Б. Нұржекеұлы. т15

<ni i if ilium / / ijjifteL e-ipiы___________________________ толганыстарын эйел адам журегшен етю зе алады. Ер азаматтар коп нерсеш ейелдей сезше алмайды. Шеш - казак халкы. Шешшн, басынан кешкеш сол кездеп Албан тайпасыныц, тутас казактыц басынан кешкеш. 19 1 6 -ж ы лры Улт-азаттык квтерипст1 сол кезде шегарада отырран дел Албан руындай киындыкпен ешшм бастан еткермедь Ие, бул кетеринс Торгай даласында да киындыкпен етть Торрай да - казактыц 6 ip шегарасы рой. Жет1судары кыррын сураусыз болды. «Кутумен кешкен румырда» да мен осы 19 16 -жылры козгалысты айтканмын. Б1рак онда 6ip рана сети бейнелед1м. 9тш е мен Кдйныкештщ арасындагы сез1мд1 суреттеп кел1п, бакытты болуы ти1с адамдардыц арасы неге киындады, ce6e6i, заманы солай ед1 дегенмш. *Эй, дуние-айдагы» Шеш мен Тазабектщ де бакытты болура толык м ум кш дн! бар ед1. BipaK вм1рлер1 ойран болды. Ш еш нщ кермеген корлыры жоц. Орыс та, калмак та корлайды. Орыс, та калмак та корлап- зорлап кетсе де, Тазабек Ш еш ш кшеламайды, ейткеш, казакты цоррайтын не мемлекет1, не ecKepi, не зацы ж ок екешне Тазабектщ кез1 осы туста ебден жеткен едь Сондыктан отбасын коррайтын б1рден-б1р куш ез1 болатын. Алайда, оран езш щ шамасы жетпегенш де жацсы бйпедь Тазабек - азаматтык тулра. Шеш 1991-жылы туцрыш Президент1м1зд1ц теуелшзджй жариялаганын естженде, Кудай бар екен гой дейдь Халкымныц да бакытты болатын кун1 туран екен рой деп квз жумады. Мен бул окираны кайдан алдым? Самсалы Дожабеков деген Kici болран. 1946-жылы Жаркент ауданыныц 6ipiHHii хатшысы кызметш аткарган. Ел улт-азаттык кетерШ ске шыккан, кешн уркердей болып шегара ауган, сосын кайта оралган халыцпен 6ipre журген, ол кезде бала болса да, сол окираны кез1мен керген. Сол Kici кешн, умытпа- сам, 1990-жылдары маран колжазбасын тапсырды. Жалацаштары улт-азаттык кетерййске катысты 6ip тусын «Парасат» журналына жарияларан да ед1м. 398

____________________________ еЛк^саЗык/пмц адамдары Бул шыгармада 6ip гана ултты кшелап, екшпй ултты ацтап алу немесе 6ip гана улт жаксы , eKiHiuici жаман деген ой жок,. Ягни улт пен улттын, достыгы I 6ip баска да, ешмпилж пен халыктыц кыргыны 6ip белек. КетерШ с кезш деп жазалаушы отрядтыц басшыларын да архивте керсеткен ез аты-жендер1мен жаздым. Шыгармадагы Сапия деген орыс кызы да ешпрде болган адам. Ол Улт-азаттык кетерипсте казактар жагына шыгады. Мунын, басын едеш ашып айтып отырмын. Казак пен орыстьщ арасында тамырлык, туыстык ж ок ед1 деп ешк1м айта алмайды. Мундай туыстыкты, тамырлыкты ез басымнан кешкен I адаммын. Менщ шешем - Байсакал болыс пен Кемек- ’ бай бидщ урпагы. Сол шешемд1 Тютавин дейтш орыс «кызым» дейт1н. Сен калайша оныц кызы боласык : дейм1н мен. Сейтсем, Тютавин казак жершде Keniin келгенде Байсакал болыс паналаткан екен. Содан Байсакал болыс пен Тютавиннщ урпактары «тамыр» ч болып, 6ip-6ipiMeH дос-бауырдай араласып келген. KeftiH Байсакал болыс Кытайга аумак болганда, - шегараны ескер кузет1п, шегарадан ете алмаган ‘ болысты Тютавин ушнде тыгып устап, 6ip ай бойы багып-каккан екен. «0й , дуние-айдагы» Кобзев те ем1рде болган адам. Мен Тютавин мен Кобзевт1 6ip адам кылып керсетт1м... Bisfli коргайтын мемлекет те, ескер де, зац да жок екен деп тущлген, шегара аскан халыкты уакытша ешмет «Сен 61зд1ц халыксыц, Kepi кайт» деп шакырады. Сонда романдагы кешпкер Тазабек: «Б1зд1 де 1здейт1н мемлекет бар екен-ау», - деп тац калады. Кайтып келсе, сол баягы езш кырган атамандары елде жур. Муны корген 6ip улт пен екшнй улт кайтып еткен1н умытып, татуласа кетед1? Сонда елге еюм ет орнаткан кызылдар: «Енд1 орыс- казак, бай мен кедей ж ок, 6epiMi3 доспыз, татумыз, 6ip мемлекетт1ц адамымыз», - деп, елд1ц кезшше Жалацаштыц Александров деген атаманын атады. Муньщ барлыгы Самсалы К°жабеков агамыздьщ ес- тел1г1нде жазылган. Оны Самсалы агамыз керген. 399

Ъексцлпмн fliijnjceke-w bi Калган деректердщ 6api мурагаттнй. Мурагатта 44- mi кор деген кор бар. 1916-жылгы кетерипс жайлы егжей-тегжейл1 жазылган. Бул eei кузде басталган кыргын. Жазалаушы отрядтыц басшысыньщ 6ipi Фон B eprriK жауабы да мурагатта сакталган. Ол «Омарташы орыска казактар шабуыл жасады» дейда. Сол казактарды жазалау ушщ Фон Бергтщ жазалаушы отряды жет1 тунде уйкыда жаткан ауылга барып, ештеценщ аньщ-каныгына жетпестен, уйыктап жаткан ауылды кырады. «Сексен адамды елтардш, калганы тауга кашып кеттЪ> деп керсетед1 Фон Берг. Олар жеделдете екшпп ауылды шабады. «Онда ж етш с адамды кырдьщ, калгандары тауга кашып K erri, б1зден 6ip ат шыгын болды» дейдк Казак 6ip орысты елйрмеген, ал олар тушменен eKi жузге жуык казакты кырып салады. Не уппн? Мылтык огын шыгын кылмай, казакты кылышпен кескшеген. Адамды кылышпен азаптап, аягы ауыр ейелдщ imiH жарып елйрген. Кыргыздыц тарихшыларыныц жазганы да бар. Б1зден repi кыргыз кеб1рек кырылган. Караколда Фон Бергтщ e3i eKi мын, кыргызды кырган. Кейде сол кетерШ сте казак бекер кырылып калгандай керш едь «Каруы бар халыкка карсы шыгамыз деп, eeiMiefli кырып аламыз гой, одан да сол ескерше баламызды ж1бере берей1к», - деген де адамдар болган. Шынында олардыц айтканы келда, халык бекерден-бекер елш Kerri. BipaK мурагаттарды актарып отырсац, мынаган квз жетк1зесщ. Сол заманда Твшкенде отырган генерал-губернатор Фольбаум Орыс автономиясын курмак болган екен. Ол автономияга Кыргызстанныц Каракол, б1зден Каркара eHciH деген буйрыкка кол койган. Ал ол автономия курылса не болатыны болжау киын емес. BipaK казак-кыргыз кетерШ ске шыга берген соц, кешн бул автономиянык 6iere кереп ж ок деп шешкен екен. Казактын; каны, демек, бекер тегшмеген екен. - Биыл, ез1щз бшешз, ¥лт-азаттык кетерыпстщ 400

_____________________________сД1<р1саЗы1дпыц adaMdaim басталганына жуз жыл толып отыр. Бул сол шара карсацында арнайы жазылган шыгарма ма? - Мен муны 2004 жылы бастап ед!м. Сол жылы iHiM |Султанбек к,айтыс болды. Мен не жазсам да, пйммен адылдасып отырып жазушы ед1м. Жазганымды одытушы ед1м. 1шм кайтдан сон;, 6ipa3 уакыт жаза алмай кетт1м. Ойларымньщ 6epi быт-шыт болды да, | кайтадан мурагатка бардым. Сейтш 6ipiHmi бел1мд1 I кайта жаздым. Деректерд1 кайта карадым. Турар i Рыскуловтыц улкен мадаласы бар. Осы кетерШ сте данша орыстьщ дырылганын Турар Рысдулов аныд- тап жазады. Кезшде Ораз Жандосов деген адылды адам, 1936 жылы, Улт-азаттьщ кетерШ ске датыс- дандардыц кез1 Tipi куэгерлершщ бершен естелш жаздыртып алып калган екен. Сонын, б1разы 1лияс Ж ансупровтыц жеке мурагатында садталган. 1лияс Ж ансуйровтыд бул мурагаты кездейсок сакталып калган. Bip еврей ж д и Глиястыд тергеуппй : болады. Ж ансуйровтыц колжазбалары тугелдей ертелд1 деп акт жасаган. 1лияс атылып кетедь Да- 3ipri Донаев кешесшде, саябактыц касында, студент 1 кез1м1зде усак-усак уйлер болган. 1лиясты тергеген еврей жггст, кешн жалгызбасты шал болып сол j уйлердщ б1ршде кайтыс болады. Оныц, тапта, коз ! жумганын ешк1м бшмей калады. Осы маднан жаман ; Hie шыгады деп, Kepmlnepi ол д ш тауып алады. «Н ей бар екен», - деп ушн актарып караса, 6ip шабадан ( толы колжазба шыгады. Bepi арапша жазылган. Содан I елп керпйлершщ iniiHfleri сауатты 6ipeyi мурагат дызметкерлерше телефон согады. Архивт1д адамдары кeлiп караса, шабадан толы 1лияс Ж ансуйровтщ кол­ жазбалары екен. Сол колжазба даз1р мурагатта сад- таулы. Сол жазбалардыц iniiHfle 1лиястыд «Ж еркент уйезЬ деген жазбасы бар. Сонда осы Жетшуга орыстардыд калай келгеш, калай бодан болганымыз, Колпаковскийдщ ^одандагы согысы, 1916-жылгы KOTepLnic калай басталды, калай басылды, 1771- жылы Тазабек Пусырмановтыд кетеришя, оны кол- 26-608 401

Ъекоцлишн Л ф ^е ке -щ ы _________________________ даган Саурыд, Шалтабайлар туралы деректердщ 6epiH жазып кеткен екен. Тарихи шыгарма жазганнан кешн, оньщ деректерш осылай надтыламасад, халыдда да, шындыдда да обал гой. - Тарнхи шыгарма демекип, кешнп уадытта жазу- шылар тарихи тадырыпда калам тербегенд1 долайлы санап жургендей кершедк.. - Менщ ец алгаш жазган тарихи шыгармам - Эсет Найманбаевты зерттеуден бастадым. Кешн Ереуьлтебенщ орнына ескертюш коюга себеп болдым. Орбулад туралы 1974-жылы «Жайлаудагы жиырма кун» деген повесть жаздым. Тарихшыларга хат жазып, Орбулак шайкасыныц 350 жылдыгын тойладыд. Осыдан кешн адамньщ тарихда деген шабыты оянады екен. - Шыцгысхан жайлы деректерд1 жазып жургешщз де сол тарихда деген щкэрлжтен туды ма? - Адам тарих жайында жазганда елдеюмнен кек алу ymiH немесе елдешмнщ беделш Tycipy ymiH жазбайды. Тарихда кереп - тек дэлелдеу. Жа- дында «Туршстан» газетшен профессор, гылым док- торы, Еуразия университетшщ устазы Даржаубай Сартдожаулыныц «Бурхан-Халдунда болган евддме* атты мадаласын одыдым (4-адпан, 2016). Тарихшы бола ма, елде тарих жайында жазган кез келген адам бола ма - 6epi дел сейлеуге тырысуы керек. Осы тургыдан келгенде, профессор е дегеннен- ад дате ж1берген. Шыцгысханга датысты тупнусда деректердщ ешб1ршде Хэнтай немесе Кентай деген жота айтылмайды. Тек Решид ед-Диннщ ютабына жазылган тусшштемеде Бурхан-Халдун осы Хэнтай болуы керек деген жорамал айтылады. Алайда, елем тарихшылары бул жорамалды толыд дуптамайды. вй ткеш , ол Решид ед-Динннщ айтданына сай келмейдь Б1рад Даржекец Бурхан 6ip басда, Кентай 6ip басда секивд сейлейдь Решид ед-Диншд 1-томы орысшага аударылган. 1952-жылы Мацголияда жод Бурхан былтыр Даржаубай барганда далайша бар 402

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ c/lkjat)ык/иыц ада,уффы бола калган? Турген езеш де табыла кетш ть Далайша В олай болганын автор алайда айтпайды. «Мацголдыц | купил шеяаресшде» аударылмай, е д е т тасталып j кеткен Тургенд1 калайша оцай тауып алган? ‘ Хэнтай тауындагы эколог карауылга Даржекец 1 1 казак дилетанттарын, ештецеш сараптамай, ойына . I не келсе, соны жаза беретшдер Шыцгысханды казак ! етпек деп ебден жамандапты. Дилетант дегеш - думбшез, уст1рт сейлейтшдер, эрине. Жене олардьщ бул ерекетшен Даржекец рушылдыкты керед1. Б1ршииден, Шыцгысхан мацгол емес дегенд! батыл кетерген казак - Тшеуберд1 Эбенайулы. BipaK ол оны казак деген жок, турж , оныц пшнде жалайыр дедь Мен де оны костадым. Маралбай кекем де оны I казак деген ж ок, Уш том к1тап жазган Мухтар да казак демей, турж екенш делелдедЬ Сонда Даржекец | «казак» дегещц кайдан алды? Он екшпп гасырда ел1 казак мемлекей ж ок кой? B yriH ri кунде жалайырлар | казак курамында екеш рас. Жалайырды айткан адам рушыл болса, онда алдымен Бичурин рушыл болады. «История монголов» деген к т ш т ы карацыз (Москва, I 2011). Осындагы «История первых четырех ханов из ; дома Чингисова» деген ецбегшде ол Шьщгысханньщ ] ата-бабасы жалайырлармен коныстас eMip сургенш ! ашык жазады. Ал Шыцгысхан турж, оныц шпнде I жалайыр деп журген Тшеуберд1 де, Мухтар да, Марал кекем де, мен де, украиндыц В.Белинский де, орыс Иноземцов та («Турк или монгол?» деген кггап жазган) жалайыр ем е стз. Сондыцтан Царжекец рушылдыцты | б1зден емес, езжен iefleyi керек. Решид ед-Диннщ штабын Даржекец «влем тарихы» деп атапты. Ал менщ колымдагы кггеп «Сборник летописей» деп аталады. М е т ц оцыганым 6ip кггеп, оныц оцыганы баска т т е п пе сонда? Шынында, солай сиякты. вй ткеш , ол Шыцгысхан Кентай тауына жерленген дегещц 1-том, 1952-ж., 2-к1теп, 237-бетте жазган деп сы тем е жасапты. Мше, царацыз, ол бетте ондай мел1мет ж ок. Онда 403

