Б. Нұржекеұлы. т15

Ъвтртан Нф/секе^цт_________________________________ Барсам, Баспа комитет! терагасыныц орынбасары М укан М амажанов деген агамыз да сонда екен. Терага Ш ериаздан Елеукенов ага жок- Сезд1 А хм етел иев бастады . Байларды, хандарды мактаппын. TinTi А лаш ордаш ылар туралы ж азыппын cipe, алаш ордашы деп М укамеджан Тынышпаевты айтып отырган болу керек. Ол с е з ш аяк,тай бере М ам аж а н ов Lnin екетта. «М ундай идеологиялык, Tepic nhcipfleri кггеп жазган адам ж астар баспасында бас редактор болып отырмауы т ш с » , - деген кес1мд1 усы н ы с ж асады . - М ен к1теб1мде еш кан д а й OTipiK ж а зган ж ок п ы н , Ж етю уды ц еж елден казак жер1 екенш гана делел- дед1м», - дед1м. О нымды А хметэлиев кулагына да кы сты рган ж ок- Бас редакторлык орынды босатыцыз деген буйры к бердь - К ы зм ет керек болса, ала бер1ццер, 6ipaK ттеб1ме Киянат жасамацдар, - деген болдым. Келд1м де, баспа кы зм еткерлерш жинап алып кош тастым да, туе елетш де ж ум ы с орнымнан шьщтым да кетт1м. К еп ойлады м. А кы ры таптым. М уны уйымдастырган ад а м д ар д ы ц м а к с а т ы к ы зм е т т е н м е т KeTipin, орны ма ез адамын кою. B ip ай ма, ж арты ай буры н ба, Сагынгерей Бейменов деген оры с толд! 6ip ж т т баспадан тускен а р ы з б о й ы н ш а м е ш к е л ш TeK cepin к етк ен . Ол тек сер у д щ ce6e6i Kici к ул ерл ш еда: мен кол асты ма ез жерлестер1мд1 ж инап ж аты р екем, т.с.с. Ш рш пйден, кы зметке адамды мен алмаймын, деректар Ц.Найманбаев алады. Мен ш ыккан ш п - тердщ сапасына жауап берем. Екш ппден, ез жер- лестер1м1здщ кггебш ш ыгары п, Батые Цазакстан жагынын, авторларын ш ыгармайды екем. К урмангазы М устафин деген жазуш ы баспаныц аударма бел1мш баскарды. «Орал enipi» гезетш щ сол кездей редакторы на ж аца аударма бермей койга- ны м рас ед ь в й т к е т ол ж ы л сайын ала беретш , ал аудармасыньщ сапасы да онш а емес. бйгйп жазушы- лардыц езш е де аударма жетпей жататын. 250

I ___________________________________ <^Уу1саЗы1дг1ыц adm dafm ! С агы н герей ба сп а н ы 6ip к у н б о й ы т ек сер д ц 6ipaK не тап ца н ы н , не тап п аган ы н маран ай тп а д ы . BipaK, ол ; да ары зш ы лдардын; Kicici, с о л е щ р д щ а д а м ы ек ен ш |6ijiin алдым. кггеп ш ы рарганы м ды , канша Данша, кашан каламакы алганымды - берш бугалтырдан аныцтап алды. Сагынгерей оры сш а елец ж азатын, б1здщ баспа- ||дан 6ip KiTe6i ш ы ц ц ан адам ед1. Т а ц е р т е ц к ел ген д е: «Соцынан езщ е ж ол ы гам », - деген-да, б1рац ж олы ц- пады. Мен кутш оты рсам, ол кетш цалыпты. Соныц езЬац е д е т уйымдастырылган ш тщ ауанын танытады гой. Дурмангазы М устафин усы ны п, мен аудармасын жоспарга енпзбей цойган «Орал ещр1» гезетш щ редакторы Б. Далабаев деген 6ipey болатын. Керген адамым емес. Алайда оныц ацш ацумар ж ан екенш кейш , 1986-жылы «Социалисйк Дазацстан» гезетш ен 61лд1м (1 6 .0 1 .8 6 ). Онда «А у д а р м а га ц у м а р л ы ц аста- рында не бар?» деген мацала басылды. Сол мацала- ныц айтуы нш а, Далабаев м ы рза ез1 басцары п о ты р га н об ы л ы сты ц г е зе т т щ 6eTiH ез1 ауд ар ган штептерден босатпай жариялайды екен жене кебш е аудармашыныц ш м екенш жазбай цояды екен. Ацшага цумарлыцтыц сырын мацала осылай еш ке- релепй. Даламдас Дурмангазыныц аудармашысы сондай адам болып ш ыцты. А ры зды ц ш ыццан ауы- лын соган царап мен де аныцтагандай болды м. Б1рац !ол жайында куш бугш ге дей1н Дурмангазыга да, ;басцага да айтцан емесш н. Айтцанмен, артта цалган i icTi цайтарып екеле алмайсыц гой. С. Бвйменов тексерш кеткен соц барып м еш Орта- лыц Комитетке Амангелд1 А хметелиев ш ацырган гой. | Сол ш ацырыстыц аягы цызметтен кету1ммен ты н ды . М ен ез1м нщ iciMe е к ш ге м ж о ц . О ндай кггеп , ондай тарих дел кез1р цазац халцы на керек деп ойладым. Олар Дабанбай, Бегенбай, Н аурызбай, Абылай, Вбшцайыр жайында «Ацтабан ш убырынды, Алцакел сулама» туралы бшмегендерд1 кез1м керш , цулагы м ecTin ж у р г е н д ж те н , ал О рбула ц ж евдш 251

шсс^тан '.НфЖ.еке-цлы_____________________ ж а й ы н д а м у л д е м агл у м ат ж о д е к е н ш к в р е-ту р а ол туралы свз етпеуд1 б1лмесйк санагам. Ш теб1ме сол к езд ей белгий тарихш ы ны д 6ipi К едес Н урпеш сов агамыз ж адсы ninip жазгандыдтан, М емлекеттш баспа ка м и теттщ бас редакторы Н ургазы Ш вкеев дуптап ж азба niKip бшд1ргенд1ктен, ез1м д е са я си д ы р а гы л ы д ж а са п б а дд ан ды дта н , дел ондай ш еппмге тап болармын деп кутпегем. Бул ш еппм к й е п к е хал ы дты ц берген багасы е м е с, к о р е а л м а у ш ы л а р м ен о зд е р ш е д ы з м е т 1здеген адамдардьщ ерекей внеш не кез1м ж еткен сод, кеудемд1 й к устап журуге тырыстым. Б ул едос, ш ындап келгенде, 1936-37-ж ылдардагы « халы д ж ауы н » табуды н н е й зй един болатын. Муныц одан 6ip езгеш елгй: eyeai мемлекет басшысыныд (Д. Ц он аевты д) баяндамасында сы натып алады да, содан к еш н вз дурбанды гы н далаганынш а жазалай алады. Тагы 6ip езгеш елйт: атды зы п ж1бере алмайды, далганы н ы д 6epiH ж асай алады. б й т к е ш оларды Орталыд партия кем итей нщ идеология ясешндеп хатш ы сы Задаш К ам алединовйд 03i долдап отырган- ды. Содан 1985-ж ы лды д 15-наурызынан (мартынан) 1989-ж ы лды н 29-дараш асына (нояб1рш е) деш н жу- м ы с сы з ж урд1м . Б е с балам м ен 6ip ейел1мд1 д ы з м е т й з ж у р ш багуы ма тура келдь Цудайга niyKip, отбасым ол сынадтан аман-есен е т й . Ж асты д, ж алын, намыс дегендер демеу болган шыгар деп ойлаймын. К еш н, ел1м!з теуел й зд ш алган сод , басты дуда- лаушым Камалиденов З адатка хат жаздым, «Бибиков cisre ж ш баратын уш ж азуш ыныц атын атаган, йзге с о л а р д ы д д а й с ы с ы к1теб1мд1 ап ары п 6epfli?» - деп сура ды м . Б1рад ж едел ж а уап ала алмадым . Евдц жауап б е р м е й т ш ш ы г а р д еп , к уд ер y3in ж у р г е ш м д е , 6 ip к у ш ж ада жылдан сод, 63i телепон содты . Ж айбарадат, м еш дад1рлеййн адамш а сей л есй . Хатымды алганын а й ты п , ж а у а п ты к е п п к й р г е ш н е KemipiM сура д ы . «Бексултан, Kemip! Х аты ца Kemirin жауап 6epin оты рмы н. Ce6e6i ж едгед дайтыс болып, жадында гана 252

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ с /11фпЗы1дпьщ ада»удары кы ркы н берд1м, - дегенд1 айтты да, каз1р ол менщ еы м д е ж о к , 6ip б ш се , о н ы ц 6epiH К у а н ы ш С ул тан ов бш едЬ - дегенд1 айтты. Э ри не, дипл ом атия лы к, ж а у а п . М ейл1 рой. Keeip кез келген окы рман «взен дер ернектеген елке» атты кггеб1мнщ нендей кше<л, халык, пен ем м етке кандай кастандыры бар екенш тексере алады. Тарих алдында eTipiriM болса, он ы да айта алады. BipaK бес ж ы лга ж у ы к бес балам мен эйел1мд1 асы р а у yuiiH, от б а с ы м д ы аман сак,тап к а л у у п п н , , каншалык, киналып, каншама ic-ерекетке барранымды Камалиденов те, Камалиденов арк,ылы а рсы з эрекетке ; барган каламдастарым мен замандастарым 6ine ме? «Эй, обал жасадьщ -ау!» - деп 6ipi екш бей e rri, 6ipi екшбей жур. М енщ сол кггеб1мнщ елге зыяны ти етш болы п, сол у ш ш мен1 ж азаласа, ерине, олардаю д у р ы с. К ггептщ ондай зыяны ж ок болса, онда не уш ш м е т кызметтен :куды? Жерлестер1 Б. Далабаевка аударма бермей к ой га н ы м yuiiH рана м а ? Э р и н е, ж о к - H e ri3 ri м а к с а т - м енщ орны ма ез адамдарын кою . Ол ойлары 6epi6ip орындалмады. 1986-жылры желтоксан к етер Ш й 1ж е к е б а сты ц м у д е с ш е н у л к е н м е м л е к е т т ш м у д е бар iекенш батыл турде еске салды. I BipaK 6ipa3 HepceHi е зге р т к е н Ж е л т о к с а н iin- :! та р л ы к ты ел1 езг ер т е койран ж о к - А д а м д еген - I гажап ж араты лы с. Саран колы нан к ел етш бар кы яна- тын ж асап туры п , «М ен щ ем1рдег1 ец ба сты устаны - м ы м - eniKiM re к ы я н а т ж а с а м а у », - д е п ж а р и я л а й i бередь Ж урт оран сенедк риза болады. Дуаныш Султанов екеум1з Панфилов аудандык j комсомол кемитетщ де 6ipre ш тедш. Дэмдес, туздас j болды к. сыйласты к- Ш ербан атты ражап uienieci | бар ед1, 6ip у й д щ баласы н дай бо л ы п ж ургеш м 1зд1 калайтын, айтып оты раты н. Соныц 6epi ем1рде ic- тусс1з ж огалып кетпейд1 гой. Куаныш республикалык ба сп а сез MiHicTipi болган да , м ен «Ж а л ы н » ба сп а сы н ьщ flepeKTipi бол д ы м . Е л: «Ж е р л е с арасы на а й р ы к ш а 'I ж а к с ы л ы к ж а са ды д е м е с ш » , - д е п , ал ды н а бара да 253

1 Ъексцтан Hyhlceke-шы___________ _______ 1 б ер м ед !м , epHepceHi с у р а й д а бермед1м. Bipan, сонда да 6ip «мппм1зд1* 6ip замандасым тапты. М ен 1 9 9 2 -ж ы л ы «Ж а л ы н » ба спа сы н а д е р е к й р бо- л ы п к а й т а орал га н ы м д а, одан «Б а л а у са » атты бала- лар баспасы б е л ш т ж атты . М ешинеш «Балауса» баспасы ньщ дерект1р1 болы п б е к т л г е н Сейдахмет Бердщ улов агам мшд1 де, мен ж алу калдым. Кенсещ д е агамы з босатпай, мен бугалты рдьщ касы ва барып 6ip буры ш та оты рды м. Сондай кезде Цуаныш жаца м еш и н е мшд1 д е , ecKi «В о л г а с ы н » м аган бе р д ь Сонда е л п галы м замандасым: «Ж ерл естж деген калмайды е к е н г о й » , - дед1 м аган. «Енд1 м ен ж е р л е ст п с п ж окка ш ы гару уппн, ж алу журу1м керек п е ? », - дед1м. Bip барсам, К уаны ш , ж ы л басы болган сон, кызметте ауы с-туш с жасап жатыр екен, мен кабылханада кутш к а л д ы м . К ы з у с е й л е с ш ж а т к а н Ф ар и за н ы ц : «Мен баспаны сур а гам », - деген екпел1 дауы сы н естццм де, «К ай баспаны сурады е к е н ?», - деп ойлады м. Bipan Ф ариза баспада 1стемей-ак ем1рден етть BapiM i3 д е , М ук агал и а й т п а к ш ы , бу л ем1рден ету ym iH келгенб1з. 0M ip у п п н к у р е с у д еген 6ip-6ipiMi36eH куресу емес. Курес деген елге, халыкка зыянды белекеттерм ен 6ipirin к ур есу. Bi3 ж ен е алмаганымызды кел ер у р п а к ж е ц е р д еген се ш м м е н к у р е с у к е р е к . Олар 1ш тарлык пен к ере алмауш ы лы ктарды да ж енуге бар к у ш ш салуы ти1с. Болаш акты н баяндылы гы соган ба йл а н ы сты . «в ж е т !», «Б аты л», «А й тк ы ш » деп 6ip-6ipim n бетш тырнаган адамды мадактау - жамандыкты мадактау! «К е н б о л с а н , к е м б о л м а й сы н » д еген г о й ка за к- ©ai кыянатш ыл адамньщ езгеш кыянатшыл деп кше- леп оты рганын керсем, адамньщ адам тусш ш бол- майтын сум ды к екенш е квз1м ж етедк «Ж ан екем жаралмаган кцресуге», - дейд1 гой М укагали. Ke6iMi3 к уресе алмаймы з. Ш ммен куресуд1 б1лмейм1з. «Досын, да, ж ацыныц да - 6api etci цшты, Сондыцтан досыцнан да дцшпан кцштЬ>, - 254

________________________________ сДкугл 1ык;ны11, пtinчдсфы д еп й дана А бай. Д уры с. Дел. Бер1м1здщ д е eni бейм1з бар. Д удай 6ipaK, ер бейм1зд1 ер б а ск а е т ш бер м е ге н . Eni бетте 6ip ж акка карасын деп берген. К0РГЕН-Б1ЛГЕН1Н Ж А З Е А Н YIUIH КАЗЫБЕК БЕК Ж АЗЬЩ ТЫ М А? 1993-жылы «Ж алы н» баспасы Дазыбек бек | Тауасарулыныц «Туп -тукы йаннан ез1ме ш еш н » атты !KiTe6iH ш ы га р д ы . B ip ep т а р и х ш ы , 6ip ep ж а зу ш ы жерден ж ж ш ыккандай байбалам салды. Мен еуелде оган так калдым. «Д азактыц баласы елш щ еж ел й 1та р и хы н тар а ты п а й та ты н ш те п к е к у а н у д ы ц ор н ы н а оган карсы ш ыкканы н ей ?» - деп ойладым. Оныц себебш кеш уктым. | Дабанбай батырдыц белей Деулетбай деген батыр болган. Оны Дабанбай e3i баулып, e3i батырльщка уйреткен. Келе-келе Д еулетбайдьщ да ерл1й ел (аузы на in irefli, а ты ш ы га д ы . B ip с о гы ст а Ш а п ы р а ш ты Наурызбай батырдьщ колына б1рнеше ак атан олж а 1i бол ы п , ол он ы Д абан бай га, Б еген ба й га ба й л а й ды . Соган Деулетбай ш амданып: «К аш ангы Дабанбай ала 6epefli? » - деп тас-талкан болады. T u ii аш ты K ici болса ! керек, Цабанбайдьщ арына, тегш е тш сетш сездер ! де аузынан агытыла кетедь 03i ейрген Kym iri езш капкан сок, оган катты ыза болган Дабанбай екпелеп Аркага кеш ш кетш , келей ж ы лы сол ж акта каза '! бол а д ы . Д еулетбай к а за к т ь щ х а с ба ты р ы н а ш у у ст ш д е боктап кана коймай, аш уы тараган с о к да KemipiM сурамайды . С ейтш eKi беле к айты п татуласпаган . Бул j окига бурын да «Кабанбай» атты жырда айтылган. ] BipaK ж ур т оны акы з ш ы гар д еп, онш а мен берм ейтш . О ны к ycTiHe, Д еул етбай д еген ба ты р д ьщ ш ы н ы м е н болган-болмаганын да бш е берм ейтш . Енд1 мына Д азы бек б е к т щ KiTe6i ол о к и га н ы к ш ы н е к е н ш растап оты р га н с о к , Д еул етбай дьщ ж а зу ш ы у р п а гы бу л KiTenTi жалган ю теп деп жамандауга nipicefli де кетедь Оган кез1м жетпегенш е, бул енш ейш бщ м естж тен туган ш юрталас шыгар деп журд1м. Сейтсем, ол таластьщ

