Б. Нұржекеұлы. т15

v e m g m w 'Н /ф ф А.е-уш _____________________________ Конак, у ш н д е ел м е с п е ед1, егер К у л еш араларында аман-есен ж уре берсе, е л п арыз жазган жетеу1 СССР халы к epTici, Казак ССР халык e p n ci деген курметй атактарды алмайты н ба ед1? К ул еш тщ киянатты кете- ре алмай елгеш казак енерш щ де киянат шеккеш емес пе? 1шед1, кы ды рады деген екен ары зкойлар. 1шуш, кы ды руы н кой ды ру ymiH, камкорльщ пен арыз жаз­ ган ел п жетеу1 кандай азаматтыктьщ улпсш кер- сетеш к деп сенд1 екен? К улеш ем !рш де 6ipfle-6ip рет кенсерттен, спектеклден кепакпеген екен жене ауырса д а , ал ды н ала ж а р и я л ан ы п к о й га н к о й ы л ы м д ы б1рде- 6ip рет баска кунге ауы стыртпаган. Дазактын, багына туган талантты енппш арызкойлар ж еп м козыны ка скы р талаганындай тарткы лапты . М ундай мшезд1 бойымы здан аластатуга оку-бЬпм нщ куш ! жете ме, ж етпей м е, оган м енщ кез1м ж етпейдь ОРЫ СДА ТА Л А Н БА Е АН СЕИ З CEPI КАЗАЧКА ТАЛАНДЫ Куй атасы Курмангазы тектес ен атасы С епз серш щ де ж а й -к уш Kici куш нерлш . М ен енд1 С еп з cepi ж айы нда жазбай-ак кояты н ш ыгармын деп ш еш кем. бй тк еш «А йкы н» газетше «С е п з cepi ж ене Е ай ни »; «С еп з cepi ж ене М акпал» а т т ы eKi м ака л а н ы 6ipiHeH кей1н 6ipiH ж ария лады м д а , д а у о с ы м е н 6iTeTiH ш ы га р д еп се н ге м . Эйткенм ен М . Вуезов атындагы едебиет жене енер институты- ньщ кызметкерлер1 окы маса, бул ерекепмнен ештеце ш ыкпайды гой деген оймен, институт дерекпрш е т ел еп он с о к т ы м . О балы н е к е р е к , д е р е к п р iHiM о к ы п т ы . Ж ы л ы с е й л е с т ь EipaK: «О л ineiniMfli ез- гертуге менщ ш амам жетпейд1, ол - жогары жак- тан келген б у й р ы к ». - дед1. Ж огары ж агы П ремьер- MiHicTip б о л ы п ш ы к т ы . С ол ж а к та н ка га з ту ссе, калганын дурыс ш еш етш ш анык айтты. Теуекел дед1м де, мен К Д -М еш м овк е eKi макаламды коса п р кеп хат жаздым. Ж олы м болып, хат Мешмовтщ колы на TninTi. Меселен1 кайта карау жайында 200

___________________________________ . ?11,н/11/,1к/11ын, mkMikijihi Ме<пмовтен Б Ш м ж ен е г ы л ы м MiHicTipiHe н у с к а у да туей . Ол жактан нускау Эдебиет жене енер институты на да ж е т т ь BipaK ин сти тут М ес1мовй де алдап сок,ты деуге болады. Белен адамнан кем есия ;курылганын хабарлады да, хатты сонымен жауып ж1бердь «Кэмесияньщ отырысына м е т де ш акыратын ш ы гар сы н д а р ? •> - д е г е т м д е , д е р е к й р iHiM: «М щ ц е т й турде», - деп ны к жауап берген-дь 6ipaK ш акы р- i магандарына Караганда, сол оты ры с та болмады- 5ау деп ш амалаймын. А рада ун -ту н й з eKi ж ы л eTin кеткен с о н , ам ал ж о н , С е п з cepiHiH а р у а гы н с ы й л а п , ол жайындагы ойымды бурынгыдан да кещ рек |козгап оты рмы н. 0й тк еш институт ны змeткepлepiнiн I «елйпей-берйпейрйзш е» кез1м ж етш , енд1 е д ш д и т i тек жалпы халыктан куту1м1з керек внеш не кез1м I ж етть М ансатым - институт кызметкерлерш илан- ' дыру емес, окырман халынты ойландыру. Б угш болмаса, ертец п ж астар тубш де бул эц п м еге 6ip оралар, сонда б1здщ кандай ш ш р д е болганым ы зды бьпеш, ш ындыкка кез ж етш зуге себеп кы лсы н деген о й га келд1м. Ак,ан cepiHiKi д еп ж у р г е н «М а к п а л » э ш , ! Бешр Тэж1баевйш деп журген «А кбулак» э т С епз cepiHiK i д еу п п л ер т абы л ы п ж а т са , о г а н C eri3 с е р ш щ KiHeci ж он - С он ы ан ы кта й ал м ай ж у р г е н к ш е - т е к б1зде. К уда йга ш у ш р , А кан ны н , д а , Б э ш р д щ д е , баска ендер1 бар, казак енерш де олардыч оз орны бар, 6ipaK, ерине, дау-дамайдьщ ш ы гы п ж аткан ы е к ш ш й , жанымызга батады, алайда битке екпелеп, тонымызды отка тастаудан кудай сактасы н. «Саган д а ж о к , м аган д а ж о к » , —д еп С епзд1 ен ер т а р и х ы н а н , казактьщ санасынан мулдем сызып тастамак болган бауырларымызды акылга ш акы ру менщ агалык м ш дейм деп ш еш й м . 0йткен1 Ceria cepi деген адам ем1рде болган ж ок , оны н атасы К ож аберген ж ы рау да болмаган, халы к ендерш Ceri3 cepiHiKi д еуге болмайды деген сы якты есек-аявды гылыми туж ы ры м санау- шылар гылым децгешн тым темендетш ж1бердь Гштарлык па елде влдеш м дердщ 6i3 бш м ей тш ж ерде гы л ы м да, 6LniM д е ж о к д еген м е н м е н д т м е, 201

(€екартт Htjfalceb-цлы 2007-ж ы лды д 22-акпанында Казадстан гылым кеми- т е й терагасы ны д орынбасары В.М огильны й деген 6ipey « С е й з с е р ш щ с ергел д ещ н е н ук те д ой ы л д ы » деген мэл1мет жариялады. Оны д айтуынша, Сейз серш щ Кызылжар ед1ршде тугандыгы жайында «мурагатта деректер табылмапты». Сондыдтан оныд ол е щ р д е ту г а н ы , ем1рде болган ы куменд1 е к ен . Ол ж айында казак ендерш жинаган А . В. Затаевич те, к а за к е н п п л е р ш щ , с а зг е р л е р ш щ oMipi м ен ш ыгар- маш ы лы гы н зерттеген А . Ж убанов та, баскалар да ж азбапты. Бул, ш ындап келгенде, гылыми зерттеу niKipi е м е с, г ы л ы м га ж а са лган к ы й я н а т едо. в й т к е ш Ceri3 cepi ж а й ы н д а к а за к т ы д ардагер академиктер1 Элкей М аргулан да, Себит М уканов та, Рабит MycipenoB те, ола рда н б у р ы н OMip сурген Ж а я у М уса м ен Н у р ж а н Н ауш аба ев та, М эш Ь ур Ж у с ш о в т е - 6epi ж азган болаты н. О сыдан-ак М огильны й мырза мен о н ы д ар ж агы нда бугы ны п отырган казак жйтгтер1 Ceri3 c e p im ж о к к ы л у ы а р к ы л ы е зд е р ш щ кей б!р купы я максаттарын жузеге асыруды жоспарлап отырганы кум энй з едь Алайда оны мойындату - ете киын. Ж ерпйлдш пе, руш ы лды к па, 1штарлыд па, оны тап басып айту м ум кш емес. бй тк еш олар нагыз ш ы н д ь щ т ы 6i3 а й ты п о т ы р м ы з д еп , н е й з й ш ы н д ы к ты курбандыкка шалып отыр. Мен М огильныйга карсы «Ж ас Алаш » газетше «Казак тарихына би лж айткан М огильный, Ш оста­ кови ч ж эне оган куанаты н казактар туралы» деген макала ж азды м. Ж азбайы н десем, Е. Брусиловский- д щ кунделШ н келденед тарты п, Ж амбы л мен Абайга да ауыз салуш ылар сол туста жылтыддай бастаган болатын. Сол кунделш ке сенген Ш остакович Ж амбы л деген долдан жасалган, ол влед жазбаган адам десе, ал А байды казак ен ш щ дестурл1 н ей зш бузуш ы деген niKip де бар едь Алайда С еп з cepire деген ш абуыл онымен тод- тай к о й м а д ы . Т а гы с о л «К а з а к едебиетЬ> г э з е й «Тагы да Ceri3 cepi хакы нда» деген кэмесия те- рагасы Ж . Ы см агуловты д, мушелер1 С. Д еугговйд, 202

____________________ е/Уу!сяЗы1дпыц адтдары T. Элибековтщ «гылыми туж ырымын» жариялады. Олардыц айтуынша, С епз cepi шырармаларыньщ i; керкем дш дер еж ей тем ен, ш ыгармалары на зерттеу- млер ж у р й зш м еген , казак ж ы рлары «К;ыз ЭШ бек», |<,К;озы К ерп еш - Б ая н С у д у » , тары ба ск а л а рд ы Ceri3 cepiHiK i д е у д у р ы с е м ес, х а л ы к ендер1 д е п ж у р г е н «ГауЬартас», «М акпал», «Байни», «И лигай» ендерш де Ceri3 cepiHiKi д еу д щ делел1 ж о к ек ен ь Олар да Ceria cepi ж айы нда Д9лeлдi жазран 6ipa3 аталары- мыз бен араларымыздыц ецбегш ауызга алмады. К^ыскасы, ондай адамныц ем1рде болган ы н а булар бурынгыдай карсы ш ыкпады, алайда оны ц ш ыгар- машылырын тугелдей ж окка шырарды. Бул гылы- ми топты ц айтуы нш а, Ceri3 cepi деген 6ipey болы пты , 6ipaK ол ен де шырармаган, елец де ж азбаган, атасы Цожабергенге де, Нуржан Наушабаевпен айтыс- кан Сапаргали немересш е де еш каты сы ж о к адам болып шыкты. Эрине, олардйй де гылыми туж ы ры м га жатпайды. Былым тек дэлелге жугшеда. Олар Элкейдщ , С эбиттщ , Б а би тты ц , Н у р ж а н н ы ц , Ж а я у М у с а н ы ц OTipiKuii адамдар екенш , сондыктан олардыц айтцанына сенуге болмайтынын 6epi6ip делелдей алмады. TinTi оларды ц атын ауыздарына да алмады. Ж арайды. niK ip айтуга ралымныц да, ралым емес- т щ де ц а к ы сы бар. BipaK ралым т е к д эл ел ге суйену1 | керек. «Арка суйейтш акикатыц болмаса, айтысып нец б а р » , - д е й т ш К^адыр М ырза-Эл1 арам ы з. А л а й ­ да акикаты ж о к niKipfli ай туш ы ларды ц арты нда арка суйейтш м екемей М ухтар Эуезов атындагы | эдебиет жене онер и нституты деген беделд1 гылым и j м ек ем е т у р рой. Б1зд1 к и н а й т ы н д а , ой л ан д ы р аты н j да сол. Олар сол рылыми мекеменщ аты нан сейлеп т у р рой. М е се л е н щ м е м л е к е т т ш д е ц г е й ге к е т е р ш т I турраны содан едо. Кешн кемесия терагасы болган Ж умагали Ы смагулов агамыз казак едебией тарихы ныц кеп томдыгына С епз cepi туралы зерттеу макаласын ж азы п, оны ц ш ы гарм аш ы лыгы на улкен бара бердь KiHeciH ж у у у ш ш ж а зган с е к ш д ь М ун ы ка лай т у й - 203

( ir k a y iiiH /i Л 1 ф щ ке -1 р ы ____________________________________________________ н уге бол а д ы ? Д ем ек о Kici к ем еси я к оры ты нд ы сы н басш ылардын зорлауымен жазган. Ал баскалары ез дегендерш ен ел! таймаган сею л дь К ем еси я м у ш е й бол ган Серсенб1 Д е у й о в iHiM - Рабиттщ «К ундел ж » атты к й ебш алгаш окыган- дардьщ 6ipi. Ок,ып кана кой м ай , сол ю те б ш жария- лауга да араласк,ан адам. Сол ю тебш де Рабит «Г а у Ь а р т а с », «Р а й н и » , « М а к п а л », т .б . ендерд1 С е й з c e p i ш ы гар ган ы н ан ы кта п ж а за ды . О сы н ы ц 6epiH б ш е о т ы р ы п , м ен о н ы ц гы л ы м д а гы к,и янатка карсы шыкпаганына катты кайран каламын. Не уш ш ? Халы кка, гылымга кызмет жасаудьщ мундай турш TyciHy м ен у ш ш е те ц и ы н . MeHi та ц к а л д ы р а ты н тары 6ip нер се: Д азы бек бек Тауасарулыньщ «Туп-тукианнан ез1ме ш еш н* атты KiTe6i ш ы к к а н д а , оран к а р сы ш ы к к ан д ар ондай адам ем1рде болса, ол туралы неге Сушнбай, Ж амбыл жазбаран деп байбалам салган. BipaK Суш нбай да, Ж а м б ы л д а о л т у р а л ы а й тк а н ы н ола р ды н ездер1 бклмеген. Б ел кш , едеш бш мегенйген. бй ткеш елдщ 6ep i С у ш н ба й м ен Ж а м б ы л д ы ц KiMfli ай т ы п , шмд1 ай тп а га н ы н б ш е бермейд1 рой? Сол сыякты Могильный да Ceri3 cepi туралы Себит, Рабит, Затаевич неге жазбаран деген n in ip айтты . А л , ш ынды гы нда, ол туралы Себец д е, Fa6eH де ж азган. А л Затаевич С ейз c e p i eMip с ур г е н евд рге барм аран, он ы С ебец Затаевич туралы е сте л тн д е аныктап жазган. Суйшбай Ж ам бы л, Дазыбек бек ш ы ккан Ш апы раш ты тайпа- сынан болса, Рабец мен Себен де С ейз cepi шыккан Керей тайпасынан. Ж азган ецбектерше карасац, Д а зы бек бе к пен С е й з c e p i - eKeyi д е eni yniiH кы зм ет ж асаган адамдар. Элдеб1р баскадай, казакты ж е р г е ка р а т а ты н кылыры бар к1йл ер ем е с. Сондай адамдарга б у й н й урпак неге карсы ш ыгады ? Олар ез тайпасыныц адамы болмагандыктан ба? Тайпа, ру баскаш ю болганымен халык, улт ортак кой. М. Эуезов атындагы едебиет жене енер институтын С еш т Даскабасов баскарып турган туста «Дыз Ж1бек» 204

___________ ■•//rhta'ihtLiiim i, «tl/iM ihijihi жыры ныц 1500 жылдырын ЮНЕСКО ш ецберш де этап етем1з деген талап болды. Ол талапка С еп з серш щ X I X -га сы рд а eMip c y p y i ж е н е ол ж ы р д ы о н ь щ т у ц гы ш жырлауы сэйкес келмедк Алайда тарихи ш ынды к та «Кыз 2Ш бек» жы ры н X IX -гасырда гана алгаш ж ы рлануын ж ок ка ш ыгара алмайтын едк Ce6e6i ол ж ы рдагы бас кеш пкер са- налатын Бекежан, ш ынында, X V II-гасы рдьщ екш ип ж арты сы нда eMip сурген адам е д ь А л X V III-гасы рда, дэл1рек айтканда, 1729-ж ы лы А цы ракай ш айкасын а онын, балалары Тайлак» К айрак. Байрак, батырларлар Iк аты сцан ы т а р и х и ш ы н д ы к бо л а т ы н . Олардын, Эб1лкайыр ханныц кол астында бола туры п , оньщ , ез1 каты спай койган согы ск а к а ты суы н ь щ ай ры кш а ce6e6i де бар едь Туган жиендер! Сацырык батыр осы |А ц ы р а к ай ш ай к асы н а к а т ы сы п , н а гаш ы лар ы н ан да колдау керсетуд1 етш ген едь Ал «К ы з Ж 1бек» жы ры н Ж усш бек пен Ш айхы слам улы ж ырлагандай Телегенд1 !елйрген Бекежан емес, Кескентерек каракш ы екенш ' гылым бул кунде даусыз делелдедь А л Бекежаннын, - Кыз Ж1бекке кыз алыспайтын ага екеш де аныкталды. i Былыми м екеме гы лы м га ж атп ай ты н ж алган niKipfli I айтпауга жене колдамауга тш с болганды ктан, бул J институттыц кызметкерлер1 езд ер ш щ гана бьпмес- 1 TiKTepiH и н ст и т у тт ь щ а ты н а ж а п п а у л а р ы ти1с. С е п з I cepi «Ц ы з Ж1бектЬ> туц гы ш ж ы рлауш ы бол са, ол IX V H -гасы рда eMip с у р се , сон да «К ы з Ж 1бек» ж ы р ы н а калайша 1500 жыл болады? М ш е, осы себептен С епз • cepi институт кызметкерлерш е унамаган болу керек. А л , ш ы н д ы гы н д а, С е п з c e p i KiM? 0 м 1 р де бо л га н адам ба, ж ок па? 0м1рде болган адам болса, оны неге М. Эуезов атындагы едебиет жене енер институтыныц кызметкерлер1 6ipece ем1рде болмаган, 6ipece ем1рде болган деп, ал ем1рде болган кун де де ана енд1 де, м ы на енд1 де ш ы гар м аган адам д еп ж а л га н «г ы л ы м и » туж ы ры м ж асайды ? Онын, ем1рде болган ды гы к1мге зыян, ал ж ок болганы к1мге пайдалы? С еп з серш щ eMipi мен ш ы гарм аш ы лы гы ж айы нда жазган адам аса кеп. Соньщ б1разы онын, к е зш керген 205