<)гкарими 'lliilv/fdv-ipbt______________________ Желеладдинмен согысы жазылган, Ь ттеп п ен шатас- тырды ма дешн десем, ол бар-жогы 197 беттен турады. Сонан соц Селенга езешш ц бойына беленше, 1ле бойына тугенше жерленген, ол жайында Рашид ед- Диннщ I, И, с. 12-де керсейлген деп системе жасайды. 6к1шшке карай, 1 кбайта да, екшип ттапта да 12-бетшде ондай мэл1мет жок- Сштеме сауатты жасалмаган: авторы бар, кггаптыц аты керсейлмеген. I, II дегеншц не екенш ажырату киын; кай жылы, кай жерде шыкканы да керсет1лмеген. Сондыктан 12-бетй кай к!таптан !здеуд1 бшмедж. Автордыц «Рашид ад-Дин, I, II том, 234-бет» деген сштемесш гана дел таптым. Рашид ед-Диннщ «0лем тарихы» емес, 1952-жылы шыккан «Жылнамалар жинагында» екен. Онда Бурканнан агатын езен- дер айтылады. Онда: «с южной сторона, в центре - Кэлурэн, с востока - Онон», - деп жазылган. Муны картага карап отырып аныктамасак бол- майды. Мацголиядагы Керулен деп журген азенн1н, дурысы, ягни шын аты Хэрлэн екен! «Мацголдыц купия шеж1рес!нде» анык жазылган. Кез ж етюзпс! келген адам 1979-жылы Олгейде жарык керген KiTanTiH 41 бетш карасын. Дурыстап айтканда, Мацголияда K ep i 0лец деген езен жок, ол осы Хэрлэн болу керек деген жорамал гана бар. Буркан да жок. тек оны Хэнтай тауымен шендесйру бар. Оны автор окырманнан жасырады. 9йткен1, ол аз niKipiH не «Мацголдыц КУПИЯ ш еж !ресш!ц» ез аты «Шыцгыс каганныц кузауыры», ягни кене TypiK т!л1нде «Ш ыцгыс каганныц туп-тукыйаны» деген саз екенш, ол турш caeiH элдек!мдерд!ц е д е т айтпай, кйапты «Мацголдыц купия шеж!ресЬ> деген жалган атпен таратып келген!н, акыры сол aripiKTi Т1леуберд! Эбенайулы ешкере еткен соц гана Шыцгысхан жайында жаца казцарас пайда болганын айтпайды. Оцырманныц 6epi Рашид ед-Динд!, «Дузауырды» оцып жатцан ж ок кой. Автор, cipe, соны ecnepin гасырлар бойы айтылып келген eTipiKTi эр турл1 эд!спен эл1 де актагысы келед!. 0 3 i атап отырган 404

____________________________________с/Уу!саЗы1дпыц ш)ам(1а{т | «Алтай тобчи» штабы Мескеуден 1973-жылы шыц- ; кан. Соньщ алгысезшде « Манголдьщ купил шеяиресЬ I жайында «Первоначальное же название памятника j было «Родословие Чингис-хана» («Ч ингис-хаган-у ху- 1 дзаур»), - деп ап-анык жазылган (23 бет). «Шьщгыс каганныц кузауырыныц» тупнускасы j жок, тек онын кытай тйпндеп аудармасы тупнуска . саналып жур. Сол тупнускадан аударган Тьпеубердшщ ! ецбей аркылы Бурканнан кашкан Шьщгысханныц [ Турген тауы мен тогайына тыгылганын, Жамукамен i Цапшагайда, сонан соц Куйтенде (кез1р Китщ аталады) сорысканын, Ж амука мен Шубарда авда болганын, (бурын Ж убур деп аударылган), Шыцгысхан Сегетще ан аулап жургенде елш е жау тигенш, Жамукадан кол узген Шынгысханныц 6ip тун шпнде Шубардан : Керенлжке (кэз1р Баркернеу) Kenxin кеткенш бьлдш. Осынын 6epi бу гш п Ж е й су ж ерш деп жер-су аты болган соц гана «дилетанттык» жасап журм1з рой. Ал ещц картага карайык- Шыцгысхан жайында жазылран eui6ip штапта Онон езеш Бурканнан бастау алады деп жазылмаран. Бул - басы ашык нэрсе. Тек ол Онон езеш нщ бас жагында делшген. Оны Тьлеуберд1 1ле дейдь Bi3 оны куптаймыз. вй ткеш , Рэшид ед-Диннщ Онон езеш «с востока» агады деп ап-анык жазган. Царжекец туетшктеме 6epin отыррандай, Онон езеш Бурканнын шырыс жагынан акпайды, куннщ шырыс жарынан арады. Ононныц оцтустштен солтустшке карай арып жатканы кай картада болса да анык керсетьлген. Ал макролдар оны Онон емес, Онын дейд1 екен. Ал Т1леуберд1 оны Онен деп окиды. «Нен» деген сез TypiKTiK «дэрия» сезше балама. Онын усйн е, Дулжа мацындагы татарларра (штапта Улджа) Онон бойымен барран Шыцрысхан К^ус Шаты, Нараты жоталарына жетед1 рой. Картага карасакыз, 1ле бойында кытай жершде Нараты жотасы тур. Бул «ойыца не келсе, соны айта салура» да жатпайды. Тарихка e3i уст1рт карайтындар ceHi осылай куйд1ред1 РОЙ. 405

bi'ieiiтан .7’Ьфз/сеЬьцлы___________ 0ткен жылдын, 9-желтоцсанында «Егемен Казахстан» газетшде Зершбай Оразбай деген турш- танушы галымньщ «Мыцжылдык купиясынын ше- niiMi* атты мацаласы жарияланды. Ол Рашид ад- Диннщ «Жылнамалар жинагын» парсы типндеп тупнусцасынан окыпты. «Онда мацгол деген саз еш жершде ж ок» екенш айтады. Мен оган сенем. Ce6e6i, орысша бурмаланган аударманьщ езшде Шыцгыс- хан тусындагы тайпалар т1з1мшде «мацгол» деген тайпа мулдем жок,. Тайпалар TieiMi мен тусшд1рмеф жалайырдан басталады. Шьщгысхан мемлекет курган жердщ Моголстан аталганын Рашид ед-Дин анык жазган. Алайда, оны к1тап шыгарушылар «мацгол ел1» деп тусшд1рген. Моголстанныц Жетшу екенш «Зафарнама» жазса да, оны Мухаммед Хайдар Дулат та делелдеп жазганмен, 6i3 e n i бурмаланган тарихтан бет бура алмай келем1з. Тшеуберд1 «Ш ыцгыс каганныц кузауырын» кытайша тупнусцадан оцыса, Рашид ед-Диннщ «Жылнамалар жинагын* Зершбай Оразбай парсыша тупнусцадан окыпты. Егер 6i3 бШмд1, гылымды шын сыйлайтын болсац, тупнусцаны оцыгандарга кулак туруге тшсшз. ©йтпесек, ез1м1здщ гана емес, тарихтыц да цад1рш KeTipeMi3. Даржекеце уцсап делелшз-ак айта беретш болсам, мен Сталищц Ленин деп дэлелдеген болар ед1м. Ол цият одагын турш цият, мацгол цият деп eKire белшген дейдь Дай деректен, цай шеж1реден алганын айтпайды, 6ip an «Айттым, бггта; узд1м, кесйвдЬ, - деуни ед! Дарабай. Деп сол. Bip цызыгы, менщ, жалпы «рушыл» аталмаган Ke3iM жоц- Откен гасырда эдебиет пен халыцтыц тарихына ущлуд1 мен Эсет Найманбаевтан бастагам. Сонда 6ip галым агамныц: «Сен аргынныц цайсысысыц?», - д е г е т бар. Одан кешн Ереуштебеш жаздым. Акын Сараньщ Б1ржанмен айтысцанын дэлелдед!м. Онда да рушыл, жерпйл болдым. Дазыбек бек Тауасарулыныц, ©тейбойдацтыц штабын шыгарып, зерттеп тагы «рушыл» болдым. Орбулак шайцасыныц орнын аныцтаймын деп, «Алтын адам-

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с /11$м-IhiL/iihin, nrifiMikf/M нын» сак емес, уйсш екенш айтам деп ол атка тары йпктЫ . Ceria серш щ ем1рде болган адам екенш, I Шьщгысханныц турпс, жалайыр екенш аньщтай- мын деп тары «рушылдыц» катарына косылыппын. I Кулешта, Алатау батырды, Жалацтест1, Ацыракай I шайкасын Бегенбай баскарганын, кыскасы, KiMfli I зерттесем де «рушыл» дегенцй карсыластарым маган 1 шапанша киг1зе салады. Б1здщ бипми дережем1зд1 осыдан да ацгаруга болады. - Эцпмещзге рахмет! ХАНГЕЛД1НЩ АЦЫЛ ЖЕМ1С1 - РАЙЫМБЕК Жетшу журты Хангелдщен repi Райымбект1 жаксы бьпедь Ce6e6i, Хангелд1 ез батырлырын Жетнзу жершен тыс жакта керсетсе, ал оньщ немереш Райымбек букш е р л т н Жетшу ж ерш щ шырысында жасаран. Сондыктан Райымбектщ ер шайкасын кез1мен Kepin, 6ipre согыскан адамдар онын ерлМ н атадан балага таратып отырран. Ал, шындьщтыц тубш е увдлсек, Райымбектщ Райымбек батыр атануына себепкер 6ipfleH-6ip адам —Хангелд1 батыр. Атасы Хангелд1 мен немереш Райымбек - eKeyi де «Актабан шубырынды, Алкакел сулама» кезещнщ батыры. Бул - даура жатпайтын акикат. Сондыктан аталы-немерел1 батырлардыц ерл1г1 мен OMip шынды- рын баяндаранда «Актабан шубырынды» заманынан ауыткымауымыз аса кажет. Не одан бурын, не одан кешн айтылып жаткан шайкастар мен ерлнстер акикатка жатпайды. «Актабан шубырынды» кезш щ бастапкы кезецшде улы жуз колын баскарган ^азыбек бек Тауасарулыныц жазуына караранда, Хангелд1 батыр 1694-жылы ту- ган. «Сорыска аттанар алдында Сегетщеп елше кеткен Албан Хангелд1 батыр келдь Оныц ещ кап-кара, Kici елт1рт келген адамдай. Ол менен eKi жасы Kimi болатын» (Казыбек бек Тауасарулы. «Туп-тукианнан ез1ме ш ейш». Алматы, «Ж алын», 1993, 312-бет) дейд1 ол 1776-жылы елер алдында жазран «Туп-тукианнан 407

Огка/.iimut Лфщ'Ь-цлы________ ез1ме шешн* атты ютебш де. Ал «Актабан шубырын- ды» зобалацы 1723-жылы кекекте басталды. Ол кезде Хангелд1 29-да, Назыбек бек 31 -де. EKeyi 6ip-6ipiH бул зобалацга дейш де б1лсе керек, ейткеш Назыбек бек аталмыш кггебшде Хангелдшщ eKeci Сырымбегп бурыннан бш етш ш , т е ш е й Кер1мбубшщ колынан дем татданын жазады. 1723-жылы кдлмак, колы Ж епсура терт тараптан лап койган: Сумбеден, Норгастан, Жоцгар кдцпасынан (ол кезде Аркас адкайы деп аталган), Тарбагатайдан калмактыд тутдиыл шабуылына 6ip Хангелд1 батыр туриад, букш казак тойтарыс бере алмады. Малы телдейтщ мацызды шакта казак кара басын коргай алмай кырылды. Хангелдк Багай сыкылды батыр багландар жаумен ашык айкасура амалы болмаган- дыктан, азды-кепт1 некер1мен ел irnme карай ырысты. Елд1 баскарган хан бар екенш, хан тец1регшде ел коргайтын батырлар бар екенш ескерген сод сейткен болар. Цай жерде, кай кезде косылранын шм бшсш, ейтеу1р, Хангелд1 «Актабан шубырындыда» Назыбек бек Тауасарулыныц касынан табылады. Унем1 соныц касында ж урш , оныц оккарары болады. Екеушщ жакындыры ездершен жуз жыл бурын eMip сурген Нарасай батыр мен Арынтай батырдыд достырындай болмаса да, соран уксас жардайра жетедь Сондыктан Назыбек бек оны *унем1 мен1д касымнан табылатын* деп этап жазады. Ал улы жуз колбасшысыныд «унем1 касында ж уру» Хангелд1 уш ш одай-оспак нерсе емей к1мге де болса т у й н ж т ь ByriHri тшмен айтсак, ол - мемлекеттж м е т бар меселе. бйткеш колбасы - мемлекетй коргаушы. Хангелдшщ халыктык, мемлекеттж кезкарасы Назыбек бектщ касында шыддалады. Окей Сырымбет батырдан канмен берклген батылдьщ Теле, Назыбек, Эйтеке уйымдастырган 1726-жылгы Ордабасы жиы- нында шыддалады. Сол жылгы вбшдайыр долбасшы- лыджасаран «Палмак кырылран» сорысына катысады. Буран дейш ер койнауда, елдеб1р колайлы жагдайда казак батырлары калмак колына карсы жекелей 408

____________ _ Ibtl.jiii.tH, «tkiMiki'jihi урыс салып, кейде жецш, кейде жер ыцгайына карай жылысып келгенмен, букш казак колы 6ipirin 6ip- Н тутас калмакка карсы ел1 сорыспаган едк Бул согыс : j 0б1лкайыр батырдыц рана емес, букш казак халкыньщ I epfliri мен намысы сынга тускен сорыс едь 1643- j жылы Орбулак шайкасында керсеткен ауызб1рл1ктщ | жемипн казак колы 1726-жылы да кайталап, тары улкен жещ ске екелдь Бул сорыстэ казак-калмак колы уш майданда шайкасты. Буланты езенш щ бойында : Бегенбай мен Цабанбай колы жаура шапса, Кдзыбек бек бастаган улы жуз колы Ш у бойында, eKi майданный; ортасында ббшцайыр колы майдан ашты. 0скер саны жарынан казак колы кептеу болады, узын саны 57 мыц болыпты. Осы улы шайкас еткен Айрантегшген деген жер кешн Цалмак кырылган аталады. Атыныц езьак улы ж ещ стщ осында болранын мецзеп тур. Сардар болды ма, сарбаз болды ма, Хангелд1 батыр осы сорыска катысып, жауынгерлш мшдетш м ш йз аткарып шыкты. Бул - оныц езге замандастарымен катар улы жещ ске улес коскан ceTi, шывдалу мектебь Bip OKiHiniTi жейт: кейб1р тарихшыларымыз осы Буланты урысын жеке урыс ретшде талдап, Вбшкайырга еш катысы ж ок урыс дегенд1 айтып жур. Ол, шындыгында, улы шайкастьщ 6ip белш еп рана. «Актабан шубырынды» зобалацы «К^алмак кырыл- ран» жецйпмен б1те коймайды, ол - 35 жылра созыл- ган зобалац, тек 1758-жылы рана оны Абылай колы аяктады. в к Ш ш к е карай «Калмак кырылран» жещ сшен кешн казак колбасшыларыныц арасына тары алауыз- дык шрдь ббшцайырдыц бас колбасшылыгы одан ары ез жалгасын таппады. Бегенбай батырдыц колы 6ip белек, Кабанбай батырдыц колы 6ip белек, Кдзыбек бектщ колы 6ip белек жауды куалап, ep6ipi ер жакта сорысып жатты. «Цалмак кырылран» даласында жещлген калмак колы быт-шыт болып кеткенмен, шашырап калган жау Хантауы мацында кайтадан 6ipire бастады. Ана жецШ с капы калган жецшштей кершген болу 409