Ьсксцш /ш Н / ф ^ ек е-щ ы _________________ астарында шындыкка жету мудем емес, шындыкты журтка жаймау мудеы жатыпты. Калмактыц елу мыц к,олына карсы алты жуз колмен Жецгардщ ор казып карсы шыкканы Казак I совет эндиклопедиясында бурын да айтылатын. Сол согыстыц Белжайлауда Ордыц булаты деген жерде болганын мен «Жайлаудагы жиырма кун» атты шыгармамда 1975-жылы жаздым да. BipaK ешвдм оган кулак аспады. Казыбек бектщ KiTe6i 1992-жылы жарьщ керген соц, кене Жеркенттен кунпшпк жерде Жарбулак. Кызылкыя деген жоталардыд касында еткеш айтылган сод, оны мен ещд батыл айта бастадым. Елуге келген тойымды Жеркентте етшзш, Ордыц булагын достарым Кер1байга, Кед1рбекке, Дулатка, Толенге, Куанышбайга, Дойшыгарага, Акселеуге, Сершке, тагы баскаларга керсетш , олардан колдау к ути м . BipaK олардыц eni6ipi газет-журнал бетшде ашык колдай коймады. Тек Kepi6aft мен Куанышбай Казыбек бектщ KiTe6i тарихи шындыкты жазганын коргап макала жазды. Дойшыгара Ордыц булагын цолайлы жер деп тауып берген Елтшд1 батыр жайында ецпм е жазды. Ага буыннан Еафу Кайырбеков агамыз жактап алгаш «Казак вдебиетЬ гэзетше макала жазды. Ол агамыздыц штепта колдап жазуына Кабдеш Жумадаловтщ «Туп-тукыйаннан ез1ме ш еш ндЬ жалган к1теп, окигалары eTipiK fleyi себеп болды. Еафац мен Кэр1бай Ахметбековтщ макаласы жэне мешц шагын тусшш темем «Казак едебиетшщ » 6ip HeMipiHe басылды. Ол кезде гэзеттщ бас редакторы А хат Жаксыбаев болатын. Кешннен бул ш тэп и жактаушылардыц катарына вбьлмежш Жумабаев агам косылды. Орбулак ж ещ сш щ 350 жылдыгын атап ету мэселесш кетеруге сол кезде Казакстанныц тарихи ескертк1штер1н коргау кемитетшщ терагасы Мукаметкасым Шекенов улкен кызмет жасады. Хат жазып, Туцгыш Президент1м1з Н .9. Назарбаевтан Орбулак шайкасыныц 350 жылдыгын республика келемшде атап етуд1 етш дш . Оган сол кезде Премьер- 256

11,1/ui lw i/i/м ц /iiH m ij'i-i . Министр Терещенконыц орынбасары болып отырган Мырзатай Жолдасбеков агамыз бас-кез болды. I Мырзатай агам: «Бексултан, Президент1м1з кол койды!», - дегендо естшенде, куанганымнан сез айта алмай тыгылып калдым. Артынша Орбулак жещ сш щ : 350 жылдыгын этап ету жайында ушмет каулысы шыкты. Сол арада Мырзатай аганьщ орнына жерлес iiHiM Куаныш Султанов отырды. Мерекеге дайындык жан-жакты журе бастады. Казган ордыц бар-жогы *0TipiK болып журмесш дед1 ме, Белжайлауды келш I тексерушшер жшлей бастады. Жазушы К°йшыгара Салгарин, тележурналшы Назгул Эбутурапова Ордыц булагын бастан-аяк теледидарга Tycipin керсеттЬ Казакстан Былым Академиясында еткен гылыми конференцияда сол кездей Мемлекеттш хатшы, ; Мемлекеттш сыйлыктыц лауреаты, жазушы 96im IКекшбаев сейлеп тарихи окиганыц атап етшгенше >улкен куанышын б1лд!рд1, жазушы Мухтар Магауин \\бул окигага куменмен карайтынын 51лд1рд1. Алайда неге кудштенетшше em6ip делел келирмедк Мен де сейлеп, ез ninipiMfli бйгд1рд1м. Bip жолы Белжайлауга Мукаметкасым Шэкенов, жазушы агамыз Цалмукан Исабаев - 6epiMi3 бардык- Арамызда ауданныц eKiMi менщ кластас досым вдшшайык Ыбыраймолдаев, Ленин атындагы совхоздьщ flepeKTipi Ермек Келемсештов бар. Кеше ез1мен 6ipre окыган м е т ц жетепмде ею м басымен келе жатканына намыстанды ма, Эдшшайык: «Ендо Орбулакка ездерщ бара берщдер», - деп, e3i Итшокыда кала бермек болды. Мукаметкасым оган шарт ете калды. Катты кетть «Сен кандай кергеншз адамсыц!? - деп калды. - «бздерщ бара берщдерщ* не? Bi3 Бексултаннын екесше ас бергел1 журген жокпыз. Мемлекеттщ жумысымен журм1з. Сен бул тойды жасамасан, «Гвардияауданыжасайды. Сенжасамайды екен деп, ешмет ез каулысын буза алмайды», - дедь Калмукан агамыз сабырга шакырды. Ермек Ушсудыц куйганы деген жерде отырган Калиев Балабек атты малшыныц ушне апарып 61зд1 татуластырды. 257

Ъексцтит УЬфз/секе-цлы___________________________ Мэселеш менщ кетершу1мде турган тук жок едк бар ran бул арада казылган ордыц бар екенш менщ 1975-жылдан 6epi бш ейш мде гана болатын. Булар да осы арада туып-ескенмен, басшы болып жургенмен, бул ордыц тарихи ор внешне епщашан мэн бермеген адамдар едь А як астынан сол орды менщ тарихи орынга айналдырмак болганыма сондыктан куана коймады. Мен 6ip ершкеннен ермек 1здеп журген 6ipey болып кер1нген болуым керек кездерше. «Ауылдастыц аузы сасык» деген гой казак- Ауыл- дасынын айтканына кулак аса коймайды. Мундай куйге мен вз ауданымызда будан бурын да ушырагам. Сондыктан саса койган жокпын. Мундай мшездщ адамга тэн екенш кер1п-б1л4п калган кез1м. «Ж улдыз» журналында icTen жургенде, Шем1шбай Сариев екеум1з куз кез1нде журналга жазылу- шыларды кебейту максатымен обылыс орталыгы Талдыкорган каласына келд1к. Обылыстык партия кэмитетшщ 6ipiH m i хатшысы Эр1пбай Алыбаев ага- мызга жолыгып, Панфилов ауданына баратыны- мызды айтып, о KiciHiH, ыкыласты кабылдауында болып шыккамыз. MeHiK туган ауданымда ол кезде партия кэмитетш щ 6ipiHuii хатшысы осы ауданньщ тумасы, меш ежелден б1летш Галым Турганбаев деген агамыз болатын. Bip бауырмал кездесу болар деп куткем. вйткеш ол басшы болгалы 6epi кврмеген ед1м. Алгашкы K epicy мен кушактасу эр кашан казак ymiH арка-жарка болатын жагдай гой. Хатшы кыз: «Ол Kici кабылдай алмайды, K93ip генералды карсы алуга аэропортка баргалы жатыр», - дед1. «Б1з амандасамыз да шыгамыз», - деп, хатшы кыздьщ карсылыгына карамай Kipin бардык. BipiH m i хатшы орнынан турегеп, шыккалы жаткан кей1п танытты. TiciHiH арасынан сыздыктата сэйлеп, зорга амандасты. Не жумыспен келгешм1зд1 сурамаса да, мен шаруамызды асыгыс айта бастадым. Хатшы да турегеп тур, Ш ем ш ба й екеум1з де турегеп турмыз. - Отыруга бола ма e3i? - дед1 6ip кезде Швм1шбай 258

шыдамай. Bipimiii хатшы да отырды, 6i3 де отырдык- Енд1 Шем1шбай ецпм е й згш ш ез колына алды. - Мен 6ip генералды карсы алуга баратын ед1м, - дед1 6ipiHm i хатшы. - Bi3 де генералдан келш турмыз, - дед1 ПТямпибяй. - 0ршбай Алыбаевтын, тапсырмасымен келдак. «С1збен сейлес, содан материал аласьщдар, соны журнал га жазывдар», - деген магынада тусш- flipin жатты. Сонымен, кыска эцйме 6ip сагаттан артык уакытка созылды. Генерал елдек,ашан уш ып келш, ушып кететш уадыт болды. B ipiH in im n генералды карсы алатыны е й р ш болып шыкты. Тек 6ipiH m i хатшы аса лауазымды адамдарды гана карсы алатынын, 6i3 сыяктыларга уак,ыты ж ок екенш бшд1ртуге тырыс- кан секшдендь Сол агасына уксап менщ кластас досым да маган той жайында тусш ш айтуга арланган шыгар деп ойладым. Keeip Орбулак жотасында турган гранит тасты тат баспайтын TeMipre ойып TycipreH жазуды Мукамедкасым комитет акшасына жасатты. Гранит тасты OKiM досым Эдипиайык тапты. Ш с ш к пен пендешипк кейде ecTin 6ip-6ipiMeH кезектесш жатады. Bipeyfli жактыру не жактырмау, эрине, эршмшн, ез ici. BipaK мемлекеттщ iciHe тек мемлекеттж тургыдан карау кажет емес пе? «Маган акыл айтатындай бул и м ? » - деп, 6ip-6ipiMi3re мурнымызды шушрсек, оны Америкадан келген 6ipey аньщтап 6epyiH куту1м1з керек пе? Bip хальщтын, перзенй 6ip-6ipi- не тек бауырлык кезбен гана карауы кажет деп ойлаймын. 1993-жылы 4-пплдеде Орбулак ж ещ сш щ 350 жылдык тойы Белжайлауда етть Мундай мереке 61зд1к жакта бурын-совды болмаган едк эк1м Эдшшайык Ыбыраймолдаев бес жуз уй т ж й р ш , ел мен жердщ атына ылайык мереке етшзуге бар кушш салды. Премиер-мшшйр Сергей Терещенко жиынды казакша сейлеп ашты. Баяндаманы Мемлекеттж хатшы 06iiu Кешлбаев жасады. Орбулакты ез кез1мен керген Казакстанныд тудгыш корганыс MiHicTipi, 259

Oi'Lcif.пиан Н/ф^еЬ-цпы______________________________ Совет Одагыныц батыры Сагадат Нурмаганбетов ордыц басында турып улкен Te6ipeHicneH сез сейледь Ордыц бойына ар 10 мейр аральщта 6ip жауынгер турып салют атты. Соныц 6apiH уйымдастырып, уй- лестарш журген жазушы iHiMia Эл1бек Аскаров бол- ды. Салют атылган кезде, куаныштан каз жасым бурк ете калды. Амал не, сол KepiHicTi Tycipin алган телекызметкерлер1 Алтын корга тапсырмаган ба алде устш е баска KepiHicTi жазып ж1берген бе, 1здест1ргенде, сол салют атылган тарихи сет жок болып шьщты. Кешн Нуртглеу Имангалиев iHiMe сол KepiHicTi тапсац дегетм де; «Оны кейтениз, жацасын тушрмейм1з бе?» - деп жубатты меш. в к ш ш т ! Мен 350 жылдык той кезшде жазушы достарыммен 6ipre «Б1рлш» колхозы тйскен уйде болдым. Цойшыгара, Кер1бай, Акселеу, Кэд1рбек, Цуанышбай, CepiK жэне Балгабек Кыдырбекулы ага мен кайнагам Туртан Телгараев та б1збен 6ipre болды. Туртан некем Терещенконы таниды екен, сейлесш, eneyi мэз болып жатысты. бйткеш eneyi де Тултбастык кой. Кешке таман арнайы т т л г е н ак ордада зиялы кауымдарды ipiKTen банкет бершдь Банкет™ Куаныш Султанов iHiM баскарыпты. Премиер-мшюйрдщ орынбасары api осы жердщ тумасы. Банкетке б1здщ уйден Балгабек ага гана барды, 6i3, осы тойдьщ етуше шапкылап ж урш улес коскан достар, шакырылмадык- Оган Мукметкасым Ш екеновтщ де шакырылма- ганын 2017-жылдыц пйлдесшде онын оз аузынан ест1д1м. Оган дешн ол катыскан шыгар, 6i3fli неге 1здемейд1 екен деп жургенмш. MeHi койшы, осы елдщ азаматымын гой, Кар1бай, Акселеу, К^ойшыгара, Кад1рбек сыякты каламгерлердщ 6ipiH не 6ip-eKeyiH ортамыздан шакырганы жен-ак болар едь бйткеш осы тойды етш зу ж ен ш деп Президент атына жол- данган усыныс хатка кол койгандар солар болатын. Оньщ устш е, «BipniK» колхозынын KyTiMi де кещл кенпптпедо. Не Эдшшайык. не оныц орынбасарлары уйге бас сукпады. Колхоздыц баскармасы Огыз деген уйгыр азаматы да кещ л куйййзда 63i келш кермедь 260

____________________________ адтдфл Бул жерде мундай той туцгыш рет болгалы жаткан- дыцтан, em6ipiMi3 сыртца шыгарып екпе айтпадыц. 0з тойымызга e3iMi3 екпелегендей болмайык дедйе. Тек epTeci кайткалы жаткан кезде Талдыцорган обы- лысы ешмш щ орынбасары Гулшат Тещрбергенова мен аудан еш м ш щ орынбасары Раушан Жешбекова Карындастарымыздан маган селем жетть «Ага, осы тойдьщ етуше мурындык болган ci3 гой. Доста- рыцызбен 6ipre карындастарыцыздыц дастарканы- нан дем татыцыз. Аяксазда cipHe дайындап кутш отырмыз», - депть Бегелгешм1зге Балгабек ага сел кабак шытты. Жайды тусшген соц, о Kici де келшть © й т к ет Аяксаз жол ycTi болатын. Сейтш жазушы достарыммен 6ipre eni карындасым уйымдастырган ырнеден жол-женекей дэм таттыц. Банкет кезшде 6ip акын iHiM Дуанышца: «Осыныц 6epiHe туртк1 болган Бекен неге ж ок ?» - деген екен, «Тыйыш!» - деген жауап алыпты. Ол жагдайдьщ шенпмш мен куш бугшге дейш тапкан eMecniH. Дайта маган сол купыялыктьщ e3i кызык сыякты. Орбулак шайкасы еткен жердщ Белжайлауда еке- нше карсы шыккан адамньщ 6ipi - жазушы Дабдеш ЖумадЬюв. «Хальщ жазушысы», Мемлекеттж сый- лыктыц nerepi. Жай жазушы емес, талантты жазушы. 0pi мешмен курстас. Сыйлас едш. Ол 6ip макаласында Белжайлауга 6i3 де бардьщ, 6ipaK ол арадан ешкандай ордыц орнын кере алмадык деп жазды. Мен тек жагамды устадым. К;абдеш каймене казактьщ 6ipi емес, колында каламы бар, соцында окырманы бар жазушы. Оган сенетш адам кеп. Солар оныц ана сезш окыганда не ойлайды? 0рине, ешкандай ордыц орны ж ок болса, онда Орбулак шайкасы да бул арада болмаган деп тусш едь Алайда шынында солай ма? Осыдан 375 жыл бурын казылган ордыц орны Белжайлаудыц батыс жак бетшде, Кербулац ауданы- ныц шегарасына таяу арада eKi шацырымнан аса жерге, кудайга шушр, ел1 созылып жатыр. «Дабдеш, Кайда барасыц?» деген мацаламда Дабдешке цасыца достарыцды ерт, орнын керсетешн деп те жаздым. Ол 261