Oririj. тми JhiltW'ke-i/Jibi__________________________ адам да, б1разы сол кез1 кергендердщ ецпм есш е канып вскен киллер. С оларды ц imiHfleri ец сеш мдйд - Ж а я у М у с а . KefliM ri е н ш ел1 к у н ге д е т и ез1м1з айтып ж урген е й гШ сазгер атамыз. Цазацша айтцанда, еке- yi - замандас адамдар. Еылымша айтцанда, Могиль­ ны й да, Ы см агулов та, Д еуп ов, 0л1беков - 6epi де берщ е туган замандас емес адамдар. Сондыцтан Ж а яу М усаны ц кергенш булардьщ Kepyi, еститш ш ecTyi ешцандай м ум кш емес, ягни Сепз cepi жайын- д а гы бу л а р д ь щ n iK ipi д ер е к к е з ш е ж а тп ай д ы , ал Ж а я у MycaHiKi сенш да дерек. Гы лы м алдында Ж аяу М усаныц айтцаны А . Затаевичтщ де, А . Жубановтыц да айтцанынан repi ацицатца жацын саналады. Тек ж огарыда аты аталган галым бауырларымыздыц ц олы нда Ж а я у М уса е тарш пп, суай т адам болган деген аныцтамасы болм аса гана. М енщ ш е, олардыц ондай аньщ тамасы болм ауы тш с. Ce6e6i олар бьлетш Ж аяу М у с а н ы 6i3 д е бала куш м 1зд ен б ш п келем1з, ол Kici ж а й ы н д а он д ай niKipfli е ш ю м ж а зган ем ес. А л егер ш ы н ы м ен гы лы м едклне суй ен сек, А . Затаевич пен А . Ж убановты ц С епз cepi туралы еш теме жазбаганы е ш т е м е ш д ел е л д е м е й д ь Е гер А .Ж у б а н о в Садык, Кер1мбаев пен Н ургиса Тж ендиев жайында ештеце ж азбаса, цалайш а ол екеуш 6i3 ем1рде болмаган адам деп айта аламы з? Галы м бауырларымы здыц ninipin гылымга непзделген ninip деп айтуга болмайтынын бул да делелдейдй Еылым неге жазбаганды емес, не деп ж азганды зерттейдй Сондьщтан С епз серш щ замандасы Ж аяу Муса не деп жазганын оцып кереш к. «Сег1здей цстазымныц ерлттерш, Бцлжытпай цаз-цалпында жырлап втем», - дейд1 ол «Е р С еп з» атты дастанында. «Булж ы тпай» жене «цаз-калпы нда» деген сездерд1 Ж аяу Муса ж айдан-ж ай айтып оты рган ж оц-ау деп шамалаймын. («Е р С е п з », 245-бет, С еп з cepi «Ш ы гарм алары ныц» 2 -т о м ы н ы ц iuiiHfle, «Ж а л ы н б а сп а сы », 20 1 4 -ж ы л , 245-бет). 206

_______ . 7 !,>m Im I / i//,?//, w h iv il/ijih i «Цырылган жиырма солдат жаласы ауып, Устазым жас кезт де к;ашк;ын бопт ы », - дейд1 Ж аяу М уса (сонда, 246-бет). М н е , С еп з серш щ e3i де, eHepi де узак, у ак ы т айты лм ай к ел уш е б1рден- 6ip себеп - осы : оры сты д карулы ж иы рм а солдатын Ceri3 cepi 6ip 03i цы ры п тастай ды -м ы с. Ж и ы рм а адам жабы лып 6ip адамды елт1рш KeTyi м у м к ш , ал 6ip а д а м н ы д ж и ы р м а к а р у л ы со л д а т т ы е л п р ш KeTyi мыйга сыймайды-ак,- Бул ж ей ттщ егж ей -тегж еш н Ceri3 cepi е зш щ «К аш ды н келбетЬ> д еген дастаны нда толык баяндайды. («Ш ыгармалары», Алматы, 2014, 2-том, 12-24-беттер). С е п з cepiHi О м бы да к у г ы н га са л ы п ж у р г е н н а м ес т­ ник Горчаков екен1н Ж аяу М уса да бш едь (Атал- м ы ш д астан д а, 2 4 6 -б ет). К,аш ып ж у р г е н C eri3 EpTic б ой ы н д а гы тогай да 6ip к ы зд ы ц к у т к а р у г а ш а д ы р га н д ауы сы н ecTin 6ip топ к а р а д ш ы елдеб1р о р ы с к ы зы н аганща байлап койы п зорламак, болы п ж атканын Kepin, 6ip топ о р ы ст ы б ы т -ш ы т к ы п к у ы п , к ы зд ы ку т к а р ы п кал ад ы . Ол к ы з 03iH к у д ал ап ж у р г е н Г о р ч а к овт ьщ к ы зы бол ы п ш ы г а д ы . К^ызды у ш н е апарып тастаган С еп з енд1 Ц ы зы лж арга к ел ш , досы Н ияз сер1мен 6ipre Едш бойы ндагы нагаш ы ларына барып паналамакшы болады. Арада терт-бес ж ы л о тк ен сон,, к ы зы н к а р акш ы л ар д ан ар а ш а л а п к а лган наместник Горчаков та, ояз болып келген баска Горчаков та KemipiM ж асап, С еп з с е р ш щ елге кайтуына руксат бередь М еселенщ кещ лге сыймай- ты н ды гы д а осы н д а: о р ы с Г о р ч а к о в т ы д e e i KeuiipiM ж асаган С е п з г е к а за к г ал ы м да р ы KemipiM ж а са м а й келедк «Устазым Сег1з бенен Н ияз болды », - дейд1 Ж а яу М уса «Е р С е п з» дастаны нда (С еп з cepi, «Ш ыгармалары», 2-том, Алматы, 2014, 245-бет). Бугаи да сенбей жцрерс'щдер дегендей, «Дол уш жыл Ер Сег1зге шэкгрт болдым, Саналып ец кенжес! к;алыц цолды ц», - 207

b e k a im m t H iip j/c e b -ip ib i_______________________________________ дейд1 (сонда, 262-бет). Дел осы сездерд1 М уса атамыз эдебиет ж ене енер ин сти туты н ы ц ды зметкерлерш ал- дай салу у пин айтдан ж од ш ыгар-ау. Бул дастанын ол д а C erie ел ген сон; Lne-ш а ла ж а за салм аган с е к ш д д У стазы ж айында алып-даш па сездер кебеш п, ш ындыд пен жалганныц арасы ажыратылмай бара жатдан сод жазган болар деп шамалаймын. Сол кездщ езш де-ад Сепздод енш м енйй деупйлер ш ыга бастаган секш дь М еселен, Еазиз ады н ж айы нда сондай 6ip кудкй 1 бар. Ceri3 cepi 1818-ж ы лы туы п, 1854-жы лы дайтыс болса, Ж алу М уса Байжанулы 1835-ж ылы туы п, 1929- ж ы л ы дай ты с болтан, Э зш ен он жет1 ж ас Kinii адамга С еп зд щ устаз болуы рылыми к уд ж келт1рмейдь Онын уст1не, Ж алу М усаны д ж ас кезж де Ардага енер уйренуге барганын А . Ж убанов та жазады. А л ж и ы р м а о р ы с т ы елт1рд1 д еп ж а л а ж абы лган Ceri3 ж айы ндагы Ж алу М усан ы н «Е р Ceri3* толгауы тек дана теуелы здж дарсадында 1991-жылы 7-дад- тардан бастап «А лматы А дш ам ы » гезетшде Сештдали Карамендиннщ ж азы п алуында алгаш жарияланды. Эдебиет ж ене енер инситуты ны д М огильный деген дызметкер1 Ceri3 сер ш щ дайда, даш ан туганы ж а­ йы нда еш дандай м урагатта дуж аты ж о д дегенд1 айтдан болатын. М енщ ш е, М усаныд дастаны ондай д у ж атта н да дад1рль А л енд1 ады н, сазгер, енш1 М уса устазы ны д ендер1 мен ж ы рлары ж енш де дандай мел1мет берген екен, соган зеш н салайыд. Бул мель м еттщ 6epi - «дел уш ж ы л ш еш рт болган» адамныд адал e c r e n ir i. М ун да гы ер с е з - «А н а енд1 ана ж ерде ш ы гар д ы м , м ы на енд1 мына ж ерде ш ы гарды м. Ана енд1 ан аган анандай ж а гд а й д а а р н ад ы м , м ы на енд1 мынаган мынандай жагдайда арнадым», - деген еди- мес1н ез аузы нан ecTin, ез дулагы мен тыддаган адам­ ны д ceei. Царайыд: «Ш ы гарган кеп ж ы ры ны д 6ipi - «Таррын» (сонда, 247-бет). «Омбыда Мцкарама сцлуга арнап, Шыгарган алгашцы m i «Назцоцырды» (247-бет). 208

______cAI<,>jui-/ык/лын, ада,чФфы «Ш ыгарган талай эн т щ 6ipi - «Ак;бет» (248-бет ). «Келген сон, Цап т ауынан Ж ылы ой ант, Шыгарган Ба^ытжамал сцлуга арнап» (248-бет). «Арнаган кос нцсцалы «Райни» ант, ЕркеЫ Ысык; ел1 Райни н;ызга» (248-бет ). «Сум ажал Райни цызды альт кеткен, «Алып» емес, жендеттер атып кеткен» (248-бет). М уса Еайнидьщ нагыз аты Еайнижамал екенш це ай та к е т е д ь Ы сь щ р у ы н ь щ ш е ж 1 р е й к о л ы н д а ;бар ек е н ш , он д а С е п з с е р ш щ Ед1л е з е н ш щ Т еп тер !деген саласы нда оты рга н ы н , Ы сы к ел ш Едал бо- Нйынан куы п тастауды максат еткен патш а е ш м еп |И сатай ды ц м ы ц ба сы ба ты р ы , Е ай н и ж ам а л д ы ц екеш Цалдыбайдыц он улы , 6ip кы зы болганын баян ететш ш еж1ре к ол ы н д а ба р ек ен ш ж а зу ш ы iHiMi3 Р а к ы м ж а н О тарбаев к ез ш д е <•К а за к е д е б и е т Ь г э з е т ш е ж а зга н болатын (20-кы ркуйек, 1991-ж ы л). Ол шеж1реде С епз серш щ И сатай, М ахамбетпен кетерйпстен бурын да таныс болганын (кудалы ктан), кетерШ с ке­ зшде касынан табылганы, кеш н М ахам бетпч кегш 1} Б ай м а га м бет сул тан н ан а л у у п п н Ж а й ы к б о й ы н а т а гы 11 к е л геш егж ей -тегж ей л1 ай т ы л а д ы е к е н . А л Е айни I мен С епз уйленетш болып, оныц екесш С епз ата деп, ! nienieciH ене деп ж урген кезде, ауы лда ер азаматтар ж ок сетте патша ecnepi ш абуыл жасап, оларга казак к ы з Е айни к ол ы н а н а йза у ст а п к а р сы ш а ба д ы . К|ыз '' баласы н к ер е, бите т у р а , Б а й м а га м бет с ул т а н н ьщ кол с1лтеу1 м ен ж ен д етте р к ы зд ы а ты п т у й р е д к Бул о к и га н ь щ бер ш C eri3 c e p i е з ш щ «К^ыз с и п а т ы » атты дастанында да айтады . Буган Караганда, 6i3 енге 1 салып ж урген Еайни - ж ай Еайнижамал гана емес, I казак елш щ азаттыгы мен теуелйзд1п жолында Курбан болган эпкем1з. Ол тари хты ч берш ж ок етуге бар купан салып журген гылыми кызметкерлерге калай гана iniin ж ы лиды , ппркш ! К алдыбай, ш ын меншде, ем1рде болган тарихи тулга. И сатайдыц мьщ басы болган epi тарихта М ахамбетпен аты катар аталады. Нанбасаныз «К азахско —Р усское отнош ения в XVIII-XIX-O M веках» деген тарихи топтама кггебш

Ъеклцлимн Hr i{i/jjcele-ipibi карацыз. Окымасак, окыганымызды сыйламасак, онда тарих не уш ш ж азылады? Ол м тэпте ^алдыбай аты б1рнеше рет аталады. 1837 -ж ы лды ц 17-караш асы нда ж азылган мел1мет- тер: «Киргизы рассказывают, что в числе убитых находятся бывший старшина Калдубай, но этот слух неверны й», - делшген (Алматы, «Н аука», 1964, 286- бет). А л аталмыш гатептщ сол 286-бетш де 1837-жылдьщ 24-караш асындагы мел1метте: «Возвративш иеся кир­ гизов говорили: что где находится: Сарт Иделев, М ухаммед Утем исов, Калдубай и прочие главные лица», - делшген. К|алдыбайдыц ем1рде болганы рас болса, оньщ кызы Райнидыц да болганы, ерине, рас. Ойлай царасацыз, б1здщ гылыми цызметкерлер тек Ceri3 cepire ем ес, И сатай-М ахамбеттщ канды кейлек cepiri, казак батыры Калдыбайга да, оньщ батыр перзента Еайнижамал сулуга да, жалпы казак тарихына кыянат жасап отыр. «Сеггзбен заманында жолдас бопты, Kiuii жцз Исатай мен Махамбет ер», - д еп (2 5 4 -б е т ) М ус а eTipiK ай тка н ба, оларш а? «Жолыгып Ушбурылда Патшайымга, Арнаган всем эн ш - «К,араквздЫ (249-бет). «Ш ыгарган Мещпалга арнап «Гаукартасты» (249-бет ). Bip-ак рет айтсам, кеш н гылыми кызметкерлер нанбай ж урер деген болу керек, «Уйрент Ер Сег1зден «Гаукартасты», М ен даеы энге цйыттым кэрГжасты» Шыгарып «Гаукартастай» энш ц гцлЫ, Сег1здщ баск,а ацыннан аруагы аст ы», - деп, С епзд1 М уса тагы суйсш е дерштейд1 (262- бет). Ш ара Ж и ен кулова ез естелш ш де Ceri3 серш щ «ГауЬ артасы » энн1ц Tepeci деген ж о к па ед1? С еп здщ кез1н керген М уса мен кезш кормеген Ш араныц 6ipi 210

_________________________________c/il^moi/tkjiiMii, aih. у/кры «энн щ гулд екш ппш «эн н щ Tepeci» деп б1рдей ж огары багалауы дандай гажап! «Арнаган Зухра атты келтшекке, 0 зШ ц 6ip гажап эн - «Т1к ш ырцауын» (249-бет ). «TiK ш ы рдау» атты вн Кенен атамызда да бар. Еш за м анны ц eKi тарл ан ы вы ш е б1рдей а т д о ю ы д а 6ip- 6ipiHe е к е у ш щ у д с а с т ы г ы с е ю л д ь T in ш ы р д а й а л аты н даусы бар адам рана ез эн ш е солай ат дойса керек. «Сегьзде толып жатыр тамаша эндер, «Эйкен-ай», «Ж ылы ой», «Даргаш», «Бесцарагер» , «Ш олпан к;ыз», «Д айдидау» мен «Т оп цараган», «Алк;оцыр» - 6api де ол шыгарган гажап эн дер» (250- I бет). Аталган эннщ 6api де тамаша екенш де еш ш м нщ г, д ау ы ж о д . Т ек «Ш ол п а н д ы з » б1 зд щ за м ан га ам ан- Iесен ж етпеген тэр1здй А л «Т оп дараганды» «К ос >|кара ран» д еп ш а т а с т ы р ы п ж у р г е н д е р б а р . Б у л эщ ц Ceri3, cipe, Едш мен С ы р б ой ы н паналап ж ур ген кезде ! шыгарган болу керек. «Сцлу цыз, сылцым ж ш т - 6api сонда. 1 Апырмай, неге KemmiM сол арадан» - деу1 солай ойлантады. Бул эн «К ы зЭ Ш бек» операсы нда, Телегеннщ ариясы болып ж ур. Онда «Ж айыдтын, ак м аралы ар м а , Ж1бек>> д еп ба стал ад ы . «Ж олыгып Сэпия атты 6ip жеЫрге, I Шыгарган э м екен «Бip келш ш ек» (250-бет ). Кудш тенешн десец, содында С епздщ Ж аяу Муса ол эннщ ш мге арналганын да аныдтап айтады. '! М эселен , «А л д о ц ы р д ы » ар н аганы : «Ж э м и л э К апа бай - дыц ол дызы екен» (250-бет). «Ш ы гар ган 6ip ж а д с ы eHi - « Д у л а ж о р г а » ж э н е «М ухи тж а м ал », - дейд1 (25 0-бет). «А д бул а д », «Д уние-ай» атты эндер1 де бар дейд1 (251-бет). «А д б у л а д * OHiH Б э ш р Тэж 1баев т а ш ы г а р ы п , о н ы д арты дауга уласданын онер мадайында жургендер 211