(idr/fm m IЬфщЬ-ifm___________ _________________ керек. Ал «Калмац дырылган» жецДсДнен басталган улы бетбурысты ары жалгастырура жалгыз улы жуз долыныц шамасы жетпейтДн едД. Содан умДттендД ме, 1729-жылдьщ ерте кектемДнде далмад долыныд 6ip белДгД Узынбулад бойында сорыс ашты. Улы жуз долын Казыбек бек басдарды. Касында, сез жод, ХангелдД батыр болды. Сол согыста Казыбек бектДц бала куннен 6ipre ескен досы МуйДздД ©теген батыр далмадтыц бас батыры Ботхишармен жекпе-жекке шырып, абыройлы жецДске жетедД. Казыбек бектДц жазуына дараганда, согыстан долы босаган кезде жауынгерлер ХангелдДнДц дасынан шыд- пайды екен. Ол жауырынра дарап, еркДмнДц отбасы жайында марлумат айтып, керДпкелдДк жасайтын болган. Жене оныц айтдандары шындыдда жанасып отырган секДлдД. Оны мына жардайдан байдауга болады. 1729-жылы жазрытурым Хан тауыныд ма- дына жиналран далмад ескерД кедДмгДдей шорырла- нып, одтустДк аймадда улкен дауДп турыза бастайды. Одан улы жуз ханы Жолбарыс та сескенедД. Теле бидДд де мазасы кетедД. Теле би досы Казыбек биден кемек сурайды. Жолбарыс хан бауыры ©бДлдайырга кемек сурап хат жолдайды. ©бДлдайырдан жауап болмайды да, Казыбек би Бегенбай бастаран долмен жетДп улгередД. 1729-жылдыд жаз басында ейгДлД Адырадай шайдасы етедД. Казад долын жалпылай Бегенбай басдарады да, улы жуз долын Казыбек бек басдарады. Жекпе-жекке дай батырларды шыгарамыз деп Бегенбай мен Казыбек бек адылдасады да, оган 26 батырды белгДлейдД. Оныд ДшДнде ХангелдД де бар. Калмадтыд бас батыры Адрырадпен бДрДншД жекпе-жекке дазад батыры Белек Сатай баласы шырару уйгарылады. Бул сорысда Белек алдын ала 20 шадты кун дайындалады. Оган Теле би езДнДд дула атын бередД. Теледуланы Белек тадымына уйретДп, ез ыдрайына дарай жаттыдтырады. Ол жекпе-жекке кетДп бара жатданда ХангелдД: «Белек жедедД. ©йткенД Теледуланыд дабагы кулДп тур», - деп сэуегейлДк айтады. Оны дасында туррандардыд бэрД естидД. Айтданындай, Белек Адырадты ебден масдаралап жедедД. Жене оныц жедДсДне мДнген аты 410

____________________________ cAlyjaiSbrignbtH, adm dajm Телекула да жаудыц атын кеудеймен кагып, улкен сети лж жасайды. К1ммен, к,андай батырмен жекпе-жекке шьщканы |j бел пй з, 6ipan Ацыракай шайкасында Хангелд1 жекпе-жекте жещ ске жетедь Ол оньщ, cipe, соцгы j жекпе-жеи болса керек, ейткеш жасы кырьщка такап ! калган кез1 едь Райымбек батырдын, туган жылын аньщтауга |) Хангелд1 атасыньщ да туган жылын аньщтау тшелей байланысты. Осыган орай, менщ 6ip жорамалым бар. Оным Казыбек бектщ Хангелд1 менен eKi жас Kinii дегенше сейкеспейдь Ол жорамалым Хангелдшщ атына байланысты. Аталмыш штвбшде Дазыбек бек e3i туган жылы Ж ейсуга Теуке хан келш, Кектебе деген жерд1 жайлаганын айтады. Не кеп, Ж ейсуда Кектебе аталмыш жер кеп. BipaK карттардан ест1ген шеж1ре ацызды шындыкка карай 6ipa3 жакындатады. Капалдыц батысында Рали Орманов пен Сайын Муратбеков туган Коныр деген ауыл бар. Ол ауылдыц желкесшде Кора деген жайлау бар. Одан жогарыда Шажа деген тамаша жайлау бар екеш белил!. Кергендер жердщ жумагы деседк Албан тайпасыныц ш ш д е Шажа деген ру бар. Сол шажалар Аркадагы ! Атасу жершде болып, содан осы арага кайта келш орналаскан деседь Шажадан тагы ерлегенде, Кызыл- ауыз деген арадан жогарыда Ханжайлаган деген жер бар екен, оны кезшде карттар Ханжайлау деп атапты да. Сол арага Орбулак шайкасына катыскан Узынмурт Узак батыр мен оныц Хангелд1 атасынын, бауыры j Мырзагелд1 жерленшй. Хан келш жайламаса, ол ара ! неге Ханжайлау аталган? Теуке келш жайлаган сон солай аталган ба екен деп топшылаймын. BipaK м е т одан repi Суан Хангелд1 мен Албан Хангелдшщ 6ip кезде туып-ескеш жене екеуш щ неге адас болганы ойга калдырады. EKeyi де хан келген жылы туган болуы керек деп ойлаймын. в й т к е т менщ немерем Гулкен суан Хангелдшщ 11-урпагы болса, Мукагалидыц Жулдыздан туган немерей де Албан Хангелдшщ 11-урпагы екен. Бул, сез ж ок, кездейсоктык емес 411

(iririfтан ИфуеЬ-ц /ы______________________________ деп ойлаймын. Сонда Хангелд1 батыр 1692-жылы тууы мумк1н. Оныц ж е й улы болран. Райымбектщ eneci Туке - оныд уш шпп баласы. Казыбек бек аталмыш штебшде Тукенщ 6ip агасын согыста елш жаткан жершен тауып алгандарын айтады. Буган Караганда Тукенщ Мекке, Дедке деген агалары еке- ci Хангелд1мен катар журш согыскан. Осыныд 6epiH жинактап карасак. Keeipri б1здщ Райымбек батыр 1705-жылы туды деп ер ескерткш ке тадбалап жа- зып жургешм1з шындыдка жанаспайтын дерек бо- лып шыгады. вйткеш Хангелд1 1692-жылы туса, 13 жасында; егер 1694-жылы туса, онда 11 жасында немерес1 Райымбект1 суйген болып шыгады. Ал егер Хангелд1 одан да ерте туган деп содсак, онда оныд «Адтабан шубырындыга» датысданы да, батыр болганы да - 6epi жалган болып шыгады. Мше, осы келецш зджй жасыру уш ш Райымбект1 Тукенщ баласы емес, Хангелдшщ улы деупплер де табылды. Б1рак Райымбект1 Хангелдшщ баласы кылганмен де жалган тарихтыд ж1б! 6ip-6ipiM eH жалгаса коймайды. Оган кез жетк1зу уш ш Райымбектану ыймшщ непзш далап кеткен агамыз Дабылбек Сауранбаевтыд «Райымбек батырдыд шайдастары» атты ецбепне жене Мудагалидыд ейгШ «Райымбек! Райымбек!» дастанына жугшу1м1з м1ндет. Кабылбек Сауранбаевтыд «Райымбек батырдыд шайдастары» атты едбеп - жиырмасыншы гасырдыд басында 30 шадты адамнан жазып алган деректер жиынтыгы. Ой e p ic i, 51л1м1не, ортасына дарай Цабылбек агамыз рулыд, тайпалыд дедгейде niKip досданмен, Heri3ri естшен едймесш е ез тарапынан алып-досу жасамаган. Сондыдтан о кшшщ жазганына ж угш у - Райымбек жайында шындыдда жетем деген ap6ip адамга парыз. Ел аузындагы едНмелерде де, Кабылбек Сауранбаев- тыц дерегшде де Райымбектщ алгаш аты шыддан кез 15-тен 16-га асдан кез1 деп аныд айтылады. Ал Мудагали дастанында 13 жаста делшген. Цабылбек агамыздыд жазбасында, жылды багуга кеткен 412

_ _ _ _ _ _ _ _ (S&cpjcaш дпын адамдары Райымбек уйше оралса, атасы Хангелд1 оны ертпей жорыкка KeTin калады. Атасын артынан кумак болтан баласына анасы рудсат етпейдь «Астыцдагы Кекойнагыд ат болсын, езщ азамат бол! Сонда с е т жорыкка 6ipre аламын» деген атамныц у ед ет бар, - дейд1 Райымбек. - Кекойнагым ат болды, ез1м азамат болдым, найзамен, кылышпен жауды калай елт1руд1 уйрещцм дегенд1 айтады да, 1леден еткел1 жаткан жерде атасы Хангелдшщ жауынгерлерш куып жетед1. 1леден сед журш , жауынгерлер аргы бетке ете алмай тур екен. Райымбек отыз жплтке камыс оргызады да, кезер жасап жауынгерлерд1 1леден е т т з ш салады. Кезер деген буган камыспен су бетш деп седнщ жолын бегеп, тунде муз 6ipiH e-6ipi жабысып тутас- кан сод, устшен ете беруге болатын камыс бегетй айтады. Нагашысы берген Кекойнакты суда жузуге, жата калуга, се т р у ге , кару-жарагын екелш беру­ ге жасынан уйреткен Райымбек 1леден еткенде, «Райымбек! Райымбек!» деп ез атын урандап суга тусед1 («Райымбек», Астана, Елорда, 2005. «Райымбек батырдыд шайкастары», 79, 80, 81-беттер). Мше, Райымбекке 1ленщ суы как айрылыпты деген адыздыд тарауына себеп болган осы кезер жасау един. Ал енд1 Хангелдшщ бул жорыгы кай жорык дегенге келешк. Егер Райымбек 1705-жылы туса, онда ол 1720-жылы 15-ке келед1. 1720-жылы ел1 «Актабан шубырынды» басталган жок- Демек, ешкандай еске- ри жорыктыд шындыгы ж од. А ды з тарих емес, ол тек тарихтыд дадпырты гана. Сонда бул адыз кай тарихтыд дадпырты? Элде тарихи непз1 ж од дадпырт па? «Адтабан шубырындыныд» басынан аягына дешн датысдан, улы жуз жауынгерлершщ 1723-жылдан 1729-жылдыд жазына дейш бас долбасшысы болган Цазыбек бек бул жайында аталмыш т т е б ш д е не дед1 екен? 1123-жылдыд кектемшде Наурызбай долы Сапы- Саты кел1 ардылы жартысы Додызтауга, жартысы Музартда карай бет дойды. Цалмад ескерш щ нарты 413

О / , / 7/ тми I!фщ 1-р-цлы_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Нор деген ноян екен» дейд1 («Туп-тукианнан ез1ме ш ейш », 1993, 315-бет). Хижраныц 1123 -жылы, б1здщ жыл санауымыздьщ 1745-жылына сейкес. «Вбден ыцыршагы айналган албандар да атк,а м ш дь Оны енд1 Хангелд1 бастады», - дейд1 Дазыбек бек (Сонда, 316-бет). Осыны ескерсек, Цабылбек Сауранбаев агамыз да жазган, ацыздарда да айтылатын Хангелдшщ Райымбект1 ертпей кеткен жорыгы осы жорык екеш белгип болады. Дел 1745-жылы 15-тен 16-га шыккан Райымбек 1730-жылы туган болып шыгады. Албан колын Хангелд1 баскарды деген сез - ол кезде одан аскан батыр Албан шпнде ж ок деген сез. «Думтекейдеп бес кун урыста Албан Одка батыр зор ерлж керсетт1», - дейд1 Дазыбек бек (Сонда, 318-бет). Алайда Райымбек жайында ештеце айтпай- ды. Демек, оньщ ел1 урыска араласпаган жене аты шыкпаган кез1. Буны мойындау - тарихтьщ шынды- гын мойындау. 1705-жылы туган батырды 1745-жылы 40-ка келгенде б1лмеу1 калай? Дуниеде Райымбектей батырдьщ болганы OTipiK пе? Ал егер Хангелд1 атасы Райымбект1 ертпей кеткен жорыгы осы жорык болса ше? Онда Райымбек сол жылы кырыкка емес, он бестен он алтыга шыгуы керек кой. Олай болса, ол 1705-жылы емес, 1730-жылы тууы керек. Оган тари- хи жагдай уйлесе ме? Керешк. Б1ршппден, Хангелд1 1692-жылы (не 1694) туса, онда 13 жасында (не 11) немере суймек турмак. бала суки де ек1талай. Екшшщен, 1705-жылы туса, онда 15 жасында Райымбект1н eni6ip ескери жорыкка катысуы мумк1н емес. Сонда калай болганы? б й р ш тарихпен ез1м1зд1 e3i- м1з алдап келгенб1з бе? Эйткенмен Дабылбек Сауранбаев Райымбек батыр- дыц шайкастарында былай дейдк «Бурынгы шабын- дыда калмак колына Tycin кеткен казактын улдары мен кыздары койдай жапырып, козыдай шулап та- бысып жатыр. Ж ас шагында Tycin кеткен улдары мен 414

________________________________с/11;1{Л)ы1</пын, т к ч^ф ы кыздары балалы болган. Сонда да казак екенш умыт- папты (Сонда, 89-бет). Муны калай TyciHyre болады? В Бурынгы шабындысы не? Ж ас шагында колга туй п i кеткеш не? Ол - «Актабан шубырындыга» ушыраганнан 6epi талай жыл еткен деген сез. Райымбек шайкасы, Цабылбек Сауранбаевтыц жа- |зуында, уш сапардан турады: 1-сапарын 15-тен 16- га караган шагында Турген мен К екпекйш азат ету- ден бастайды. 2-сапарында 17 жасында Жалагаш пен KeMipmiHi азат етуге аттанады. Сол арада ж е й жыл етедь Райымбектщ жасы 24-ке толады. Ym iH m i сапарын дел жиырма бес жасында Кектал мен Ж еркенттщ ортасындагы камалдан калмактарды кууга арнайды. Осы уш сапармен оныц н е й зй шай­ касы аякталады. Будан зацды сурак туындайды: калмактар Тургендц Жалагашты, KeM ipmiHi, Жэркент пен Кекталды ка- шан басып алып жур? Мше, тарихи шындык осы арадан шац бередь Райымбек 1705-жылы туды деген дерек - жалган. Ол «Актабан шубырынды» басталганнан кешн ту- ган. Демек, Дазыбек бектщ айтып отырганы рас: 1745-жылгы ерте кектемде албан колын Хангелд1 батыр бастап согыскан. Райымбектщ алгаш аты шыгуы да осы жорык кезшде. Олай болса, Райымбектщ 1730-жылы туып, 1745-жылы 15-тен 16-га шыгуы - ШЫНДЫК- Жарайды, солай-ак болсын, ал артынан куып жеткен немерейн ез колына коспай, «Кекойнагыц ат болсын, ез1ц азамат бол» деген уедесш Хангелдщщ орындамауы калай? Неге немерейн калдырып кетед1 жене оган кандай уеж айтып кенд1ру1 мумк1н? Хангелдшщ дел осы арадагы айткан акылы мен тапсырмасын 6i3 елемей журм1з. 0 й т к е т атасыныц не айтканын тек Райымбек б!лген. 0pi батыр, epi акылды бала атасыныц ете дурыс айтып турганын бар жан дуниеймен туйнген, солай штеудщ кажет екен1не кез1 жеткен. Эйтпесе артынан эдешлеп куып 415

( ithi j mum / hjj’ Hrl.i-ifiui_______ жеткен батыр немере ез бетшен оп-оцай к,айта коя ма? Атасы eneyi гана б1лген сол купияны 6i3 бугш сезбе-сез, ерине, кайталай алмаймыз. Алайда багыт- багдарын шамалауымызга болады. Хангелдй cipe, былай деген болу керек: - Балам, Кекойнагьщ ат болды, езщ азамат бол- дыц. Bi3 Каркарада калмацтыц колын жекгенмен, кыздарымызды куч, улдарымызды кул eTin келген калыц калмакты Тургеннщ койнауынан, Асыньщ жайлауынан, Жалагаштан, Тем1рлжтен, Кем1рш1ден тугел куып тастай алган жокпыз. 6 з жершде жаура кыздарымыз кук болып, улдарымыз кул болып кала бере ме? Соларды куткарудьщ орнына, олардан каш- кандай болып, сен де б1збен 6ipre кетсец, ол бауыр- ларымызды KiM куткарады? Сен, сен сиякты жас- тар неге бас косып соларды кутцармайсындар? Сол Кольщнан келмей ме? Келсе, кал да, соны icTe! Кел- месе, б1збен 6ipre жур! 0 з1ц шеш, - деген болар-ау. Батыр, намыской ул: - Ата, айтканыц дурыс екен. Мен калдым, - де­ ген шыгар деп ойлаймын. ©йткеш содан кеш нп Райымбекйн; бук1л тарлЫ осы айтканныц делелшдей. Ол сол жылы-ак Аралбай, Сатай, Белек, Ырыскелд)., Капай, Бакай сынды замандастарынын, басын курап, Турген мен Кекпекй ещ рш калмактардан тазалаура Kipicefli. Оны буран дешн ол неге ютемеген? ©йткеш оган дейш Хангелд1 оран ол акылды айткан емес. Бул жардайга терец ойлай карасак, одан Хангелд1 батырдыц да, Райымбектщ де тарихи тулгалары бейнелене туседь Б1ршпйден, ата мен баланыц дестурл1 тарбиесше тени боласыц. Атаны тыцдау, оныц уедел1 кунш шыдаммен куту, ал уедел1 сет туран кезде атаньщ жаца ацылын TyciHicTiKneH кабылдау Райымбектщ улттык тербиенщ бесЫ нде баулынранын делелдейдь Екшнйден, немересшщ алрырлыгын, туа б1ткен батырлырын дел бакыларан Хангелд1 аталык акылын Райымбект1 корраштауга, аман болганын рана ойлауга жумсамай, ел уш ш жанын киюга да мумкш жагдайра жумсайды. Ата батыр мен бала батырдыц муддей 416

