды К улеш тщ I аруагы кеш е ме, ж ок па дегенд1 е ш ю м ойламады . Тек Курмангазы оркестрш щ сол к ез д ет дириж ер! Ш амгон Кажыгалиев агамыз гана жет1 адамньщ арыз j- ж а зган ы н а ш ы к а й ты п ж у р д ь B ipaK ж е й ад а м н ь щ ; к1мдер екенш ол да этап, жариялап айтпады . А л мен ойлайм ын: егер К улеш араларында ж ур е берсе, ел мактанышына айналган енерпаздарымыз агайынды j Ришат, Мусийм Абдулиндер, ерльзайыпты Кеукен | Кенжетаев пен Ш аба Бейсекова, Байгали Д осы мж анов j пен Хадиш а Бекеева, Ермек Серкебаев, Бибшул Телегенова, бнуар Умбетбаев, Роза Ж аманова, Ж амал I Омарова, Шара Ж иенкулова, Ребига Ешмжанова, ] тагы баскалар енердеы ез бш гш е ш ыга алмай калар ма efli? Bipeyfli ж о к кы лу аркылы б1реудщ багасы арта ма? М еш 6ip ой айрьщ ша кинайды: егер Кулеш Дытайга бара калса, капа мен е к ш ш т ен М ескеудщ