гж сдт пт Нц^ср.ке-цпы_______________ ел1 у м ы т а к о й га н ж о к - С он ы ц д а ы згар ы бар ма, ю м 51лед1, кей б1реу «А к б у л а к » эн ш гы л ы м и ж ол м ен арашалап алудыц орнына С ейз серш щ взш тарих- тан ж ою га талап кылып ж ур. С е п з cepiH in nieKipTTepi о н ь щ «М ак,пал», «К;алкаш » атты ендерш де у й р е тп дейд1 М уса (254- бет). А л С е й зд щ «М ак,палын» ж урт бертш ге дейш А кан га тел ш келдк А к ащ ц ш не, Сег1здж1 не, ай- н а л ы п кел ген д е, 6ep i к,азак,тыц э т рой, хал ьщ eHi бо п ж у р е 6epciH д е се к , ер и н е, «Е абец ай ткан «саган д а ж о к , маран д а ж о к * бол а р е д ь BipaK ш ы н д ы кты шыцрыртып елпрген елдщ рухы да еледй бйткеш OTipiKTe p y x бол м ай д ы . <•Ш ырчаган ак;ын Сег1з «Квкем-айын», «Ерден квк», «Алцоцыр» мен «Сэулем-айын», - дейд! М уса (262-бет). «Б озш убар», «Дызга сэлем», «К |арраш», «Ш с е м с у л у » ан д е р ш щ д е н е й Ceri3 екен (262, 263-бет). «Б озш убар» ен ш 6yriHri еннплер «Бозж орра» деп салып ж ур. влещ нде адам адасатындай алшактык ж ок . А уы з вдебиетш де ондай езгеш елш тер бола бередк С е п з д щ ендер1 - 6api д е адам кы зы га ты н , TinTi кы з- ганаты н вндер. Сег1зде сондай ай ры кш а талант бол- маса, Ж аяу М усадай озы к таланттыц 63i соншама суй сш ер м е ед1?! М уса оны суы ры п салма, дас- танш ыл, сацлак деп баралайды. «Таргы н», «Дыз Ж 1бек», «Айман - Ш олпан», « Цобыланды», «Алпа- м ы с», «Дам бар», «Д арамерген», «Е рСайы н*, «Орак - М ам ай», «Е р Ш ор а », «Д арасай- Д азы й», «Ед1ге», «Ер К екш е мен Ер Д осай », тары баска жырлар шырарран Сег1здщ енерш е М уса ш еш рт ретшде де, енерпаз ретш де де тенть Сег1здщ б1рталай куй шырарранын, Еадыррали Ж алайыри кусап окы ган шеж1ренп б ол га н ы н - 6epiH ж а зы п ты . Он eKi ка н ат о н у й Tirin, 650 сарбазына бас болган С епз кун сайын болмаса да, солардьщ алдында ж ы р айтып, швшрттерше ты ндатып оты рган болу керек. Ол ез тещ регш е Дайрабай куй н п сек и д а ж а с енерпазды рана емес, 212

____________________________________cAlyjcalhtlyiihni, ткрнкфы с е к се н ге к ел ген , «в у д е м ж е р » eHiH ш ы га р га н ^ а бы л а н жырауды да «Канат талды» энш ш ыгарган Сеш тж ан салды да, кы скасы , вр ж астагы внерпазды жинаган. Оларды Heitepi, cepiKTepi деп атаса болады. «Устаздыц ж есЫ щ БаЬрам аты, Батыр боп заманында шъщцан аты. Ш ацшацтыц квп цлыныц 6ipi екен », - дейд1 М уса. Эдебиет ж эн е енер и н сти туты н ы ц кы з- меткерлер1 неге ж о к деп таба алмай ж урген Сегаздщ туу туралы куелйд Ж алу М усаныц осы ce3i деп санаймын. М уны оты м ай, бш мей туры п-ак бш пк айту ез кызметш асыра пайдалануга жатады. Ол - гылым саласындагы кылмыс. Ж азылган нерсеге врет кез жумып карау - гылымга жат кылык- Ж алу М усага да ш убе кел п р етш б1реулер табыла калса, онда 1887-ж ылы туган, акын Н уржан Н ауш абайулыньщ «С еп з cepi байадур» дастаны н окы п KepciH. Бул д астан д ы 1 9 0 4 -ж ы л ы ж а зд а Сел1мгерей i Оцайбекулы Н уржанныц езш ен ж азы п алыпты. Одан : 1 9 2 2 -ж ы л ы Бай ini м ер ген к е п й р ш ал ад ы . О ны ба л асы i Рахымбек жаттап алган екен. Нуржанныц ез айтуынша, ол дел 17 жасында '' К ы зы л ж ар д а С апаргали б а луанм ен ж о л ы г а д ы . Ж эр - мецкеде eneyi де бейге алып, бота сойы п, агаларынан бата алады. Eneyi де акын, eneyi де балуан I болгандыктан тез т!л табы сып, Н уржан Сапаргалиды j ауылына ш акырады. Сапаргали - С еп з серш щ I туган iHici К у а н ы ш ты ц ба л асы . Ол к о н а к та п ж у р ш | Нуржанныц епкешмен кещ л жарастырып, келей I жылы уйленедп Сейтш Н уржанга жезде болады. Ацыры Сапаргали ж ездесш е: «А там С еп з cepi туралы ж аз», - деп колка салады. «Сег1зд1ц ауылында болдым цонац, БэйбШеЫне батырдыц сэлем берд'ш », - дейд1 Н урж ан (С еп з cepi «Ш ы гарм ал ары », 2014. Алматы, 2-том, 267-бет). С епздщ ейелш щ аты - Ы рысбике. 213

Ъексцлтан НцЬ/секе-цлы_____________________ «Ш ешемьз Ы рысбике тыцдап свзт, М цсайын, Мцссщанныц корт жцзЫ, Улдарын, бэйбйиесш жолыцтырып, Квргендей Ер Ceii3di болдым взт », - дептч Н уржан (сонда, 268-бет). БаЬрам деген екесд Ш аш ак атты атасы барын ес- TireH, Ы р ы с б и к е д еген е й ел ш , М усай ы н м ен М усакан атты ул д ар ы н , БаЬрамнан туга н iHici К уаны ш ты ц туган улы Сапаргалимен жолыгы п журген Нуржан Наушабаев сынды казак акынына да сенбейтшдей Эдебиет жене енер институтыныч дызметкерлерь н1ц к андай делел1 ба ры н е з ба сы м сан ой лан ы п б1ле а л м а д ы м . Т ек 6ip гезеттен С. Д осан овтьщ м ака- ласын окы п, сонда «Д ыз Ж1бек» жырыныч 1500 жылдыгын ЮНЕСКО дедгеш нде атап ету упин Сешт Д а ск а б а со в ты д icTereH к ы з м е т ш е ул кен ризаш ы - лы к бицйргенше кайран калдым. Б1ршшщен, «Дыз Ж 1бек» ж ырыныц шыгуына 1500 жыл болуы мум- к1н е м ес. Е к ш н й д е н , «Д ы з Ж 1 б е к », « А й м а н - Ш олпанды» ауыз едпмеден киса ж ырга айналдыр- ган Ceri3 cepire к а р сы бол м ай , к а й та 6i3 оган осы жырларды халыкка сыйлаганы удин рахмет айтуга тш сш з. Уипнгшден, «Д ыз Ж 1бек» жырын 1500 жылын бурын жырланганына ед карсы дейек —Сепз cepiH in X I X -га сы р д а гана eMip cypyi. Н у р ж ан н ы ц сезд е р ш е н е д е т 1здеп те ж алганды к таба а л м а й сы д. B epi н а н ы м д ы , ба рл ы к Kicimn аты- жендер1 ал-айкын. С еиздщ баласы М усайын екесш щ квз1 Tipi Б е к к у л ы ж ен е А н д ам ас атты en i uieKipTiH ш а к ы р ы п е к е л е д ь « Ш е т р т ш e x i б1рдей Е р дщ кер- д1м», - дейд1 Н урж ан (сонда, 268-бет). С епздщ «Дос к eл iн iч д е д ш д е п б е й т н е бардым» дейд1 жене (269- бет). М ун ь щ 6epiH и н ст и т у т т ь щ ды зм еткерл ер1 ок ы м а уы мумк1н бе? Эрине, м ум кш . Окы гысы, 6 ^ rici келмеген KiciHi е ш ш м к у ш т е п о к ы т а алмайды г ой . А лайда ола р о к у г а м ш д е т й е д д Ce6e6i Ceri3 cepi ж айы ндагы едг1мен1 алгаш козгаган Небиден Эбутэлиев агамызга д у р ы с ж ауап беру у ш ш де олар ез1рлену1 ти1с едь О л ардьщ С е п з ж а й ы н д а т у к мел1мет ж о к деп, eMipi казак ед еби е й мен eHepi ж айы нда ж азы п та, зерттеп 214

_____________________ _______ с/Уу!саЗы1дпмц adm dajfM те кермеген М огильныйды алдыга салы п, ездер1 со- нын, тасасы н а ты гы л га н ы н а т ан ка л а м ы н . К е зш д е «Рылым» баспасы «Казак колжазбаларыньщ гылы- ми сипаттамасы» деген бес том ды к ш ыгарды . Онда Казак ССР Рылым академиясыныц орталы к гы- лыми к папхан асы мен М .О.Эуезов аты ндагы эдебиет ж ене енер институтынын, коры ндагы колж азбалар ж еке-ж еке пз1мделш керсетглген. Бул бес том ды кты «Рылым» баспасы 1978-1986-ж ы лдар аралыгында шыгарды. Соньщ 2-томында (1979-ж ы л) Рашык- ты к жырлардьщ сипаттамасы берш ген. 191-бетте ' «М акпал-С епз», 192-бетте «М ак п а л -С еп з», 193-бетте ! «С епз cepi мен Макпал сулу» жырларына сипаттама бер1лген. Оларды институт кызметкерлер1 кермед1, бшмед1 деуге аузым бармайды. А л керсе, бш се, онда неге С епз cepi деген адам ем1рде болмаган дейд1? Ж уртты едеш адастырып отыр деген ой осыдан туады . Н е ymiH? «К ы з Ж 1бек» ж ы р ы н ы д 6ip ж ары м мьщ ж ы лды к гум ы ры н eTipiK делелдеу упйн гана м а? Ол гылыми эдшке жата ма? Ж арайды, буган да кез жума турайы к. 1985-ж ы лы Казак ССР Ры лы м академиясы м ен М .О. Эуезов атындагы эдебиет жэне енер институты «Х1Х-гасы р- дагы казак поэзиясы » атты ж инак ш ы гарды . Со- ган С е п з cepiHiH, он е л е щ топ та сты р ы л га н . О ньщ i imiHfle М акпалдын, д а , Е ц л ж т щ д е , И сатай ды н, да, i Акбулактыц да аты айтылады. Сонда калай болганы: I и н сти тут к ы зм еткерлер1 ездер1 Cerie cepiHiR елендер1н жариялай отырып, 63i оны ж окка ш ыгармак па? Элде 1 ондай жинак шыгаргандарын тез-ак умыты п калган ба? Рылымды булар kim ymiH, не уппн осы нш ам а ойынш ыкка айналдырып отыр? Сепз серш щ журт иелен1п кеткен эн дерш ез1не кайтары п берм еу ym in бе? Ондай «патриотты к» ceeiM оларда бар екенш е кез1м ж е т п . А рнайы сейлесуге 1здеп барган сол 1 институттьщ музыка маманы маган: «ГауЬартасты» С е п з cepire ки м а й м ы н , - д е д !. Р а ж а п к ой ! « Х а л ы к eni* деуге к и я д ы , 6ipaK С е п з cepiHin е з ш е к и м а й ды : «саган да ж ок , маган да ж о к » болганы д ур ы с дейд1 гой баягы. Мундай патриотизмге кандай уэж айтарсьщ ? 215

бексфИМИ I ll l i>.l;<t'i, C- Iflh l_________________________________________ Н урж ан Н ауш абаевтыц айтуы нш а, СеНз алты жасында «Б ей м деген перейден хат таныпты » (2-том, 269-бет). Омбыда алты жыл оциды, орысш а уйренедь «Сол шацта 6ip топ солдат цаза тауып, Ж аласы жандаралдыц СегЬзге ауды. Ацынды наместник кубалаган, Нацацтан ес1л ерге жала ж ауып», - дейд1 (сонда, 272-бет). М усанын айтцандарын Н уржан да делме-дел цайталайды. Ж а яу М уса eei керш , eei естш ендш тен, ендерш щ , ш эш рттерш щ атын тугелге ж уьщ атаса, Н урж ан басты -басты ларын гана атайды. М ысалы, «Сол шацта «Ш олпан» атты эн ш ыгарган», - дейд1 (сонда, 275-бет). А йтж ам ал атты цызга арнап « 0 й к е н -а й » 9HiH (2 7 6 -б е т ), К алд ы бай ды ц к,ызы Еайнижамалга арнап «К ы з сипаты» шыгармасын, «Айман - Ш олпан» дастанын, найман Бацтиярдыц цызына арнап «М ацпал» эн ш , Д ож а кы зы на арнап «Даргаш » энш , «Топ кдраган», «Дыз келбетЬ, «А лцоцыр» ендерш этап шыгады. Ж аяу М усаныц, Н урж ан Н ауш абаевтыц айтцан- д ар ы C erie с е р ш щ e 3i ш ы га р га н « Дашк,ын к е л б е й » дастаны ндагы деректермен дэлме-дел келедк Оныц ец басты ce6e6i ол ш ыгармалардыц эу баста хатца Tycin таралуында болса керек. Ж аяу М уса С епзге Б1ржан салдыц да ш эш рт болганын ж азады. Оны Б1ржанныц e3i де айтады «С епздей асыл адам ж аралмайды », - дей келе, - «Керейден жцз мыц эйел цл тапса да, Eui6ipi Ceei3 cepi бола алмайды», - деп багалаганы (2-том , 243-бет). «Устазым Сег1з cepi, Н ияз cepi, Солардан цлг1 алган мен - Б1ржан cepi», - д ей д ь Б1ржан у л п алган адамды бш м еу б1зге бедел ме? «Даналар» атты елецш де М ешЬур Ж усш те: «Баласы Толыбай сынш ы Цожаберген», - дей келе. 216

__________________________ cAkjai-b'ihuMH - «Урпаеы оныц батыр Ceeie emmi, Нияздай асыл epdi цасына epmmi... Бабадан Кржаберген вата алган соц, Бвгенбай Цанжыгалы сардар болеан», - ! цеп, С е п зд щ е зш де, ата-бабасы н да аса цурметпен атайды (2-том, 244-бет). Осынын, б1разын Ацтангелд1 Ж ум ы ц улы деген пк,ын « С е п з c ep i* д астан ы н д а о н ы ц ш ы гар м ал ар ы н айта келш , «С еп зд щ еш «ГауЬ артас», Барш а кепке »йгий», - деп туйшдейд1 (2-том, 295-бет). Ж аманкул Д осж анулы С еп зд щ е л 1м ш е ш ы гарган жоцтауында: «ГауЬартасты» ш ыгарган он ceri3 кэмгл окасында», - д еп п (сонда, 304-бет). «К,ырыц цисасын Сег1здщ, в з 1м жцртца тараттым», - дей отырып, «Ж ет т с бес эШн СегЬздщ, Айтып жцрд1м эр жерде. Елу бес щ ш н батырдыц, Тартып OepdiM эр елде» , - депта (сонда, 305-бет). А л кезшде Сырым батырдыц cepiri болган, кеш н Сейзда цолдап ел1мен таны сты ры п цасына ерген Асанбек шешен Нургож аулыныц «С еп з cepi» атты I шыгармасында: « Шыгарган СегЬз cepi цыздарга арнап, «Н азцоцыр», «Гау/шртастай» эндер т уды », - деп суйсш едь «Райни», «Ж ы лой », «0йкен-ай», «Гау- Ьартас», « Каргаш », «Ш олпан», «М ацпал» эндерш шыгарганын айта оты ры п, «0н патш асы «ГауЬар- ■гас», - деп а й р ы ц ш а багалай ды . Замандастарыныц ппарш е зер сала царасац, С епз серш щ ел арасында айрыцш а даццын ш ыгарган эн ♦ГауЬартас» екен1не кез ж етедь Kim i ж уз елщ терт ж ы л бойы С епзбен 6ipre паналаган Нияз cepi Бекдеулетулы 1890-ж ы лы •Курдасым» деген елецде былай дептк 217

Ъексщпшн 'Н/фщке-цяы____________ __ \"Б1з жцрдЫ Байцлы ел1 арасында...» «Сымбатты, аса бойшац, вте ажарлы, СегЬзге ауган edi жцрт назары. Батыреа нелер сцлу кецШ ауып, Басталды гашыцтыцтыц шын базары», <•Эйтсе де взге цыздан артыц санап, Райниды цнатцан edi Cepi цалап. Арнады «Райнижамал» деген елец, Ш ыгарып «Райни» энЫ оган цоса». Ceei3 бен Райни сцлу уаделест1, Келер жаз цосылмацца, Алла жазса» (2-том, 297-298-беттер ). О сыныд берш ж окка шыгарган адам, мешцше, езгеден буры н езш ен уялуы керек кой. «Битке ек- п ел еп , т о н ы ц д ы о т к а т а ст а м а » д ем еу п й м е ед1 казак- А кан ны ц «М акпалы н», Б еш рдщ «А кбулагы н» алып кой ды деп, Ceri3fli тарихтан сы зы п тастамакпыз ба? Ш м д й сш KiM ал ы п ко й га н ы н а н ы кта у кер е к емес п е ? Ол ендерд1 м е н ш д ceHiKi д еп ж а т к а н С е й з ж о к . б е р ш ш а т а с т ы р ы п ж у р г е н - 6i3 ез1м1з. С ондыктан ез кшем1зд1, ез б1лмегешм!зд1 eni С епзден кек алуга ж ум сам ай , казак енерш е де, енерпаздарына да у ст а з б о л а бз.лген у л ы п е р з е н т й у л ы к т а й бьпгешлпз ж ен ем ес пе? «Х алы к ендерш елдешмдерге таратып беруд! ток та ту к е р е к », - дей тш керш ед1 б1реулер. Дурыс-ак- Казак енерш ш ыцга шыгарган садлак- тарымыздьщ энш «саган да ж ок, маган да жок» д еген к о р е а л м а у ш ы л ы к п е н «х а л ы к 0Hi» д еген о ртак корж ы нга тастай салганды да токтатуымыз керек. Оны реттейтш - тек гылым. Сол себеп й гылым басы нда ж ене би л М н де ары да, бШ м 1 де, ниет1 де таза адамдар оты руы тш с. К ец ес за м ан ы к е р е а л м а у ш ы л ьщ , ш т а р л ы д сек1лд1 адам бойы ндагы е л ш зд ш й едем1 пайдаланды. TinTi саясатыньщ н е п з п 6ip саласы болды десе де болады. Ж алпы к е п ш ш к к е : «Байлар мен ел басдаруш ылар сендерд1 гасырлар бойы канап келдь Сендердщ ед- бектер1дц1 к а н а у д ы д ар к а сы н д а б а й ы ды . Енд1 ола р ды д K63iH ж о й ы п , ба й л ы гы н тар т ы п ал ы п , е д ш е т т ж орн ату к а ж е т », —дед!. Соган сенген 6iniMci3 халы к ез 218