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с 7f / д о - ibikjiibtii, ада- 6ip жерден тогысады. Ушшппден, Райымбектщ жау басып алган жердь жау колында калган казактарды куткарып алу согысы, 6ip Караганда, партизандык согыска уксаганмен, шын меншде нагыз улт- азаттык согысына жатады. Тертшппден, Райымбек шайкастары - «Актабан шубырынды» кезш щ em6ip согысына уксамайтын ерекше согыс. Ол - em6ip ханнык сардары емес, ein6ip сардардыч сарбазы да емес, Хангелд1 атасыньщ акылымен жау басып алган жерден бауырларын азат ету упйн, 03i KYPan алган жауынгерлерге ез1 колбасшылык жасаган нагыз халыктык батыр. Бесшппден, оныц согыс журйзу тэс1л1 де ерекше. Ол жаудыц мшез-кулкын, дэстурл1 ерекшелштерш жаксы б!пгендштен, кезшз ерлпс пен психологиялык веер ету едшш де батыл пайдаланган. Ол ылги калмактык к ш м ш KHin, каруын асынып, жау imiHe еркш араласып ж урш согыскан. вкшйпке карай «Ж аужурек мыц бала» фильмшде Райымбекке тен окигалар баскага телшш кеткен. «Райымбек батырдын, шайкастарына сенбеген адам Мукагалидыц «Райымбек! Райымбек!» дастанында аталган жагдайды да салыстыра алады. Онда да Райымбек ж ау басып алганнан кешн атка конады. «Дара жауга цатын. боп цыздыц 6api, Эр влтке жалт 6epin цонып жатыр. Даланыц тцндт цанат щ згындары», - дейд1 дастан. Жещлген, жауга таланган елдщ жагдайына ашын- ган акын: «Батырлар жок, бцл елде, Датындар бар бцл елде, - дегенд1 «Актабан шубырынды» басталмай турып айтпаса керек кой. Цабылбек агамыздык (1899 ж . туган) «Райымбек батырдын шайкастарын», Мукагалидыч «Райымбек! Райымбек!» дастанын окымаган адамдардыч Райымбекке батылы барып ескертк1ш орнатканына мен кайран калам. Ол ешкашан басына дулыга, де- 27-608 4 17

vekagmн Н/ф^Ле-цм!_________________ несше сауыт кимеген. Н еп зп ерлшш 15 пен 25 жастын, аралыгында жасаган жас батырдын жалын тулгасын кай ескертюш бейнелеп тур? 15-тен 16-га караган шагында Тургенд1 жайлап алган калмактарды туган жершен туре куса, арага 8 ай салган сон, 16-дан 17-ге караган кез1нде казак пен калмак шегарасын Шарын езешне жетюзсе, 7 жылдан соц, 24 жасында ол шегараны Сумбе бойына жетшзедк 25 жасында Тереханды жецш, Жеркент- Кектал шегарасын Коргаска дешн кецейтедь Е р л т де, KHiMiде аты мен ез1 де ешшмге уксамайтын ерекше батырга ерекше ескертшш орнатамын деген бШ мд1 MyciHmiHiK де, бШ мд1 тапсырыс берушшщ де елден табылмаганы гой!? Цандай ешшштП 25 жасында Жэркент пен Кектал арасындагы камалды алу кезшде 1755-жылы 25 жасында тэты жараланган Райымбек 1790-жылы алпыска келген дегенге вз басым сене алмаймын. вйткеш арада «б1рталай уакыт еткенде Бакай батыр кетер1п уйге алып Kipfli», - дейд1 Райымбект1 Цабылбек Сауранбаев колжазбасы. «Осы уакыт Райымбектщ жаракаты оцалмауы салдарынан ауырлай бастады» дегенд1 де ескерген дурыс сек!лд1 (Сонда, 134-бет). Окымай-ак, б1лмей-ак окыганды талдамай-ак айта беруден, 6ipiHeH 6ipi айнымайтын жалган ескертк1штер коя беруден арылатын кез1м1з келген-ак сиякты. Мемлекеттш меш бар меселеге калай болса солай карау галымга да, жазушыга да, мусшппге де, тарихшыга да, жалпы халыкка да дэреже емес. Ролдан кел1п турганда болашакка думбшез тарих тастамауымыз керек. «Актабан шубырынды» заманында ез немересше устаздык жасап, улт азаттык кетершклн уйымдас- тыруга акыл берген дел Хангелдщей батыр ата да, ез замандастарынан кол жиып, улт азаттык кетерЬйсш баскарган Райымбектей батыр немере де болган емес. Осы ерекшел1кт1 ул п ете б1лу, тарихи тургыдан талдап керсету, этап улг1 ету - Отан суйпш тж тэрбиенщ Herieri KiHfliri. Оган мен бермеу, дакпыртты, жалганды араластыру - улы ерлшке обал. 418

________ _______________________ c^hjcaSuignuH , adm dafm ТАРИХШЫНЫЦ К0Б1 еЗГЕЛЕРДЩ ЖАЗЕАНЫН КАЙТАЛАУДАН АСПАЙДЫ Бексултан Нуржеке-улынын, ep6ip туындысы ij ок,ырманына у м й сыйлайды, адамгернплшке шакы- I! рады, адами к,арым-к,атынасты дерштейдь Ал жазу- || шыныц тарихи такырыптагы туындылары тарихи ij дел дтм ен хальщтыц бастан кешкендерш кез алдыца j кун1 бугшйдей елестетедЬ 2016-жылы эдебиет саласы бойынша жазушынын, «Эй, дуние-ай» романы Мем- лекетйк сыйлык, алды. Тарихи деректерге куралган роман Шеш мен Тазабектщ OMipi аркылы казак,- тыц тагдырын бейнелеген. Осы орайда автормен ецймелесш, романра непз болган тарихи тулгалар мен деректерге токталудыц с е й туей . - «Эй, дуние-ай» романы улт-азаттьщ котерШ стен бастап, тэуелыздйс жылдарына деш нй уакытты кам- тиды екен. Тарихи шындыкка нейзделген роман- ныц кешпкерлер1 ем1рде болган, й п й сездерш де мурагаттан алдым дед1щз. Дазацтын, бастан кеш- кен киындыктары Шойппц корген зобалацына сын алды ма? - Жалпы, казактыц басынан кешкенш 6ip роман­ ра сыйрызу мумкш емес. Эйткенмен Heri3ri, езекй | нерсе - Албан кетерШ сш айтарлыктай камтыдым. i Дербес мемлекей ж ок, не халыкты коргайтын улттык ecKepi ж ок. не улттык басшысы ж ок, турасын j айтканда, корраушысы ж ок, жаттыц боданы болган | халыктьщ корген куш не дегенге жауап беру - романныц Herieri максаты. 19 16 -ж ы лры кетерш ш й кергем1з жок, эрине. Кергендер де калган жок- 80-жылдары «Кутумен кешкен гумыр» романын жазганмын. Ол роман да 1916-жылгы окиганы Камтиды. Кецес уш мейнщ деу1ршде жазылган шы- гарма. Сумдык кыргынды ашып айта алмай, тек Кана халыктыц басы 6ipirin, мемлекейн коргауга raic азаматтардыц 6ipiH-6ipi е л й р т , 6ipiH-6ipi отка итер1п жатканын гана жазганмын. Елге басшылык жасауга т ш сй азаматтар й зе косып, куш б1рш йретш кезде 6ip-6ipiMeH таласып, катын мен атакка 6epiH 419

(Iri'i'j llll/IH / lljjihirir-f lbl сатты. 0т1ке деген енпп бас кешпкер. Б1здщ жакта Этже, Нуржеке деген батырлар болган. Коныстанушы орыстарга карсы алга шыккандар да солар. Этжеш патша ecKepi атып елйредц Нуржеке жер айдалып кетед1, кайтып келген соц кайда е л г е т , неден елгеш бел пй з. MiHe, солардьщ 6epiHe «Кутумен кешкен гумыр» деп ат койганмын. Цаншама халыц сураусыз атылып к етй . Халыцты коргайтын зан, да жок. Ресейдщ орыстарды гана коргайтын, орыска тисец елесщ , сотталасыц деген зацы гана бар. 1916-жылы осы зац толыктай жузеге асырылды. Bip Ш еш нщ eMipiHe казактьщ eMipi сын ма? Берш сыйдыру мумкш емес, 6ipaK нейзй-нейзйсш алдым. бйелдщ тагдыры мен хальщтьщ тагдыры уксас. Халыцтыц басына тускен ауыртпалыцтыц 6epi ейелдщ басына да туседь Казак ейел-ана, Жер- ана деп екеуш тецесйрш сейлейдк Былай карасац, сол кездеп дурбелецнщ еш ce6e6i ж ок сиякты. 1846- жылы Капалда жасалган кел1с1м бар. Ол келкймге албан тайпасыньщ екйп Тазабек Пусырманов кол койып, мер баскан, ол орыс-казак катынастары деген жинакта тур. Патша ук1мей сол к е л ^ м бойынша казактан ескер алмауы тш с, 6ipaK казактар салык телеп туруы керек болады. Казактьщ 6epi салыгын телеп турган. Сол кагаз албанньщ ага султаны Тезек теренщ уш нщ керегесшде 1лул1 турганын Семенов- Тянь-Шаньский керген. Ол езш щ мемуарында: «Мактан кылып Тезек тере орыстын; берген кел1ймш 1 лш койган» деп жазады. Ие, 1916-жылгы кетерШ стщ берш толык зерттей алган жокпын. Мурагатта отырып, Албан кетерьлшш гана зерттед1м. Б1здщ тарихшылардьщ бойламаган Hepceci кеп екен. Keft6ip беттерд1 шытырлатып жаца- дан ашасыц, к1м окыды екен деп карасац, ешкандай Ti3iM жок- Б1здщ мурагаттыц жумысы да оцып турмаган сиякты. Белен KyHi, белен алды деген колхат бар. Окыдым, етк1зд1м деп кол коятын кагаз жок- Ешшм оны талап етпейд1 екен. Б ейн жыртып кет1п жатыр ма, окып жатыр ма, елде езгерйп жатыр 420

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ cMpIcaSbiigiibiii, п(км()(фы ма, еш кш нщ ece6i жод. Epincie тацдалдым. Кужат- тардыц imiHfle фон Берг деген хорунжийдщ сот алдында берген мел1мдемей бар. Bip ол емес, талайлар да жауап берген. 1916-жылдыц казан айынан бастап тергеу жумысы журген. Кетерипс неден шыдты, оныд кшел1лер1 шм, дужаттардыд Herierici жазалау мел1мдемелерь «Ед даушта пеленше дарга асылсын» деген ую м шыгарады. Тергейдд тергеген сон; дарга асады. Мен дарга асылган Бекболат Эшекеевт1 гана бшемш. Талайлар дарга асылып, ел бастаган ерлер умытылган. Bi3 эйтеу1р Узад, Ж е м е ц к е т есте садтап Калган екенб1з. Кезшде агаларымыз соны дуладда ж етк ш п кеткен. 1лияс Ж ансупровтщ жазбалары бар, Мухтар Эуезовтщ «Килы заманы» бар. Сонын; аркасында жадымызда калды. Ал енд1 романга келейпс. Ш еш 16-га толып отырган кыз. «Бакытты болам, турмыс курам, ез1м унаткан жптгке тием» деп отырады. Жермедкеге жедгес1мен барып, едем1 кейлек таддап журедь Дурбелед казак халкыныд басына калай окыс туса, Ш эшнщ де басына солай кун туады. TinTi куйеуге тиюдщ eei муд болады. Болашад куйеуш щ eK eci одда ушады. О заманда 6 ip ey елш жатданда келш Tycip y диын. Сейтш, «тэуекел, Tipi кезшде шадырад кетеру деген уеде бар еда* деп, Ш э ш т ез an eci узатады. BipaK агасын, оныд бала-шагасы, шешеы мен екесш орыстар елирш , ертеп кетедь Бул Ш ешнщ тагдыры. Казадтыц да тагдыры. Жазалаушы отрядтардыд жазган деректершде бул мел1мет бар. Солардыд айтданына дарасад, халыд се бе т д з дырылган. Шей1 де солай. Орыстыд алдында ешдандай жазыгы жод. Казад халды да солай. Жарайды, орысда багындыд па - багындыд. Малымызды багайыд, баламызды ефрешк деп журген халыдтыд басына б1р-ад кунде зобалад туды. Амалсыздан орысда багынганнан б1здщ урпагымыздыд 63i орыстана бастады. Ш еш де солай. Орыс зорлады, туган баласы орыс боп туады. Халыдпен удсастыгы да осы. Ал сол орыстан туган бала 6opi6ip дазадда дызмет жасайды. 0 йткен1 тип, теш дазад 421

Ъексцшан НцЬкАе-цпы_________ боп калды. Bi3 де солай шала орысшаландык. взшен туган шебереш акыры желтоксанда сол орыстын офицерлер1 зорлап, каза табады. Халыктын басынан кешкенш, барлык киындырын Шеш де кередь Борланды, зорланды, TinTi орыстанды. KyHi бугшге дешн орыстанран казактар арамызда толып жур. Шеш орыстан бала тапты, 6ipan, оны орыс емес, казагым деп карады. Калмак та казакты кырды, корлады, зорлады. Оны коргайтын Тазабекте куш жок- Ол жалгыз адам. Ж ау жалгыз емес, кеп. Коргаушысы, теуелйздЫ ж ок халык осындайга ушырайды. Тарихи жагына келешк. Мунын шшдегч Шеш мен Тазабек хальщтан алган жиынтык бейне. Бул жазушынын киялынан типтенд1р1лген. София деген кыз болган. Орыстын, кызы, казакка тиген, казакшага судай, казакты жактаган, казактык балаларымен 6ipre ойнаган, казакша вн салран. Оныц еке-шешей бай болран, омарта устаган. Ол - тарихи бейне. Цожаш та сол жерде болран адам. Казакты жактайтын Кобзев деген орыс бар. Ол Жалацашта турран. Капездщ eneci Байрабылмен дос болганы рас. Ресейден аш-жалацаш келш, Аралтебе жакта кызын зорлатып, осы жакка келгенде Байгабыл езш щ жарты асын аузынан жырып кемектескен. Соны умытпайды. Ол халыктан корлык керген ж ок. Кобзев пен Байгабыл халыктыц екип. Олар 6ipiH -6ipi сыйлады, сыйласып отыр. Сергейчук - мулде баска адам. Орыстын кебейген кезшде, куш алган кезшде келген. Анау жеке-жеке келгендер казакты паналады. Сергейчук казактан жаксылык корем деп келген жок, казактык жерш аламыз, соларды билейм1з деп келдь Ал Кобзев жан багамыз, бала-шагамызды осы жактан асыраймыз деп келген. Eneyi eKi баска орыс. Бурын келгендер казакты кимайды, ейткеш кеп жаксылык кердь Демек, б!реудщ жерше 6ipey басып Kipyi эу баста дурыс емес нерсе. Ж ер к1мдйй, ел де, билж те, зан да coHini болуы керек. Соны коргау керек. Б1зде кершшше болды. Келген адам занды ез1 жасады. Казакты коррайтын зан жок- Казактар: «Эй, сен б1зден 422