'Сексутми Iкф^еке-цяы____________________ TinTi Орбулач шайчасыньщ 350 жылдыгын мемле- кетт1к дврежеде атап етуд1 де мемлекет чаржысын eTipiKKe бола желге шашу деп «жанашырльщ» жа- сады. Шайкастыц осында еткешн жазган Казыбек бект1 де, м е т де овдырмайтын б1рнеше макала, TinTi «Кыл K en ip» атты роман да жазды. Еш делелйз-ач ол сорыс Албан тайпасыньщ жер1нде еткен, сондьщтан оныц чай арада еткеш ол тайпаларра 6epi6ip емес пе деген сеуегелш те жасады. Неге дейс1з рой? Сейт- сем, Казыбек бект1ц т т е бш д е Кабанбайды балагат- тайтын Деулетбай батыр Даракерей тайпасынан та- раган адам, ярни Кабдешт1ц арры атасы болып кeлeдi екен. Алайда ез заманында 63i бшген сол очиганы жазганы ymiH Дазыбек бек кiнeлi ме, оныч тт в бш шырарган мен к ш е л т ш бе? Шын KiH9Hi Деулетбай- ды ч eei емес пе? 2015-жылы «А йчы н» гезе^нде тары Дабдеш маган уз1лдькес1лд1 чарсы шыгып, Шычрыс ханныч Ж эркент еч1р1нде туып-ecKeHi eTipiK деген niKip айтты. Алайда баягысынша делел1 де, дереп. де жоч- Сол чылыгымен ол, менщ ойымша, маган еле-ел- гешнше чарсы болып ететш ш ангартты. Мейл1 гой, 6ipa4 мен1ч дел сейтерлштей чандай жазыгым бар? Эрине, niK ip айтура ерш м ш ч де чачысы бар. BipaK niKipfli жазушы жазушыга, тарихшы тарихшыга ылайыч турде айтпас па? Бурчан деген таудыч да, Турген деген торайдьщ да Жеркент жершде бар е к е т eTipiK, Ш очанныч сол арада Бурчанныч да, Тургенш ч де 6ip-6ipiH e жачын жатчанын 1856-жылы «Кашгар к ун дел тн де» жазганы да, «Ш ывдыс ханньщ чузаурында Бурчаннан чашчан Тем1ршычныч Турген- ге тырылганын да - 6epi eTipiK* - деп, соны начты деректермен делелдесе, онда Д а б д е п т шындычты жачтаушы деп TyciH yre болар едо. Ал анандай айта салганы, мешчше, алдымен езш сыйламаганы, сонан соч очушы халычты сыйламаганы, «М ешч айтча- ныма сенбегенде, KiMre сенешч?» - деген менмен пендепйлж. в т ш ш к е чарай, чазачка ана жачтыч адамы мына ж ачты ч адамы деп чарайтын баспасез 262

cAkpjuiSbiignun, адтда{>ы I басшылары да, оныц делелс1з макаласын басады, | мешкш баспайды. Орбулак шайкасыныц Белжайлауда еткенше еу |дегеннен-ак карсы шыккан адамньщ 6ipi - жазушы Мухтар Магауин. Ол шайк,ас Белжайлауде емес, 1 кыргыз жершде еткен болу керек дегещц айтады. BipaK ол да eiu6ip дэлелс1з солай дей салды. Ж ердщ атын, ордыц орнын тауып жатканыца пыскырмайды да. Неге? Оны тек e3i бшедк 6i3 тек жорамалдаймыз. Оган 63i айтпаганньщ 6api eTipiK. Кудайдыц куд!рет1-ай десецпп, 6ip кезде Жазушы- лар одагыныц проза бел1мшесшде «Bip eKiH iui, 6ip , ум1т» романымды талкылаганда, бел1мше бастыгы Эбд1жем1л Нурпешсов агам романымды жерден алып, : жерге салып жамандаганда, м е т жактап, рома­ нымды коргап сейлегендердщ ен белсенд1лер1 Кабдеш пен Мухтар болып едц кешн жагдай мулде баскаша болып кетт1. Кабдештщ езгеру ce6e6i Деулетбай ба- басына катысты болса, Мухтардьщ булт ете к,алуы • «Жулдыз» журналына бастык сайлаудан басталды. ТеуелФздж алган жылдардыц алгашкы кезещнде барлык бастык кеппплш дауыспен сайланады деген кагида белец алды. Сондай жагдай «Ж улдыз» журналыныц Бас редакторын сайлауга да катысты болып шыкты. Ж урт арнайы бас косып эрюмд1 усынып жатты. Bipeynep Мухтар Магауинд1 усынды. Мен Шерхан Муртазаны усындым. ©йткеш ол: «Лениннпл жасты» гулдетп, «Ж алын» альманагын женге салды, «Жулдыз» журналын да, «Казак, едебиетЬ гэзетш де кеп тиражды басылым дережесше кетердЬ дегенд1 делел еэттм. BipaK кеппплж дауыс Мухтарды жакта- ды, сол редактор болып сайланды. Жиналыстан оралып, уйге ещц KipreH беНмде, телефон шылдыр ете калды. Котерсем, Мухтар екен. Ашуын лак етшздк Менщ Шерханды усынуым оган icTereH жаулыгым екен. Била, арамыз осы сеттен бастап курт езгердь Bip кезде e3i жактаган ♦B ip eKiHiui, 6ip ум1т» романымды сынап-мшеген 263

<§jejeg m m ± J liil^ e b -i^ b i ___________________________ макаланы Жукешев дегенге жаздырды. Эйтеу1р, содан бастап маган карсы болуды едет кылды. Егер басканыц ninipiH сыйламау медениеттщ ец бш к Typi болса, онда менщ бул eKi замандасым бая гыда сол бш кке жетт1 деп ойлаймын. Калай болганда да, Орбулак шайкасынын кай арада еткенш делелдеу Кабдештщ де, Мухтардын да колынан келмейтш едо. ©йткеш олар - Белжайлауды кермей, бйлмей ескен адамдар. Менщ олардан артьщшылыгым - кудайдьщ м е т осы ещрде тудыр- ганы. Шьщгысханга катысты да жагдайым солай. Ж ердщ , судыц а т ы -ж е т тугелдей тупнуска колжаз- бадагымен делме-дел келетшш бше тура бшгешмдо жазбасам, онда мен кудай алдында да, адам алдында да кшелйшн. Ал бйггешмда жазганым уш ш , айыпты болатынымды мулдем тусшбеймш. Оны тусш у ете киын. Муны менен баскалар да тусш е алмайтын шыгар деп шамалаймын. Олардыц мен1 мойындагысы келмегеншен ел, мемлекет б1рдеме ута ма? Тарих шындьщка жакындай ма елде алыстай тусе ме? Менщше, басты меселе осында. Беделщ мен бйпмщд1 6ipeyre жала жабу упан емес, б1реудщ шындыгын колдау yniiH жумсаган жен емес пе? Орбулак шайкасы кэз1р окулыкка гардь Ел1м1здщ мактанышына айналды. Ел аман болса, ер мен жерд1 сыйлайтын азамат, сез ж ок, тарих жазады. Орбулак шайкасын тарихшылардьщ багалаганына, мемлекет пен уш мет басшыларыньщ ылайыкты мереке етшз- генше, соган ез1мнщ улес косканыма, жазушы доста- рымньщ соган кажетт! колдау жасап демеу бергенше мен ез басым ете ризамын. Бул - маган кудайдык берген багы. Осы жерде туып-еспесем, ол тарихты кайдан б1лер ед1м, осы жерде туганыма мыц niyKip! Шындап келгенде, кызганган, ш тарлы к жасаган жазушыларга да к егш жок- Олардыц да 6ip ойлаганы бар шыгар? Алайда ж еке адамга деген ш тарлыкты елще, Отаныца деген суш спенпйлж жеце алмаса, ол - улкен кемшйпк. 264

__________________________ сМр1саЗы1у1шц ndm /kjjM «Мыц елш, мын таршген» казактьщ 6ip елш , 6ip йрш ген тусы - «Актабан шубырынды, Алкакел сула- ма» зобалан,ыны« акикдтын ез кез1мен KepreHi бойын- ша жазып калдырганы уш ш -ак Дазыбек бек Тауасар- улына б у й н п жене келешек урпак, ш екйз риза болуы THic. Орбулак шайкасы еткен жерд1 аныктап жазган да сол. Bipep кергенс1з келденец турды екен деп, елдщ к,асиетт1 тарихын табанга салуга бола ма? Жок,! Жок! Жок! Ешкашан! 1Н1ДЕН 0Л1ДЕЙ ЖЭНЕ Т1Р1ДЕЙ АЙЫРЫЛУ 2004-жылдыц 6-тамызында iHiMСултанбек Жэркент каласында ауруханада каза болды. Досым Акжол екеум1з басы-касында болдык- Сонда Султекеммен 6ipre 6ip елш придам . 1шден ел1 айырылу бар, Tipi айырылу бар. Мен екеуш де бастан кеш пм. Султекем менен repi киын eMip cypfli, жокшылык пен кыйыншылыктьщ таукыметш кеп тартты. Шешем байрус iHiM мен карындасым Гулнэр екеуш e3i iinneft, e3i кимей журш ecipfli. Ал мен атам мен апамнын; аркасында алшан басып eMip сурд1м. Атам мен апам Султекещц де шеткакпайламайтын. «Ж алпак басым аман болса, берщ соныц атын устайсыцдар», - дейтш атам. Ешмухамбетов деп ез атына жаздырды. Eneyi 6ipaK Султекен туп л, менен де еш кызык кермеда. Он беске келгешмде, eneyi б1рдей 77 жаста дуние салды. Олар елген сок, 6i3 турмак шешем1з 03ixaH да ж еп м калды. Ж еп м , ж ей рдщ кунш 6epiMi3 6ipre кеш пк. Ер бала болган сок, маран алдымен ес жыюга тура |келдь Адамнык бершде бола ма, ж ок па, ол жарын бшмеймш, менщ iuiiMfle ез1мд1 унем1 жеп журетш oipep шер бар. Шер - адамнык жанын жейтш жег1. I Ол - тардырдьщ таукымет1, одан кашып кутыла алмайсык, сенщ адамгерцпл1г1нд1 таразылап, елде- I KiMre кыйянат жасап коймауывды пзгш деп отыра- |тын - сол шер. Ол - уайым да, киналу да емес, eMip- 265

Ъекоцлшаи (Нц{)э1секе-цлы______________ ден тущлу де емес, ез1дд1 езгенщ орнына дойып салыстырып отыратын, сабырга шадырып отыратын рана кузетпй сез1м. Султекем 1974-жылы 1-маусымда Бэт1гулге уйлен- fli. Ол ете едбекдор еда. б з ш аяуды бйш едь Б1рде Мескеудщ аспирантурасында оку уппн, Цазадстан- га б1рнеше жолдама келда. Обылыстык, денсаулыд садтау б а ш й н щ бастыры ол жолдаманы Султекеде димады. Ол 03i api жерлес, api шешем дайтыс болганда агалыд кемек жасаган nici еда. Б1рде кел, б1рде шел бола далатын мшез ол арамызда да бар болып ш ыдты. Республикалыд денсаулыд садтау MiHicTipi Терегелд1 Шармановтын; кемекпшд Сайлау Теукеев деген iHiM Султекедмен 6ipre одыган досы едд сол 6ip жолдаманы баска обылыстан алып 6epin, акыры Султекем Мескеуге одуга Kerri. Мэскеуде 1978-жылы 24-казанда Балалар уроло- гиясы женшен кандидаттык диссертациясын жогары дережеде коргап шыкты. Оныц доррауына досым А дж ол, ейел1 Римма, эйел1м Айзаш тертеум1з барып дайттыд. Султекемнщ рылымына да, дызметше де дацрыл жол ашылды деп куандым. BipaK мен адам- дардыд дотарлырын эл1 де жете ажырата алмаган екем. Молдаванньщ Спиридон Вангели атты балалар жазушысы болды. М емлекеттж сыйлык алган. Ш тебш щ бас кейшкер1 - Гугуцэ деген бала. Соныц KiTe6iH баспадан шыгаруды жоспарладым. «Жалын» баспасыньщ дерект1р1 ^алдарбек Найманбаев, бас редакторы мен, бас редактордыц орынбасары Куанышбай К;урмангалиев едак. Мескеуде жолырып калганымызда, Спиридон м е т устап алып: «Штеб1м- н1ц екш пй бел1мш де жазып б т т н , еоны косып 6ip-aK шырарсацшы!» - деп етш дь Спиридонра уеде берд1м. KiTe6i шыддан сод, риза болган Спиридон Цуанышбай екеум1зд! Кишиневке донадда шадырды. Бардыд. Б1здер дусап еуел1 ЦК-га, одан обылысда телефон содтырып жатдан ж од, Спиридон баратын жердщ берше e3i телефон согады да, берш долма- дол e3i шешедь Республикалыд ейгип эн-би ансамбл1 266

____ ______ ■ lh uili,ik)UMiil > m 'W'lj'i-i демалыска шыгып кеткен екен, оны да 6ip кун 6i3 упйн кенсерт беруге 03i кенд1рдь Достары, таныс- тары оныц айтканын eKi етпейд1 екен. Bip KyHi Кишиневтщ улкен 6ip мейрамханасына апарды. Салкын, кепкабатты уйдщ астындагы эдем! орын екен. YmeyMi3 енд1 отыра бергешм1зде, 6ip жас ж Ы т келш Спиридонга амандасты. Спиридон Дуанышбай екеум1зд1 аты-жен!м1зд! этап таныстырды. Влп жЫ т маган карап: - Ci3 Султанбек Нуржеке-улыньщ атасы боласыз ба? - деда. - Ие, - дед1м бул арадан таныс шыкканына тац калып. Бул ж ш т Мескеуде Султанбекпен 6ipre ок,ыпты. |Сол жылы ол да йпммен 6ipre кандидаттытын кор- тапты. Енд1 докторантурата барталы жатыр екен. Молдавияныц балалар урологы мен балалар жазушысы бурыннан дос екен, тортеум1з отырып ас пытш. Алматыта келген соц Султекеце айтып ем, молдаван жйчтан б1рден таныды. А ты-женш , бэрш бйгетан :болып шыкты. - Сенщ жагдайыц калай? Докторантурата сен де |барасыц ба? - дед1м. Сурамайтын нер сет сурайды екенсщ деген адамша, .Султекем маган оскырына парады. Ол туралы ел1 евдтме жок. - Ормантаевтыц колында ма? Мен сейлесешн. - Ж ок, BeKic, 03iM шешем, сен араласпа, булд1рш аласыд. - Не булд1рет1ш бар? Танымайтын, бшмейтш Kici емес, Камал Серуаровичпен акылдасуга болмай ма? - Болмайды. Сенщ сейлескешвд! о Kici баскаша rycinin калуы мумк1н. - Неге баскаша тусшеда? Екеум1з 6ip-6ipiM i3fli б1ле- млз. Жанарым Остеомиелит болып ауыртанда, жаны к,алмай кемектесш ед1 гой. B ip соз1мд1 сыйлайтын шыгар. - Сыйласа, сыйлайтын шыгар. BipaK сен аралас- пашы, Benic. Сенщ так сейлейташдд1 баскалар тусш- : ieft калуы мумкш. 267