j _____________________ c/llgjcsiSbtlgnbtii, А щ м ел-журтын 63i ойран етть Соныц нетиж есш де, уш ы - циырсыз далага сыймай ж ататы н уш ан-тещ з мал быцпырт тигендей ж оц болды . Малдан айырылган сон;, казак; 63i д е аш -ж а л а ц а ш ц а л ы п , а м а л сы зд а н - : амалсыз цырылды. Кецес е ю м е й орнаганга д еш н й молш ылыц пен мыцгырган малдыц берекесш кецес е ю м е й цазацца цайта оралта алмады. Б1рац: «Б1здщ арцамызда ел болдыцдар, б1здщ арцамызда мемлекет болып, бацытца бвленд1ццер», - дегеш не сенбейтш , оган д е й ш й eMip м ен б у г ш п ем1рд1 сал ы сты ра б1летш, аргы мен 6epriHi кез1 керген саналы азам аттары м ы з «халыц ж а уы », «еткенд1 кексеупй » деген саяси айыппен атылды, асылды, кездер1 ж ойы лды . ©ткенш ^;б1лм ейтш , ай т са ц , ай тц ан ы ц а н а н ба й т ы н , е й т к е ш ;ондай eMipfli елестете ал м ай ты н урпац келд1 eM ipre. Солар С е т серщ ей сацлац адамныц болганына да, |он ы ц ел-елд1 аралап, е м ш -е р к ш ш арлап , ш алц ы п ж уре алганына да кум энм ен царады. 9 з некерлер1мен, 0 е н п п -ж ы р ш ы HieKipTTepiMeH о л а р т о п -т о п бо л ы п ел- |ж у р ты н ен -ж ы р га бел ед ц 6yriH м ы н а ауы л д а , ер тец ана ауылда серш ж пен саулыц цурып, сайран салып | е т й дегенд1 ер т е п санайды . Солар у ш ш Ceri3 cepi |ел1 ж а у. « Ж и ы р м а о р ы с сол д а ты н , C eri3 c e p i 6ip 03i ел й р д Ь дегенге сенедц ал Ceri3 cepi ж у з елу ж ы л бойы умытылмай келе жатцан гажап ендерд1 ш ыгарган цазац дегенге сенбейд1. Белш м , оган цимайды, цазац болган м ен , ана ж а ц ты ц адам ы д е п ба га л ай д ы . Кдлс- цасы, жазуш ы Рабец айтцандай, «маган да ж оц, саган да ж оц » адам цылрысы келедп г Рылым ешцашан еш ш мнщ ж ек ем ен ш т болып керген емес. Ол — тек халыцца цызмет керсететш , соныц цажетше жарайтын нерсе. Сондыцтан халыц- т ы ц C erie cepiciH ж о ц ц ы л уга бар к у ш ш ж у м са га н гылыми цызметкерлерге халыц та бар купли салып С епз cepiHin eMipi мен ш ы гарм аш ы лы гы н делелдеуге тш с деп ойлаймын. Сондыцтан 6i3 ж ек е басты ц ж аг- дайын куйттемей, жалпы гылыми адалдыцца ж уйнуге тш сш з. Ж ж н п л дш тц елдек1мдердщ атац-беделш цоргауды цоя турып, гылыми ш ынды цца цаты сты 219

Ъексцлтан ’Hifjnlceke-цлы деген ой-ш гардщ бэрш аш ы д айтуга умтылуымыз керек деп ойлаймын. Сондыдтан да осыны жазып отырмын. Канша дегенмен б1здщ алдымыздагы аталарымыз бен агаларымыз дысылганда ж ол тапдан, акылды болган гой. ©дней ш ж у-м а рж ан эн шыгарган Сепзда па тш а екметл д е , к е д е с eKiMeTi д е , солар га ж агы м - паздыд жасайтын дазадтыд кей зыялысы да орыстыд ж ы й ы р м а с ол да ты н елт1рд1 д еген ж алага бола еш- даш ан б1ржола кепп рм ей тш ш к е ю р е к кездер1мен кере оты ры п, оны д ез атын атамай-ад ендерш «халыд 9Hi» д еген бур к е м е м е н е л й р м е й , у м ы тты р м а й «ж а д сы за м ан га» ж е т ш зг е н рой. Енд1 о л ен д е р д щ тардырын осы «ж а д сы заманны д» ж адсы лары од ineniyi керек д ой. К удайга iuyKip, аталарымыз бен араларымыз куткен «ж а д сы зам ан» туды . А л ж адсы лар неге тумаран? Олар неге енер бш гш де билш айтып отыр- маран? EKi ж у з ж ы лдай аман садталган эндерд1 неге С ег1здщ 63iHe д ай т а р м а й м ы з? Мен А . Байтурсынов, К- Ж умалиев, 3. Цабдолов ж азган «Эдебиет теор ия сы н» бетперде дылмай-ад, ез туж ы ры м ы м ды айтсам, ел арасына таралран ертеде эд еби еттщ eKi Typi болран: 6ipi —и е й з эдеби ет, ярни о ба ста к1м ш ы гарраны у м ы т ы л га н а у ы з эд е б и е тд оны ф ольклор деп журм1з; оран ертеп л ер, мадал-мэтелдер, дара еледдер, кейб1р эндер мен кейб1р куйлер ж а т а д ы . М ы с а л ы , «Е р Т е с т ж » е р т е п н кеб1м1з б1лем1з, алайда он ы о баста к1м ш ырарганын 6ipfle-6ipeyiMi3 бглмейм1з. «Е л ай р ы лр ан » к у ш н эр ш м т ар та ды , б1рад ол куйд1 дэл к1м ш ыгарранын ешк1м айта алмайды, с .с .; екш п ш п - иел1 эдебиет, ярни м м шыгарраны бел п л 1 а у ы з е д е б и е т ь Буран А са н К^айгыдан бастап, Умбетей, Будар ж ы рауды д шырармаларын, сондай- ад айты старды бертш деп Ж амбы л, Н урпеш с, Кенен елецдерш ж атды зуга болады. Бул шырармалар азын- аулад езгер1ске туск еш м ен , н еп зш ен елге ж аттап алу ардылы ауызша тарады. Ж аяу М уса менщ устазым жырлады деп отыр- ран «К ы з Ж 1бек», «К озы К ерп еш -Б аян сул у », «Ер 220

; ________________________ cAkpjMSbrlyiihin, a d m fa fM Т а р гы н », « А й м а н -Ш о л п а н » ж ы р л а р ы н С е й з cepi ш ыгарган нускасы мынау» - дегенда еш ш м нен ес й - ген ем есш з. Б ел ш м , ж азы п алуш ы лар мен ж аттап ал уш ы ла р бол м ага н ш ы г а р . А л а й д а « К ы з Ж 1 б е к •> ж ы ры ныц баска нускасын ш ыгарган Ж усш бек Ш а й х ы с л а м у л ы д еген ак ы н Ke6iM i3re б е л й л ь Б е л гШ болган м ен , он ы 6ipa3 гал ы м о л ж ы р д ы ц автор ы сан а м а й д ы . TinTi е т к е н г а с ы р д ь щ ор т а с ы н д а «К ы з Ж 1бекй» мен ш ыгардым дейдк плагиат деп, оны I сегупйлер болган. Рас, Цыз Ж 1бек, Телеген жене Базарбай туралы эц й м е - Ж а й ы к бойы нда С ей з cepi м ен Ж у й п б е к т е н б у р ы н д а ай ты л ы п ж у р г е н . Ceri3 I.cepi он ы т е к ал гаш р ет ж у р т к а ж а р и я е т ш ж ы р л а п !берген. Сол ар к ы л ы К^ыз Ж 1бек о к и га сы ж а л п ы к а за к к а тарай ба стага н . Онда Ж а й ы к ен,1р1нде eMip сурген казактар мен сонда еткен окигаларды баска жакта ет й деп бурмалау да, ез ж ерш е тарту да ж ок- IЦ ы з Ж 1бек пен Т ел еген о л а р д й а е м е с, б1 зд щ ж а ц й ш )дем еген . С он ды ктан о н ы С е й з сервден кы зган аты н да й кы лаудай д а себеп ж о к - Кбайта о г а н о с ы а ц ы з о к и га н ы I жырга косып елге тартканы уш ш алгыс айту лазым. А л енд1 Ж у с ш б е к т щ ж ы р л а у ы н н е д ейм 1з? M eHiH me, \" Ж у сш бекке 6i3 ж ы лдар бой ы , у за к у ак ы т обал ж асап |келем1з. Бул ж ы р д ы С е й з серщ ен кей1н ж ы р л а га н - сол. Ол - сол ж ы рдыц авторы . Ол - ел аузында айтылып ж урген ж ырды бастан-аяк ж азы п алып, соны [ ха т к а T ycip in , К^азанга ап ар ы п к й в п к ы л ы п ш ы га р а койган ж ылпос емес, 63i кайта ж ы рлап, кайтадан [ жазып шыккан адам. Сондыктан ол жырлаган «К ыз Ж1бек» фольклорга ж атпайды, ез кисасы . Ол Казанда бастырган «Б1ржан-Сара-> айты сы да о н ы ц ез кисасы . Ол окиганы бастан-аяк Сараныц ез аузы нан е д е т барып ж азы п алган. Егер Ж усш бек ж ырлаган «К ы з Ж iбeк тi» ф ол ьк­ лорга жаткы зсак. фольклор нейзш де жырлаган Себиттщ «Сулуш аш ы» да, Исаныц «А кбеп ей » де, Нурпейштщ «Н аркызын» да фольклорга жаткызуга THicni3. А й ы р м а с ы неде? А в т о р д ы ц ш ы га р м а сы н 221

'Ы сцдпит yjyjn jcek fM jm _________________ ж етй зуп п ден , жазып алушыдан ажырата алатын дврежеге б1здщ гылым ж е т й емес пе? А л егер Ж у с ш б е к т щ «К ы з Ж 1бегш * ол ж азган жок, десек, онда ол оны кайдан, ш мнен, кашан жаттап алады? Ж анак жырлаган « Козы К ерпеш - Баян сулу* мен Ш еш р Эбенов жы рлаган « К озы К ерпеш - Баян с у л у д ь щ » 6ip-6ipiH eH кандай а й ы р м а ш ы л ы гы бар? ЕкеуШ н; де и ей белгий емес пе? Н еге 6ipi фольклор бол ы п , неге 6 ip i ав т о р ы б е л г Ш ш ы гар м ага ж а т у ы THic? Сералин ж ырлаган «Ш ахнама» мен Эсет жырлаган «О негиндЬ де олардыц ез ш ыгармасы емес, ауыз е д еби ей дейм1з бе сонда? М1не, осы тургы дан келгенде, «Бабалар ce3i» аталатын 100 том ды к ж инакка авторы белг1л1 тал ай ж ы р д ь щ eHin к е т к е н ш е м ен те к кайран к а л ам . Е гер оган ав тор ы бе л ги п ш ы гарм ал ар да ен ей н болса, онда ауыз едебиейнщ атакты еюлдер1 Ж амбы лдьщ , Н урпеш стщ , 9сетт1ц шыгармалары неге енбеген? «Бес гасыр ж ы рлайды» жинагындагы б у к ш ак ы н д а р да eHyi ти1с к о й о га н . Элде олардьщ шыгармалары ауыз едебиейне жатпай ма? « Бабалар сез1» ец йм е болган соц, оны курастырушы, ж инактауш ы ж ене «М едени мура» багдарламасы бойынш а ж ары кка ш ыгарып отырган Эдебиет жене енер институты кызметкерлерш щ жауапкерш Ш й мен б Ш к й л т жайында да айта кетсем, орынды болар, ейткен1 С ей з серш щ е з т е де, ш ыгармасына да карсы болып отырган солар гой. Ж у з том дьщ тьщ бет-жуз1н тугел казбаламай-ак. ерк1м б 1 л ей н , гал ы м ем е с адам д а niK ip б1лд1ре алаты н ж агдайга гана кещ л аударайын. Сол «Бабалар сезш1ц» 99, 100-томын каракыз. Бул е й томга казактьщ халык ендерш щ тек мейндер1 гана топтастырылган. Дел1рек айтканда, и ей з, авторы бел й й з, фольклорга жататы н елецдер енген. Б1рден мен1н байкаганы м: жогары да Ж аяу М усаны ц Cerie cepi устазы м ны ц ендер1 деген «Эйкен- ай » (99-том , 44-бет), «А лкоц ы р » (68-бет), «ГауЬартас» (128-бет), «Еайни» (131-бет), «Н азкоцы р» (286-бет), «Ж ы л ы ой » (18 6-бет), «К арагез» (231-бет) - 6epi 222

_______________dl^jaiJbilyiibiH, minчд(фы х ал ы к е ш д еп бер ьл ш ть Б у га н тан, ка л м а д ы м , ce6e6i Ceri3 cepiHiH е з ш м ой ы н д ам аган адам дар о н ы ц ен ш , ерине, мойындамайды. Сумды нтыч кекесш е сонан сон тап келд1м. KefliMri 6epiMi3 М у х и т М е р а л ы -ул ы ш ш д е п ж у р ген «А й н ам кез» де ф ол ьклор, neci ж о н ауы з ед еби ей екен (9 9 -т о м , 47 -б е т). Б у л , с е з ж о н , Ke6iMi3 б и ш е й т ш жаналын- Ж арайды, 6ip еннен ж аны лы с кеткен ш ыгар деп ойладым. Сейтсек, олай емес екен. «Зэуреш » те MyxnTTiKi ем ес, ав тор ы ж о н , х а л ы к ani ек ен (сон д а , 192-бет). Енд1 e3iM к ер г ен ж эйттер д 1 р е т -р е й м е н о к у ш ы ! талнысына салайын. j «A xay Семей» вш (сонда, 91-бет) де фольклор емес. Ш олпан Ж анболаткызынын эш , енн1н дуры с аты - i «Ахау демей». Ол еннщ neci Ш олпан екенш Айтбай | Хангелдин деген ж азуш ы агамыз «Ц араторгай» атты шыгармасында осыдан жарты гасыр бурын жазып дэлелдеген. Ш олпан ш ыгарган «Караторгай» |ен1н А р к а д а гы А к а н cepiHiH «К а р а то р г а й ы м е н » шатастырмас унпн, халык оны « Сырдьщ Караторгайы » деп кеткен. А л ол еннщ авторы жайында А . Затаевич » ж азы п кеткен. Оньщ 0ндер1 Т аш кенде валикке ж азы п < алу арнылы елге тараганы туралы да айтнан. «К анапия» sHi (сонда, 221-бет), м атш де «Баласы Карабастьщ-ай Канапия-уай» делнш гп. М анарбек ; те, Рарифолла да «Баласы Басыкара ^анапия», - деп салатын. Канапия - ем1рде болган оннй. Сонда j калайш а авт ор ы белг1л1 ен ф ол ькл ор га ж а т а д ы ? «Коныр наз-уйрек» о т (сонда, 252-бет) Ш ш он (Пышан) Ж олменде - улы ны н еш , вз аты - «Эппркул - Зейнеп». «Цыз Ж1бек» фш пмш де Н ургиса агамыз Телегеннщ аузына салган он. Онын солай екенш кезшде Балгабек Кыдырбекулы агамыз ж азган. «Ол 0нд1 Н урагац а м ен ож ем н ен е с й г е н е ш м д еп ай ты п бе р г е м », - д еп , 6ip ж М т к е з ш д е теледи дардан сейлеген д е. А л Н ураган н ы н 03i: «Б у л енд1 мен ш ыгардым», - деп еш жерде, е ш тм ге айтнан емес. 223

бексуллмн (Нгфо1секе-цлы__________________________________ Тек кинофил1мде оны да, А дылбайдьщ энш де Нурагац | унатып пайдаланган. «К усни - курдас» деген ен (сонда, 263-бет), менщ б1лу1мше, казакта ж ок . Бул, Ceri3 серш щ «ГауЬар- тасы » екенш бш мейтш б1реудщ ж ек е ен деп жаз- дырганы болу керек. «М айдадоцы р» эш (сонда, 276-бет) - Адан серш щ еш . «А дан салган «М айдадоды р» деп м этш ш де де айты лы п тур. Оган гылыми дызметкерлердщ неге м эн берм егенш бш у - 6i3 yuiiH улкен ж ум бад. «О у тл д ек * (сонда, 111-бет) эннщ ш мге арналганы, к1м ш ыгарганы басы лы мдарда елденеш е рет жа- рияланды . О ныц и е й , ж ацылмасам, М адажан деген адам. «Топай кек» еш (сонда, 326-бет) Ж умабаев Жарыл- г а п б е р д ш щ eHi е к е н ш к о п ж у р т б ш е д д «Тол ганы п Ж арылгаптыд салган эш * деп, эн мэтш ш де де ай­ ты лы п тур. К ерекуде Ж арылгап деген энппнщ бар екенш 1лияс Ж ансуг1ров те ез должазбасында жазган. «Д удар-ай» (сонда, 149-бет). Ж у р т бул энд1 М ариям Ж агорды зы ш ш деп дате айтып ж ур. Ш ындыгында, ол У л еба й д еген KiciHiKi. С олай ек ен ш делелдеп 1лия Ж аданов айта-айта ж агы талган ш ыгар. Улебай «Сайтан торы » деген де эн шыгарган. Согыс жылдарында уш мет Мариям Ж агордызын А л м аты га ш ад ы р ы п , елдд жауынгерлерд1 ж1гер- ленд1рет1н эн ш ы гаруы н етш еда. Сонда М ариям ш ы н д ы дты айтдан бол у керек, б1рад кецес зама- н ы н д а к э п н ер се д у п ы я д ал а 6ep y n ii ед1 г о й . Сол мадсатпен М ариям Ж агорды зы ны ц эш деген эскери- патриотты д dip эн пайда болады. Олещ езгеш е болганмен, эуен1 сол баягы «Д ударайдна». Оны мектеп дабыргасында жургенде талай айттыд. Дайырмасы гана ешмде далыпты. Отан цшт туган, Отан жауын цуган, Ж асасын Дызыл Флот цлан! - деп дайыратынбыз. Еылымныд м ш дет1 - осындай ета- piKTi шындыдтан сылып тастау. 224