___________________ oM pIcdSuignm i, adm dajm аскер алмаймын деп едщ рой» дегеш уппн кыргынга ушырады. Орыстарды казактар кырган жок, муныц 1 6epi мурагатта айкын KepiHin тур. Ары карай жылжиык- Капез Байрабылулы - енпп- композитор. Ол да ем1рде болган адам. Самсалы - || К°жабектщ баласы. 1946-жылы Жаркентте Самсалы I; Цожабеков аудандык партия комитетш щ 6ipiHini i; хатшысы болган, е ю марте С оциалиста Ецбек Epi ' Головацкийд1 аскери кызметтен алып кеп, ауыл шаруашылырын басцарткан, Жаркент каласында алгаш су кубырын тарткызган. Осы ю с ш щ е с т е л т MeHin колымда. Осы естелнс бойынша бую л окиганы куалап отырдым. Цалмактар шегарада етю збей турранда Даулетбай деген Kici барады. Даулетбайдыц цалмак iHici болганы да, Даулетбайдыц казакка сщ геш де 6api рас. Тура сондай адамныц болганы 1лияс ЖансуНровтщ кужаттарында тур. Самсалы аганыц ест е л т н д е де бар. Соныц аты аталады. E n ey i б1рдей. B ip дерекке кейде нанбайсыц, е ю дерек 6ip жерден шыцса - тарихи шындыц. Мше, бэрш щ тарихи Heri3i бар. - Цазак эдебиетшде коркем шыгарма мен тарихи шындык арасында кабыспайтын тустар кеп. Муныц казак тарихы, едебиет1 yniiH зияны бар ма? - Б1здщ тарихты жазып журген кейб1р жазушы- лардыц арасында у л п кылмайтугын 6ip ic бар. Керкем тарих пен шын тарихтыц арасында алшактык болса, ол KeniipiMfli деп санайды. Бул дурыс емес. Тарихи фактш! езгертуге хакыц жок- Мысалы, барлыры Каркара кетерШс1 деп атайды. Мен Даркара кетершнп деуге кел1спеймш. Бул - Албан кетерйпсь вйткеш , кетерШ с тек Даркарада болган ж ок- Мынау Талдыбулак, Нарынкол, Дыргызсай (бурынры Подгорный), Шелек, Асы жайлауында да болды. Ал Каркара деген 6ip-aK жер. Каркара кетерШс1 деп айтылып кеткен ce6e6i Подпорков деген акжелке приставтыц Herieri турагы сол жерде болды. Хальщ наразылырын сол жерге барып б1лд1рген. Эйтпесе бул - жиынтык кетерШ с. Оныц H erieri аскынран жер1 - 423

Ьекпрпмн Н ^ щ к е-ц л и _____________________ Каркарага шабуыл жасалды. Ец бастысы, ок,иганьщ барысына карасац, кетерйпс барлык, жердей албан тайпасын камтылган. - Мурагатта айтылмаган, бурын-сонды белпйз деректер квп болды ма? - врине, енд1 соган келешн деп отырмын. Мысалы, б1рнеше орыстыц, к,азак,тын, сотка берген мвл1метш к,арап, окып шыцтым. М.Тынышбаев, Т.Бокиншц жазбаларын керд1м. Жаркенттщ 6ip-eKi орысы жол- да керген1н жазыпты. Turn жазалауга катысып журген орыс офицера солдаттардыц жазгандары да бар екен. K efi6ipi кетерйпснп емес екенш , 6ipaK, оньщ дуниесш тартып алу унпн едеш аткандарын айтады. Сол жерде 6ip дунген саудагершщ байлыгын ием- дену ym iH , кетерийсып деп керсетш, атып ж1берген. Адамныц жаны турпигетш нерселер коп. Енд1 Каркара кетерйшн деп журген кетерийстщ налай epuiireHiH кдрацыз. Подпорковты icTi дурыс уйымдас- тыра алмаганы yniiH орнынан алып тастайды, орнына Кравченко келедь Кравченко 29 жастагы фон Берг деген офицерге тапсырма бередь «Казактар Зуев деген омарташыныц омартасын киратып, уйш щ кул- талканын шыгарыпты, соган барып кемектес», - дейдь Ол етред1мен жолга шыгады. 0 з аузымен айтады, ез колымен жазады. «Б1з межеге жеткенде тун жарым болды. Он еквден асып кеттЬ дейдь Казак малды жайгап, тшта ерте уйыктайды. «Содан тун iniiHfle 6ip кетерШ спй ат Mirnn турды, мен оны тапаншамен аттым. Ол кашып K erri» дейдь Оныц кетерипспп екенш кайдан бШпта? Негылган казак екен1н бшмейд1 де. Келд1, кердк б1рден атады. Барып керсе, Зуевтщ бала-шагасы аман. Ызаланган казактар кокан-локкы жасаган, 6ipaK уйш де ертемеген, баласына да тимеген. Калыц казак орыстарга «6i3 сендерд1 паналаттык, сол жаксылыкка icTen отырган- дарыц мынау ма» дегеш гой?! К°Расына Kipin, куш корсеткен1 рас. BipaK тонамаган, тшспеген. Орыс корыкканынан кашып, тогайдын, imiHe жасырынган. Зуевт1 корген соц, сейлеседь сейтш тадгы бесте 424

____ ■7L,):m-')bil)iihiit, fWtniti«j>i,i бейкам ауылга келедо. «Олардыц к узей бар екен, 6i3 кетершшшшерге уралап тш стш . Сейтш елуш атып елйрдш . К^алгандары тауга кашып к е т й » деп жазады. Кашып кеткендер ю м дер? Эйел мен бала- шага. Не ymiH елйрд1? Зуевй е ш т м елйрген ж ок, 6ip орысты елйрмесе де, уйьщтап жаткан елу цазацты цырып салды. Карацолдан бастап Туп езешмен 6epi карай тагы 6ip ауылга келедь Олардыц к узей бар деп керсетедь Рас па, е й р ш пе, еш адам бьлмейдь «Айса деген тараншы (уйгыр) улкен ерлш керсетй . Шабуылдап, орап алып келш, елйлердо туйредпс. Сеййп сексен1н санап шыктык, б1зден шыгын ж ок» — дейда. Уйьщтап жаткан адам к1мд1 атып елйред1 ? Олар дайындалган болса, 6ipeyiH атып туйрмей ме, не 6ipeyiH найзаламай ма? Енд1 булар езш калай актап алады деййз? Казацтардыц уй ш тексерсек, орыс ейелдершщ кейлей, иконалар шьщты дейда. Казактар 6ipeyfli тонаган деп уйгарым жасайды. Орыстыц кай жердей ппркеуш тонайды? Жалацашта гана нйркеу бар. Анау Туптей ауылдар Жалацашты кашан шауып ед1? Кешн колга тускен заттарды тексергенде казак уйлершен 5-6 мылтык шыгады деп жазады. Егер кетерШспплер карсылык жасайтын болса, мылтьщты колдарына устамай, неге уйлершде тыгып сактайды? Фон Бергтщ кетерШспплер деп жургеш жай ез ушнде уйьщтап жаткан казактар екешн осыныц езь ак делелдемей ме? Кердвдз бе, 6epi ей р ш . Казак оныц иконасын не кылады? Орыстыц кейлейн цайтед1? Орыстарды тонаган соц, 6i3 кек алдык дегенд1 айтпак кой. Bip ауылдагы 80 адамды елй ру уш ш курыганда он бес шакты кш з уй тур деген сез. Адамзатка карсы жасалган кылмыс, геноцид деген осы. Осыныц 6epi жанымды турппкйрда. Кыргынныц осылай болганы 1лияс Ж ансуйровтщ колжазбасында бар. Бул кешн табылды. Кезшде халыц жауы деп атылды гой, оныц Tepreymici колжазбаларын ертеп ж1берд1м деп айтцанмен, ушнде сацтап цойган екен. Кешн тергеунй елгеннен кешн ушнен арапша жазылган дуниелер табылады. Мурагаттан Kici шацырып, оцытса, баягы 425

iX’Lt цmum ! Iijji>j<i>ki>-^ni_____________________ 1лияс Жансуг1ровтщ ертенд1 деген колжазбасы. MiHe, соньщ арасынан Жансуг1ровтщ «Ж аркент yeei» деген колжазбасы шыккан. Осы кыргынньщ барлыгы ай- тылган. Bip адамньщ жазганына нанбайсьщ гой, мен б1рнеше рет мурагаттан карадым. Фон Бергтщ icTereHiH бул Kici де жазады. Тагы да фон Бергтщ ез жазганына жугшейш. «Каракол жактан уш жуз адам келе жатты. Дунгендер бар, аткез тартушылар (контрабандистер) бар. Цолдарында ак, ту бар екен» дейд1. 03i кетершшпп деп ат койса болды, кез келген адамды кыра бередь Содан елу-ак адам аман калады. Сонда eici жуз елу адамды еш сураусыз кырып тастаган ба? Бул сумдьщ кой. Ец бастысы, адамдарды кырып тастаган сок, бэрш тонаган. Кравченкога белен акша, белен мал деп есебш бередЬ Жалакаштагы орыс- тарга кокан-локкы жасап, Эубвюрд1 коргаймыз деген туыстары кетерШ ске шыгады. 9y6eKip Султанбаев Узак, Жемецке, Сержбаймен 6ipre камалган. 1ргебай Делденбаевтык естелжтер1 бар. Бул дерек 1лияс Ж ансупровте де бар. «Сонда сепз жуз адам келдж. Каркарада eni жуз адам косылды» деп жазады. Барлыгы мык адам. Фон Берг бес мьщ казак келд! деп жазады. Бес есе е й р ж айтып тур. Bi3 соны коршап алуга eKi белш ш шьщтык дейдь 1ргебай: «Bi3 келе жатыр едж, коршап алып, терт-бесеум1зд1 атты, к1лт бурылып каштык» деп жазады. Фон Берг те осыны айтып отыр. «Б1з коршап алмак болып едж, казактар 6Lnin койды, кашты. Bi3 аткыладык» дейдь Осы жерде Ш еш нщ екей жараланады. Содан кешн Кравченкодан жаушы келедь «Кашкан казактарды Кудалама, кайт» деген хабар келд1 деп eei жазады. Фон Берг кайтпайды. Кравченкога багынбай, кеш басында ак ту устап келе жаткан, акбоз атка MiHreH адамды тапаншамен атып тущредь Малый айдап, Kemin келе жаткан адам. Ол Кытайга Kemin бара ма, коныс аударып бара ма, 6enrici3. Аткан сок. аттык устж ен домалап TycTi, барып карасам кеудесшде Александров медал1 бар, болыс болган адам екен дейдь Болыс орыска кызмет еткен адам. Калгандарынык 426

________________________ с-А1у1<лЗы1д1шц adaMdaim бэрш найзаладык, кылыштадык дейдь Ок, шыгар- майды, 6ip адам аман калмайды. Мыцгырган мал Кравченкога тегш тусть Канша мал тускенга айтады да, канша адамды кырганын айтпайды. Мен осыны суреттеп жаздым. Бала-шагадан бастап 6ip адам аман калмайды. Сураусыз кыргын дегенде тебе шашьщ й к турады. Шындыкты боямалаган жокпын. Фон Бергтщ жазганын мурагаттан тауып алып, ез аузы- мен айткызганда, София тывдап отырып: « С е т орыс ecKepi дегенге намыстанып отырмын. Бейбгг халык- ты кырып келесщ » дейдь MeHi жылаткан осы кыр- рын. 1ш1ме сыймай-тугын. Осыны окыраннан кешн пелен кун уйыктаган жокпын. Мен муны архивтен бурын да окырам, Турсын Журтбай да «Казак едебиетше» жазган. BipaK ез кез1ммен окыраннан кешн тацкалдым. Кдз1р аты-женш умытып отырмын, Жаркенттщ сауда жасайтын 6ip орысынан сурак алады. «Мен КаРаКолдан келе жаттым. Туп е з е т ш ц бер жарында карны жарылран 6ip ейел жатыр, eei зорланган, жолдьщ бойында елтарш кеткен. Ана жерде 6ip бала жатыр, соныц баласы болар, кетешн ойып алган. Мына жакта тары 6ip бала жатыр. Оны да елй рш кеткен» дейдь Осылар кетерйшяш ме? Сонда не ymiH елтард1 деп сурайды. Казакты жер бетшен Курту керек болран. Максат солай сиякты. 1916- жылы ep6ip орыс отбасына жасырын кару таратылран екен. Осыныц 6epiH Kepin отырган Кобзев Самса- лыны, соныц бала-шагасын жумыска орналасты- рады, камкоршы болады. Кожабектщ айтатыны бар: «Сен мен1 шакырасыц, орыстарыцнан м е т коргай аласыц ба» дейдь «Мен коргай алмасам, ceHi жумыска шакырам ба?» дейдь Бершщ аты ез аттарымен аталды. Тасашыда К°жашты агашка асып кетть Мурагатта Кожаш деген аты ж ок, 6ipaK Тасашыныц аузында казакты шошыту уш ш казакты агашка асып, аузына мушесш кыстырып к е т к е т рас. Ол барлык естелштерде бар. Анау кырылган адамдардыц ш ш д е жиырма шакты бала батпакка батып еледк ол елд!ц жазган естелтшде тур. Туырлыктыц астында 427

Нексцчпшп Лфщке-ц/ш_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ топ-тобымен елш жатцан адамдардыц суйеп ушлш калган, барлык окига желйп 1лияс Жансупровтщ естелж жинагында бар. Осынык 6epi тебе шашыц тис туратын нерселер. Кашкан казакты неге Kepi кайтарды? Муныц да ce6e6i бар. Нарынколга барсац Сумбе деген жерде ескери кузет орны бар. К^ытайга еткендердщ барлы- гы осы жерден шегара аскан. Дазактар асулардьщ барш б1лген, алгашкылар етш кеткен. Кешн муны б е к т п , етк1збей койган. Орыстын, солдаттары арт жактан келш, аткылайды, зенфректщ даусы шык- канда казактар елген-йршгенше карамай шегара асады. Калмактар таудан тусе калып, казактардыц малый, кыздарын тонап алады. Бул болган нерсе. 9y6eKip алгаш барганда пелен малымныц жартысын 6epin етт1м дейдь Ke6i солай нзтеген. Ал Дожабек агалар барганда Деулетбайдьщ 6ip iHici калмактардьщ атаманы болып журген. Сол аркылы eei етшзш алады. Бул да болган окига. Калмактар шегарадан ете алмай турган казактарды атпен аралап, едемьедем1 Кыз-келшшектерд1 ецгерш екетед1 екен. Bip кун, eni куннен соц кан-сел ж ок кып кайтадан экеп тастайды. Бул т1р1дей елтару гой... Kyfteyi тур, ата-енес1 тур, олармен ешшм санаспайды. Бундай корлыкка шыдау сумдьщ кой. Осы корлыктьщ 6epiH окыган- нан кешн урпак шшкене ойлануы керек. Теуелшз- док аспаннан туспейтш нерсе. Тегшген кан, теплген тер, тапталган намыстан келш колымыз жетть Теуелшздш касиетть 9не, ата-бабац тэуелс1зд1п жок кезде KepreHi анау. Булар Кытайга еткен соц Уакытша ек1мет орнады. Олардын; бар 6iTipreHi - казакты 1здедь Кытайга « Б1здщ халкымызды отанына кайтар» деген ресми хат тушредь Олар кудаланбайды, тек жер1м1зге Кайтар деп талап кояды. Дытайга халык керек ж ок , уйдьуйд1 аралап турып, кайтарды. Keft6ipi туыстарымыз бар деп калуга тырысты. Халык аш, келе жатады да кулап тусед1, касына келш карасац, кулаган жершде жаны шыккан. Дайтуын кайтканмен, жолда тагы кырылады. Ерте кектемде кайтарган гой, 428