(I ‘i.'Oj.m m _ [(ф окек с-ц т ______________________________ 1995-жылы iHiM 50-ге толранын тойлады. 0л1 кан­ дидат едь Сол тойда Цуаныш Ормантаевка: «Кемеке, Султанбекйч доктор болатын кез1 келдьау», - деп кулаккарыс етй . О Kicire олай колка салуга Куаныш- тьщ толык какысы бар едь Кезшде Квмекец (Камел Саруарулы Ормантаев) ейел1мен ажырасу барысында 6ipa3 киындыкка ушыраган болатын. Ол кезде К^уаныш Султанов ^азакстан компартиясы Орталык комитейнде уйымдастыру бел1мш1ц мецгерушкп едь Султанбек те, Куаныш та 1945-жылы туган, Соган карамастан Куанышты Султанбек катты сыйлап «ага» дейтш. Шм кудалап, ш м соцына Tycin жургенш би ш ей м т, ейел1мен ажырасу ф екй сш алдыга салып, арызшылар Ормантаевты партиядан шыгаратын жагдайра екелт й рей д ь Ол кезде партиядан шыккан адам кызмет- тен де, беделден де - бершен айырылады. Ол кезде Ормантаев жацылмасам, Балалар урологиясы инсти- тутыныд flepeKTipi (бэл й м , бас flepirepi). Жаны кысылган устазы ш ею рй не «Куанышка айтшы!» - деген гой. К^уаныш Ормантаевты коррап калды. Онысы улкен азаматтык болды деп баралаймын. Ce6e6i Камал Ормантаев - Казакстандагы балалар хирургиясыньщ атасы. Бул icTi бастаран да, ер1стеткен де, мамандарын ез1рлеген де, шаруашылыгын алгаш жолга койган да сол. Ондай азаматка кысылганда кол ушын беру - ол да улкен азаматтык. Содан былай Куаныш пен Ормантаев ете жаксы дос болып кетть Ол занды да. Сондыктан Куаныштыц оран базыналык жасауы да казакы мшез болатын. Султекемшц адам сыйлау касией ете жогары едь «Неге сен1д докторлыгынды коргатпайды? Ормантаев- пен сейлесеш н», - деп сан рет айттым. Устазына шан жуытпай коргайтын. «Сенщ мшез1ц жаман. Р е н ж т п аласыц», - деп жолатпайтын. Мен де ез ппар1мд1 айттым: «Ол сенен коркып жур. ^уаныш колдайды да, м е т ц орныма бастык кылып ж1беред1 деп ойлайды. Сешч бастык болрыц келмеййнш 268

________________________с/У<р)мЗм1дпын, адамдары ашып айтпаймын ба?» - деймш мен де ез ойымды iHiMe тусшдорш. Содан, eftTeyip, арада жиырма жыл еткенде, 1998-жылы 29-маусымда Султекец елу уш жасында докторлыгын коргады-ау! Кандидаттыгы мен докторлыгынын, арасы туп-тура жыйырма жыл. Молдаван ж и ги уш жылдан кешн докторлыгын коргаса, казак ж ш т 20 жылдан кешн коргады. Неге? Султекемнщ бауырмалдылыгы менен елдекайда куш и еда. Мен кейде ез1ме унамаган жагдайда китыгып калам гой, ол ейтпейтш. 0 c ip e c e акын- жазушылардыц баласы ауырып келе калса, танысын- танымасын, 6epiHe зыр ж упретш . Ал Жеркенттен, Акжазыктан б1реулер келе калса, куш -туш соньщ касынан кетпей кызмет жасайтын. Даншалык шар- шап журсе де, 6ipeyre камкорлык жасаудан кашпай- гын. Соцгы кезде уш-терт жерде катарынан жумыс дстеп журдь Олай шаршаудыц тектен-текке кетпей- гшш iiuiM сезш, анда-санда урсатынмын. «Не KepiHfli? Жаныцды бага алмай журсщ бе?» —десем, «Ой, Беше, 5api катын-баланьщ камы гой. Солар киналмай OMip ;ypyi керек кой », - дейтш. Олар OMip cypciH деп, OMipfli езщ киналып суруге ролмайды гой, - дегешмдб тывдамайтын. «Жетпей- ц » , - дейтш. Султекецшн айрыкша ецбегшщ 6ipi - «Балалар /рологиясы» атты туцгыш казак тшшде окулык нсазуы. Мен оны мактан етемш. Тйдо де, мамандыгын да кетш бшушщ аркасында ол улкен атак-абыройга ие юлды. Султекем балага ота жасаудын, жаца турш ойлап габуы да табысты болды. Бул женшен оныц жиырма пакты патентб бар. Султекем жайында жаксы сез естбсем, тобем кокке «еткендей болам. 2016-жылы Алматы шипажайында ^йзаш екеумбз демалып жаткамыз. Сонда Султекеммен iipre мединститутта окыган досы Дуйсебай iHiM колыкты. Ол да ейел1 eKeyi сонда демалуга келшть Зол iHiM Султанбек жайында еймнен кетпес 6ip ещлме 1ЙТТЫ. 269

(' П1.Щ1НМН_[ lllj>Jt('kv-lgbl Алматыньщ батыс жак бейндей Казак жер ецдеу институтында туратын 6ip танысыныц 1-сыныпка барып журген ж е й жасар кызы автобустьщ астына Tycin к ей п , катты жаракаттанады. Автобустьщ арт- кы децгелей белшесшен басып OTinTi. Буйрек, бауыр, imeK, е й н , берш быт-шыт дылган екен. Аудан дершерлерилд емдеуге шамасы келмепй. Цыз- Дыд eneci, 03i танитын Дуйсебайга хабарласады. Дуйсебай Султанбекке айтады. Ол кезде Султекем Алматы обылыстьщ ауруханада йтейтш . Содан кыз- ды отага жаткызып, кешта мезйлден так атканта дейш аягынан й к турып, кыздыц уз1лген, жулынган imKi курылыстарын, буйрейн, бауырын, ей н - берш кайта й ге д ь Он терт сагат бойы шугылданып, кызды, ейтеу1р, «еуелй калпына» келйредь Акыры кыз аман- есен жазылып шыгады. «Содан он 6ipiHuii сыныпты 6iTipreH кезшде кыздыд еке-шешей Султанбек екеу- Mi3fli уйше конакка шакырды. Султекеде кестем- шалбар кийздк мен imin-жен кайттым», - дед1 Дуйсебай. Бул ecipe мактау да емес, элдек!мд1 орынсыз жактау да емес, Дуйсебайдыд есшде калган ерекше окига тек. Ондай окига Султекемнщ дызмейнде кеп болган. Арткы Teciri болмай туган балага калай кетен жасаганын ез1м де бшем. Ондай жагдай бала хирургтер1н1ц кебшде бола берейн кершедь Ресейдей (Туменде) казадтардыд балаларын емдеп, олар да конакка шакырып, катты риза болтаны да еймде. «Ойпырмай, мал сыякты эйелдердщ медбике болып жургендерше кайран калам», - деп, 6ip куш жыларман болып келгенш де бьлем. Балалар ауруханасында eKi кплкентай кызды ваннага TycipinTi де, елй медбике e3i ейелдермен едймелесш отырып умытып KeTinri. Ваннадагы агызтан су катты ысып кейп, eKi бала айкайлап жылап жатса да, бьлмепй. Соньщ салдарынан eKi бала ыстык суга кушп калыпты. 0л1 де талай тылыми жадаЛык ашатын ба ед1, амал не, елу тОгыз жасында баки дуниеге аттанып кетй. Одан арашалаута ешшмнщ шамасы жетпедь 270

Одан айырылган соц, мен куйрьщ-жалы ж ок шолак аттай шолтавдап калгандай болдым. Оньщ ер е к ш е л т 6ipre тугандыгымда гана емес, б1рдей тусш ш eMip сургешмде едь Устазынан, отбасынан метр-ьщ ыласты мол Kopin, докторлыгын дер кезшде коргаса, «Сен Бексултаннан repi маган бауырсьщ» деп азгырушылар аягын ацдап басса, кевдлше т р б щ уяламаса, эл1 де Султекем eMip суре турар ма ед1 деген арман-ум1т унем1 еурелейд1 меш. MeHiKi де пендепплж далбаса шыгар, ю м б!лед1 ? Цалай болганда да, бауырдан айырылудын; аты - айырылу гой. Ауыр гой. Ацыракай шайкасында аты елin , e3i аман калган баласын MiHrecTipin келе жаткан Цойгелд1 батыр жаяу калган бауырын кергенде, баласына «Вй, атасы белек, аттан туе!» - деп, баласын Tycipin тастап, бауырын MiHrecTipin алыпты гой. Бауырдыц багасы казак уппн содан-ак KepiHin турган жок па? 0 м1рдщ егжей-тегжешн ойлап карасак, inrrap- лык пен ауызб1рлш - Mauri арпалысып келе жаткан карсыластар. 1 штарлык еш рдщ кез келген жагда- йында: кунделжт! куйбен, тарпшшете де, пендепплштщ кункергсшде де, агайынныц аралас-кураласында да, кыскасы, кер-жердщ бэршде де KepiH ic бере бередк ал ауызб1рлнс сын, дербес жагдайда гана жарк ете калады: ел басына кун туганда, жеме-жемге келгенде, елдш немесе азаматтык намыс оянганда. 1 штарлыктыц мысалы ер адамньщ басынан табылады, кецпешлдШ к нагыз азаматтьщ гана бойынан табылады. Жиырма жылга созылган докторлык диссертация- сы, cip e, Султекецнщ денсаулыгын да, шындыкка деген сешмш де - 6epiH езгертть Денсаулыгы катты бузылды. «Б екк, менщ диагнозым бойынша, адам eKi-уш айдын, шпнде еледЬ, - дегенд1 оньщ аузынан ест1генде, менщ уст1ме аспан тецкерШ п туеш едй BipaK елген imMfli ешнерсе, eui6ip куд1рет кайта тарьлте алмайтын едь Ол елдЦ мен аспанныц астында аман калдым. Алайда мен де езгерд1м. Кеп адамнык сез1не емес, iciHe карай ic кылатын болдым. 271

6('картан Ш^свкв-шы____________________ ©TipiK сейлеу мен e-ripiic сыйласудыч вм1рде бола беретшше кез1м жеттк Оны езгертуге ел1м жетпейтшш де бидам. Bip кезде бауырдай сыйласкан адамыц келе-келе мулдем езгерш кететгаше де кез жетть Оган куйгенщмен, киналганыцмен, езгерте алмайтыныц, еткен сыйластыкты калпына келт1ре алмайтынымыз - 6epi ем1рд1ц 6ip кезещ екен. Оларды к,айта кайырып екелем деп еуре болганша, колымды 6ip-aK сштеп, ондай адамды оз ем1р1мнен сызып тастауга умтылатын болдым. бй ткеш « Калган кец1л - шыккан жан» деген гой казак- Кеудецнен шыгып кеткен жанды кайтадан кеудеце ш р пзу мумкш бе? М умкш емес кой. Шындап келгенде, 6ipre туган iHiM Султанбектен айырылып та елмей калдым емес не? М енщ тары 6ip iHiM болды. Bipre тумасак та, 6ipre тугандай болып журд1к. Bipa3 жыл Жэркентте 6ipre кызмет жасадык- Орысша да, казакша да бiлiмдi болатын. 1скер, бул заманныц 6inripi едь Оньщ кызметше ecyiHe, жогарылауына шын тшектес болып журд1м. Алгырлыгына, адамгершЪпгше де риза ед1м. 1 шлпс жолын да жаксы бшетш, казакы мшез1 де к е щ л т е конатын. Адамныц кызмет1 жогарылаган сайын адамгершь л т де темендей беретш жагдай ем1рде кездесе беред! екен. Ел айтса, нанбайсьщ; басыца тускенде гана тусшесщ. Элй iniM шкерлшше, кабглетше карай кызметте жолы болды: обылыс дережесшде де, республика дец- гешнде де ете беделд1 кызметтер аткарды. Ол шет елде Кызмет жасап журген кезде екеум1зге ортак ш 1м1здщ басына кыйындык Tycin калды. Оган Храпуновтын да, тагы баскалардыц да катысы болды. Цызметш жогарлатпау уш ш , колдан кастандьщ жасады. Bi3 адвокат жалдадык- Bi3 деп отырганым: касым- дагы iHiMHin уйш деп келш болды. Адвокатымыз кезшде K eeipri 6ip Халык каЬарманын коргаган ер адам еда. IciM i3 6ipTe-6ipTe Lnrepinen, енд1 аудандык соттьщ алдында б1ржола шепплгел1 турганда, елп шет елдей ппмнщ баласы кутпеген жерден кшйге Kerri. Б1здщ уйде келш ушеум1з акылдастык- 0KeciHin 272

___________________________________ c/ll^iji/i ibikjii/iiii, л д а м д ар ы дызмет1 мен1 де коркытады дед! ме, баламмен катар бала адылсынып доймайды. Сонан сод мен ашуланып: - Бул арада адам тагдыры шепйлгел! тур. Сенщ долыднан келш турса, баягыда дайда далдыд? - дед1м. Оныд бул icKe баска 6ip сотты араластырайыд, оган алдын ала рахмет айтайьщ дегеш маган мулдем унамады. Берш келплп, б1рлесш кызмет жасап келе жатдан адвокатымыздыц адылынан басда 6ip багытда аяд асты бурыла кету ep i сешмшз, e p i уят еда. Айтданынан дайта доймады. Б1раз бассам доймады. Сонан сод ашуланып: «Ш ыд уйден! Бар!» - деп шыгарып »аберд1м. Егер ол арада ез балам сейтсе, оны да шыгарып ж!берер ед1м. Б1рад 6epi6ip булд1рд1. Арада басда ерекет жасауга уадыт та далмаган- ды. 0 pi-cepi болып жургенде, аудандыд сотта б1з жыгылдыд. Адыры адвокаты мыз 1ренжш кетш далды. «Орныма осы KiciHi алыцыз», - деп 6ip ейелмен таныстырып кетт1. 9йтеу1р, ceTi тусш , далалыд сотта icTi болган iHiMi3fli аман алып шыдтыд. 1 шмнщ баласы екесше не деп айтданын, 61зд1 не деп жамандап барганын куш бугшге дешн бйпмеймш. Алайда е к е « - отыз жылдан астам сыйласып келе жатдан KiciM - содан кейш-ад маган суыд дарай бастады. «Неге ейтт1щз?» - деп неге кш е айтпайды, «ол да баладыз гой, урысданыдыз дурыс болыпты» - деп те ашыд ыдылас танытпады, тек сыртымнан ю ж ш ш : «Неге ейтед1? Мен барам!» - деп б1рнеше марте ашуланып жулдынганын сол iHiMMeH емш-еркш араласатын Турсынгазы Элпешсов мардум элденеше рет айтты. «Не деп барасыц? О кйпнщ жазыгы не? Ол агад ез1дд1 де дуып шыгады», - депт1 Турсынгазы. Сонымен дойшы, баягы сыйлас iHiM содан былай бйпнер-бШнбес суыдтыгын ер жер-эр жерде ептеп адгарта бердь Келе-келе eei де тусшер. Адам тагдыры шепплмек сетте ез улыныд орынсыз дылыд керсет- кен1н тус1нер, тусшер де баягы й рш Ш гш жалгастырар деп демеленгем. Б1рад олай болмай шыдты. «Менщ баламды уйщнен дуып шыгатындай сен к 1м сщ ?» - 273

<>pL~(// шшн _____________________ дегенд1 гана басшылыкка алган екен. Алгаш оны Турсынгазы Элпешсов imMfli акырра сапарга шыгарып саларда байкадым. Турсынгазы eKeyi теи m i болып, уйге тец Kipin-ш ырып журупп едь Умытпасам, ол iHiM Турсынгазы кайтыс болганда, депутат болуы керек. Астанадан келдк Турсынгазыны жерлеп, енд1 аза асын беруге мейрамхана алдында тургамыз. Мен мейрамхананын 6epri босагасында, Астанадан келген депутат iHiM аргы босарада турмыз. Жасым улкен болып, оран мен барып амандаспадым, жасы Kiini болып, ол маран келш амандаспады. Сол кезде 6ip акын iHiM келш: - Illipemn ci3 мунда турсыз, niipeHin iHini3 анда тур, ci3 барып амандаспайсыз ба? - дегеш. Бардым. Амандастым. Торкалы тойда, топыракты ел1мде казак екпеш умытады рой. Эйткенмен кeчiлiмдe 6ip дак калды. «Апырмай, мына ш сш щ eKeciH елт1рген ж ок ед1м гой», - деген сыякты 6ip суык ой туда бойымды турипкт1рд1. Bip жердщ , 6ip ендрдщ адамы болрандыктан, той- томалакта бас косып калып ЖYpдiк. BipaK баягы аралык пен ш Ш к б1рте-б1рте сене бастады. ©зге де 6ip, ол да 6ip дережеге ж еттж . Онын езгелерден еш айырмасы болмай калды. Б1рде Казак улттык университет Сарат 0ш1мбаевка арнайы аудитория беру салтанатына шакырды. Бардым. Ce6e6i Сагат сыйласкан, сырласкан «Bip агам жумыстан шырарса, 6ip агам жумыска алады» деп езшдейтш, 6ipep уакыт «Ж алын» баспасында 6ipre icTereH iHiM болатын. Астанадан Сараттын баласы Меулен жене оган шескен менщ ел п iHiM мен 6ipep депутат агалары келген екен. Олар турган аудиторияра шргешмде, е л п ш 1мнщ баягы улы алдымнан шыгып амандасты. Астанадан келген iHinepiM ортадагы узын устелдщ 6ip бетшде, мен eKiHUii бетшде калдым. iHuiepiM мен! кермегендей кылык кврсейи, амандаспады, мен де оларга ж у л р ш барып амандаспадым. Кепшшей жиын басталды. Маган да сез бердь Сагаттын «Лениншгл 274