__ : -ll-.H'l- 'imLiIIMH, «Кербез сулу* енш (сонда, 199-бет) буры н Адандаш дейтш , кез1р С екендйй дел ж у р . б й т к е т ел ещ - Секенджь Калай болганда да, авторы бел гШ ен. «К ега р п й н » е ш (сон д а , 2 0 2 0 3 -б е т ) Ж а я у MycamKi ек ен ш 6epi б1лед1 д еп ой л а й м ы н . «К ош , аман бол* (254-бет) эн ш щ б1рден-б1р оры н- дауш ысы - Елубай 0м1рзадов. А вторы - Бейсебай Каратаев. Ораз Ж андосовты д ж ады н адамы. Ол жа- йында Балгабек Кыдырбекулы агамыздыд арнайы зерттеу мадаласы бар. «Лейл1м» е ш (сон д а , 2 7 4 -б е т ) А д а н cepim ici ем ес- TiriH 93ipiue е ш ш м делелдей д ой га н ж о д . «М адпал» эш н (сонда, 277-бет) Дэнеш Радыш ев j агам ы з Э сет Н ай м а н ба евты д eHi д еп са л а ты н . 0Hi д е, елец1 д е С е п з д ж ш е н м у л д ем ба с да. «0тегали» еш (сонда, 297-бет), ©тегалидыд енш 0тегалидж 1 ем ес, фольклор д еу ymiH д е гы лы м и ержуректж керек. «С ы р ы м б е т » эн1н (сон д а , 3 2 2 -б е т ) ез1м1з е с бьлгел1 А д а н cepiHin е ш д еп сал ы п келем 1з. С ол ай е к е н ш бала д а б1лед1 д есем , а р т ы д а й тп а сп ы н . «Ы ргадть» эш н (сонда, 354-бет) кейб1р энпйлер «Сыргадты» деп салып журген Эсет Найманбаев­ ты д eHi. « А д т у й гы н д у с д ол ы м д а з ы р д а д т ы м а ? » , - деп ба стал ад ы , сода н « з ы р д а д т ы н ы » Ke6i «Сыргадты» деп дате естш , дате айтып ж ур. Бул 1эн кейб1р зер теу п и л ер а й т ы п ж у р г е н д е й Б1рж андж 1 емес, Б1ржанда «Ы ргадты » да, «С ыргадты » да дейтш он ж од. «Буры лтай» ен1н (сонда, 124-бет) Б1ржандйи емес дегенд1 еш ш м нен ест1ген ем есш н . Ж а да делел, ж а да дерен табылса, оны гылыми дызметкерлер тусшд1руге тш с едь «Г е к к у » е ш ш д (сон д а , 1 3 1 -б е т ) 6ipHem e Typi бе- р Ш п ть Мейл1 гой, б1рад бул ен н щ и е й У к Ш Ы бырай екенш Себит те, Иса да - 6epi жетерл1ктей айтып кетпеп пе ед1? С ебедн щ айтуы нш а, 19 22 -ж ы л ы Y nini Ы бы рай мен И са Б а й за д о в т ы К ы зы л ж а р д а едей1 айтыстыру упин жолыгыстырган. Содан eneyi етене 15-608 225

Orkr/f. шми I hiliijceb- if,m _______________________ таныс болып кетеда. И саныц устазы Кудайберген Э л с еш т ов Y n ix i Ы бы райды н, inoKipTi бол ы п келед1 ек ен . С он д ьщ та н И са YKUii Ы бы р айм ен айты спай ц ояды . К ей ш «Г он ку» ен1н «К ы з Ж 1бек» операсын ж азы п ж атцан Б русиловскиге Иса ез аузымен айтып берген. «Гонку» вн ш щ авторы Y kLu Ыбырай ек ен ш у з а к уак,ыт ай тп а й келу1м1зге б1рден-б1р себеп картайган Ynuii Ы бырайды «халык жауы» деп устап беруге К азак ССР-ын баскарган Ж умабай Ш аяхм етовтщ тж елей катысты себеп деп ойлаймын. «А к т а м а к » OHi (1 0 0 -т о м , 4 8 -бе т ) - Х Х -г а с ы р д а , к е ц е с зам ан ы н д а OMip с ур г е н С адьщ Кор1мбаевтьщ OHi, олец1 - К аза к ста н н ы ц халык, opTici К анабек Байсейтовтж ь «Ж оны п алды » ош (сонда, 205-бет) Б1ржан салдйа емест1г1н еш к1м ай тк д н д а , ж а зган д а жок,. «К а н а т т а л д ы » OHi (со н д а , 2 4 0 -б е т ) - С еш тж ан салд1к1. Ж у сек ец де солай деген, одан уйренген Ж еш бек те солай деп салатын. Баягыда 6ipey: «М ен не деш н, домбырам не дей- д 1?», - деген екен . Сол айтпак,шы, енд1 елге тарату- ш ы оннплер не дейда, «Бабалар сезш » курастыр- ган гы лы м и кы зм текерлер не дейд1? Баскасына бас катырмай-ак коялык, М ухитты ц, Б1ржанныц, Акан- ны ц, Ж аяу М усаныц ондерш халык, ондершен аж ырата алмаган галымдарга кандай бага беруге болады ? Гы л ы м ды м ецгерм есе де, бГпмесе де, ез ма- м ан д ьщ тар ы н б1лулер1 к е р е к ем е с п е ? Элде м ен ар- т ь щ -к е м а й т ы п о т ы р м ы н ба ? BopiH к о й ш ы , дол осы ндай « ок ы м ы сты лар » Ceri3 се р ш щ eMipi мен шы- гармаш ылыгы на ш ын бага бере алады деп сену, олар- дьщ айтканына плану 6i3re, халык енерш е кандай абырой опермек? Ж ай адамдардыц бш генш галым- д а р б ж м е с е , он д а о л а р м едгер ген г ы л ы м н ы ц Heci гылым? Тагы 6ip ез1м кез1м ж еткен ж агдайды ортага салайын. «З а у л а тш ы -а й » OHiH (9 9 -т о м , 1 9 1 -бе т ) о с ы м эт ш - м ен хал ы к opTici Елубай вм1рзадов айтатын. Казак радиосы ны ц «А лты н корында» бар. Меселе онш д езш - 226

де емес, сезшде: «Б угш дала гулденш жацаргандай* деп басталады. Кедес заманыныд жадсы лы гы мен жамандыгын екш еп ж урген адамдардыд Ke6i бьледд еткен гасырдыд ортасы нда назад eHepi мен эд еби етш е тап ты д тургыдан бага беру деген ж елеумен еж ел й дастандар мен эндердщ басына едп ртаяд ойнатылды. Дастаннан « Дамбар батыр» гана аман далы п, кептеген энге жана мэтш жазылды. Сол «ж ендеуге» тускен эннщ 6ipi - осы «Заулатш ы -ай». Оган И са Байзадов жада елед жазган болатын. Дарайыдш ы: Иса Байзадов. Ш ыгармалары. Алматы, 1956-ж ы л, 109-бетте: «9н еледдерЬ> деген тарауда «Б у гш дала» («З аул атш ы - ай» еш мен) деп тур. Д емек эннщ елед1 и ей з емес, сондыдтан халыдтыд дара елецш е жатпайды. М ундай «дугы нга» тускен эндердщ тарихы н, ерине, дарапайым ж у р т бите берм ейдд б1рад сон ы б ш у ymiH, : зерттеу уш ш дурылган институт дызметкерлер1 бш уге ] тш с дой. TinTi олардыд тж елей д ы зм ей , мамандыгы емес пе? бй ткеш ол жагдай едебиет пен онер тарихына тжелей датысты. Сондыдтан оны бш меу, |1 м е н щ ш е , г ы л ы м га , г ы л ы м д ы д а м ы т а т ы н и н ст и т у т д а ! аты берш ген М ухтар вуезовк е де обал. Bip эн гана | осындай дателж ке ушырап отырса, мен де онша jl аш ы н а д ой м а с ем , ам ал н е , ш1лер1мд1 ая га н м е н , д а з а д !| э н е р ш е д абы р га м д а й ы сы п о т ы р . E n i ж ы л д а й то л д ы п j: журд1м , ад ы р ы ш ы д а м а д ы м . С е бе бш м ен ай т п а са м , | сен а й тп а са д, ол а й тп а са , енд1 ш м а й т а д ы ? Ешк1м айтпаган с о д , бет ш ен д а д п а га н OTipiK ш ы н д ы д т ы д а ш ыжгырып жеп доймай ма? «Смет» эн ш щ де (99-том , 313-бет) м этш ш Иса жазган (сонда, 464-бет). Бул эн - всеттщ «Д ысмет» эн ш щ 6ip нусдасы . Эуелпде «1смет» делш ш журд1 де, кейш «Смет» болып ш ыга делед1. «А ргы нм ы н , атым - веет, арындаган* деп басталатын турш Дэнеш Радыш ев айтаты н. Я гни эн1 де, ceei де фольклорга жатпайды. «Д ал д а» эн1н (сон д а , 2 1 9 -б е т ) Д алд а Ж а п са р б а е в - ты д эн! деушитер бар. Алайда кеш е гана арамыздан 227

()drtj. /им// 11/ф.мrt'r-цлы_________________ j | еткен Калка адынныц ез аузынан не институт дыз- меткерлер1 (институттьщ мшдета де сол), не басды зерттеупп ралымдар адидатын ж азы п алмаган. А л м ы на мет1н - И са ж азган м етш (И са Байзадов, «Ш ы гармалары », 1956). «Н а з д о д ы р » eHi (9 9 -т о м , 28 6 -б е т ). Ж а я у М уса С е п з cepiHiKi д е п ть «Бабалар се зш д е гЬ И са жазган метш (со н д а , 10 8 -б е т). И са «Ш ы гар м ал ар ы н д а » 1-Typi деп керсетш ген, ал 2-турш тек М . Ержанов дана айтатын, ол: «ТЬзЫген таулары бар Ж етгсудыц, Iiuinde орман-тогай бйпкен нуды ц», - деп басталады. Cipe, ол да ез м ей ш болмаса керек. Бул энд1 де Ж а яу М уса С т а д и й деген. Ф ольклорга жатпайтыны даусыз. О дебиеттщ айтулы еки п И са Байзадовтьщ елец- д ер ш бш м есе, ен ер д щ ерен е к и й Ceri3 серш щ , он ь щ nienipTi Б 1рж анны ц, с он д а й -а д А д а н се р ш щ , Ж аяу М усаныц, В сеттщ , Укып Ы бырайдыц, Садыд Кер1мбаевтыц ендерш биш есе, сонда 0дебиет жене енер институтыны ц гылыми дызметкерлер1 н е т бйгеда? MeHi олардьщ ез мамандыгын мулде м едгерм еген д т т а д д а л д ы р а д ы . Bip н ер с е н щ ба сы а н ы д : м ундай д е р е ж е д е п ад а м д ар д ы д С е п з с е р ш щ eMipi мен ш ы г а р м а ш ы л ы г ы ж а й ы н д а г ы л ы м и niKip ай туга маман ретшде дадысы ж од. Олардыд айтданына нануга б1здщ де дадымы з ж од. Демек дазад радиосы да, теледидарлары да, енпилер де С епз серш щ ендерш ез и есш щ атымен аныд айта берулер1 керек. Х а л ы д е зш щ енерл1 перзентш енерд1 бш м ей тш дердщ жем1 дылмауы тш с. Бул - парыз. С е п з с е р ш щ ж а л п ы д а з а д eMipiMeH е т е ж а д с ы таны с екенш ол берген батадан да байдауга болады. Ол e3i туы п-ескен Ортаншы ауылдын, (Орта ж уздщ ) гана емес, У лкен (У лы ) ауыл мен Kinii ауылдьщ да айтулы азам аттары н атап-атап, солардай бол деп бата беретш болган. Ол бш ген д азадтын белгЬп тулгаларын 228

____________________________________c7ikjaiSbil/iibiH, nth.ч&фм 6i3 тугел биш ейм1з. С е п з cepi - eMip бой ы хал ьщ ты ц енер1н дамыты п, енерпаздарын баулып еткен азамат. Ал ондай азаматын сыйлай алмаган ел enceci бш к ел бола алмайды. МЫЦНАН 03FAH М УКАГАЛИ «А д а м д ы адам т у с ш б е у - 6ip а к ы р е т » , - дейд1 М укагали. Оньщ ойлы-кырлы тагдыры , оны сыйлама- гандар мен сыйлай алмагандардыц дереж е - децгеш , б1здщ eTipiriMi3 бен о й epiciMie - 6epi о с ы с е з д щ аясына сыйып кететш сыяк,ты. 1975-жылдыц тертш пп кдцтарында, ел-ж урт Ж ака жылды жаппай карсы алып жатканда, М укан «С ы н ауга т ш т е н к,умар ю м к е р ш г е н » а т т ы ел ец ж а зы п ты . Ж а н ы н а с о л 6 ip с ы н к а т т ы ба тк а н сон;, киналып жазган шыгар деп ойлаймын. dumeyip т н э т ауып 6ip жер1мнен, Сынауга minmen ццмар KiM квртген. Bipaif та бш есщ бе, ей, тм квртген, Айтсын деп ацицатты т ы берыген, - jenTi ол «Ю м к ерш генге» ю ж ш ш . Олай к1жшу1 зацды J.&. C e6e6i, 19 7 5 -ж ы л ы ол - б1рж ола к а л ы п т а ск а н , )з к,олтан,басын ей п л е г е н а к ы н . Б а к ы й д у н и е ге ггтануы н а 6ip-aK ж ы л к а л ган ш ак- 1штарлык пен кере алмаушылык/гыц зардабын гартуындай-ак тартдан адамныц 6ipi - М укагали \\1акатаев. Адамды тта р л ы к к а итермелейтш - атаккумарлык, ленмендж, езгеш менсш беупплж , дуниекоцы зды к, 'а гы -тагы л ар . М у к агал и д ы ц а д ы н д ы к тагд ы р ы н а «аты сты б1здщ у р п а к 6ipa3 н ер сеш к ез бен к е р д д сендлге туйдо. Ke3ip М ук агал и к ез ш д е iinin ед д imin ж у р у п п ’Д1 дегенд1 ecTirici к е л м е й тш о н ы д ту ы ст а р ы мен какындары пайда болды. Ал, шынында, Мукагалиды ипгаш iiuKiui деп тан ы ган е з о т б а с ы б о л а т ы н . О ны мен сез1м к ер ген адам м ы н. Ол ж а й ы н д а е з е с тел ж тер 1м д е 229

11(иj; // mm !hjj)in,>L,■т р ы _________________ талай жаздым да. Ш ындап келгенде, меселе Муканныц im in ж ургенш де ем ес, неге iuiin кеткенш де. Оны казбаласац, талай етарйстщ шапаны туршедк М укагали - ж аны ете незш адам. Незпстйс кейде пайдалы, кейде зиян. Ж ылап отырып жыр жазуга болады , 6ipaK ж ы лап ж у р ш eMip суруге болмайды. К улш журуге куш келмегенде, баска мумкш дш калмаганда, езш езгеге туш щ рре алмаганда, незш жанды адам незш тш жасайды. Ол, белю м , кемш Ш к те емес, ерекш елш ш ыгар. М укагалиды ерекше акы н кы лган онын, осы ерекш е м ш езк Ол - сырткы кы лы гы м ен ем ес, im K i ж ан д у н и есш щ жетектеу1мен OMip с у р г е н ад а м . Б а й л ы к тан д а , м ансаптан да, 6eTi жылтыраган бэтш агарлыктан да - бершен елещ арты к екен ш ол - еу бастан-ак б!лген адам. Нанба- с а ц ы з , о н ы н ба л а к у н п ел е н д е р ш о к ы п KepiHi3. Е рекш ел ш он ы н бой ы на туа б!ткен. Алайда ол ерекш елш оны н нпкенш ен, журген-турганынан бипнбейтш , тек жазганынан ангарылатын. 0кш пп ке карай, он ы ангара кояты н Kici он ы н тещ р егш де ол кезде бола коймады. «1ш едЬ деген сез оган берглген ж аза ед1, сол сезд щ асты нда он ы н адам герш и пп де, акынды гы да, бауырмалды гы да - 6epi кемул1 калды. 1ш кен адамда ол касиеттердщ 6ipfle-6ipi болмайтын секглдендь Сондыктан оган ешк1м аса ущ лш , улкен мен 6epin карай да к ойган ж о к . KiTe6i, кудайга ш у ю р , ж ы л сайы н дерлш ш ы гы п турды . BipaK 6epi мен бере кояты ндай ем ес, ш етш ен ж уп -ж ук а, кш -к1ш кентай к1тепше болып ш ыгатын. Онын каламакысы да к е л ем ш е сай «сы п а й ы » болы п кел етш . Ол кез1 TipiciHfle каты рка мукабамен е ю -а к к1теп ш ыгарды: 6ipi - 1 9 76 -ж ы л ы елерш ен 6ip-eKi-aK ай буры н ж ары к к ерген «Т авдам алы сы » - «0M ip д астан », eKiHmici - Д антенщ аудармасы. А л ол кезде Мукагалидан м ш ш ер дщ де, катарларыньщ да катырка мукабамен KiTenTepi ш ы г ы п ж а т т ы . Бул к у н д е о л а р ды н аты б1рде аталады , б1рде аталмайды. С онын 6epiH М укан бй п п ж у р д ь Kepin ж ур д ь К ещ лш де галы ген ойларын елевдне тегш ж урдь Сондыктан онын жырлары 230