_________________________с/Иф1саЗы1дпъщ адамд(фм узынсары кезшде, жуанныц ж щ ш жерш , жйцшкенщ узглетш ашезек кезь Казак ары ауганда да, 6epi ауганда да сураусыз кырылды. Сершбай болыстыц Кекшейр деген айел1 ейгШ Кожеке батырдыц кызы. I Соны калмак таниды. Корнем шыгарма болса да ой- дан шыгарылган бейне ж ок, болган тарихты бурма- лау жок- Тек адамныц психологиялык дайындыгы, тарихи нэрселердщ психологиялык астарын ашу. Оны жазбау тарихка да обал, адамга да обал. - Бул такырыпка «Ж ау жагадан алганда» романы бастау болган сиякты. EKeyi де елец-алац уакытта казактыц бастан кешкен киын кезещн камтиды. Бул жалгастыктыц туб1нде зандылык бар дей й з бе? - Ол Кедес ук1метшщ орнауы туралы гой. Елу жасымда туган жерге деген борышым сиякты карап, жиырма кун мемлекетйк мурагатта отырдым, жиыр- ма кун Жаркенттщ мурагатында отырып кара- гам. Bepi тарихи нэрсе, Дутовты елйрген Махмуд Кожамияровтыц езш щ колымен жазганын окыдым. Жеке листоктагы улты деген жерге тараншы деп жазган. Далай барганы, канша адам барганын жаза- ды. Бул тарихи шындык. М е т ц мектепте 6ipre окыган Акжол Юсупов деген досым бар, соныц OKeci катыс- кан. Экесш кердш, екеймен сейлестш. Олардыц 6epiH наградтаган, кылыш берген. Кылыш асынып, тапанша устаганы yniiH «халык жауы» болып кететш заман болды. Бас кешпкер Кггэпбек ем1рде болган адам. Сахалинге айдалып кеткен Ултанбай туралы А.Чехов жазган. «Сахалин» деген очеркшде мунда мусылмандар да турады деп, аты-женш келйрген. Ол Kici елге оралган сок, баласы 3opin б1зде алгашкы ревком Myuieci болган. Туган туыстары Алмалыда, Баскуншыда турады. Тарихта шындыкка жетуден артык кызык жок- - Тарих тултбулацга салынган дейд1 тарихшыла- рымыз, жазушыларымыз. Bip сез1щзде «Саясат сагым сиякты сикыр нэрсе» деген ед1щз. Саясат ара- ласпаган тарихка кашан кол жетшзем1з? - Тарихты саясатта пайдаланбаган мемлекет жок- Тарихты саясаткер де, тарихшы да, акын-жазушы да 429

Odr/fтан Нфщкг-цпы__________________ пайдаланады. Б1здщ ата-бабаларымыз пелен деп ай- тады дегендер1 кейде ацызга айналып кетедь Аныз - тарих емес. Ацыз сол адамныц белгйп 6ip деу1рде бол- ганын рана делелдейдь Мысалы, Райымбек батырдыц тещрегшде ацыз кеп. Ацыз - дамыган e-ripix. Кейде адамга зиянын келиредц ацызга цулагы уйренш алган адамдар шындыцца сенбейда, тарихи шындыцты мойындамайды. Цаз1р Ш ыцрыс ханныц тещрегшде де солай. Т1леуберд1 Эбенайулы Ш ыцрыс ханды еш- цандай мацрол емес дейдь Сейз жуз жыл бойы ceHin келдис осыган, енд1 тарихшылардыц eei соны мойындарысы келмейдо. Еалым Зершбай Оразбай Ирандагы Рашиддиннщ ешшм кермеген тупнусцасын, аударып жатыр. Сонда ешцандай мацгол деген сез жоц. Ол могол деген сездщ цате жазылып кеткеш. Моголстан - Жетшу. Шыцрыс ханныц туып-ескен жер1 - Жетнзу. Оган царсы шыгу ушш иероглифа мен былай оцыдым, сен былай оцыпсыц деп айта алу керек. Б1зде оцыса да, оцымаса да «э, ол OTipiK» дей салады. Тарихты мецгеру медениетц тыцдау медениетц уйрену медениет1 кем. Бул тарихшылардыц езшде кем боп тур. Ал басцадан не сурайсыц? Тарихшы е зш щ пешн цурметтейтш, тарихца цасиетт1 деп царайтын болса, «Шынында 6i3 буран мен бермепшз, мына азаматтыц жазып отырганы шындыц шыгар» деп царау керек. Бул - тарихтыц алдында да, ата- бабаныц алдында да адамгериплш. «Бул сандырац» деп отыра беред1 Ke6i. Ce6e6i ол тарихшы емес. Б1зде «мен тарих гылымдарыныц докторымын, сондыцтан eripiK айтсам да шындыц болуы керек. Эбенайулы цытай тШ н бшмек TyrLni, жер елемнщ п л ш бдпсе де ол тарихшы емес, оны тыцдамау керек...» дегендер бар. Дадыргали Жалайыридыц тарихшы деген цужаты бар ма ед1? Дулатидщ де тарихшы деген цужаты болган жоц. М ше, осындай нерселердщ KecipiHeH айналып келгенде бш к дарежеге кетерглмегетм1з бипнедь Тарихшы, тарих деген оте цасиетй нерсе. Эр адам келйрген дейекке сыйластыцпен царау церек. Сонда тарихтыц бедел1 кетершед).. «Ойбай, ацын-жазушылар кебешп кеттц тарихшы болмаса 430

' да тарихты айтып жатыр» деп байбалам салады кейб1реулер. Дайта куануы керек. 0здер1 араласып, niKip таластыруы керек. Мен Жаркенттщ тарихын ; елдеб1р тарихшы келш жазады деп кутш журу1м I керек пе? Мен сонда туып-ecTiM, ж ердщ жайын бшем, i| ол мешмен 6ipre елмеу1 керек. Б1зде тарихты оцыту I нашар. Бул тарихшылардыц Herieri MiHi. Тарихты ■ иемденуге болмайды, тарих халыцтшк Халыцка : насихаттау керек, халыцпен акылдасып жасау керек. Тарих туралы тарихшылар гана сейлеу керек деген кагида жок. Тарихшылар кггап окымаса, 1зденбесе оган акын-жазушылар кшвл1 емес кой. KiTan окы- ганныц аркасында акын-жазушы болады. Ал тарих­ шылардыц Ke6i тек орыс галымдарын оцудан ас- пайды, ез галымдарымызды менсшбейдь Махмут Дашцаридыц аударылганына белен жы л болды. Тунган тарих. Соган niKip айткан eniKiMfli бйшеймш. Кггаптыц шпнде талай тарих бар, ру, тайпалардыц аты жатыр. Мына тайпалардыц аты пелен кезде , айтылган, 6i3 пелен кезде деп журипз, неге булай деп Аристовпен неге салыстырмайды? Букш ¥лы жуздщ ру тайпаларын айтцан, казак тайпалары жешнде айтпаганы жоц. Неге соны салыстырмайды? Эрине, ; тарих б1здщ Keci6iMi3 емес, 6ipaK оцимыз, керем1з. MiHe, тарихца белсене KipicnereH соц осындай болады. 0He6ip жылы Марат Тежин тарих туралы баяндама жасап едь Барлыц тарихшылар «енд1 цатырамыз» деп шулады. Сол шудыц нетижей цайда? Тежиннщ цызметщ ауысып едо, тарихшылардыц да м ш деп ауысып кеттк Эшейш 6ipeyre цолпаштап тарих жасайды. Тарих цаны тамган шындыц болуы керек. - Орыстыц отарында уш гасырга жуыц уацыт болсац та тш1м1здц дМппздо, ултымызды сацтап цалдыц. Улттыц e3eri елйз халык болса, жутылып кетер ме ед1? Осыныц e3i казак ymiH ерлш емес пе? - Дурыс сурак койып отырсыц. Теуелйздштщ алгашкы жылдарында б1здщ eni улкен тарихшымыз колхоздастыруды колдап макала жазды. Камал Смайлов м е т ц тарихты жазып журетш1мд1 окыса керек: «Бексултан осылай жазыпты, сен калай 431

( )п':пуи/м// / /jj/wскр-цлы__________ царайсыц?» дейдь «Bi3 улт болып калыстаспаганбыз* деген макала екен. «Отар ма едж, катар ма едж?» деген карсы макала жаздым. «Ленинпил жаска» шыкты. Егер улт болып калыптаспаган болсак, 1731 жылдан 1991 жылга дейш 260 жыл калай отаршылдыкца тетеп бердж?! Т1л1м1зд1, шегараны, ата-текй, психологиялык б1рлестшта сактап калдык. Сталиншц улт болу уш ш кажет деген бес ерекш елтн толык сактап калдык- Б1зде диалект жок- Шетел аскан казакпен ерк1н тус1 ш сетз. Т1л1м1зден де, бэршен айрылар едис. Осы макаланы Амантай Ахетов орысшага аударып басты. Улт болмасак, белек-белек журген кауым болсак, узак жылдык отаршылдыкка ешкашан тетеп бере алмае едж. Б1з ертеден улт болганбыз. Шыцгыс хан, Уйсш, Кек турж , Сак, Рун замены бар. Аргы ата-тепм1зден уйымдаскан хальщпыз, ейтпесе быт-шыт болар едж. Б1з сол улттык уйысуды дурыс бек1те алмай жатырмыз. Эу баста 6ipiKKeH елм1з, 6i3fli ipiTKeH кей ш п заман. Ата мен руга белшу - надандык- Б1з ру угымын белектеу уш ш колданамыз. Шыцгыс хан найман, керей, жалайыр, мерк1тт1 6ipiKTipin, мемлекет курган. Неге осылар 6ipire калды? Бершщ ата-бабасы турж болган соц жиналды. Анау тацгуттар кайта-кайта кетерипс жасады, ейткен1 олар тур1к емес. Отырар казактыц жер1 дейд1, Отырар Хорезм шахтыц жер1 болган. «Ш ыцгыс хан цазацтыц жерш киратты» дейдь Рубрук, Карпини, Марко Поло Кдзакстанга келед1, ешкандай кираган жер кермейдь Талдыкорганнан он eerie шакырым жерде Ешезен каласы бар. Соныц орны эл1 жатыр. Рубрук осы каланы «Сауда ж урш жатыр, едем1 кала екен» деп суреттейдк Каялыкка бардык, шетелден кепестер келед1 дейдъ Шыцгыс хан олар- ды циратпаган. Осыларды кергеннен кешн E6i же- лше урындыц дейдь К^ойлык дегенд1 дурыс айтпайды. Дурысы - Кайлык- Рубрук Кайлыкка келгенде «Енде Ш ыцгыс ханныц туган жерш керсетем деп 61зд1 он eKi кун тоцтатты. Ал оны керетш болсак, он бес кчттге аялдаймыз» дейд!. Ш етелдщ тарихшылары да, 61здщ 432

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с-А1<р1саЗы1(/11ыц ада, <j>м тарихшылар да жерд1 бглмейдь E6i, Сайдын жел1 кайда? Ж ер-су аттары тур. Bi3 далай мен бермей келгенб1з? B ip тарихты eiciHini тарих не жодда шыгарады, не делелдейдь Мемлекет ата-баба жерш щ устш де турган шацырад. Bi3 ата-бабаны сыйлаута THicni3. TypiKTep ауыз 6ipiKTipreHfle элемд1 билеген. 0дш Ахметов пен агылшын профессоры Америкадагы ундштердщ аргы атасы турш екенш делелдедЬ Бейбарыс атыныц туягы тиген Африкада жума MeniiTiH анщан. Аттила, Шынрыс хан Еуропага барган. Арыстан тараган урпадтыц уш баласы уш ауыл б1ржпешнше, теуелшздж мецг1 болмайды. Mauri болгыц келсе, мецп долдайтын бауыр табуыц керек. М е т ц ойым осы. «Эй, дуние-айды» жазгандагы мадсатым осы. - Жалпы, жастардыц галамтор элем1не eTin кете жаздап жургеш курдел1 6 ip меселе. Олар KiTan одудан алшадтап кеткен. Осыран далай келд1к? К епш ш к даз1рг1 жастар штап одымайды дейд1, ал осы жастардыц ата-анасы, ата-эжеш KiTan оди ма? Олар к1тап одыган болса, жастарды неге KiTan одуга тар би елемей д i ? - Б1здщ тусымызда ец кеп KiTan одитын Цазадстан болатын. Одан айрылып далдыд, е т т ш к е дарай. «Медениет жене турмыс», «Казадстан ейелдер1» жур- налдары ep 6ip дойшыныц дойнында ж уретш, дой барып ж урш , к1тап одитын. Кептеген орыстыц жастарын байдадым, жол дысдарту унпн KiTan одып отырады. Ол адамгершиик. KiTan одымаган адам жадсы маман болуы мумкш, б1рад адам сыйламайды, ата-баба, тарихты сыйламайды. Адшасын алады, тамагы тод. Адамга Keperi сол рана болса, жануардан айырмашылыры шамалы. Осы жолы Астанага бар- ранда датты ойланып келд1м. Тэуелшздшке жетке- HiMie осы ма деп кергитш He6ip найсаптар бар. Мен тац далдым. Астана-операны аралап керд1м. Ража- йып елемд1 аралагандай эсер далдырады. Тарихты одыганда пеленше патша салдырган сарай, мемле- 28-608 433

Ыкщ. тми Iliilvjfrb-iiMt____________________ кетш щ медениен деу1рлеген туста салган деп тавдай кагамыз. Сондай куш и мемлекет болган екен деп дэрштейлйз. Б1здщ Астана медениеттщ гажайып ошагы, гимараттардыц еркайсысы 6ip ескерткш . Ж уз жыл бурын теуелйздж алып, мемлекет курган елдер 6i3re кызыга да, кызгана да карайды. Жиырма бес жылдыц imiHfle калай салып алган деп тавдай кагады. Осыны 6i3 кетере алмай журген сияктымыз. Актамберд1 айткандай, осыншама бак-деулетн кетере алар ма екенб1з? Бипм, мэдениет, адамгерцйлш кетере алады, карын катере алмайды. Карын бугш ток. ертец жок- Осындай тербие беруден олкылыгымыз бар. Тарих - бйпмнщ анасы. вт к е т щ Ц екшейдк KaeipriHi салыстырады, болашакты болжайды. Кей адам «даяр аска - т1к касык», ештеценщ KaflipiH бйлмейдь 16-жылдыц кыргынын бымеген теуелыздштщ де Кад1рш бйшейда. Мен Heriei ейел, махаббат такырыбында жазам. Соньщ езшде де сыйластык туралы жазам. Кез келген зацныц Heri3i сыйластык. Берш бйпммен мецгеру керек. Сонда гана ipreMie мыкты мемлекет боламыз, аз болсак та, терезем1з тец халык боламыз. Ж е й ата мен шеж1ре - тарих, 6ipaK буны Kaeipri жастар дурыс тусшбедь Геродоттыц eei айтатын Анахарсистен бастауга болады. Аргы ата калып, бери атаны дерштеп кеткенб1з. Turn басы ашык нерсеш шатастырамыз. Алтын адам сак емес, уйсш. Уйсш, Рун, Кацлы 6ip деу1рде eMip сурген. Осыны уйсшге кимайды, рулык, тайпалык ауру мевдеп алган кейб1реудь Осыдан кутылмай мемлекет ныгаймайды. Басшылардын, Kefl6ipi тайпалык кезкараспен дерти, бул етек алып кеткен ауру. Окыган жастар осыны ж ою ы керек. Бйпм нашарлап кетй , осыны таратып тусшд1рмесек ел болмаймыз. - Бексултан ага, кец1лд1 алавдаткан, кекейд! тес- кен, жазылмаган дуниелерщ1з бар ма? Ka3ip не жа- зып журйз? — «Цызга кызыгу» деген ецпме жазып журмш. 1штарлык туралы толгау жазып журмш . BipiH-6ipi 434