___ _ //, i;(/lU-lL/HHII, rl'blViI- жас» гезетшен неге кеткенш 6ine тура айтпадым. Ага сыйламаган адамдардыц шындыкка сене коятынына сенбед1м. Адамдармен араздаспау уш ш , кейде ундемей калган да дурыс секшдендь Алайда ез1ме ез1м 1штей 6ip буйрык берд1м: «Будан былай бул ппркшд1 бауыр санамай-ак кояйын! «калган кещ л - шыккан жан» деген ашулы шенпмге-келд1м. «KeuOipey бцгш тату, ертец араз, Берген сон, бцзылмаса дцние-ай, ердщ cepm i», - дейд1 гой Капез еншь Bip калган кевдлд1 кайта жа- мау ecipece егде тартканывда киын. Ce6e6i eHfliri eMipiMfle осы байгуссыз-ак eMip cypem m ni деген ойга келесщ. Ондай ой - тэуекелдщ жемка. Теуекел жа- сау - еркектщ гана ici. 1 лшш-салынып, не олай емес, не булай емес мшезбен шын пеййшда буркемелеу - ездщ кылыгы. Б1реудщ eTi жарылып кетсе де, езщнщ ежели мшезщд1 сактап калу, кем дегенде, кнплж. Кей-кейде гэзет бетшде мен ез1мнен улкендермен де niKip таластырып калам. Жиын-тойда олар меш кермегенсидк ал мен едеш барып амандасам. вйткеш жасы улкенге сэлем беру - ата салт. А з окысан,, аз бшесщ, сондыктан коп окудан артык бШмдипкке апаратын жол жок- 1 штарлык, орынсыз пацдык, менмендш, ер к е тр е к тш сеюлд1 ыйкы-жыйкы м1нез де аз окыган адамды ш ектейдь 1 шлер1мнщ iaerrmdri жейспей жатса, «0 й, аз окыган екен- ау!» - деп тущлем. Менщ анык б ш е й т м : жиырма бес жасыцда алган жогары 6LniM елу бес жасывда да жогары 6iaiM бола алмайды. Бйпмщ де усй ц дей ки1м сыякты, тозыгы жеткенше кие бермей, жацалап отыру керек. BiniMi тозган адамньщ езш де тозган адамга санау орынды. BipaK тозган кшм де керекке жарайды. Адам да солай. Ел окыганды окымай-ак, ел б!лгенд1 бшмей-ак езш тарихшы, галым, титл 6iariui санайтындар ем1рде бола бередь Бипмнен басканы би1кт1к деп тусшу - мен ушш бшктпс дегеннщ шын мэнш тусшбеу. MiHe3iMHin киындыгы да осыда. Орбулак мерекей кезшде Султанбек imM Эзине деген епкем1здщ улы Марат Кдсымов тжкен уйде 275

<>d< // !Ill'll! / 1/11,1 болды. Оныц куанышында шек жок едь Eni eeyi eKi кулагында. «B eK ic, дел мундай той болады деп ойламап ед1м. Тамаша!» - дед1 меш кушактап. 1нщ- нщ меш рйй Tycin куанганы кдндай бакыт екешн мен сонда анык уккан шыгармын. «Ага!» - деп келш, ештеце де айтпай, тек кушактап етш жаткан каншама iHi-карындасым болды. Бакыттан басым айналды. Орбулакты ой ласам, K83ip де басым айналады. Орбулак ейткеш Орбулак кой. Влемде кездеспейтш ерлпста 6i3flin гана бабаларымыз жасаган гой. Bi3 де, урпактары, ауызб1рлш тщ сондай ерлййн жасасак- ау, ппркш! Сол кезде Ж усш бек Цоргасбек iHiM «Ордабасы epniri Орбулактан басталган» деп гезетке жазды. Ауызб1р1ш л ж тщ сабактастыгына суйсшгеш гой. 1 нш щ ыкылас танытканы жанынды жанымен тусш геш кандай гажап! Bip iHiMHeH олщей, 6ip ш 1мнен йрщ ей айырылып журген сэт1мде ыйыгыма келш басын TipereH 6ip iHiM - Амантай Кодеков. Ол - 6ip жагы туысым. Атамыз YceH болыстыц 6ip тал кызы Алтын атты епкем1здщ улы. Казакы жонмен келгенде, epi маган жиен, opi нагашы ini. Ce6e6i Алтын епкем1здщ барган же pi - менщ шешем шыккан ел. 1ш болудын неНзп мшдет1 - жанынды TyciHy. Баскасыныц 6epi - жеке бастыц камы. TyciHicTiK ж ок жерде шын сыйластык та болмайды. Жанынды тус1нет1н ш щ жаныцда журсе, ез1нд1 ешкашан жалгыз сезшбейсщ. Ортасы толы орда iiniHfle жургендей ер м{незбен eMip кешесщ. MeHi сондай куйге белеп журген Амантай iHiM 03i де сыйластыктьщ касиетше риза болып журген болар деп ойлаймын. «Inici бардыц тынысы бар». Мен ез мшез1мд1 аса жаксы мшезге жаткыза коймаймын. Алайда дурыс санайтын устанымым да бар. Bip кезде 6ipre ас iinin, 6ipre кызмет жасаскан, 6ip-6ipiMi3flin ушм1зге бауыр болып Kipin, туыс боп араласкан iHiM кызмет1 ocin, билш тщ 6ipa3 шындарын багындырган сон, жиын-тойларда он MeTip жерден MeHi коре алмай, кeлiп солем бере алмай, кыскасы, байкамай калатынын Kemipe алмай-ак койдым. Ж асым улкен болса да, онын кызмей улкен екен деп 276

сАкумЗыщын, шкмФф/. ж уйрш барып жалпактап амандасуды жен санаган емесшн. Оган менщ жаман мшез1м ж1бермейдь «Шалкайганга шалкай, еш ю м ханныц улы емес, ецкейгенге ецкей, ешк1м е ш й м н щ к¥лы емес» деген гой казак- Мен де соны дурыс керем. Жешбек Керменов аркылы таныскан 6ip енпп iHiMfli ете жаксы Kepin журд1м. Акжол досымньщ баласы уйленейн болды да, ол тойды Ж ешбекке бас- карттык- Ол epTin келген енпплердщ ш ш д е эл п iHiM де болды. Тэп-Teyip дауысы бар екен, унады. Келе- келе ол iHiM етене араласып KeTTi. «Ж е й ж ейм нщ » 6ipi Адселеудщ ауылдасы болгандыктан, бас коскан жнындарда ж ш KepiHin журдк Агалап турган iHi болган сод, буйреп кургур бурып-ак туратын. Bip жылы президентй референдум аркылы сай- лайтын болдык- Басшылар мен1 де президентйд се- тмд1 адамыныц катарына косты. BipaK, неге екешн, Колыма куелш бермедь Бермесе де, KepeKTi жиын- дарына шакырып турды. Bip KyHi Талдьщорганга шакырды. Бардым. 0нпп iHiM де сонда екен. Емен- жаркын амандастык- Bip кезде адамдардыц колында журген арнайы жалауга кез1м туей . Онда «Елбасыга дауыс береш к!» - деп жазылыпты. « Ж т т т е р , мыналарьщ кате гой, - дед1м. - «Елбасыга деген уйгырша, казакша «Елба- сына» болады». - Неге дурыс емес? - деп, енпй iHiM сол арада шак ете калды. - Казак «су басыга», «тау басыга» демейд1, «су басына», «тау басына» дейд1, - деп ем. - Бес-алты едпме жаздым деп, немене сонша?! «М осы», «мосыга» дейм1з гой», - деп салганы елй iHiMi3. Астымдагы жер кенет опырылып, уей м дей аспан тебеме тeдкepiлiп кеткендей куй кеш йм . Ондай сезге, ондай сез аузынан шыдкан адамга б1рдеме деудщ e3i улкен курмет керсету едь «Мосыга» ceei мен «Елбасыга» сезш уялас сез деп есептеййн адамга не TyciHflipin жатайын, 6ip бурк етйм де, бурылып кетйм. Бейне карагым келмедь MeHi 1ренжйкен ceei емес, MeHiKi дурыс деген сешмд1 yHi efli. Отыз жылдан 277

'Бексifvimи 'Н/ф^Лс-Ът______________________ астам уакыт ел п Ы м н щ iinKi жан дуниесш ацгармай, тек дауысына алданып к ел гетм уиин ез1ме к е т д 1м. Не деген керлэЬэт ед1м?! Алматыга келген соц, елп ецпмеш Секен Иманасов агама айтып ед1м, - Ойпырмай, калай шыдадыц? Тьщдаганныц езшде туда бойым турпйгш кеттц - дедь Содан кешн ол iHiM мен ymiH елдй Ол уппн мен де елген шыгармын. Ke3ip тек тац калам: 1шшде ит елш жатса да, сыртка сезд1рмейт1н адамдар сондай болады гой. «Малдьщ аласы сыртында, адамныц аласы ш пнде», - деп, атам казак калай дел айткан?! EJIIHE ОРАЛА БАСТАЕАН ШЫЦЕЫС ХАН Решид эд-Д1нн1ц Шыцгысхан жайында «Жэмиг ат-тауарих» атты шыгармасын Хетагуров орысшага «Жылнамалар жинагы» деп аударды: «Относительно тех тюркских племен, которых в настоящее время называют монголами, но в древние времена каждое из этих племен в отдельности носила свое особое проз­ вище и имя, каждое имело своего начальника и эмира, от каждого произошли родовые ветви и племена, вроде народов: джалаиры, ойраты, татары и другие, как это будет подробно показаны в этой главе» (Издательство Академии Наук СССР, Москва, 1952. Ленинград, Том первый, книга первая, перевод с персидкого Л. А. Хетагурова. Стр. 92. Раздел второй). Шын меншде «могол» деген тупнускадагы сезд1 «мацгол» деп кате аударуы аркылы Хетагуров бушл элемге OTipiK тарихтьщ тарауына мумкшдш жасады. Эдеш сейтт1 ме алде еренс1зд1ге ме, оны ал1 тарих таразылай жатар. Ал Рашид эд-Дшнщ «Тарихтар жинагы» к1тэбшде «мацгол» деген сездщ мулде кездеспейт1н1н, ал оныц дурысы «мугул» екен1н 2016-жылы Зершбай Оразбаев деген казак аудармашысы туцгыш рет вз орнына келт1р1п атал- мыш кИэбш жарыкка шыгарды. Онда «мугул» (тай- пасы) турк1 кауымдарыныц 6ip буыны болып та- былады... Сондыктан (буг1нде) турк1 халыктарыныц кеппплшш мугул деп атайды» - деп 6api де ап-анык 278

_______________________________ c■11.,м-1ык/иыц ада.чдгфы аударылган. (Рашид ад-Дин, «Тарихтар жинагы», ■ Шымкент, 2016. 1-том, 178, 179-бет). Бурынгы аудармашылар да едеш бурмалаган, е д е т ! аудармай кеткен жерлер кездесед1 дегенд1 алгаш ! 6i3re дэлелдеп берген Тшеуберд1 Эбенайулы болатын. Ол ecipece «Мацголдыц купил шеж1ресЬ> аталып келген ю тептщ аты да ойдан шыгарылып койылга- нын, ал шын аты «Ш ыцгыс каганныц кузауыры», ягни «Ш ьщгыс каганныц туп-тукианы» екенш анык- тап делелдеген. BipaK оныц делелше кулак коя кой- маган тарихшылар да, баскалар да бар болып шыкты. Шыцгыс хан жайындагы менщ 6iniMiM шамалы болатын. BipaK м е т бул мэселеге араластырган жер- су аттары болды. Мен Жетшудыц шыгысында туып- ескен казакпын. Сондьщтан Ппеуберданщ аударма- сындагы жер-су аттары меш epinci3 ойга калдырды. Менщ бурынгы дудэмэл nixipaepiMfli дур шлкшд1рдь Шыцгыс хан казак тайпасы жалайырдан, оныц imiHfle Андас руынан дегенд1 мен бурынгы шалдардан естасем, кешн Дазыбек бек Тауасарулынан (он сепзш пп гасыр), Дазангап Байболовтан, Магжан Жумабаевтан, Сэкен Сейфуллиннен (жыйырмасыншы гасыр) оцыдым. Алайда Шыцгыс хан казак дегенге сене коюыма соныц eei жеткыпкшз болып журетш. Ал Т1леуберд1 аудармасындагы 6ip-6ipiHe жакын жаткан Буркан тау мен Турген тау, Турген езешнде усталган Тем1ршыцныц Онон (1ле) езенше гасенделш баруы, акыры содан кашып шыгуы мен1 б1рден баурап алды. Ce6e6i бул ymeyi де 6ip-6ipiMeH уласып жаткан жерлер болганы гой. Бурканнан кашкан Теийршыц оныц касындагы Турген тогайга тыгылады. Тогыз куннен кейш Турген езен1нен устап алган оны Онон езешнщ бойымен екетш бара жатцанда, ол одан кашып Кумырга (шыгыстан батыска карай созылып барып Ононга карай бурылатын) езенге (мешцше, Цабырга) жетш, оз отбасына косылады. Жене ол Кумырга езеш Буркей 1рге деген жердщ касында болып шыгады. Ал мен Цабырга деп отырган су Кектерек езенше шыгыстан батыска карай кабыргалап келш куяды, ал 1 ргетау соныц шыгыс жагында гана тур. Bepi 6ip ещрде. Бул араны керт-бглмегендер уш ш , белюм, муныц 279

'Oelryтан Л/фусеЬ-//т_________________________ 6epi тусшшшздеу шыгар, алайда «Ш ыдгыс ханнын, Жэркентте туып ecyi eripiK» (Кабдеш Жумадшов, «А йды н» газет1, 2016 жыл) деген узш дькесйда ninip айту уппн, осынын, 6epiH жок,к,а шыгаруы керек кой. Ал Кабдештщ еш далелшз-ак солай деу1 пптарлык па, кундестш пе елде медениетшздш не - неге жататынын 6ip кудай б1лмесе, мен бйшеймш. Б1рак Кабдештщ алдында гана Шьщгысхан жайындагы макаламды осы газеттщ басшысы Нуртвре Ж усш нпмнщ баспай койганына карап, сан турл1 сапасыз ойларга кетем. «Н еге?» деген сурактьщ жауабын таба алмай дал болам. Bip газетой; 6ip макаланы баспай коюынан бук1л шындык 6api6ip туншыгып жата алмайды гой. Ел бар, ел бар жерде шындыкты жактайтындар да бар гой. Меш кинайтыны - шындык буларга неге жакпайды деген гана сурак- Менщ делелд1 жазган макаламды баспаган газет Кабдештщ дэлелс1з сезш неге басады? Шынында сондай жерлер Жэркент ещ рш де бар ма екен, ж ок па екен деген кудакт! сешлту уш 1н, картага карау керек немесе арнайы орындардан сурастыру керек. Оныц, менщше, тук те киындыгы жок- Bip-6ipiMi3re eTipiK деп тас лактырганша, 6ip- 51р1м1зд1 сыйластыратын жол 1здегешм1з вте дурыс емес пе? Меш жогарыда аталган уш-тврт атау гана ойлантса 6ip жен гой, эр сездщ туп теркш ш , сепз гасырдан астам уакытта ептеп езгеруш ескере Караганда, Tinri анык сешмд1 болдым. Мвселен, Шьщгыс хан туган жерде Телшен Болтаг деген тау бар екен. Оны 'Илеуберд1 К^ос Белек тау деп бугшгпнелейдо. Мен оны Кос Котыркай тауы, Кербулак ауданындагы тау деп танимын. вйткеш соныц касында Шубар, Кеде Арал деген жерлер аталады. Сол Кос Котыркайдыц шыгыс жагында 4 -5 шакырым жерде эл1 де Шубар аталган ауыл, одан 8 шакырым жерде Аралтебе деген жер бар. Мунын бэрш 6ip аралыкка, эрине, мен екелш орнаткам жок, ежелден солай сакталып келедь Буган косымша тагы талай атау 6ip-6ipiMeH жалгаса, жер ьщгайы Т1леуберд1 аудармасындагы жер ыцгайына сейкес келш отырады. Меселен, 280