о 4kpjai3btlgimH, адамдары ш ынайы, сез1мтал, заманныц л ебш улп еткен куш нде бейнелей кояты н туындылар болды. Ой да, ойшылдык, та бекерден-бекер iine беретш адамга еш каш ан дарыган емес. Ол теуелшз ж уру уш ш , атаккумарлыктан, д а щ о й л ы к т а н , мансапк,а т о й ы п ал ган бетш агар ла р да н аул ак ж у р у ymiH ш е т ш . 1ш песе, соларды н, iiuiHeH ш ыга алмайды, iince, eei рана бьлетш ез орнында - ойдын,, с е з !м н щ , а д а л д ьщ ты ц о р т а с ы н д а ж у р е т ш . Сол оцаш алык оган унайтын. Ана ортадан мына орта элдекайда оран бауырмал керш етш . Ол к ы р ы к бес ж а сы н д а к о з ж у м д ы . О ны iniKiui деп Кана тус1нет1н кайнагасы да, отбасы да дел елген к у ш вбдш де Теж1баев бастаган акын-ж азуш ылардьщ оны ай р ьщ ш а к у р м е т т е й т ш ш е тан; к а л д ы . А г а й ы н -т у ы с , отбасыньщ арасынан оньщ ш ын мэнш де улкен акын екенш алраш тусш ген адам Л аш ы н жен,гем1з болды . Ол он ы кайта ок ы д ы , ещ ц ба ск а ш а т у с ш д к О н ы ц ел1 елм егенш , елен д еп й р л т енд1 басталаты ны н сездь Сондыктан будан былай жария болатын эр елещ н e3i окыран сон, рана ж ариялататы н едк Ж а зуш ы л а р Одары беш ткен акын мурасын ж ариялау к эм есиясы н а да бар елещ н лак етш зш бере салмады. К эмесияныц терагасы 0бдш де агамыз да, жауапты хатш ы мен де М укагалидьщ мурасын еш каш ан бастан-аяк актарып керген ем есш з. Б1рак Мукацнын, бурын жарияланбаган елевдерш гезет бетш е 6ipa3 ж ы л бойы Лашын жецгем1з eei рана табы стап оты рды . Оныц мурасы ш ш д е «Райымбек! Райы мбек!» атты дастаны, «К унделш Ь бар екен ш 6i3 де к еш н б ш д ж . К ун дел ж тщ к еп 6eTi м эш щ к еге басы лганнан кеш н жыртылганын кер д ж , 6ipaK тупнускасы н ку ш бугш ге дешн ез отбасынан баска бетен адам керген емес. Неге? вйткеш онда, Лашын женгеинздщ ойынш а, езгелер 6Lnyi т ш с ем ес ш ш р л е р б ар б о л а т ы н . О ны ещ ц м ецп бш мейтш де ш ыгармыз. 0 з кез!м1збен кермеген соц, эрине, б1лмейм1з, 6ipaK кудж тенем1з, «неге корсетпедк неге ж ы ртты » деген сурактарга жауапты м о ц п i3flen етем1з. 231

б гк а р п ш н '.Н/ффеЬ-щы_____________________________ М уцагалидыц колж азбасына кол жумсауды ке- леш ек урпактьщ калай багалайтынын мен бшмей- MiH, ез ба сы м о н ы у л к е н к ы я н а т д еп т у сш е м . 0 й т - кен1 е з ж а зга н ы н eniipyre, ж ы р ту га тек М укагали- дьщ 63i гана какы лы ед ь ©згенщ оны ж ы ртуы - ул кен бе , Kinii м е, ка лай бол ган да да, кы л м ы с. © й т к е ш М ук агал и 6ip от б а с ы н ы ц адамы болганмен, оныц жазгандары - халцымыздыц казынасы, Мукагалидай айрыкша тулганыц айрыкша мурасы. А й т к а н ы н icTeTeTiH, д е ге ш н е ж у р п з ш уйренген отбасы н ы к едета он ы ц м урасы на да сол эдетпен б ш п г ш ж у р п з г е ш , ари не, о р н ы тол м ас е к ш п п . Bip- ж о л а ж о г а л га н ж а зба л а р м ен 6 ipre М ук ац н ы ц 6i3re белгнпз кыр-сы рлары да б1ржола ж огалды. Оныц 6MipiH зер тт е у п п л е р с о н ы ц салд ар ы на н, бэлк1м, м е ц п ад а суд а е т е т ш ш ы г а р . ©TipiKKe, ж алган атац- ца неге осынш ама кумар болганымызды кудай би ш есе, 6i3 бш мей-ац койдыц- Каншама аш ш ы, кан- ш ам а eKiHiiiiTi бо л с а д а , ш ы н д ы ц т ы ц е зш е н эдем1 не болмац? М уцагалиды цоршаган агайын-туысы, цайын ж урты , нагаш ы ж урты , отбасы , жора-ж ол- д а с ы , к е л ш -к е п ш е п , epinTecTepi - 6epi гаж а п адам- д а р бо л с а , с ога н ш ы д ай ал м ай iinin кетк ен тек М укагали ма? Врине, м умкш емес. М ум кш емес HepceHi м у м к ш етем д е п , М ук агал и д ы ц м урасы на кыянат жасауга бола ма? У л ы Ж у л д ы з да, келш 1 Б акы тгул де, ейел1 Лашын д а М ук а га л и д ы М ук агал и к ы л ган ола р ем е с. ©ленд. 03i. ByriHri б ш г ш е 63i к е т е р ш д ь Х а л к ы , окуш ы л ары к е т е р д ц к ол д а д ы . «М е ш ц н е з ш ж а н ы м д ы KiM т у - сш ер?» - деп тундлш едц тусш етш дер табылды. Мен б!петш акындардыц 1шшде букш колжазбасы тугел, ж уз пайыз сактай бш ген акын - тек Мукагали. 1976-жылы кыста катырка мукабамен шыккан т у ц г ы ш тац д ам ал ы сы «©Mip д а ста н ы н ы ц » с уш н - ini д а н а сы н М ук а ц н ы ц 63i Kepin у л г ер д ь 1ле- ш ала «Ж азуш ы » баспасы ш ыгарган eKi томды к «Т а ц да м а лы сы » окуш ы л арды ц к олы на елген с оц тидо. Сусап турган оцырманга eKi томды цтан ш ыгарып тастаган шыгармаларды жинацтап «Ш олпан» атты 232

■ н а-->мк/пьщ а да м д а ш 9 жаца жинагын «Ж алын» баспасы ш ыгарды. Ол кез- де Цалдарбек Найманбаев баспаньщ деректарк мен , бас редакторы ед1м. Б уры н ж а рияланбаган ел еч дер ь нен гана куралган ж инак болгандьщ тан, «Ш олпан- : ды » М емлекеттж сыйлы кка усынсак, кайтед1 деген I ой ы м ды К длекеч б1рден куптай к е т й де, дереу Кужатын ж асап, ужымнын, ж иналысына салдьщ . Bepi куана куптады. Ол кезде куж ат атауын орыс тШ нде i; ж а са л а ты н д ы к тан , он ь щ 6epiH Е рлан С аты бал ди ев iHiMiere ж у к т е д ш . А к ы р ы н д а « Ш о л п а н » ж и н а гы м ен «С ога д ы ж у р е к » KiTa6i М е м л е к е т т ш с ы й л ы к к а у сы н ы л ган ш ы гар м ал ар д ы н TieiMiHe Lnirin, ж а л п ы - хальщ ты к талкылауга ж ол алды. Мен М укац бул сы йлы кты алады деп сещ цм. А лдын I ала куандым. Сол куаныш ы мды кагазга Tycipin, «Бейгеде - М укагали » атты макала ж азды м, оны : «Цазак эдебиетЬ гезей басты (1984-ж ы л , 24-там ы з). Ол кезде Ж азуш ы лар Одагы баскармасы ны ц те- ; рагасы - Олжас Сулейменов. Bip куш партия уйы- мыныц жиналысы болды. Олжас сонда М укагали жайында айта келш , кейб1реулер оны А баймен ка- | тар коя бастапты дегенд1 ш ектен ш ы кк ан мактау ; катарында айтып еттЬ М е т ц макаламда: «Б1з б у ­ ран д е й ш ж а к ы н ы м ы зг а р е н ж гсе к , суйгеш м 1зд1 ! сагынсак, ж аксыга ж анымыз аш ыса, жаманга ашын- : сак. дуниеш ч аш ш ысы мен туш ш ысын тек козга- ган ойлы, муцлы Абайдьщ елещ н актары п, соны- | мен сырласы п, А байды ц кеч куш агы на бары п пана- | л айты н е к ; ещ ц М ук агал ид ан д а он д ай па н а i3- деудк Мукагали елевдер1мен сырласуды едетке ай- I налды ра б а ст а д ы к », - д еген ninipiM бар е д ь М ы на сез соны мечзеп турганын тусш е койдым. Мака- ланы Олжастыч oei оки коймаганы сезс1з, ce6e6i оны тус1нуге казакш асы ж етпейтш . Ол макаламда «Кайран ж ецгем» елечш , тагы 6ipa3 туындыларына «к л а с си к а л ы к ш ы гар м а» - д еген бага 6e p in ед1м. Соныц 6epi кызганыш тудыратынын ол кезде ой- ламаппын. С оны ч 6epiH окы ган элдеб1реу ойбай сап Олжастыч алдына барганы даусыз едь Адамдарда 233

%H'i.e/fшит hiiltjjceke-ifiM____________________________ ш тарлы к,, кы зганы ш болатынын есепке алсам, ерине, м ен ба ск а ш а ж а за р ед1м. А м а л н е , м ен бейбак, бул с ы й л ь щ т ы М ук агал и ал м аганда, KiM алады деп кана ойладым гой. Олжастьщ e3i де, ceei де Мукагалига кедерп болар деп кудш тенгем де жок- Ce6e6i Олжасты М укагалидыц калай сыйлайты нын ез кез1ммен кергеш м бар. «Е сж » ресторанында М укац екеум1з 6ip кеш узак оты ры п калдыц. А лты н деген даяш ы 6i3re жылы кабакпен кы зм ет ж асады . Сездерш е Караганда, М укац мунда менен бурын да болган сеш лдк Алтын eKeyi ж а к сы тан ы с. Р есторан ж абы лган кезде, 1шшде аз-ак адам калганбыз. Ресторанныц im жагындагы тем1р тордан 6ip кезде Олж астыц дауысын танып, М укац орнынан уш ып турды: «М ынау Олжас кой », - дед1 солай беттеп. К айтып келд1 де: «B ip кениек ал ш ы !», — дед! м аган. А л ты н га айты п ед1м, тез арада екелш бердк М укац ел п кениект1 Олжасца апарып 6epin, улкен 6ip ш аруа 6iTipin кайткандай кул1мдеп оралган. Кылыгынан катты сыйлайтындыгы керш ш турды. Ол ж ы лы М емлекеттш сыйлы к ж еш ндеп комитет «Ж алы н» баспасыусынганМ укацныц «Согадыжурек» атты eni том ды гы мен «Ш олпан» жинагынан баска тагы алты адамныц ш ыгармасын окырман талкысына салуды беки ж енш 1984-ж ы лды ц 12-пилдесшде «С оци алистш К азацстан» гезетш де ж ариялады. Олар: 0л1мбаев М узафар, Е йм ж анов Турсынзада, Дирабаев CepiK, Л арин В ениам ин, М агауин М ухтар, Макатаев М укагали, Оцгарсынова Ф ариза болатын. М укагали шыгармалары жайында айткан барлык а д а м н ы ц niKipiH ж и н а й ал гам ж о к - А л а й д а колы м да бар дуниелердщ езЬ ак ацынга деген ел-журтыныц ы ц ы л а сы н ай ц ы н бглд1ред1 деп о й л ай м ы н . Дел кай кун1 ж иналыс аш ы п, М укацныц «Согады ж урек» (2-том), «Ш олпан» атты шыгармаларын Казак ССР М емлекеттш сы йлы гы на усы нганым ыз ешмде калм апты . Ш амамен наурыз, кекек айыныц б1ршде болса керек. 234

___________________________ cAlv)jui-kikjiibiH, ada.viirijm М укацны ц туган жер1 Нарынк,ол аудандьщ партия кем итей ш ц 1-хатш ы сы Рауан 8pinoB деген азамат болатын. Bi3flin у сы н ы сы м ы зды дереу колдап, 1984-жылдьщ 21-мамырында Н арынкол халкы ньщ атынан М емлекеттж сыйлык, беру ж еш н д еп кеми- тетке усы ны с хат туслрдь Аудан ж уртш ылыгы Мукагалидыц сыйльщ ка усынылуын аса 6ip улкен курметпен карсы алды. Сонын, айгагы деуге болады, ' «С о в е т т ж ш ега р а» атты ау д а н дь щ ге зе т 6ipiHHii б о л ы п Батьщ М еж й ов й ц «Даркан дарынньщ 6ip к ы р ы » ■деген тал да у м ак а л а сы н 9-там ы зда-ак, ж а р и я л а п улгердь А втор «Райымбек! Райы мбек!» дастаны н тал- дай келш , «Ак,табан ш убы ры н ды » кез1ндей Дабай жырау бейнесш Асанкайгымен тецдес деп багалады. Бул дастанды Батьщтын; беле-ж ара талдауларында Райымбек бабасыньщ аруагына сыйыну да, колдаса j‘ екен д еген у м й 1т е ба р ед ь Республикамыздьщ ол кездей бас гезей «Социалис- ! т1к К азахстан» да ж едел ун ка тты . 8 -к ы р к уй ек те |: Б ек бол ат Э д ет ов тщ «А к ы н н ь щ асы л м у р а с ы » атты ! макаласы ж арьщ кердь М укагали ш ыгармасына деген ж урт ьщ ыласын Ы стьщ келде демалы п ж аткан |у ш адамнын; «Ш о л п а н » к ггэ бш кал ай к ол да н к о л га ти йзбей окыганын мысалга тарта оты ры п, Бекболат агамыз М укагали ш ыгармасын суйсш е талдапты, [ мемлекеттш сыйлыкка ылайык деп багалапты. Ж астардьщ да, баскалардыц да сол кездей еч су ш к й гезей «Ленинпйл ж ас» та Себетказы Акатаев I сынды сыншы галымньщ «Сом кубы лы с» атты мака­ ласын 12-кыркуйек кун1 жариялады . «Ол жасап кеткен дуние енд1 ултты к м у р а », - деген улкен бага берд1 ол м акаласы нда. Гезет сол санында акын Ф ариза О чгарсынованыч «М акатаев туралы ж ы р» деген келемд1 елецш де басты . 03i де осы бейгеге тусш жаткан адамныч булайша ж ы р арнауын ж урт ж ы лы ыкыласпен ж аксыльщ ты ч нышанындай кабылдады. Сол елеч1нде Фариза: 235

Ьексцяпмн IЬф^еЬ-цчы_____________ «Шын, Цадыр, 6ip жагында вр Тцманбай Тцрса да, 6ip mipeii олцы жандай, Жаралы жцрег1мд1 жарга соеам, Орныцды еш тцлгамен толтыра алмай», - деген-до. - Жалган дацц, жасанды айбын былай цалып, Ж ел жеген жартас сынды щ л ай ды алып. Жасайды жыр сццкары Мацатаев М эц гШ к кцн гцмырды шыр айналып, - д еп т у ш п т ь С ол ай бо л га н ы н а , к у д ай га ш у ш р , 6i3 бугш куе болып журьйз. С ебетказы А к,атаевтьщ «С ем ей т а ц ы » гезет1 18-тамыз кун1 «К анаты бар кумш тен жаратылган» атты тагы 6ip мацаласын жариялады. Онда Себетказы М укагал ига «туган едебиет1м1здщ ip i е к и п » деген бага бердь «Алдыцгы топка жататын куатты жул- ды здарды ц 6 ip i», - деда. Орыс тш ш де ш ыгатын республикалык жастар гезеп «Ленинская сменада» 28-кыркуйек куш Бакытжан М омы ш улыны ц М укагали ш ыгармаш ылыгы жа- йындагы «В ойди в мой дом » деген улкен толганыспен жазылган макаласы жарияланды. Ол Мукагалиды «Х алы кты к акы н» деп туж ы рым жасапты. Оньщ макаласында «М укагали «зулымдыктьщ ец улкеш - со гы с» деп у к т ы », «Ол барльщ адамнык 63i бола б1лда», «Б арлы гы н ез1м деп у к т ы », «Ол куатты epi дана, ете бай адам болды » деген шын журектен айтылган багалаулар болды. Меселе оныц М укагали­ га аса ж огары бага бергеншде емес, ш ын журектен, адал п е т л м е н ай т к а н ы н д а еда. К атты р и за болган- дыктан, курдасыма телепон соктым. «Бакытжан, 6ip казактык баласы 6ip казактыц баласына шын ж ур ек тен риза болы п, сол ризаш ы лы гы н ж урт ал- дында агынан ж арылып айты п ж атса, гажап екен гой. Саган катты риза» бол д ы м », - дед1м. Екеум1з телепон аркылы 6ipa3 сырластык- «Канш ама адам оры с тйпнде, казак талшде куптап, к ол д а п м ака л а ж а зы п ж а т ы р . Е ц eKiH iinTici: сол ш ю р л е р д щ 6ipfle-6ipiH М укагали й рй п н де естамедь 236