________________________________________ оШр/саЗык/пыи, ткчдлры кере алмаушылык удеп барады. Надандыктьщ ец аскынган Typi. Бары жанган адамды кере алмаудан артык, медениетаздж жок,. 1936-жылгы кыргында кере алмастыктан 6ipiH-6ipi керсеткен. «Кызга кызыгудыц» да Heriei осы. Б1з сыйласа б1лмейм1з. БШ мдипк деген берш бшетш адам емес, бШ мдш ш медениетте. Ол медениет эуел1 басканы сыйлаудан басталады. Тарихты сыйлау - медениет пен бипмдийктщ басты белгкл. 0дол сейлейтш адам Кай ауылдан болса да, ол сенщ бауырыц болуы керек. 0дьлд1к мемлекеттщ Heri3ri тупказырына айналса, мемлекет сонда мыкты. - Шындыкты тура айтданьщыз ушш кеп рахмет! АСПАНДАЕЫ АККУ МЕН ЖЕРД1 Т1ЛДЕСТ1РГЕН 0CET Казак ауыз едебиетшщ аса кернект1 екип, хальщтыц шекс1з курметше беленген акын, гасырдан расырра жеткен ендер шырарган сазгер, аспан мен жердщ арасын жалгастырран еннп 0сет Найманбаев 1867-жылы агус (тамыз арапша - есет) айында туып, 1922-жылы кайтыс болган. Бул дерекке ден койсак, Всеттщ туранына быйыл 150 жыл, кайтыс болганына 95 жыл толып отыр. 0сеттщ екей Найманбайдыц карындасы Кулжа мацына узатылган екен. Соныц ауылына барган 6ip сапарында 0сет езш щ танысы Афари деген вдсшщ ушне соккан. Сол уйде Mycerip орнына алмас iuiin койып, соныц салдарынан 6ipep кунде каза болады. Сол Афаридщ улы 0бд1рауф аксакалмен мен Алматыда арнайы барып жолыктым. О Kici езше керек окигаларды жазып журген дептер- лерше карап отырып: «0сет 1922-жылдыц 26-июлшде (нплдеде) Кулжа мацындагы Уланбура жайлауында жерлендЬ, - деген мел1меттер окып бердЬ Жене 55 жасында кайтыс болганын да аныцтап окыды. Оран кудш келт1ретшдей менде де, баскада да eni6ip себеп жок. Акын Еабиден Кулахметов екеум1з 1983- жылы Бсеттщ улы мен кызын Маканшыра 1здеп 435

( H n f iiiu u i I iiij'H cke-цп м _____________ ___ барып, олардан да осы мел1метт1 растап кайткднбыз. Сондыцтан ацынныц туран жене каза болган жылын гылыми делелд1 мел1мет деп караганымыз орынды деп санаймын. 9сет кецес ешметшен корьщкан да, ол ек1метт1 жамандаган да жан емес. Оншейш казак ауылдарын аралап ж урш Ш ырыс Т уртстанда калып койган. Ол - хат таныган адам. 0лер алдындагы 6ip-eKi елецДн жазып калдырранына Караганда, ол 6ipa3 шыгармасын жазып та шырарран. Оныц ауыз адебиетш жазба эдебиетке жалрастыру жолын ралымдар ел1 анык-канык саралай койган жок- Алайда онык табигатынан суырып салма акын екенш ешшм жокка шырара алмайды. Оныц акындьщ мурасы вте мол. 9р жерде ер окирара катысты шырарран елецдерш былай койганда, одан калган дастандардыц eei 6ip шогыр. 0сеттщ бЪймда акын болтаны дастандарыныц тацы- рыбынан да анык байкалады. А.П ушкиннщ «Евгений Онегшн» казакша жырлауы оныц талрампаздырын да танытады. Пушкин шыгармаларындары адамгершьлш пен турмыстык жардайдыц терец сырын, оны бьпудщ казацца да кажеттагш ол тамыршыдай тусшген. Су- шспеншипк сез1мнщ астарында жатцан елеуметтш жардайлар мен адалдыц адамдыцты баралай бьпген. 9сет орысша бшген деген дерек жок. BipaK оныц уйез тьлменпмен дос-жаран болраны, Пушкин шы- рармасын сол аркылы оцытып бьлгеш жайында есте- листер бар. Демек 9сет Пушкинд1 аудармаган, оцира жел1с1 бойынша e3i жырлап шыццан. Орыс-казак едебие- тш щ Абайдан кеш н п насихатшысы 9сет болганын осы жардай анык ацрартады. 0сеттщ «Француз» атты да циса-дастаны бар. Соган Караганда, ол - белгип дережеде елем едебиетшен Кулагдар болган адам. Оран косымша делел - оныц арап едебиетшен у л й алып, «Агаш а т», «Барат кыз», «Ж емсап», «Ш еризат», «Селица-Семен» сеюлда киса- дастандарды шырарды. Оныц «Мыц 6ip тун» хикая- ларымен таныс болганын «1нжу-маржан» еншш кайырмасы да делелдейдь Онда ол: 436

__________________________________с/ИфсаЗык/иьщ адамдсфы «Сейфы М алы - Жамалдай, Бейнетще квнсем-ай! К,озы Кврпеш -Баяндай Bip молада влсем-ай!» - деп, шыгыс пен казактыц ейгЪй рашыцтарынша румыр кешуд1 арман етеда. Жалпы, кез келген енер адамы оцымай-бшмей, 1зденбей, езгенщ жацсы-жаманын естш -биш ей, ез- езшен жан-жак,ты талант болып калыптаса коймайды. Эсеттщ букш румыры сорэн делел. Ол - ен мен жырды ермек к,ылу упйн рана емес, елдщ кеш регше ш м мен бипмнщ, ак,ыл мен парасаттыльщтьщ денш себу yniiH айтып еткен акын. Бул женшен ол Абаймен ундес, максаттас. Ауьщ-ауьщ Абайдьщ атын атап, оны езше унем1 улы тутып отыратыны TeriH емес. Эсеттщ «Кешубай» атты дастаны - таза казак eMipiHe арналган шыгарма. Эдш дш й ацсаран Эсеттщ улттык арманы бул шырармада ете ашык керши; береди Елш щ камын ж егеш ymiH орыс шенеунштерше жазыцты болтан Кешубай патша арзамныц езшен рана колдау табады. «ЫПркш-ай, сондай ед1п заман болса!» - деген Эсеттщ арманы кулл1 казактыц ар- манымен астасып жатыр. Бул шыгарма - Эсеттщ аза- маттык бшк тулгасын танытатын шыгарма. Оныц «Уш ж ей м к ы з», «Уш баланыц ецпмеш» атты кисалары да шыншылдьщ, эдш дш , адалдык секицц адамдык касиеттерд1 ардактайтын туындылар. «Уш баланыц ецпм есш деп» уедеге 6epiK кыз окигасы Секен Сейфулиннщ «Кекш етау» дастанында да жырланады. Бул ундестжтщ тубш де таланттардыц niKip торысы жатыр. Суырып салма акын бола турып, Эсет шырармаларын жазып та тараткан болу керек деген ойдамын. Эйткеш ол - сауатты, мусылманша хат таныран адам. 1983-жылы Сулеймен Эбдшдэев деген Алакелдш аксакалдан Эсеттщ б1рнеше дастанын жазып алдым. Сонда байкараным: Эсет дастандарында белендей 6ip 6ipiHeH алшак жаткан нускалар жок- Демек жаттап алушылар 6ip кезден рана жаттап алган. Олай болса, 437

vekcymm 9j^ojcefcM^u_______ ______ ол дастанды 9сет жазып шыгарган болмай ма? «Балуанга оцы да 6ip, солы да 6ip» дегендей, веет суырып салып та, жазып та жырлай берген деген ойга осындай жагдайлар ерш йз итермелейдь Ауыз едебиетшен жазба едебиетке кешу ypflici де еей п 6ipTe-6ipTe жузеге аскан рой. Шабыты келген заматта немесе iuiiH ешнйп ертеген сетте Всеттщ Terin-Terin салатын текпе акын екешне оныц «Акырры се з», «Цисмет», «Кемшрбайдын, кещ- лш сурауы» деген елецдер1 мен «веет пен Ырысжан- ныц айтысы» атты киса толык делел бола алады. «Болж аусыз осы екен гой влЬм деген, Кцнбцрын кврге келт квртбеген. Артыма евз цалдырмай ала KemmiM, К,аптагы дан сыяцты себЫмеген. Т1рлштпщ цызыгына цызып жцр1п, Aii к,айга ifайран даусым ерЫбеген», - deyi мен «Аспандагы ай бгрдей ме жцлдызбенен? Ш ын камшэт mepi 6ip ме щндызбенен? Ж олыцпай т ецдест е жцрген цнасымды, К,оцыр к;аз жапалацца Ш нбеген», - дегенд1 салыстыра Караганда, тегшген елец мен теплген уйкаска ержшз так каласыц. Айтып отырган адам емес, даяр сезд1 актара салып отырган керемет сыякты. «Ертец жазып, бцрешн 6imipeM деп, Баянсыз т1ршШкке сенуменен», - деп екшгенше Караганда, Эсет елещц жазып та шырарды дегеш ю з делелд1 болу керек. 03i жазбаган адам «жазып» дегенд1 аузына алмас ед1 деп ойлаймын. Ш еберлшшщ шыцына жеткен мундай шыгармалар В сетй ешкашан елй р м ейй ш - акикат. А йтыс - суырып салма акындардьщ енер жарысы. Акындык шеберлж пен айта бж етш кабш ей сына- лады. Айта бшмесе, кате басса, жаксы акын да жещ- лю табады. Сондыктан айтыска аз туспеген Веет б1рде жецген, б1рде жевдлген. Жецген кезде жаксы акын, жещлген кезде жаман акын болмайды, акын - барлык кезде де акын. 438

-АЫмЗы{дпыц адямдары «веет пен Ырысжанньщ айтысы» деген писаны кеппплш Эсеттщ айтысы деп багалайды. Мен оны киса деп бглем. Оныц мен1: бул ем1рде болган айтыс емес, осылай айтыстыц деп всеттщ eei шыгарган туындысы. Жалпак тшмен айтцанда, бастан-аяк, ез шыгармасы, ешцандай да Ырысжанныц катысы жок- Б1ршппден, Ырысжан атты акын кыз ем1рде бол- маган. Ондай ацынды шыгармада аты аталатын Шашубай да бшмейдк Екшппден, ол цисадагы цолтацба бастан-аяк тек Эсеттшь Сез саптау да, тапкыр жумбак пен uieniiMi де - 6epi Эсеттщ 63iHiKi. Ырысжанга твн-ау дегендей ерекшелш жок- Унйнпйден, ол шыгармага «киса» деген атты Эсет­ тщ e3i койган. «Киса» дегеш - ез шыгармам дегеш. 9сет eMip сурген заманда дел мундай керкем шыгарма казак едебиетшде кездесе бермейдь Эсеттщ аса талантты акын болганына соныц e3i де айгац- 9сет Kepi6aft Сасанов деген акыннан жещлген. «Ацдамай сейлеген ауырмай елед1» дегеннщ кебш киедь Кер1байдыц домбырасын «ку агаш» деп калады да, аузынан шыгып кеткен сол кате сез тубш е жетедь Айтыскан адам акындьщ шеберлшпен коса айта бшу, карсыласынын, м ш ш таба бгпу секшд1 касиеттерд1 мецгеруге т т с деу1м1зге бул - накты делел. 9сет пен Семет тере жазып айтыскан. Алайда ол жазбалары сакталмаган. Элеуметтш меселелерд1 Эсет- т1д жет1к бшетшше жене халык мудесш ойлап журетш адам екенше бул айтыс кудшыз кез жетшзедь Эсет пен Арап акынныц айтысы да осы тектес. 9сет пен Бактыбай айтысып, eneyi тец тускен екен. Айтыстан кешн Маман би Эсетт1 ауылына шакырып, 6ipa3 уакыт конак кылып, сый-сыяпат керсетедь Солай болганын Ибрагим Есенгулулы Маманов агамыз жумыс орныма арнайы келш айтканы бар. Жене муны жагалбайлы Теребай акын да езш щ Сарамен айтысында растайды. Оныц айтуынша, Эсет пен Сара да айтыскан. Э т ш ш к е карай, ол айтысты euiKiM есшде сактап калмаган. 1лияс Ж ансупровтщ Эсет акынныц елецдерше деген айрыкша ыкыласы осы кезецде ауган-ау деп ойлауымызга тарихи непз бар. Бала 1лияс Эсетт1 сол деу1рде керген де болу керек. 439

(h7.< // warn //'///■ » ^ /• //■ - // //< /_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Эсет Мвликемен, Дызырмен, Далимен айтыс-цац- тырыстары оныц халыц арасында цоян-цолтыц ара- ласып eMip сургенш керсетедк Эсет талантыныц айрыцша 6ip саласы - внш ьлт мен с а зге р л т . Онын; ацындыгы цаншалыц айрыцша болса, с а зге р л т де сондай. Внпшпгш б1здщ заманы- мызда Кенен атамыздан езге ешшм тывдап кермеген, сондьщтан оньщ вн ш ш гш тек кещл кезбен рана шамалай аламыз. Ал са зге р л т тек тацдантады. Ец eftrini эш - «1нжу-маржан». Ол Ceri3 сершщ «ГауИартас», «Еайни», Ацанныц «Сырымбет», Естай- дыц « Дорлан» сыцылды сацлац ендердщ цатарында турады. «Сэулем, с е т сарындым», «Сагынбасца не шара?» - деп ah уратын цайырмасына б1здщ энпплер айтып журген сез, эрине, уйлеспейдк Дэнеш арамыз- дыц айтуындары тел м этшш Денеш аганыц кенже nieKipTi Нуржан Жанпешсов цана айтып жур. Элещнен адасып журген цазац эндер1 енер тарихымызда epin журген соц, оран да уйренш кеттш цой. вк ш ш ш е царай, Эсет ендершщ шыру тарихын зерттеп журген галым б1здщ енертану рылымымызда eeipre байцалмайды. Сондыцтан эндерш «мынау цыз- ра арналган», «мынау ем1рдщ етпел1 екенше арнал- ран» деп цана жштеп журм1з. Оныц эндерш арнайы зерттеудац кемпйн екеш соншалыц, цазац енершщ 6ip сацлары Манарбек Ержанов шырцаган «Ыррацты» эшн ел1 кунге 6ipece «халыц эш » деп, б1реулер «Б1ржанныц энЬ деп адасып журм1з. Ол, шындырында, Эсеттщ «Ыррацты» дейтш эш . «Ацтуйрын цус цолымда зыр цацты ма? » - деп басталатындыцтан, «зыр цацтыманы» «сыргацты» деп шала естш шатасып журм1з. «Улкен А рдац», «Kinii Ардац», «Мацпал», «Доцыр цаз», «Дарагез» сынды эндер1 - б1ршен 6ipi еткен туындылар. Сулу цамшыныц сындарлы ер1мшдей. Эсеттщ «Дисмет» эш де «Ыррацтыныц» кебш KHin жур. Жуйел1 зерттеудщ жоцтыгынан Манарбек пен Еарифолла агаларымыз шырцап кеткен «1смет» («С м ет») 0Hi мен Дэнеш ага аргы беттен алып келген «Дисмет» em eKeyi 6ip энш ц еш басца нусцасы екенше эл1 кез жетшзе алмай келем1з. Адамга сенбейтш 440

cMpjcaSwignwn admdajn j галымдар неге олардын, уксастыгын арнайы аспаппен :}! салыстырып тексермейд1? 1950-жылдардын; саяси науканында «Смет» ешне | Иса жаца метш жазды да, метш ш щ белектЫ ащц де J белек кылып ж1бердк Оны 6ip ен деп 6ipiKTipMey - енерге кыянат, онымен катар Эсет шыгармашылыгына j кыянат. Эсеттщ «0тт1-ау дуние» атты eHi болганын, оны Денеш ага ез1 уйретш кеткенш Нуржан Жанпешсов 2017-жылдыц 26-кекегшде Денеш аганыд кйчэбшщ fi тусаукесершде алгаш рет айтып, Ыкылас атындагы улт аспаптар муражайында журтшылыкка шыркап бердь Соныц e3i де эл10сетт1 зерттеп болмаганымызды бьпдаредк влецнщ уйкасын теплтш , свзден сез суырып, кемейше агыл-тейл келш турган елецд1 азар айтып улгерш жаткандай жыр тудырган Эсет: «Абайдай арт жагына свз цалдырып, Жа 1(сы edi-ay, эттеген-ай, влу деген! Зымырап бэйге атындай ете шыцты, Ж абыгып корт edi квщл неден? десе, жас талап куншде одан у л й алган 1лияс: «Алатау кцй т ыцдады ауылдай боп, Тас балцып толцып жатты бауырдай боп. Аццылдап алтын кцрек домбырадан, Ццйып тур жазгы жылы жауындай боп, - дейдь 1лиясты окып, оныц агыл-тепл жыр актарган журегше бас иген Мукагали: «К,ызым болсац, цырымда ццралайсыц, Улым болсац, цлы 6ip мурадайсыц. Естисщ бе, eci жон; ей, дуние, М енен неге cyuiHuii сцрамайсыц?, - дейдь BipiHeH 6ipi Lnin вкеткен жыр ул гМ б1здщ заманга жал-куйрыгы сузипп, есем калпын сактай жетштк Эсеттщ туганына 150 жыл, каза болганына 95 жыл етсе де, енершщ жалгасып келе жатканына mynip дейм1з. 441