Шыцгыс хан ез тайпасыныц ханы болып Кекнор деген тау куысында сайланады. Сол Буркан таудыц батыс манында тау коршаган Жасылкел деген жер бар. Ею атау 6ip-6ipiMeH магыналас: 6ipi - квне атау, eKiHHiici - кей ш й атау. Шыцгыс хан жайлады делшген Керенлш тауын Баркернеу тауы деп танимын. Ce6e6i бул eKeyi де магыналас сез. Керенлш деген - 6epiHe i кершш турган тау. Ал Баркернеу деген - берш Kepin i турган тау. Тек 6ipi - кене атау, eKiHHiici - 6epri атау. Жамука мен Шыцгыс эуелйде Зерен Капшагай . деген жерде согысады, ол ара Алматыдан 70 шакы- рым жердей су елекйр стансасы бар Капшагай i станциясы деп б1лем. Екшпп рет eKeyi Куйтец деген (арада согысады, ол жер бугшде Китщ аталады, Жеркенттщ солтустш батыс желкесшде. Осы согыста керей тайпасыныц ханы Оц хан Отцыя деген жер аркылы Китщге шыгып, Шыцгыс ханга кемекке кeлeдi. Сол Отцыяны мен 6yriH ri Кызылция деп 1 туйнем. ©йткеш Кызылкиядан Китщге царай асып ! тусетш сай куш бугшге дешн Керейсай деп аталады. Сол Оц хан бастаган керейлер келш шеп цурган ара - осы ара деп бшем. ©йткеш ол согыста Шыцгыс хан сол сайдыц шыгысындагы Керенлштен (Баркер- неуден) Китщге тускен. Керейсай мен Баркернеу I eKeyi де куш бугшге дешн Китщ ацгарына солтус- I тштен тумсыц Tipen тур. Кешн Шыцгыс хан некерлер1мен Сегейде ац аулап I жургенде керейлер бул жолы Шыцгыс ханныц ез ауылын шабады. Сол CereTi ел1 де CereTi аталады. Мен I басты-бастыларын гана этап отырмын, ейткеш талай мацаламда оныц 6epiH тепйштеп жазгам. Менщ тац цалатыным: осыныцберш оцып-бшген замандастарым неге батыл турде Шыцгыс ханныц Жеркент ещршде туып-ескеш eTipiK деп кейп айтады? Не уппн? Нен1 j цызганады? Шмнен цызганады? Казактыц жерш I алалап, 6ip жерш жацсы керуге, 6ip жерш жек II керуге бола ма? Шыцгыс хан турш , турш iiuiHfle 1! жалайыр болса, ол енд1 аспанда емес, белйл1 6ip W жерде туып-ecTi гой. Белйл1 6ip жерде туып-ecKeHi i делелденбесе, оныц турш екеш, Ty6i казак екеш калай делелденбек?

Ъексцлпшн Нгфо/сеЬ-цлм______________________________ Осыны мен тусш е алмаймын. О баста 6ip атадан тараган казак бул кунде 6ipfle-6ip атаны сыйламайтын казак болдык па сонда? Ал егер 6ip атадан тараганымыз рас болса, 6ip-6ipiM i3fli куптауга, 6ip-6ipiM i3fli тусшуге не кедерй? Мына кызыкты карацыз: 2011-жылы Мескеуден «История монголов» деген кггеп шыкты. Сонда ейгип кытайтанушы Бичуриннщ «История первых четырех ханов из дома Чингисова» деген eeprreyi бар, соган Караганда, еуелйде жалайырлардыц 03i Шьщгыс ханныц туп аталарын кере алмай, кыргынга ушыраткан екен. Ce6e6i 6ipey-aK= Алан Куа сулудыц Kyfteyi елген сод тапкан уш баласыныц тукымы ecin- енш , билж бермей барады. «Ялайрцы пользуясь победой, убили Моналун и истребили весь дом ее, спасся только один старший внук Хайду, с кото­ рым кормилица его спрятала в куче дров», - дейд1 Бичурин (17-бет). Бул Хайду - Шьщгыс ханныц аргы атасы Байсуцкардыц экесь «Хайду вступив в правление, пошел с войском и на колено Ялайр и покорил его. Мало по-малу он усилился: поставил ставки свой в Бараху при Черный речке», - делшген онда. (сонда, 18,19-бет). Мундагы «Черная речканы» казакшаласак, - «Кара су» немесе кене туржше «Каракол». Бул кунде «кол» деп езеннщ езш емес, саласын айтамыз. Ал Каракол деген езенше кэз1рге дей1н солай аталып, жацагы (Кумырга) Кабырга аталатын суга ер жагынан келш косылады да, ол езен содан былай Кектерек аталады. Осыныц 6epiH бше турып, жалайыр (ялайр) тайпасыныц, оныц iuiiHfle Андас руыныц эл1 кунге дей1н Шубар, Аралтебе мацында ecin-енш жатканын кере турып, мен калайша Шьщгыс ханныц туып ескен жер1 осы аймак демей тура аламын? Барлык аталган жер-су осы ещрде 6ipiMeH 6ipi жалгасып жаткан жок па? Осыныц 6apiH делелдеп жазсам, окыган адамныц 6epi мен1мен 6ipre куанады деп журген мен, айналып келгенде, 6epiH ез туган жерше, ез руыма тарткан адам болып шыга келд1м. Аталы сезге токтамайтын казак бурын да болган, алда да бола берет1н шыгар. BipaK елге, мемлекетке 282

//. п /i >ык/ньщ пкп y iiiiiiii Кажетт1 шындык,ты жеке бастыц жагдайына бола кер- мегенсу мен бшмегенсу кай жагынан да зиян емес пе? Бичуриннщ жогарыдагы жазганына карап, жала- йырлар мен Ш ыцрыс ханныц арры аталарыньщ i аралас-коралас eMip сургенш болжау соншалыц I циын ба? Бурын Ж убыр деп бурмаланып аударылып ! келген жердщ дурыс атауы Шубар екенш Т1леуберд1 ; вбенайулы ез аудармасы арцылы делелдеп бердь Ал |. сол Шубарда Жамуца мен Тем1ршыц (Ш ыцрыс хан) eneyi eKi мерте анда болран жок, па? Екеушен тара- i” ран жалайырдыц андас (андалас) тайпасы эл1 сол Шубарды мекен етш отыр рой. Муныц 6epi тарих [1 болмаса, сонда н е т тарих деп т у с ш е т з ? вйгий «Тарихтар жинарын» жазган Рэшид эд-Дш нщ e3i Ш ыцрыс хан дэу1ршдег1 найман, керей, мерки1, жалайыр, цоцырат тайпалары en i сол eMip сурген орнында отыр деп он тертшпи гасырдыц басында жазбап па ед1? 1298-жылы Марко Поло атты еуропалыц М орол ; жер1нде болып, Ш ыцрыс хан урпацтарымен жолыгады, ' Дытайда болады, сол туралы к и эп жазады. Ал айда 1: кейб1р замандастары оныц жазганына куменмен царайды, оныц Дытайда болганы е й р ш деп сенбейдь ) Оныц т тебш де цазац ата-бабаларыныц да XIII- : расырдагы 6ipa3 eM ipi цамтылады. 1913-жылы оныц бул KiTe6i цытай тш ш е аударыл- ды. Дытай мурагатынан Марко Полоныц, шынында, Дытайда болраны, Дубылайга цызмет жасараны мура- рат деректершен табылады да, Марко П олорэ деген сешмыздш пышац кескендей тыйылады. Жене елем бойынша тыйылады. Делелге тоцтау б1зде неге солай болмайды? Осыныц цандай сыры бар? Беделш, атарын, ьщпалын салып царсы niKip айтып жататындар бар, б1рац делел айтпайды, атарым, бедел1м делел орнына жарайды деп ойлайды жене сонысы рас болып шырады. Алайда соныц салдарынан цаншама шындьщ, цаншама тарихи тулга OTipiKKe туншыгып елш жатыр. Тарихи шындык, пен тарихи тулганы делелс1з мойындамау ( Kici елт1ргеннен еш кем емес, мешцше. Алайда бул тек мешцше рана. Жаппай солай ойлайтын 283

Сн'ка^пшн Н/фурЬ-цт_________________ дережеге жетсек кана 6ie тарихка да, тулгага да обал жасамайтын боламыз. Herieri дерекке косымша деректер де толып жатыр. Сонын, imiHfle ец кернектнп - Шьщгыс хан урпактары Курган Алтын Орда мемлекеть Оны курган шм: мацголдар ма, моголдар ма? Хижранын 730-жылы ягни, б1здщ жыл санауымыз бойынша, 1330-жылы арап саяхатшысы Ибн Батутта деген адам Дешт1 Кыпшакка саяхат жасайды жене KiTe6iHiK атын да солай атайды. Сол саяхатшы былай дейдк «Ж ерплшта тургындар отын орнына малдыц киын жагады екен... Олар муны тезек деп атайды екен («Казак тарихынан», жинак- Алматы, 2004 жыл, «Ж алын баспасы», 179-бет). «Кырым, шынында да, улкен шаЬардыц 6ipi, улы султан Мухаммед Озбек ханга карайды екен» (сонда, 180-бет). «Бул жерде арба деген нерсемен сапар шегу едет екен» (сонда, 181-бет). «Арбаньщ устшде шыбыктан токып жасалган куй м ей болады» (сонда, 181-бет). Турюлердщ тагы 6ip едет1... (182-бет). «Уры- карылар жоктьщ касы» (182-бет). «Бул халык сондай-ак жылкы сутш де унатып iniefli екен. Муны олар кымыз деп атайды» (183-бет). «Кейб1р кезде туршлер «бурхани» деп аталатын тагам ез1рлейд1» (183-бет). «Булар жылкы ет1 мен кой етш суйсшш жейд1 екен» (183-бет). «Олар муны (imiMfliKTi - Б. Н .) «боза» деп атайды екен» (184-бет). «Азак шаЬары тещз жагасына орналаскан» (184- бет). «Маган шапан жапты» (185-бет). «Бул шаЬарларда мен Kepin гажаптанган нерсе- лердщ 6ipeyi турш халыктарыныц эйелдерш ерекше курметтейтш едеттер1 ед1 » (188-бет). «Бул Бештагта арасан булагы бар» (189-бет). «Сарирдщ алдыцгы он жагында султанныц улкен улы Тынкбек, сол жагында Kiuii улы Жешбек (кешн ез Жен1бек атанган хан - Б. Н.) отырды, eKi улынын 284

_____ _ '/L,);U/Ib/LjllMU, ортасында султанныд И ткуш ж атты кызы отырды» I (191-бет). «Кумбез уй» деген! кш з уй рой (191-бет). «Арба кызметкерлер1 аттардьщ 6ipeyme м ш п отыра- ды. Муны олар «жылцышы» деп айтады» (192-бет). «Од жакта отырган катынды «улы катын», сол жакта отырган катынды « Kioii катын» деп атайды» (192-бет). «Булгар шаЬары мен Мухаммед 9збек ханныд ордасыныц арасы он кундж жол едЬ (196-бет). «Айт еткен сон;, ханмен 6ipre ордага жене Кажы- Тархан шаЬарына (Астрахан - Б. Н.) бардыд» (201- | бет). | «0збек хан бул жерден езш щ астанасы Сарай шаЬарына кайтып кеткен екен» (204-бет). «Б1з ЕдЬл дариясы жэне оган куятын баска да б1рнеше дариялармен жузш отырып Сарай шаЬарына жеттж... Кажы Тарханнан шыгып уш кун журш Сарайга келд1к. Бул шаЬар «Барыс сарайы» деген атпен ' мешЬур ед1. 0збек ханныц астанасы осы шаЬарда, 03i осында турады. Ханныд кузырына к1рд1к» (205-бет). «Сарай шаЬары - жер жуз1ндег1 шаЬарлардыд эдемМ Ьам ед улкен1, бейне адам дариясы деуге болатын шаЬар екен» (205-бет). «Кешелер1 кед, базарлары улкен api кед1лд1». «Сарай шаЬарында турл1 тайпа, халыдтар турады. I Сонымен 6ipre мунда мемлекет кожалары, ук1мет ; терелер1, аскер басылар турады. Эскерлер1 моголдар I ед1. Моголдар арасында мусылмандар да бар екен. J Сарай шаЬарында «алашы» деген 6ip халык бар. Булар - мусылмандар. Мунда сонымен 6ipre дьшшак, ' черкаш, рум халыдтары да бар екен» (205-бет). «Ханныд сарайы «Алтын тас» деген атпен мешЬур» (205-бет). «Сарай шаЬары мен Хорезм арасы кырыд кундж жол дестЬ (206-бет). «От-шеп болмагандыктан, бул арада ат-келжпен журуге болмайды екен» (206-бет). «Сарайдан шыгып он кун журген сод, улкен су бойына орналаскан Сар2а8й5шык шаЬарына ж етйк.