I ___________________________________ о/Уу1саЗы1дпыц адам&фы >ау!» - дед1 Б а к ы т ж а н . «Н е ге 6i3 с о н д а й м ы з ? » - дед1м. «Д айдан бьлеш н, кудайдан с у р а », - дед1 ол бэсец дауыспен. B ip-6ipiM i3fli к ер е а л м а й ты н , 6ipiMi3 у ш ш 6ipiM i3 куана алмайтын кайреттен калай куты луга болатынын айта к е л ш , М ук агал и д ьщ ж ы р ы м ен eMipiH ез1м1зше талдап к е т й к . Онын, ек ш п ш н ез екш ш пм 1здей се- зщ дщ . Екеум1з де 43-ке келген ежептеу1р ж астагы адамбыз гой, соган карамай, 6ip кезде телепонньщ ана ш ейнде Бакытжан, мына ш ейнде - мен, М укагали- га арнай алмаган мешр1м1м1зд1 й р н й н д е айта алма- ганымызды айтып, солк-солк жы ладьщ . 0здер1 жы- лап турган адамдар 6ip-6ipiH ж уба та да алмайды екен , ■;ток,тай ал м адьщ . Сол макала мен сол ж ы ластан кеш н Бакы тж ан :екеум1з буры нгы дан да ж акы н дасы п к е т й к . Ce6e6i екеум1з де М укагалиды ш е к й з ж аксы кврген екенб1з. 5-казан куш «О ц тусй к Д азакстан» гезей Т. Райымбердиевтщ «Улкен 6ip кецес аш ып кетсем деп ем» атты макаласын жариялады. Онда автор М укагалиды «Еасырымыздыц ipi акындарынын, 6ipi» деп багалапты. А л 19-казан к у ш Талдыкоргандык ж азуш ы Ораз Исмайылов «Октябрь туы » гезейне «Алатау тул- |галы акын» макаласын ж ене ж ум ы сш ы , Дазак iCCP М емлекетйк сыйлыгыныц лауреаты Закан Байтагулованьщ макаласын жариялап, акынньщ М ем лек етйк сы й лы к алуына колдауш ы лы к бщдарда. Ораз екеум1з дос едок. М укагалидьщ сыйлы кка |усынылуын ол куана куптап, ез ж ерл естерш щ оган ун косуына кед1мйдей кызмет жасады. Дел сол 19-казан к уш М ацгыстау обы лы сы ны ц «К оммунисйк жол» гезей С. Е йм овтщ «Афродита белдогш алган* атты макаласын ж ариялап, М укагали- дыц суцгыла акын екенш атап етй . А йты п-айтпай не керек, едомЛздщ ш ы гы сы нан батысына дей1н, сол ту сй й н ен оц т у сй й н е деш н 6epi Мукагалидык М емлекетйк сыйлыкка ылайык екенш жазып жатты. 237

Ьексцтми '.Нфщке-^м__________________ 21 -казан к уш К ы зы л ордалы к Данабаев Казы деген азамат М емлекеттж сы й лы к ж ен ш д еп кемитетке хат ж а зы п , М ук а га л и га к ол д а у KepceTinTi. Оны кеш н керд1м. Ораз Б оды цов деген ж а зуш ы агамы з Свтбаев к е ш есш де Е сентай е зе ш ш ц ш ы гы с бетш де, мен баты с бетш де турды к. С оциалистш Ецбек Epi Зылиха Тамш ы баевамен ж ац сы тан ы с екен. Ж ацы нда сол ауы лга баратынын айты п калды. Мен де 6ipre кеттш . У ш не 6ip коны п, о ш сш щ де М укагали жайындагы макаласын Алм аты га ала келд1м. Ораз досым С оц и а л и с тш Е ц б ек E p i С артай Б е к т у р га н о в т ы ц да м а к а л а сы н у й ы м д а с ты р а к о й д ы . E m м ацаланы да «С оци а л истш Д азацстан » г э з е й 26-казан к уш 6ip HHMipre ж а р и я л а д ы . 3 . Т а м ш ы б ае в а : «О н ы халы к ерекше курметтейдь Ел суйген ондай акынныц твор чествосы н 6epiMi3 де бш уге, аялауга ш ндеттй Д з», « х а л ы к М у к а г а л и д ы ц елецдер1не е з ба га сы н 6epin те к о й д ы », «М укагал и - ел ы рызды лы гы на беленген б у г ш п таадагы ец атакты ак ы н », десе, Сартай Б е к ту р г а н о в М ук а г а л и д ы ц «0Mip - д а стан ы н » суй сш е оц ы ган ы н, оны ц «К азац стан», «С еби болгы м келеда» елецдер1н ж атка айтатынын ж азды. Дэл сол 26-казан к у ш «Огни А латау» гэзей о р ы с т й п н д е е л е ц ж а за т ы н ак ы н iHiMi3 Орынбай Ж анайдаровтыц «Сердце поэта» деген макаласын басты . Ж иырмадан астам поэма жазган Мукагалидыц «Р ек ви ем ш » ол елем дш д ер еж ед ет ш ыгарма деп ба га лады . 29-казан куш Костанай обылысыныц гэзей «К омунизм тацы » Дайсар в л ш о в тщ «Кешед1 елец, кешедо* атты макаласын жариялады. Ол Мукагали елецдерш «К азак ж ы ры ны ц наркескен Ь деп багалады. 31-казан к уш «Казахстанская правда» гезетшде Казак ССР М емлекеттш сыйлыгыныц жене халык- аралык Джавахарлал Неру атындагы сыйлыктыц лауреаты 0н уер 9л1мж ановтыц «М ечта поэта» деген макаласы ж а рк ете калды. Оныц М укагалига арнап макала ж азуы Мукагали М емлекеттш сыйлыкты ал ад ы д еген сеш м д1 м у л д е 6eKiTin берген дей болд ы . 238

____________________________ J'lJipjcaSu'IgnMiii а да м д а ш вйткеш Энуер сол кездеп аузы дуалылардыц ен дуалы сы болаты н . М укагал иды ол «Д ен ей м ен рана ем е с, а й р ы к ш а тал ан ты м ен д е ip i едЬ>, - д еп ба га лад ы . Оныц ш екйз, ш етйз поэзиясын суйсш е мадактады. Мен ез басым Энуер аганыц мына макаласынан кеш н ел-журттьщ 6epi оны куана куптайтын шырар деп ойладым. 1штей куаныш ты кунд1 тагатсыздана кутим. Дарашаньщ ж е й й куш Ж амбыл обылысыныц «Ецбек туы » гезей Ж . Аканаев пен А .Ты ш канбайдьщ «А кы н мураты» деген макаласын басы п, М укагали М е м л ек етт ж с ы й л ы к ал уга THic д е ге н н л е к -у с ы н ы с айтты. И е, ол у сы н ы ст ы 6epi де а й т т ы . BipaK, М ук агал и I о л с ы й л ы к т ы ала ал м а д ы . Н е ге ? О ган ж а у а п ел1 Iкунге дей ш ж о к - С ы й л ы к бер у ж е н ш д е п к ем и теттщ межыпсше катысатындар да бул сурактан коркактап, куш буг1нге дейш есй ген , керген ш ынды ктары н айткан да ем ес, ж азган да ем ес. Сондыктан 6i3 тек жорамалдаймыз. Ол кезде М емлекеттш сы йлы к елген адамдарга j.I бер1лмейд1 ек ен гой деп ж у б а н а м ы з. О лай б ол са , неге кужатты о баста кабылдады? Оны тусш бейм1з. B ip ага м ы з: «С ы й л ы к т ы енд1 м а с к у н е м ге д е берем1з бе?» - депть М уны да тусш бейм1з: сыйлы к елецге I берьледа г ой . Д ы с к а с ы , ж а б ы л а м ак т а га н ж у р т т ы ц n in ip i ж ел ге к е т к е ш - а н ы к . KiHe д а , к у н е д а К эм и т е т мушелерш щ мойнында. «А д а м д ы адам т у с ш б е у - 6ip а к ы р е т » дейд1 гой j М ук агал и д ьщ 03i. Ол а к ы р е т т щ м ен к е р г е н 6ip Typi - Сол тустагы ейм де калган ерекш е 6ip нерсе: республикамыздьщ бас гезей , партияныц сезш ус- танып отырган «Социалистж Дазакстан» Мукагали туралы eni мерте макала бердк Ж азылмаган зан бойынш а, ер гезет ер усынылган ш ыгармага 6ip рет Кана макала арнайтын ед ь Зы лиха Тамш ы баева- ныц макаласын гезеттщ редакторы Балгабек Дыдырбекулы агага мен ез колы ммен апарып бер- 239

( и 7.гif m uni J iiip jffp b - iy ib i___________________ гем. А л езш щ ж ене Закан Байтагулованыц мака- ласы н Ораз досы м маган салып ж1берген ед ь Оны да Балгабек агага берд1м. К дартпей ж ариялап ж1бер- Дь А л ол ккянщ ол кезде сыйлы к беру женш деп кем итетте м уш е, муш е емес екеш н бш м ей м ш , алайда коры ты нды м еж и пске аганыц катыспаганын бглем. М укацны д М емлекеттш сы йлы к ала алмай калуы м е т катты ойландырды. Ш ы ндык, адалдык, кере алмауш ы лы к, пенденплш сеюлд1 кылыктарды сан р ет санам д а а у д а р ы сты р д ы м . У л к ен д е, Kimi д е, ауыл да, кала да, зы ялы да, ж ум ы сш ы да - 6epi суйсш ш айтады , 6ipaK, ж ем е-ж ем ге келгенде, Кемитет муше- лер1 оларды ты вдам айды . М ы йга сы я коймайты н-ак кылык- Ш ы н д ы к ан са га н к е в д л ш бол га н icTi м ойы ндап ты н ш и койм ады . А к ы р ы «Ж алы н » баспасында гстей- т1н Ерлан С аты балдиевке тагы 6ip катынас хатты оры сш ага аудартты м. Х атты сол кездеп Казак ССР М ш1ст1рлер совет1н1ц терагасы Н урсултан Назарбаев- т ы ц аты н а ж а зд ы к - BepiH ай та к е л ш , М ук агал и уппн арнайы тагы 6ip сыйлы кка орын беруд1 сурадык- Х а т к а 1 2 -ж е л т о к с а н к у ш к о л к о й ы л ы п 6iTTi. Оган Вбдалде Теж1баевка, 0бд1жем1л Н урпеш совке, Н ургиса Тглендиевке, Ш ерхан Муртазаевка, Кадыр М ырзалиевке, 06iui К екш баевка, ФаризаОцгарсынова- га, Б ексултан Н урж екеевке кол койгы зды к- Бул ж ум ы сты Ф ариза екеум1з берш щ уйдо-уйш е, кенсесш е Kipin ж у р ш б т р д к с . Х аты м ы з зая кетпедь К еш ш пей Нурсултан Назарбаев М укагали М акатаев аты ндагы арнайы едеби сы й лы к беру ж енш де ж арлы к бердо. Bip е к ш ш т 6ip куаныш баскандай болы п, оган ете риза болдьщ. Румыры кы ска болганмен, ол сыйлы к Мукагалиды м ем лекеттш багалауды ц алгаш кы тарихи 6ejirici болды. М емлекеттш сы йлы к ала алмай калганмен, М укагалидыц елецдер1 ж алпак ж уртты н ж урегш б1ржола жаулап алды. 0cipece влек суйгйп ул-кыздар он ы ез1не n ip туты п , ж аппай оган влек арнай бастады. 240

________ с/Цф/а).Зы1диыц адтдты TinTi он ы ц ш ы г а р м а сы н а с ы й л ы к берш м еу1 ж а ста р - дын, оган деген ы нтасы н артты ра т у с т ь Басы нда урке айтаты н «кл асси к » деген багамы з 6ipTe-6ipTe ны га я TycTi. К л а сси к д еген н щ eei у л п , е н ег е д еген магына беред1 рой, М укагали ш ы гарм асы сол улкен атакка ш ы н меш нде ие бола бастады . Bi3 eMip сурген мына заманда ондай курметке кеп акын ие бола ал ган жок,- Ел1м1з т еу ел ы зд ш алганнан к е ш н М ук а га л и ак,ыры Цазакстан Республикасы ны ц М емлекеттш сыйлырын алды. «А тамура» баспасынан М ухтар Ц ул-М ухамед iHiMi3 он ы ц 6ip том ды к, ж и н а р ы н ш ы р а р ды д а , он ы Алтынбек Сэрсенбаев колдал, соныц нетиж есш де, кезшде жасалган кыянат тузелд1, М укац М емлекеттш сы й л ы к ал ды . « Е ш т е н к е ш ж а к с ы » дейд1 рой к а за к , к е ш т ет ш бол са д а , едьп ба га б е р ш д ь Мукацныц колжазбалары адам тавданарлыктай таза, ж а зу ы м арж а н д ай адем1 efli. B ipfle-6 ip epi6iHe мынау калай деп кудш тенбейсщ , 6epi анык, айкын туратын. Толе би мен Амангелд1 кеш есш щ киылысындары аурухана он ы ц ец соцры м е к е т болды . Сол ауруханада ж атып елецмен толтырган exi кальщ дептер1 exi кунге деш н квз алдымда: ер кун сайын бес-алты елец ж азы пты . Баки дуниеге деш н бары мды 6epin кетеш н деп асыккан екен, жан т у к т р ш е н лы ксып теп л ш жаткан ж ы рды ж азып улгере алмай жанталаскан жан сыякты . А кы ргы м ум кш д ш п багалап , ак тар ы ла ж ы р л а п т ы . К^уатты о й л а р ы к у а т берген болу керек. М ук аралидьщ соцры ж ы р л а р ы н а у р у х а н ад а н аман алып ш ыккан сол eKi калыц дептер - казак елещ нщ к аси етй мурасы. Оны сактау, келеш екке улг1 е т п керсету - урпак боры ш ы . Ол eKi дептерде де улы акынныц м ш ез-кулкы, кы ры к бес жасы нда кы рьщ бес мыц жылды армандап, сырласып ш ыккан ой- арманы бар. Оны ез дережесш де сактай алмаган урпак урпак емес. в й ткеш ол eKi дептер - М укагалидыц ез х ал к ы н а 6epin к е т к е н соцры сы йы . Соцры сы й, соцры сез - казак уш ш аманаттыц ец ауыры, ец касиетткл. 241

Ъекгцт/ш ^Нф/секе^ш__________________ Ол eni дептерде улы акы нны д жан сыры гана емес, дайсар мшез1 мен меш рбан ж урегш щ жанталасдан д урси п бар. Ол дурсш д1 болашак, урпак танып бьлш, TyciHin е с у г е т ш с . Ce6e6i онд ай м ура эр ады ннан кала бермейдь М удагалидыд еледш де, езш де тусшд1ретш 6ipa3 с ы р с о л en i дептерде. М ен М укагалиды ага деп те, акын деп те сыйлайтын адаммын. Ж ета-сепз дептерге жазган «Кунел1 махабат» атты повес1мд1 ауылдан «Ж ул ды з» ж урналына алып к е л г е ш м д е , ал ды м н ан а ц кы л д ал к а р сы алган Мукан, б ол а т ы н . Ц уд а й ж о л ы д т ы р г а н куд1рет ед1. «С ен щ осы калпыцнан езгермегенщд1 калаймын м ен», - деп, ага кедШ м ен бата бергендей колтацба жазып 6epin е д ь О ны м ен ел е-ел ген ш е у м ы та р м ы н ба ? А га м унаткан мшез1мнен Лашын жедгем уркетш , унде- м ейтш . А нда-санда гана сактана сыр айтып кала- ты н . М ен оны к ек еш м е туй е кояты н м ы н . 0р адам- ньщ кемпплпч де, кедпплнп де езш е жарасып турады. Ондай жарасымды ерекш елш тер агамда да, жедге- м1зде де бар болатын. А дамды адам кы латын да, ш ындап келгенде, сол кемш ипктер мен кец ш ш к- тер д ен к у р а л а ты н ер е к ш е л ш т е р . 0TipiK м ак та у мен eTipin ж а м а н д а у - eneyi д е зы я н . Ш ы н д ы к та н арты к едемьлш болм айды . М укагалиды М укагали еткен де сол ш ындьщ ты жырлау. Ана немесе мына такырыпка влед арнайынш ы деп, алдын ала езш зорлап елед ж а зба га н адам г о й М ук агал и . Т е к iiniHe сы й м ай лы ксы п те т л ген елецд1 гана ж азы п улгерш отырган. Сондыктан гой оны д айрыкша акын болганы. «Ай­ рыкша! » дегеннен арты к айры кш а бага бар ма? М укагал иды д мурасын ж инактау ж енш де Цазак- стан ж азуш ылар одагы б е к т с е н кэмесиа мушелер1 мыналар: Тврагамыз вбдищ е Теж1баев, мен жауапты х а т ш ы е д 1м . М уш ел ер к К уанд ьщ Ш ац гы тбаев, Кддыр М ырзалиев, Туманбай Молдагалиев, Аскар Сулейменов, Ш ем1шбай Сариев. Б ул к¥Рам 6ipfle-6ip рет бас коскан ем есш з. Ke6i осы кемесияда бар екеш н де бьлмейтш болу керек. А лайда 9бд1лде агамы з унем1 М укагалига катысты 242