<II 1.1If nun// /hfjiн ri. г-/£/ы____ _________________ _____ МЫРЗАТАЙ AFAFA САУАЛ Курметй Мырзатай ага! Бул сауалымды «Егеменге» жолдап ед1м, жолы болмады. Ерк1н ойлы гезеттщ кажет екешне тагы да кез1м жеттЬ Галым, устаз, мемлекет кайраткер1 Мырзатай Жолдасбековт1 бул кунде жалпак журт бЫедь Ал мен б ш п кана коймаймын, жаксы керемш. Цазак мемлекеттж университетшде ci3 6i3re казак ауыз едебиетшен дер1с окыдыныз. 6з1м1здей енд1р жастыц соншалык берше, кэшп кешпке тусш окыран flepiciH зешн сала тындадык- 9серл1 сейлейтшйз, есершш устаз ед1щз. Б1здщ бипм ацсап турган кек1репм1зге суйсш е айткан ауыз едебиетщ1з ата-бабамыздыц ак батасындай сщ ш калатын. ByriHri б1здщ дережем1зде, сез ж ок, сол леб1зщ1здщ табы жатыр. Биыл сексеннщ ceHripiHeH айналацызга Ата болып карап отырга- ныцызда, устаз агага шэщрттж , ш ш ш , бауырлык тш ек тесттм д1 шын журектен бйвдре отырып, «6м1р жасыцыз узак болсын, ага!» - деймш. Баягы e3ini3 окыткан халык ауыз едебией жайында niKip б1лд1рш, езщ1зге сауал коймакпын, ага. Мемлекет imiHAeri гылыми меселеш й здщ алды- цызга коймаганда, енд1 ш мнщ алдына коямын? Сезд1 казак «ауыз вдебиеп» деп айтатын, баскалар «фольклор» дейтш гылым саласына не жататынын еске тущруден бастайын. Оньщ кыскаша гылыми тужырымы мынадай екен: «А уыз едебиетше жататын шыгармалардын 6epi де ауызша шыгарылып, кепшшшке ауызша айту аркылы тараган. Ауыз едебиетш тудырушы жене оныц neci - халык-•• А уы з едебиет1 мен жазба едебиеттщ ездерше тен айырмашылыктары да бар. Б1ршцпден, ауыз эдебиетшщ алгашкы улплерш шыгарган авторы б е л п и з болады. Екшнпден, ауыз эдебиетшде 6ip шыгарманьщ элденеше нускасы (варианты) кездеседь Уипнипден, ауыз едебиетшде калыптасып дестурге айналган дагдылы сездер мен сейлемдер, сез TipKecTepi, туракталган уксастык. уйкастар жш 442

___________ ____________________сДЫ саЗм,1диыц adm dajm цолданылады. Тертшииден, ауыз эдебиетшде б1рнеше енер (эн, куй, би, сахналык. кершштер, т.б.) косылып журедь* («Казак совет энциклопедиясы», 1-том, Г 1972. 580-бет). Енд1 казак ауыз вдебиет1н осы цагидага сэйкес I\", карап керешк. Оган неп з кылып «Медени мура» : багдарламасы бойынша М. Эуезов атындагы едебиет жене енер институты шыгарган жуз томдык «Бабалар сез1н» алганымыз жен шыгар. Ci3 де, 6i3 де - 6epiMi3 б1лем1з, кецес заманында 61зд1ц галымдар орыс едебиет1 мен тш ш е тен кагида- ларды казак едебией мен т ш н е де келсш-келмесш колданып бакты. бкш и пке карай, сол сокыр колдану теуелйздш алган соц да едебиет1м1зге KecipiH ти п зш отыр деген ойдамын. Устаз ага, соным дурыс па, бурые па, ел алдында ойыцызды ортага саларсыз. Ауыз едебиет!н1ц макал-мэтел, жацылтпаш, ертей, кара елен; (частушка), халык ендер1, жумбак сек1лд1 турлер1 орыс халкында да бар. Сондыктан олардыц 1j тещрепнде белендей туйтк1л ж ок. Меселе жырлар мен жырларды тудырган суырып салма акындар : тец1репнде. Орыс эдебиетшде де сказительдер1 болган, 6ipaK Мурын жыраудай, Жамбыл мен Нурпешс Байганин, Сег1з cepi мен Эсеттей, тагы баскалардай 6ip кеште 6ip жырды суырып салып айта салатын акындары бола койган жок- Сондыктан оларга жарайтын ауыз ] эдебиетшщ кагидасы казакка да жарай бермейд1 гой, | ага. «Бабалар сезш щ » 6epiH мысалга алмай-ак, халкы- мызга кец тараган «Козы Керпеш-Баян суду» мен «Кобыланды батыр» жырларын ауыз едебиетшщ жогарыдагы кагидасымен саралап керешн. «Козы Керпеш-Баян сулу» жыры 2009-жылы 54-томда 6epiflinTi. Гылыми тус1н1ктемеге Караганда, жыр 1878-жылдан 6epi белгип кершедь Бул жырдыц одан бурын да, кей1н де ауызша айтылып келгенше ез басым кумен келт1рмейм1н. Бул жырды ауыз едебиет1не жаткызуга болатын шыгар деп ойлаймын. Алайда жырдыц Казан цаласында eerie рет басылган 443

firing шми Jh iljijti'h '-цлы_______________________ осы нускасы Мен Жанак акын жырлаган нускасын 6ip топка, ягни 6ip категорияга жаткызып карауды гылымныц KeMicTiri санаймын. Неге деййз гой? б й т к е т Цазанда сей з рет басылган жырдыд авторы бел йй з жене ел арасына ауызша айтылып таралган. Ал Жанак нускасы - ел арасына ец кед тараган нуска. Ол да ел арасына ауызша тараган. Алайда бул жыр гылымда неге «Жанак нускасы» деп аталады? Ce6e6i оны Жанак акын жырлаган. Былайша айтканда, бул нусканыц авторы - Жанак. бй тк еш Жанак акын «Козы Керпеш-Баян сулу» жырын елдешмнен жаттап алып айтып отырган жок, елдешмнен ecTireHi бойынша жадалап, ез елед1мен айтып отыр. Жене ол муны суырып салып шыгарган шыгар деп ойлаймын, алайда оныд арапша хат тануы да м умкш деп санаймын. Суырып салып па, жазып па, далай шыгарса да, ол екд1 жырдыд авторы емегенде Heci? Жогарыдагы кагида бойынша, ауыз едебиетшщ авторы белйслз болуы керек дегенд1 басшылыдда алган б1здщ галымдар «авторы» дегенд1 «нускасы» дегенмен алмастырып отырган болу керек. Ел аузында айтылып журген адыз едйм е бойынша Себит Муканов «Сулушаш», Иса Байзаков «Акбепе» дастанын жазды. Жанадтыд олардан кандай айырма- сы бар? Bip айырмасы: Жанак жырды суырып салып айтдан болу керек, ал Себит пен Иса жазып шыгарды. Екшнй айырмасы: Ж анадтыд суырып салып айтданын езгелер жаттап алды да, айтып журд1, ал Себед мен Исаныд жазганын хат бшетш 6epiMi3 одыдыд. Сонда, ага, авторы белйс1з мадал-метел, ертей, дара елед, жумбад пен жацылтпаштардыц касына апарып беленбай нускасы бар «Козы Керпеш-Баян сулуды », «Кыз Ж 1бекй», «Алпамыс батырды», «Кобыланды батыр» мен «Ер Таргынды», тагы басда- ларын ауыз едебиетшщ 6ip тобына тогыта салганымыз гылыми саралаудыд, ж1ктеуд1ц, топтаудыд, ажыра- тудыд шалалыгы емес пе? Авторы бел йй з шыгар- ма мен авторы белйл1 шыгармалардыц 6ip-6ipiHeH 444

айырмасы жоктай-ак жалпылай ауыз едебиетше 1 жаткыза салуымыз ез едебиет1м1здщ езгешелшш J ескермеу, белюм, бшмеу емес пе? j Tinri баска жырды мысалга тартпай-ак кояйын, ез замандасымыз Illeicip Эбенов «Козы Керпеш-Баян сулуды» езшше жазып жырлады, 6ipaK КУДай сактап, J оны ауыз едебиетшщ ул псш е жаткызбадык. BipaK, ; шындап келгенде, Жанак пен Шешрдщ авторлыгында кандай айырмашылык бар? j TTTaKip Эбенов автор болганда, Жанак неге автор- лыкка жарамайды? Bia ескермей келген, алайда ескеруге т ш с тагы 6ip гэп бар, ага. «Ж анак нускасы» гой хатка тускенше ел арасына ауызша таралып к е тй , сондыктан оны ауыз едебиет1 деуге какымыз бар. Ал ещц осы жыр- дьщ Meinhyp Ж усш жырлаган «нускасын» да ауыз едебиетше жаткыза салганымыз калай болады? Мешекец - жазба акын, суырып салма емес. Оныц жырын езгелер ауызша жаттап алып емес, жазбаша Kemipin алып кана тарата алмас па? Жене ол нуска 1964-жылы гана Ленинград мурагатынан табылыпты. Ол, мен1цше, ауыз едебиетшщ нускасы емес, Мешекен,- HiK тел шыгармасына жатуга THic. Солай емес пе, ага? Элде мен ауыз едебиетшщ елдеб1р жагдайын ескермей отырмын ба? Осындай авторы белгШ «нускаларды» жогарыдагы кагидамен 6ip корага тогыта берсек, 61зд1ц ауыз едебиет1м1з жуз том емес, елденеше жуз том болады. «Бабалар сез1н1ц» 55-томына да «Козы Кврпештщ» езге «нускалары» енштп 35, 36, 37-томга енген «Кобыланды батыр» жырыньщ да жай-куй1 осындай. Мунда да К. Еламанов eai жырлаган «Кобыландыга» e3i автор бола алмапты. Жогарыдагы кагида бойынша, айтыс та ауыз еде- биет1не жатады. Эрине, колма-кол суырып салып айткандыктан, елге ауызша айту аркылы тараган- дыктан, солай атау орынды да шыгар, 6ipaK, ага, «ананьщ нускасы», «мынаньщ нускасы» деген дагды

'(/dr/fi//MH yjgjztfcehM jm ___________________________ м ун да д а а й ты сты ц и есш ан ы ц тауга KecipiH типзш кеде жатыр. Маселен, мен ез басым «Эсет пен Ырысжанныц айтысы» дегенд1 ем1рде болган айтыс деп тусшбеймш. Ол - киса, жыр жанрыныц 6ip Typi. Ол айтыс - Эсеттщ 03i шыгарган цисасы. Ягни оныц авторы - 9сет. Ырысжан деген акын кыз казацта болган емес. Улбикенщ айтыстары мен бул айтыстыц арасы жер мен кектей. BipaK б1здщ гылым eKi айтысты да 6ip улпге жаткызып келедь Ал енд1 «Б1ржан мен Сараныц айтысын» мулде ауыз адебиетше жатпайды деп санаймын. Б1ржанныц Жетк:уга келгеш, Сараны ауылдастары мен аткамшер- лершщ Б1ржанмен айтысуга кещцргеш - 6epi рас. BipaK ол айтысты еш ю м жаттап ала коймаган жене айтып та журмеген. Бершщ жаттап алып айтып жургеш - Жус1пбек Шайхысламулыныц жазган кис- сасы. Сондыктан 6i3 окып журген «Б1ржан-Сара айтысы» - ауыз едебиетшщ Ж усшбек «нускасы» емес, Сараныц вз аузынан естшен оцига бойынша Ж усш бектщ e3i жазып шыццан цисасы. Bi3, жалпы, Ж усш бекке ете обал жасап журм1з. Е йщзде болар, 6ip кезде оны «урлыкшы», «Кыз Ж1бектЬ мен шыгардым дейд1 уялмай-цызармай деп те сектж . Еылымныц даму кезендершде ондай артыц-кем айтылып кететш niKip болып жатады, дегенмен дами келе гылым ез агаттыгын ©3i Tyeeyi де THic. ByriHri дамыган гылыми кезцарасца салсац, Ж усш бектщ айтцаны - шындыц: «Кыз Ж1бектщ» 6i3 суйсш е окып журген нускасын жырлаган, ягни «нускасын» жаттап жетшзген емес, езшше жазып шыккан авторы - Ж усш бек Шайхысламулы. Оган коз жетш зу yuiiH, ол жариялаган «Кыз Ж1бекй» кайта оку цажет. «Кыз Ж1бектЬ алгаш жырга айналдырган Сепз c e p i екен!н оныц iueK ipri Ж аяу Муса да, Сепз сершщ немере iH ici Сапаргали да, Сапаргалимен дос болган Нуржан Наушабаев та айтады. Сепз сершщ ейел1 446

____________________________ сЛ {ф гЗ ы ^и ьщ а<км/)гфы >ысбике «Козы Керпеш-Баян суду» жырын Сейз i eKi нускада eKi марте жырлаган дейда. М е т ц ойымша, орыс едебиетшде де, б1зде де i: бар ертегшердь тагы баскаларды ауыз едебиетше .} жатцызганымыз жен-ак- Ал бул кагиданыц аясына || сыя коймайтын, н е й белгШ , ягни суырып салып i| айтатын акындардыц халыкка ауызша айтылу i| аркылы жететш шыгармаларын да ауыз едебиетше жатцызганымыз ацицатка кайшы келе ме, келмей ! ме? Оларды 6i3 бугшге дешн «халык ацыныныц шыгармасы», «халык композиторыныц» немесе «халык сазгершщ шыгармасы» деп, ал оныц иелерш «халык акыны», «халык композиторы» немесе «ха­ лык сазгерЬ деп келдйк емес пе? Ал егер халык акындарыныц шыгармаларын ауыз едебиетше жаткызбасак, ол жазба едебиетке де жатпайды, сонда ол анаган да, мынаган да жатпайтын кандай эдебиет болады? Сондыктан жалпы ауыз едебиетш «халык ауыз едебиетЬ> жене «халык акындарыныц ауыз едебией» деп eKi топка б о л т карасак, казак едебиейнщ езше тен ерекшелМ айкын KepiH ic бермес пе ед1, ага? Сонда халык акындарыныц айтысы да, шыгарма- лары да - 6epi ауыз едебиейнщ цазакка тана тен 6ip саласы болар еда. вйткеш айтыс дегешм1з ауыз едебиейнщ 6ip жанры жене Heci, ягни авторы белгйп шыгарма. Егер осы тужырым бойынша сараласак, онда «Козы Керпешй» жырлаган Жанак акын мен «бтеген батыр», «Сураншы батырды» жырлаган Жамбыл акынныц ауыз едебиет1не катысы б1рдей емес пе, ага? Ал б1рдей болмаса, айырмашылыгы неде? Ага, мерейтойыцыздыц карсацында ез1мд1 ойлан- дырып журген жагдайды ортага салдым. Тек екеум1зге емес, ел!м1зд1ц едебией мен медениейне катысты жагдай болган соц езгелер де ойлансын деп ойымды йзге баспасез аркылы жолдадым. Айып етпесыз! 447