(H < / j.m m [Н / ф щ Ь -щ ы ________________________ Багдат шаЬарындагы сыядты, бунда суга салынган кемелер - кемел1 кешрлер бар екен» (206-бет). Ибн Батутта Ед1лд1 «Атыл» депатайды. «Бауыршы* деген - ет тураушы, дейдк Осыны оцыган адам цандай ойга калады? Алтын Орда мемлекетше караган Д е н т Кыпшац даласында, б1ршцпден, мацголдар емес, туркглер турады екен (моголдар). Ешшшден, олар мусылмандар екен. Ушшипден, астанасы Сарай кдласындагы эскер- лер моголдар, ягни Шьщгыс хан курган мемлекеттщ адамдары екен. Жене Сарай каласы Дажы Тархан (Астрахан) жене Булгар (Казан) шаЬарыньщ маца- йында екен. Орыс тарихшыларыныц айтуында, Сарай каласыныц келем1 отыз алты шаршы шакырым болыпты («Время» арнасы, 27.04.2012). Орны бурынгы Царицын, кешн Сталинград, кез1р Волгоград аталатын орыс каласыныц касында. Бату хан салдырган кала. Нег1з1нен мусылмандар, еуропалыктарша айтканда, царациндер турган. Тертшцйден, соншама кала салган халыкты <•кешпендшер», «жабайылар» деуге бола ма? Бесшшщен, Шыцгыс ханнан бурын eMip сур- ген Махмут Цашгари бабамыз жазып кеткен «TypiK сездтн дегЬ «тауар», «йогурт», «каптан», «ыштан», «ж и р», «у тш » сездер1 орыс т 1лше «татар-мацгол е зп сЬ аркылы емес, Алтын Орда мемлекетшщ баска- руы аркылы енгенш б1летш уакыт жеттг Алтын- шыдан, Алтын Орда мемлекет1н курган халык «та- тар-мацголдар» емес, татар-моголдар, ягни казак халкыныц бабалары екенше анык кез жетшзу кыйын ба? Бул буру да, бурмалау да емес, тарихи шындык- Ж етшшщен, тарихи шындыкка коз жетшзу, соган умтылу - жалпы еркениеттщ максаты. Сондыктан тарихты саясатка багындыру тарихка кыянат сана- лады. Сепзшцпден, «кырымтатарлары», «казан татар- лары» аталып кеткен халыктардыц ез бауырымыз екенше кез жетк1зу1м1з кажет. Тогызыншыдан, K83ipri 6i3 игйпгш Kepin отырган жер-суымыз, шега- рамыз Ш ыцгыс ханныц, соныц урпактарыныц, ягни Алтын Орданыц калдырып кеткен и п л т екенш есте устауымыз керек. Оныншыдан, соншама елемдш куш ке ие болган Алтын Орданыц да кирауына есер 286

c/HpjcaSuignuH, адамдарг еткен ец улкен куш алауыздык екенш де есте сактаган жен. «Шьщгыс ханды казак кылганда не утамыз? Одан кандай пайда бар?» - дегенд1 Кекшетаулык 6ip акын радиодан айтып калды. Эрине, 6ip пут алтын бермейд1 еипим елщ yuiiH, жерщ уш ш курескен ез бабаларымызды 6ipeyre баба кылып журе берсец, соган риза болсац, с е т эрине, I eniniM зорламайды. Алайда ез бабасын «бабам» дей алмаган халыкка баянды бак конар ме екен? 0 з бабасын таный алмаган, б1ле алмаган халык, менщ ойымша, шынында жабайы. Надан. Шьщгыс Айтматовша айтканда, мецгурт. | Мен Жетшудьщ казагымын. Сондыктан Дазакстан- ныц езге жершен r e p i ол аймакты б1ршама бьлщ- il трей м ш . Тарихшылыгым тасып бара жаткандык- тан емес, кейде тарихшылардыц географиялык нысандардык орналасу жагдайына тук мен бермей- TiHiHe ренжимш де, ез1м анык бьлетш жагдайга epiKcie араласып кетем. Жалпы, кене тарихты жер- су аттарынсыз, олардыц орналасу жагдайынсыз, зерттеу м1ндетй турде адастырады. Меселен, мен мына сейлемд1 оки отырып, бурынгы керейлердщ кай араны мекен еткен1н калайша дел болжай алмаймын? «Олардыц (nepeftiT тайпасыныц - Б. Н.) eMip сур- ген мекен1 Мугулстан жер1ндег1 Онон мен Керулен (езендершщ бойы). Ол аймактар Цытай уелаятынын, шегарасына жакын (Рашид ед-Дин, «Тарихтар жина- гы», Шымкент, 2016, 93-бет). Мугулстанныц K83ipri Ж е й су екен1н Мухамед Хайдар Дулатидщ «Тарихи Рашиди» к1теб1н, «Зафар- намаларды» окыган адамнык 6epi б1лед1. Онон (внэн- 1ле) мен Керуленн1н (Kepi елецшц) сол Мугулстан жер1нде екен1 рас кой. Оган делел сол Онон езешнщ басында татарлар туратыны, ол татарларды шабуга Оц хан мен Шьщгыс хан 6ip irin Онон бойын ерлей барганын, сол арада Шаты жене Нараты жоталары бар екенш Решид ед-Дш жазады. Географиялык картаны карасакыз, Шаты мен Нараты жоталары 1ле езен1н1н бастау алатын жер!нде ал1 де тур. Сонда внан деп жургешм1з неге Энен, ягни Нен, улкен езен деген

м агы н аны б е р е т ш 1ле бо л м ай д ы ? « б н е н м ур ан » д егеш «У лкен дария» гой. Тарихш ы лар Т1леуберд1ге, маган, баскаларга кумен келтлрсе де, географияльщ картага калайш а кум ен келт1ред1? Оны 6i3 жазган жокпыз гой. А л енд1 найм ан да р ды ц т у р а к та у м е к е ш н кар ач ы з: «Улы Алтай, Каракорым, ол ж ердей жазыктыкка У гедей каган зеул1м сарай тургы зган. 9p i Алуй Сирас пен К вк EpTic таулары . Бул аймактарда канлы к а у ы м ы д а OMip су р г е н е д ь (Ол е щ р д е EpTic м уран деп аталатын EpTic е зеш бар. Сол уелаяты нын шега- расы мен ш ектесетш М угулстан жepлepiнe д ей ш п аралы кта (аталгандар ортасы нда) Он хан вм1р сурген уелаяты орналаскан. Сол у ш ш наймандардын Он ханмен эркез алауыздыгы мен душпандыгы болды». Н аймандардын н е п з п мекендер1 жогарыда аталган жерлерден кыргы здар аймагына дейш жене уйгырмен ш ектесетш ш влдердщ шегарасына д е т и созылатын едЬ (Реш ид ед-Д ш . «Тарихтар ж и нагы », Ш ымкент, 2016, 112-бет). Енд1 о сы деректерд1 географиялы к сызбага Tycip- сен, ен солтустш те кы ргы здар, одан онтустш ке карай наймандар, одан кеш н онын онтустЫ нде Мугулстан, ягни Ш ы н гы с хан ж ур ты орналасканы н анык анга- р а м ы з. А л eHfli о с ы н ы кандай д ауга ай налдыруга болады? TinTi буган косы м ш а керейлер мен М угулстаннын ортасы нда Сауыр тауы нда м ерш ттердщ де турагы бар е к е ш а й ты л ад ы . О сы н ы н 6epiH о к ы п , б ш ш оты р ы п , ундемей калудын 03i кы лмыс емес пе? М еркггтердщ хан ы Т ок та (кейде Ток ы т) деген адам екен. Алакелд1н шыгысындагы тауды куш бугшге дейш Токта - Барлык деп журм1з гой. Ж ер аты тарихы ны н делел1 ем ес, eei емес пе? 9йтеу1р 6ipeyre карсы ш ы гуды , карсы niKip айтуды ерл1к, ерж ур ектш немесе баты лды к санайтын заман- дастарым барш ылык- Сол кылыктарынын аркасында жерлестер1 мен руластарыньщ: «О, б1здщ агамыз айтып салады », - деген мактауына ие болады. Агасы окы маганды im ci кайдан окы сы н, ейтпесе алдымен «Ш ы нгы с каганьщ кузауры н», Раш ит ед-Д ш нщ

_______________________________ сЛ1^а>ы1\\/пыи, ath.viinjibi «Ж амиг ат-таурих» («Тарихтар ж и нагы ») кггебш щ баска тарауын 'И леуберд! кы тайш адан аударды . Ш ындыкты ш ынымен 6inrici келген адам соларды окымай ма? А там елш Ж ебен ей дщ «Элем eM ipniicm in тарихында» атты кггебш де жакында Тшеуберд1 Эбенайулы аударды (2017 ж ы лы ). Должазба кезш де окы ды м. Ш ыцрыс хан ны н турйс ек еш , он ы ц м екеш М оголстан, халкы моголдар, татарлар, турш тер дел уш турл1 айтыла б ер ей ш - 6epi ап-аны к ж азы лган. «Оу, казак деген керемет хальщ пы з!», - деп кею р ек кергешм1збен, казакы рухты аспандаткан ата-баба- ларымызды бйпмдШ кпен ардактап жургешм1з ша- малы. Ана жацтыц адамы, мына ж акты ц адамы деген iiiiKi ipiTKiMeH м ей м ец к е рана «ауы зб1рппл 1кп ен» I ж урш жатырмыз. Реш ит ед-Д ш нщ оры сш а аудармасыньщ езш де: «Все их юрты простираются от пределов страны уйгуров до границ Хитая и Д ж урдж е, в тех областях, к отор ы е ны не н а зы ваю т М огул и ста н » , —д еп Ш ы ц гы с ханныц ата коны сы н дэл-ац айткан («Ж ылнамалар жинэры» М осква - Ленинград, 1932. 1-том, 1-кггэп, 153-бет). Буктл тур1к тарихы ныц куларын устап отырран epi д ерекйр, epi тари хш ы , epi рылым докторы Даржаубай Сарт - кож а улы муны калай окы май-ак, окы са да у к п а й -а к Ш ы ц гы сха н д ы к о я р д а -к о й м а й н еге ел1 «мацгол» деп ж ур? Элде ол да оры с баспагерлер1 Кусап М орулстанды М ацролстан деп «TyciHin» ж ур ме? Неге? «Еуразия» университетшде дэрш окитын Даржау- байдыц Реш ид ед-Дшд1 дуры с тусш беу1 ш е й р т т е р ш е | калай есер eTyi м ум кш ? Осы университетте дерм: окиты н тары 6ip Артыкбаев деген профессор 6ip гезеттщ бетш де кеш I кулаш макала жазып, халыктыц ардакты перзенй I Дожаберген жыраудыц атына боктауга жакын 4 дер ем сездер айтып, ондай адам ж ок дегенге саятын ■ «саясат» макала ж азы п е д ь Бул ппркш дер ездер1 | flepic 6epin ж урген ш еш рттерш ен жалран сейлегеш j уш1н уялмай ма екен? Элде д е р е м сейлеу мен

(Ari{.WMH 11/ф уfile -ip ы_____________________ делелд1 сейлеуд1 а ж ы р а тп а й , е к е у ! Oip-ак нерсе деп уга ма екен eKeyi? Онысы дардай университеттщ атына обал-ац. Адал тарихш ы га осы сездщ езь ац езект1 делел. BipaK 6ipfle-6ip тари хш ы оны айтпайды , алайда ез ш ырармаларында Реш ит ед-Д ш нен ж ене Жебенейден сездейек келт1редь Сонда калай болтаны дейс1з гой. Ш ындыгында, окымаган-ау. Оцыса, Моголстанныц Ж ет1су екенш , сол М оголстанныц тулеп М. Гайдар Д улатидщ «Тарихи Раш иди» шыгармасында могол- дардыц к1м екенш , кай араны мекендегенш - 6epiH « Зафарнамадан» Kem ipin дэлелдегенш калай бьлмейда? 9лде оны да окы маган ба? Ш ет жерде узак согы скан Ш ьщ гыс хан ескерлер! ж ещ ск е ж еткен де калай куанганын Реш ид ед-Дш бы лай ж азы пты : «Теперь мы , освободив сердце от (заботы) о них, согласно требованию, которое было определено приказом Чингизхана, бог даст, сможем прибыть в М огулстан» (сонда, 226-бет). Ш ьщ гы с хан ескерлерш щ отаны М ацголстан емес, М оголстан екенш Реш ид ед-Д ш ге мен айткызып о т ы р га н ы м жок,- М ун ы т ы в да м а га н т а р и х ш ы н е т тыцдайды? Бы лты р О цтустш Дазакстанда туратын Зершбай Оразбай Р еш и т е д -Д ш н щ KiTe6iH «Т а р и х та р ж и нагы » деп ез атымен аударып жариялады . Ж огары да атал- ган ю тептарды ц б!рде-б1ршде «мацгол» деген сез ж ок . берш де де «м огол ». Хетагуров аудармасында гана (орысш а) «м ацгол», «монголы-дарлекины» делшген. Оны Зерш бай «м огол », « могол-дурлш кен» деп с о л к у ш н д е тур 1к ш е а у д а р ы п , о н ы ц Heriei TypiK ce3i екенш дэлелдедь Реш ит ед-Д ш «Тарихтар ж инагы н» ХШ -гасы рды ц соцында бастап, X IV -гасырдыц басында аяктаса, А т а м е л ш Ж е б е н е й «Э лем eMipmiciHiH т а р и х ы н » Х Ш - гасы рды ц ортасы нда-ак ж азган. Ол 1251-52-ж ы л- дары М ецке ордасында болган. Ол кезде Ш ьщгыс х ан елгел1 2 4 -а к ж ы л е т к е н . Й агни ел1 еш тец е умытылмаган кез. 1258-ж ы лы 32 жасы нда, йагни Ш ьщ гыс хан елген 290

____________________ _____________ с/УфгЗы1дпыц abm da {m сон, 31 ж ы л д ан к еш н е з ш щ е й гй п «Э лем eM ip u iicm in тарихы » атты ш ыгармасын ж азган. Ш ыцрыс хан цайтыс болганда Ж ебеней 6ip ж астагы гана бала екен (1226-ж ы лы туган). Ол Ш ыцрыс хан еск ер ш б1рде « т у р ш » , б1рде «т а т а р » , б1рде «м о г о л » д еп у ш турл1 атайды. Ce6e6i ол кезде татар да, м огол да аргы Teri TypiK ел1 б ол а ты н . С он д ы ц тан о л : «Т а т а р л а р д ы ц те л мекенше келеек, олардыц ecin-енген жер1 улы ацрар болатын. Татар елкесш щ бас-аягы ж етЬ сепз айлыц ж о л », - дейд1 (цол ж азба, 15-бет). Ол: «Туркктанда, М аураннахырда болдым. Онда уланныц алтын тары, Ш ыцрыс хан еул етш щ атацо- нысы бар», - дейдь Географиядан а з д ы -к егт хабары бар адам, оны ц айты п отырраны K03ipri Цазацстан жер1 екенш тани кояды . «Укетейдщ (Угедей) атацонысы туралы айтар бол сац , ол OKeciHiH Tipi к е з ш д е Е ш л м ен К о н ац е щ - ршдег1 ж уртта бол ды », - дейд1 Ж ебеней. Е ш л деген Б а л х а ш ты ц сол ту ст1 к б е т ш д е е к е н ш б у л к у н д е KiM Сйлмейдх? «Ш ыцрыс хан 1227-ж ы лы 18-там ы зда бацы й болд ы », - дейд1 ол берш дел айты п. Ш ыцрыс хан ескерш щ к1мдер екенш де ол дел айтады: «Турш мергендер1 оцды -солды ойцаетап, ж ауды баудай Tycipfli», - дейд1 (цол ж азба, 120-бет). Ж ебеней Ш ыцрыс хан жасаран ж асац зацы на да н ацты т оц тал ы п , оран У к ета й eHri3reH ж а ц а л ы ц т а р д ы да нацты санамалап шырады. «1255-ж ы лы Вату ц ай ты с б о л д ы », - дейда. KiTe6iHiH с о ц ы н д а м о го л царандары мен хандарыны ц ш еж1релш кестес1н береда. Сол арцылы езш щ Ш ыцрыс хан мен оны ц еулетш щ тарихын терец бглетшш сезд1ртедь Ш ыцрыс ханныц Отырар цаласын цалай алраны ж айы ндары Ж е б е н е й д щ м ы н а 6ip мел1мет1 Ш ыцрыс ханны ц цандай д!ндо устаганы н да аныц бицЦредй «Ц айыр хан 450 м усы лм анны ц ж аны н ал ды », - дейд1 (цолжазба, 431-бет). Ойлангысы келген адамды Ш ыцрыс ханныц HeMepeci В ату цурган А л т ы н Орда м е м л е к е т ш щ аты - ац «мен турш пш » деп турраны да ойландырмай ма? Турцстщ ш йнде бул тш б1здщ т ш рой. 291

(К'ксцтмн Hiflwt'b-ipi,t_______________________ Осыныц 6epi оцымагандыктан, ез тгар1м1здщ жок- ты гы нан ж а зы ц ж ерде адасып жургешм1зд1 ацгар- тады . А л оцым ай-ац 6ip-6ipiM i3re карсы ш ыгуымы з мэдени децгешм1зд1 керсетедь Бгаместжтен 6epi туындайды. Ш ы ц гы с хан ны ц отанын эргам эр кезде эртурл1 атаган. Ж ебеней Тургастан атаса, Магжан Жумабаев та солай атайды. Ол езш щ «Тургастан» атты олещнде: Тцрмстан - ет дцние е ст гой, Тцртстан. - ер тцрЬктщ б есш гой. Тамаша Тцрмстандай жерде туган ТцрЫтщ matiipi берген н ейбе гой. ... Е ртеде Тцртстанды Тцран дескен, Тцранда ер тцршм туып-вскен, - дей келш , Тумайды адамзаттпа Ш ыцгыстай ер, Даныш пан, тццгиыц ой, болат жиер. Ш ыцгыстай арыстанныц ццр аты да, Адам ныц жцрегте жьгер берер, - д еп багалаган рой. Ол аздай: « Дазацта кара ш ацы рак калган ж ок па?» - деп туш н дейдь Демек М агжан заманында жалпы казак Ш ы цгы с ханныц казакка баба екенш бшген. Реш ит ед-Д ш Ш ы цгы с ханныц атамекеш М оголстан д е се , А ц с а ц TeMip о н ы ц хал ц ы н « м о го л д а р », елш «М огол », «Ж ете» деп, оны он ш акты рет шапцан. Bip ш ап к а н д а С ы ч ц ан е щ р ш ш а у ы п , 1леден OTin 0нд1р тауына келедь Сычканыцыз Ж еркенттщ жел- к е с ш д е п Т ы ш ц а н , 1лец1з - 1ле, 0щ ц р щ 1 з - А ла тау « ( Ж а с т а у ). («З а ф а р н а м а н ы » о ц ы ц ы з )» . А л 6i3 ол араны бугш де Ж етш у дейм1з. Ацтауш ылар кан- ш а кубы лса да, Ж етш у ж ерш де Ш ы цгы с хан зама- н ы н д а гы ж е р -с у eni б а я гы ор н ы н д а, б е р ш щ атаулары с эл -п эл гана у а ц ы т ш а р п у ы т и ген eerepic бар: Б у р к а н ы ел1 д е Б ур к а н , TypreHi ел1 д е Т у р г ен , Ононы (0H0Hi) - 1ле, К у й т е ц п - Ки*пц, Телш ен Б ол тагы - Д ос Д отЫ ркай, Ш у б а р ы - Ш у б а р (м у н ы 6api 292