____________________________________сА^мЗ/Л/иын, а д а м д ф л ш араларга ба сш ы л ы к ж а са п от ы р д ы . О Kicire м ен ] Серсенб1 Д еу1тов ш1мд1 ж у м са п о т ы р а т ы н м ы н . Э бекец I CepceH6ire ете ы кыласпен к арайтын. Ce6e6i Серсенб1ш ; о Kicire Ш ь щ г ы с А й т м а т о в к а т т ы т а п сы р га н ек ен . ! © йткеш CepceH6i Ш ь щ гы с агамы зга 6ip кезде к уй еу бала болган едь Ж атцан жер1 жайлы болсы н, о кeлiнiмiз кутпеген жагдайда о дуниелш болы п кетть М уцац колж азбаны сактауга аса мук,ыят екен. ; Ок,ушы кезш д еы елецдерш де едем1 калпы нда сактапты. Оны терт томдыгын шыгарар кезде Лашын * жецгемнен сурап алып тугел карап ш ьщ ты м. Кей ел ещ н е «Л а ш ы н г а » д еп к о с к а н ек ен , 6epiH ал ы п тастадым. Анда-санда Л аш ы н ж енгем акылдасуга уйге ’ ш а кы раты н , ой лары н ай та ты н , 6ipaK 6ipfle-6ip рет аганьщ колжазбаларын актара керсеткен ем ес. Соньщ 6epiH к е р е -б ы е ж ур1п, М ук а ц н ы ц бук1л ш ы г а р м а с ы н том-том кылып ш ыгаруды армандадым. А кы ры нда со л к е з д е й MiHicTip А л т ы н б е к С е р сен ба ев ц а ба сп а аты нан peciMH х а т ж а зд ы м . А л д ы н а ла ж а са га н ece6iM бойынша, терт том сурадым. Узамай М уцагалидыц терт томдьщ шыгармалар жинагын ш ыгаруды «Ж алын» баспасына ж уктеген А лты нбектщ буйрыгы 1 ^олыма тидь Ары ойлап, 6epi ойлап, М укацныц ш ыгармаларын курастыруга Оразацын А скар агам гана ылайык деген ойга келд1м. Ол ойым ды О рекец ете улкен жауапкершппкпен куптады. Акырында агамыздыц аса ыждахаттылыгыныц аркасында 2001-ж ылы М укацныц «Ш ыгармалары- ны ц» 1,2-томы , 2002-ж ы лы 3,4-том ы ж ары ц керд1. ; Агамыз eei усы ны с жасап, 2,3,4-томга курасты ру- шылар цатарына Лашын жецгем1зд1 де ц осты . Оны сы шындыцтан алшац та емес болатын, ейткеш цолжаз- баны ц б1разын та у ы п б ер у ге о Kici т ш е л е й к е м е к ж асады . Кейш Муцагалидыц бес том ды гын да «Ж алы н» баспасы ш ы гар д ы . А й т а ц ы н Э бд щ а л iHiMi3 «М ук а- гали » атты е с те л ж KiTe6iH ш ы г а р д ы . Ол ш те п келе- келе М уцагали ж айындагы нагыз ш ынды цты ц 243

ggggg;тан Hiil/jjceke-iyibt______________ KyeciHe ай на ла ты ны сезс1з. Б ул к ун д е Ж ады пж ан Н ургож аев imMi3 бастаган 6ip топ узак ж ы л бойы «М укагали» атты ж урналды уздш ш з шырарып ке- ледь Осынын; 6epi - акын арамыздыц асыл мурасын урпактан урпакка жетк1зу жолында аткарылып ж а тк а н аз а м а тты к icTep. К у д а й га niyKip, енд1 М ук агал и е ш ш м н щ йптарлы» рына коз киырын да салмайды. МЕН К 0РГЕ Н ТЕПЕР1Ш М е т ц 6 ip ба йка р аны м : ц п т а р л ы к тал антты адам- д ар д а д а , бй пм да м ен а к ы л д ы , м е м л е к е т т ж icTepfli аткары п ж урген жандарда да кездесе беред1 екен. B ipeyre ж аксы лы к ж асап ж урген «ж аксы адам» ешн- m i 6 ip ey re к а ст а н д ы к ж а са п т а 6Mip с у р е беред1 екен. 1980-ж ы лы «B ip екш пп, 6ip ум1т» деген романым «Ж а зу ш ы » баспасы нан ж ы л аярында ж ар ы к керда. Онын, алдында ж азган «К утум ен кеш кен румыр» атты романымды баспаныц кызметкерлер1 «повесть» дег1зд1. К азанны ц кулагы н устап отырран адамдар амалсы з соган кещ црдь Оран белендей кинала койгам ж ок , ейткеш роман бола ма, повес бола ма, окушыга унаса, маран Keperi сол емес пе? Оларга романный а ты д а у н а м а й , «К у т у м е н е т к е н р у м ы р » дег1зд1, «кеш кен » сезш онш а тусш е коймады. «Откен» деген е т е ш ы к к а н ем1рд1 б й д о р е д ь «к е ш к е н » деген тар ж ол , тай гак кеш у бар eMip рой», - дегеш мд1 кулактарына да ш медь Б у л ж о л ы e3iM б а ск а р ы п о ты рран баспадан ш ы к- канды ктан, «B ip eKim in, 6ip ум ггтщ » ж олы аш ык болды. Агаларымныц, замандастарымныц ойла- ры н б ш п м к ел ш , 6epiHe 6ip-6ip дана колтадбаммен тараттым. Ш е р х а н арам а л га ш д ы niKip ай тка н д ард ы ц 6ipi болды . «Бала, - дед1 бглепм нен устап туры п , - р о м а н ы в д ы о к ы п ш ы к т ы м . К ей ж е р ш д е K63iMe ж ас к е л д ь Ц у т ты бо л сы н ! Б а й ка, eHfli ж а у ы ц д а кебе й е т ш ш ыгар». 244

____________________________________cfllgjaiJbikjitbtH, адам к ф ы 03 i де ондайды басы нан к е ш й м е, би ш ей м ш . Эйтеу1р со л ce3i ел1 к у н г е д е ш н к у л а г ы м н а н кетпейд1. Мен жаман дуние жаздым-ау деп кай жазуш ы ойлайды дейсщ ? Мен де сол оймен романымды Ж азу- шылар одагыныц проза бел1мшесшде талцылат- кым келдь Ол кезде Ж азуш ылар одагы басцармасынын, терагасы Ж убан Молдагалиев. П роза бел1мш есшщ бастыгы - 6бд1жемш Нурпей1сов. Одакта кецеспп болы п м енщ д осы м КэрШай А хм етбек ов штеда. «Ром а- ны вды талкы лайы к, елдщ niKipiH е с т ш к » , - деп м е т ж е л ж й р ш ж урген - сол. «Ж осп арга Kipri3flipin ц ойды м », - дед1 ещ ц ш е гш е й н ж е р щ ж о ц дегенд1 ацгартып. B ip KyHi к еби н ей м е 0бд1ж ем ш ага к ел д ь j 0 ц п м е л е с й к . Б1раздан сон,: I - Сен гой баспаныц бас редакторы сьщ . Сенщ ал- дьща сан алуан ацын-жазуш ы келедь Олардыц таг- дыры сенщ колыцда. Сондыцтан саган Ke6i катты айтуга батпайды. Мен де батпаймын. Сен ютеб1цд1 ] талцылауга жоспарлаган екенсщ . Содан, м енщ ш е, саган зыян келмесе, пайда келм ейдь б й т к е т ж астар :1 саган к а т т ы ай т у га д ай ы н да л ы п ж у р г е н к е р ш е д ь Б а ст ь щ сы ц , бед ел щ е н у к са н к е л е й н icTiH с а г а н Keperi | не? М енщ ацылым: сол ром аны вды талцылатпай-ак ! к ой сац кайтед1? - деда. А й тса, айта 6epciH. С абамайты н ш ы гар, - дед1м ©бекецнщ неге сактандырганын туй нбей цалып. j Царсы ш ыгатын ж астар бар дегенге сене коймадым. Ж а ста р ж ам ан ай та ды , ж у з щ бар демейд1, - дед1 0бд1жем1л ага м е т сескенд1ре Tycin. - Айтцандары дурыс кой. Естш н ш ш рлерш . j Пайдасы тиер, - дед1м мен де айтцанымнан цайтпай. | Агам оныма риза болмады. А кы ры н турды да ш ыгып кетт1. К ы ры кда келген кез1м-ак к ой . «Б у Kici неге б у й й п ж ур?* дегенд1 терендеп ойлай кой м а ды м . Ж а м а н ды к ойлауга еш себеб1м де ж ок-ты . Содан 6ip кун1 0бд1жем1л ага баспаныц узын дшпзшде тагы уш ырасып калды. 0лri ойын тагы 245

bdr/j,тми Hiifrjjceb-wibt________________________________ кайталады. «Романынды талкылатпай-ак кой. 06im те ж аца роман ж азы п 6iTipinTi», - дегенд1 бул жолы кулаккагы с етта. «Е , coHiKiH т а л к ы л а гы сы к е л ш ж у р екен г о й » , - деген ойга келд1м де, - 06iuiTi де талкылай бер1щздер, оныц Heci бар? - дед1м, романымды талкылаудан бас тартпайтыным- д ы тагы ацгартып. 0 бд1ж ам 1л ага екеум 1здщ арам ы здагы ецгш емд1 айтып ем, Кэрагац м е т куптады. - Е , с е н щ 0 б 1ш ке к,андай к е д е р гщ б а р? О ны д а ,с е т де тал кы лай бер еш к , - дед1 Kecin сейлей тш эдей м ен . Сонымен ром аны м ак,ыры талкы ланаты н болды. Сол кезде гана кобалж ы ды м . Ш ы ны нда, б1реулер к а т т ы ж а м а н д ап ж а т са , ез1мд1 ез1м у ст а й алмай калып, маскдра болар ма екем деп сезжтещ цм. С ол к е з д щ ен, беделд1 с ы н ш ы с ы М уха м етж ан К ар ата ев а га м ы з 6ip ж о л ьщ к д н д а , «Б ек су л та н , р ом а­ ны нды ок ы ды м , ж ак,сы!» - деп , колы м ды алганы бар едо, сол eciMe т у е й д е , Серсенб1 Деуйгов iHiMe телепон сокты м , «Айтш ы . М ухаметжан ага, талкылауга к а ты с сы н ! Ш а к ,ы р ш ы !», - дед1 м .О л Kici к е л д ь П роза к ец есш щ оты ры сы н 0бд1жемш аганьщ 63i ж урй зш оты рды . - Б е к су л т а н - K93ip у л к е н б а ст ы к , од ан 6epiMi3 к а й м ы га м ы з, 6ipaK, р о м ан ы ц да д и н а м и к а ж о к , - деп баягы ез1ме айткан енйм ел ердщ ж обасы нда к е м п п л т кеп деген сез айтты. К аратаев мак,тап сей л ед ь «М ен б ш м е й й н сездерд1 бйгедь Бурын мен оларды ж ер гШ к й ерекшелштер ш ы гар деп ой ласам , ауы лды ц тЪп ек е н », - деда. 0 б д 1 ж ем ш ага К ар ата ев ка д а TyciHiK берда. - 0 н е , ба сты д та н б у Kici д е к о р к а д ы , - деда. - 0 й т- песе романда окиганы н динамикасы ж ок , ол на­ лай роман болады ? - деп, 6ipa3 сы нады . К ем ш ип й к еп дед1, 6ipan кандай кем п ш п к екенш нактылап ай тпады . А лайда унатпаганы н ан ы к бшдарда. Мен тан калды м. Басы мда 6ip-an сурак турды: бу Kici неге б уй тш оты р ? Р ом ан ым ш ыны мен унамаган ба 246

сД1<р1(л-Зы{дпыц адамда1т элде мен бглмейтш баска беле бар м а? С езш е карасам, KiTe6iMfli ок ы га н д а ад ам га у к с а м а й д ы . Т е к е л и 6ip сез1н кайталай б ередь «Д инамика ж о к , ол ж о к болган соц, бул калай роман бол ад ы ?» - дейда. Кеп адам жиналган едь Bepi м е т ж актады . « Романы ж а к с ы », - дед1 6epi. Q cipece Д абдеш к а тты сейлеп , «шыгармадан кемпйлш табу мш дет ем ес. Ш ыгарманы тутас алып бага беру керек» деген магынада сейледь ■М ух та р М агауи н д е «ж а к с ы р о м а н » д еген ба га б е р д ь Талкылаудьщ аягы той болы п K erri. Тобы мызбен «К ал а м гер » к еф есш е ба р д ы ц . К у тк е н ж о к ед1м, IВбд1жем1л ага да к ел дь К ефеден к ей ш сол тобы м ы з ■тугел дерлж уйге келш ж алгасты рды к. У йге, ерине, Эбекец келген ж ок- Сонымен «B ip е й н ш , 6ip у ш т» |ж ы ры б1ткен болатын. 1984-жылы «взендер врнектеген елке» атты J Ж ей су елкесш щ тарихы жайында окыган-б1лгетмд1 1 жинактап кггеп ж аздым. Кггепте не айтылатынына багдар беру уш ш , пердебетке былай деп ж азды м: \\ «Ж ей су жерк оныц пш нде ш ыгыс бел1й халыктардыц улы уркш нилш кезш де к°ны с аударган алуан турл1 * халыктыц ж ол ycTi болды. Сондыктан ол ж ердщ тарихы кулл1 А зияны ц тарихы мен ты гы з байланысты. Казак халкын кураган уй сш , найман, кацлы, дулат 1 сы якты ipi тайпалардын 6ipa3 тарихы на, туц гы ш казак ’ хандыгыныц курылуына, баска да букш хальщ ты к 1 окигаларга ж ербесш болган Ж ет1судыц Keinerici мен \\ 6yriH rici 6epiMi3re к ы з ы к » • , Мен1ч бул ац датпам да та р и х и eTipiK ж о к е д ь У й сш одагы н а KipeTiH д у л а т т а й п а сы н ж е к е ата ган ы м болмаса. Дазакка да, кецес еш метш е де кастандык | ж ок болатын. Ел тарихын ебш тауып козгаганыма зыялы кауым куанар деген урлы к у м т м де бар едь М ундай к1теп ж азуга ежептэу1р дайындалгам . Казацтыц кере алмаушылыгын да есепке алып, еуел1 «MeHiK К а за ц ст а н ы м » а т т ы се р и я - ж у й е л ш жоспарладым. 03i басты к болып отырганын пайда- ланды д еп збеу yuiiH, алдымен Караганды обы лы сы жайында А кселеуге тапсы рыс берд1м. Сонан соц 247

Ot'lr/f. ii/M/i ____________________ Ш ы м кент обы лы сы ж айы нда Ceyip6eK Бакбергенов агама ж азды рды м. К екш етау обы лы сы , тагы баска об ы л ы ст а р ж а й ы н д а ж а зы л ган сон, гана Ж е й с у ту- р ал ы e3iM ж а зы п ед1м. 0CTin ер о б ы л ы ст ы ц та р и х ы н ж е к е -ж е к е жазу аркылы букш Дазакстан тарихын халыкка танысты- р ы п етуд1 ж о сп а р л а га н ед1м. Б а ск ал а р 6in in , куана коймаса да, ол кулы гымды зыялы кауым тусшедо, шггей куптар деп куткем . Ш ынында, зыялы кауым б1рден «т у с ш д Ь . Цазакстан Компартиясыньщ Орталык Кемитетшде кы зм ет аткаратын досы м Телен 06 дш ов, 6ip куш тацертен, кы зметте оты рганымда, телепон сокты. «А л дагы сиезге сен ж айы нда катты сын макала даярланы п ж аты р. Ц уаныпщ а айты п, алдын алмасан, ете киын болуы м у м к ш », - дедь Дереу Куанышпен хабарластым. Ол Орталык К емитеттщ уйымдастыру бел1мш щ м ецгеруппй болатын. Екеум1з аудандьщ к о м со м о л д а 6 ip re icTereH6i3, 6ip ауд а нньщ тул еги м з ж ене «взен дер ернектеген елке» ш тебш жазуыма, Ж етш уды аралап ш ыгуыма тш елей кемек керсеткен iHiM бол а ты н . «Беке, ондай материалдьщ сиезге даярланып ж аткан ы рас. BipaK оган м еш катыстырм ады . Оны даярлап ж аткан Б ибиковке мен каз1р айтайын, со KiciMeH ж о л ы к » , - дед1 К у а н ы ш . Б и би к о в мен1 тез кабылдады. Ол Дазакстан Компартиясы Орталык К емитетш де медениет ба ш ш н щ м еигерупйм екен. К1тепт1н калай ж азы лганы н, козгаган тарихы н тугел а й ты п берд1м . А сы к т ы р м а й т ы н да д ы . С онан сон, бет1ме карап: «Ж а с ж ы тг, мен сен щ ш тебшдо окыгам ж ок . казакш а бтпмеймш. Оны окыган, астын кызыл карандаш пен сы зы п Камалиденовке екелш берген - езщ н щ ж азуш ы достарьщ. Ш тебщ Камалиденовтщ алдында ж аты р», - дедь - Ол к й е п й KiM екелд1? - дед1м. - О ны мен кайдан бихейш ? - дед1 Б ибиков. - К а м а л и д е н о в к е ж а зу ш ы л а р д а н KiM ж ш к е л е т ш ш бдпейз гой? - деп сурады м . Ол уш адамнын, атын 248

е/Ир/саЗмЬпмц адамда^ы атады: Фариза Оцгарсынова, 0бд1жем1л Н урпеш сов, 06iui Кекшбаев. - А л ш теп тщ асты н сы зы п, оран к1м екелгеш н кор гем ж о к , OTipiK ай та а л ам ай м ы н . Р у , т ай п а л а рд ы , бай мен билердк ж азы п нец бар ед1? - дед1 маган ж анаш ы рлык б1лд1рш. М ен щ колы мнан кел етш 6ip- ак, нерсе бар, м ен аты -яеенщ да а й тп а й , т е к баспанын; KiTe6i р ет ш д е с ы н а тай ы н . А л о н ы б1рж ола ал ы п тастауга шамам келмейдь У н ж ы ргам Tycin ж у м ы сы м а ор а л д ы м . EpTeci бол у керек, Республиканыц идеологиялык, ж иналысында Закаш Камалиденов вз баяндамасында «взендер ернектеген елкеш » катты сынга алды . Оран коса «Ж алын» баспасынан ш ыццан Ж умабай Ш аш тай- ул ы н ы ц «К ы з ы л к а р » а тты noeeciH д е к а т т ы с ы н а д ы . Ол кезде Баспа к ом итетш щ торагасы Ш . Елеукенов агамызеда. М аган телепон сорып: «С ен «К ы зы л карды » окып па едщ ? Оныц кай ж ерш де койш ы мамандырын жамандап ж ур?» - деп сурады. «Ондай еш жер1 ж ок . Ж а л а», - дед1м. Артынан Казакстан К омпартиясы Орталык комите- TiHin к е з е к й сиез1 e r r i. Д . А . Д он аев е з б а ян д ам асы н д а менщ жене Жумабайдын, кггебш сезбе-сез кайталап тары сынады. Республиканы ц 6ipiHuii хатш ы сы сынаган соц , енд1 ол KiTenTin ав тор ы н а н е icTece д е , б а сш ы л а р д ы н ко л ы н кару м у м к ш ем ес-Ti. Б у л е т е к е р е г е н д ж п е н уйымдастырылган шаруа едь Содан 1985-жылдыц 15-наурызы келда. Республика басшылары кезект1 сиезге М ескеуге кеткен. М еш тацертец Амангелд1 А хметелиев ш акы рды . Бел1мше бастыры едь Алдында, 6ip аптадай буры н, А кселеу досы мнан: «Сен Ахметелиевт1 танисы ц б а ?», - деп сурагам. Ол: «Таныганда кандай! Куаныш екеу1ндейм1з рой», - деген. «Е ндеш е б и п ш , м ыналар маган не 1стегел1 ж у р ?», - деп сураганымда, «Сурадым деген. Ешкандай да ойлары ж ок екен. «Сынай беред1 гой » - депта. Сол сезд1 аркаланган мен онш а кяуш тене койган ж о к ед1м. 249