__ __________________________ ll i vi:un//ikjiit,m, м км /кры Тшеуберд1ге деш н «Ж убур» деп бурмалап аударып келген), Кеде Аралы - Аралтебе, Караколы - Каракол, О ткы ясы - К ызы лкы я, KepeHairi - Б аркернеу, Буркей ipreci - 1ргетау, Кекноры - Ж асы лкел, Калканы - Калкан, Алцабулагы - Айнабулак, Ы ррын (Кеп су) езеш - К ексу, Зерен К апш агайы - Капш агай, CereTici CereTi, Ж ар К апш агайы - Ш ары н ш аткалы , Келте кадасы - Сынтас, т.б. Алтынемелдщ ш ыгысында, Ш аган тауыныц кар- сысындагы булакты, куракты узын сай Ш ы цгы с сай аталады. Ш ыцгысца бул араныц еш катысы ж ок болса, неге бул сай Ш ы цгы с сай аталады? Осы сайдыц солтустщ батысында Ш убар да, Арал тебе де, Кос Котыркай да тур. Б1здщ заманныц ацын цызы А йсул у Кадырбаева Ш ыцгыс ханга «Ш ы ц-куз» атты ш ыгарма арнап, оныц цазацца баба екенш толцый жырлайды: Цайта тартып босаеан белщ1зд1, - «Хальщ» атты белгшеп ешщздр - Ж цдырыцтай, 6ip жерде жцмылдырып, Косып кеткен цатарга елщ1зд1 - сол Ш ыцгы схан! - М ойында-мойындама!!!... Келер црпац!!! Шегелеп мынаны айтам: Таразыныц басында - Ш ыцгыс Каган! - Барша мцрат-мацсатыц сол бабацныц Ж ыюлы тцр бойында сеш ц 1згИ Сол Ш ыцгыстан Ьзде сен, 1здей цалсац, Тепкыесе цзымес «Казац» атты ТегеурШ тем1рдей тег1м1здШ! «Ш ыцгыс!» цылам десещ з Ш ыцгысханды, ТцрЬстЫтьц твщрегш тцрттлемей, Тцтас цара Алланыц жолындагы Мцсылмани кцреспен цластырып!!!... Бул, сез ж оц, Ш ыцгыс ханды (Ш ыцкуз хан) урпары- ны ц м ойы нд ауы . Буран т ек rnyKip деу1лпз кер е к ш ы гар . Тарихи ютоптерде жазылган деректерд1 жазылган куш нде тус1не алмаган тарихш ы , сез ж ок , жалпы тарихка талдау (анализ) да, ж инактау (синтез) да 293

()('kaim/ui Мф/сеЬмрт______________________ ж асай алмайды . Олай дейтййм : езгенщ ойы мен ninipiH кайталап кана атак-абы рой алган адам 6ipTe- 6ipTe ез niKipiHeH ай ы ры л ады . Ондай едет - б1здщ галымдарда кецес деу1ршен калган едет, в й т к е т узак уакы т М ескеу «а» десе, 6i3 «е» деп ем ip сурдж кой. Ол зардаптан арылу уш1н езш дш ойдыц, ягни тэуелйз туд ы ц и е й болу каж ет. А л ол оцай емее. Ой мен сананыц теуелйзд1гше ж ету уш ш , тэуелйз, езшдш ойга ие болу м1ндет. Оз тарихы мы зда езген щ бурмалауынан арыл- ты п алган кезде б1здщ урпак Ш ыцгы с хан курган М оголстан ньщ да, оньщ урпагы курган Алты н Орда мемлекетш щ де казак хандыгы болганын анык туйнедь Раш ид эд-Д ш ж азган, «Тарихтар жинагындагы Ж е б е н е й д щ (Ж у б е й н и ) «Э лем eMipiiiiciHiK тари хы н- д агы », «Зафарнамадагы, М ухамед Хайдар Дулати- дщ шыгармаларындагы могол, М оголыстан сезш щ TepKiHi А т а ш еж 1реден бе л ги п е к е н ш XV III- гасырдын; гуламасы Дазыбек бек Тауасарулы былай ж азы пты : «М огол ж ерш билеген Дулаттар сол аргы Дула тукымы нан келедь М огол деген атау да Абыл урпагы на берш ген eciM» (Д азы бек бек Тауасарулы, «Т уп -тукиан нан ез1ме ш ейш >, А лм аты , «Ж алын баспасы », 43-бет, 2008 жыл). Тарихшылардын, «моголды » калай «мацгол» К ы лы п ж 1 бер ген ш б о л а ш а к у р п а к эл1 ан ы ктар. Рылымды саясат билесе, ондай соракылыктар, сез ж о к , бола беред1. BipaK бипмдД т е к и урпак вз ата- б а ба сы н ь щ KiM е к е н ш а н ы к б1лу1 к е р е к . Ол у ш ш тек б й п м к а ж е т . А л б ш у y m in т а р и х т ы унДлш о к у каж ет. 0 з тарихымызда езгенщ туйщ цруш ен кутылу мшдет. Сонда гана тарихи адасудан кутыламыз. 2016-ж ы лы Дазак хандыгыньщ 550 жылдыгын мемлекет болы п тойлады к- Дыруар ic-шара жузеге асты . А л Эб1лкайырга 1ренжшен Керей мен Ж эш бек Ж ош ы ны ц суй еп жаткан неге Аркага, не Алтын Орданын, астанасы болган Сарай каласы ж акка не- месе Дасым ханньщ суйей жаткан Сарайшыкка, не Хакназардьщ б е й т жаткан Созакка карай кеш тузем ей, М оголстан - Ж е й су га карай бет тузед1? 294

_____________________ djlgjaiSbik/iibiii, /ни. ^Wnjiu Ж а уап 6ipey-aK,: Ш ы ц гы с х а н н ы ц а т а -ц о н ы с ы , бабаларыныц ата-цонысы болган Ж ей су - М оголстан- I ра цай тадан ор д а й гу д 1 м ац са т е т й . Соны 6ip тарихш ы аузына алды м а? Алмады. Алмайды да. в й т к е ш ондай niKip еш ж ерде айтыл- м ай ды . Еш ж ер д е ай ты л м аган д ы б1зд!н, т а р и х ш ы л а р | ешцашан айтып керген емес. Магжанныц «кара шацырац цазацта калды» дегенш оларра оры с тйй арцылы рана ту й щ ц р у ге болады. О сы н дай д е р еж ед е рылым M eHrepin о т ы р ра н д ь щ та н , Ш ыцгыс хан 6i3re узац оралады. Узац оралса да, • оралса екен тек! «Ж АКСЫ НЫ Ц Ж АТТЫ РЫ Ж ОК» М ен бьл ей н ада м д ар д ы н iiniH fle ш т а р л ы ц т а н м ул- !дем ада адам н ы ц 6 ip i Ж ар асца н Э бд1раш улы е д ь Е кеу- Mi3 «Ж а л ы н » ал ьм ан а гы н д а, «Ж у л д ы з » ж у р н а л ы н - да 6 ip re ш тед ш . 1нЪпк iaeTi о з ал ды на , K ic in ir i д е куш й жйлт болатын. Ацындыгы да айрыцша, ез цатарларынан асып тураты н. Онын эдебиетке деген адалды гы адам суй с ш д 1 р е й н . «Ж а л ы н д а » с ы н бел1м1 мен поэзияны басцарды. «Тура би трибунасы » деген айдар аш ып, едебиеттей бэлд1р-батпацца аяусы з ш уйлш й. Оны бас редакторымыз Ш ерхан Муртаза кекем1з цатты колдап, ары з-цурыз айтып келгендерге еш цашан жырып берген ем ес. Онын; сы н ж азуы н а Ш емпнбай Сариев айтарлыцтай кемек цосты . Eneyi унем1 ацы лдасып, сы н мацаланы б1рлесе дайындап отыратын. Кешн Ш ерхан кекем1з «Ж улды з» жур- налына бастыц болып ауысцанда, Ж арасцан екеу- ; Mi3fli 6 ip re ала к е т й . О нда д а Ж а р а сц а н Ж у л д ы з Эдшсынулы деген атпен сын мацалаларын жада сапамен жалгастыра ту е й . Ол езш щ цатарына аса цамцор болды. Ол кезде гезет-журналда ш теййн адамныц цолында кеп м ум кш дж болатын, соны Ж арасцан ез достары мен ж олдастарына улкен ж о- марттыцпен ж умсай б1лдь «Ж алы н» альманарыныц Бас редакторыныц орынбасары Телен Эбдж ов едь Ж арасцан даярлаган елецдерд1 ол суй сж е цолдап, 295

Тчксцлпмн '1iii!>>fa,ip -iL 'ib i___________________ 6epiMi3re ылги окы п 6epin оты раты н. Ж ум атай, Иранбек, Зайда, К ещ ш лж , Ибрагим, Ш ем ш бай, Ж а ксы л ьщ Тум енбаев, Дэу1тэл1 Стамбеков сыкы лды iHi- к а р ы н д а ст а р ы м ы зд ы м ен Ж а р аскан аркылы т ан ы п бш д1м . Он ын. е з д о ст а р ы н а деген адалдыгы - айры кш а у л п ететш енеге. Ондай азаматпен сый- л а с, аралас б о л у д ы ц e e i KiciH i ж а к сы л ы к к а ца- наттандырады. Ж ум ысца кейде ерте келш : «Беке, ты цдацы зш ы , 6ip елец ту д ы », - дейтш оныц цылы- гы н em 6 ip iHiM ц ай тал ай ал м а д ы . Одан ай р ы лу мен унйн адалдык пен к ец пеш лдш ш тщ енегесш ен де айрылу болды. К ец п п л ж , Ш ем1ш бай, С ерж бай - тертеум1з 6ip ор так аулада Kepuii турды ц . Сонадайдан жымиып кел ш амандасатын К е щ ш л ж кандай ед1?! Кецппл деген атына сай азамат болатын. Б1здщ ауылдыц к,ызын алгандыцтан, еркелеп , eeiM cim n туратын. Bip кун1 мен аялдамада турганымда, ол жымиып келш амандасты . Екеум1з элдеб1р себеппен Догабай ж ене Д ойш ыгара ж айында ец й м ел естж . Оган eneyi д е ж е р л е с е д ь К у л ш , е зш д е сш а ж ы р а сты к - EpTeci К ещ ш лж цаза болы пты деген царалы хабарды ecTifliM. 0M ip ке й д е о п -о ц а й у з ш ш ц алаты н назш гул се к ш д ь Ол турган уй дщ алдынан кез1р мен кунде е т е м ш . Ж ы м и ы п цана ш ы г а к е л е т ш К ецпй лж т1 6ipaK кермеймш . Ж ацсы ш щ ен айрылган сайын жаныцныц 6ip Tyfiipi узш ш Tycin ж атцан тэр1здк Халы кка ул болган, елге енеге болган Ж араскан мен Кещ ш лжт! мен гана емес, кулл1 казак ж октайды . Ж аксысын ум ытпайты н ел e3i де ж аксы ел саналады. Ж е ш б е к те ж ен ! бел ек ж М т ед ь Сез1мтал енпп болатын. Эщ лмеш есерлеп айтатын. А кселеудщ аузы- нан Tycin калгандай ол кылыры. Карта ойнаганда ж ене емен-ж аркы н оты ры п, ашуланбай, шалданбай, эзш сез1н айта оты рып ойнайтын. У тылса да кулш оты раты н, утса да кулш отыратын. Ондайды казак сабаз десе керек. Казактыц ауызб1рлшш жи1 эцпм е кы латын. «Ойламандар, ж т т т е р » деп басталатын тер- Meci бар, 9Hi - «К ы з Ж 1 бек» ф ш п м ш д е п Ш е ге н щ е н ь Н есш бектщ елещ не ш ыгарган «Агалар-ай!» дейтш эш - Ж эш бек тщ азам атты к ой-санасын ете жаксы 296

_______ 1ык/ньщ /KHMil/ijihi керсететш вн. Квре алмасты к пен ш ггарлыкты дел |е й тш дел басы п айткан б а ск а е н к а за к та каз1рш е ж о к - Керменов Ж еш бектщ езш дей де енпц ж ок. 1 Т ур сы н га зы О л п еш сов д еген ж а з у ш ы iHiM бол д ы . Панфилов ауданында кызмет ж асап ж ургеш м !зде, ж ерлес р етш д е сы й л а ст ы к . 0 й ел1м e n e y i ауд ан ды к гезетте катар кызмет жасады. А ккещ л , ептеп едемш еп I сейлейтш , ер кещлд1 азамат болатын. Ж азуш ы лы гы д а ж а к с ы еда. K ic u iir e д е е ш ш м н е н к е м бо л м а й т ы н . \\ Орбулактан кашкан калмактардыц Цашама асуы аркылы кашып кеткеш н алгаш делелдеп айткан да 1 со л iHiM еда. К е сш к е р бол а м ы н д е п , со д а н к е п к ы й я н а т ш е к и . Он бес ж ы л OMipi со тта су м е н е т й , ак ы р ы |ден са ул ы гы сы р 6ep in, со н ь щ салдары н а н о дун иеге KeTTi. А й з а ш е к е у м !з д щ б а у ы р ы м ы з ау ы р ы п , ьщ к ы л - сыцкылымыз кебеш п жургенде: «Беке, екеущ1з де Кулан таза ж азы лы п к етей здер. Суансай деген ж ерден • 6ip оры с Ресейге кeткeлi ж ур, соньщ уш н сатып ал ьщ ы зш ы , inieTiHiKi3 б у л а к т ы ц с у ы , ж у т а т ы н ы ц ы з орманныц таза ауасы », - дедь Ш ынында, солай болып ш ы к т ы . А й н ал а сы eKi ж ы л д а А й з а ш екеурй з ьп щ ы л - сыцкылды умыттык- Турсынгазы e3i сол арага е ю кабатты зеул1м уй салды . Элдекашан елген ш ыгар деп ж урген eKeciHin Tipi екен ш сол арада ж у р ш бш дк Той жасап Кытайдан к е л т жаткан экей м ен дуй1м елд1 т ан ы сты р д ы . 0KeciH т а у ы п ал ган к у а н ы ш ы н елец eTin ж азды . Ол елещ не Д енеш ага ен ш ы гарды . Ол енд1 Н ур ж ан Ж а н п е ш с о в iHiM а й ты п ж у р . Сондай ш1мнен де амалсыз айры лдым. 1нщнен ел! айры лу да. Tipi айрылу да оцай ем ес, 6ipaK елгенм ен 6ipre еле алмайсыц. Турсынгазынын ек асыл м ш езк титтей де болса ш т а р л ы г ы ж о к е д к KiMre д е бо л с а ац кы лд ага н адалдырын ала Ж Yгipeтiн. Ондай казак, е ю ш ш к е карай, ете сирек. К азактьщ турм ы с салты бойы нш а, ара - акы лш ы , iHi - ор ы н да у ш ы , бала - м у р аге р . Ол д е ст у р бузы л га н жерде ата-баба ж олы болаш акка ж етпейдк Сондыктан iHire д еген к езкар а с у л т к а д еген ке зк ар а сп е н у ш та сы п жатады. 1шш мен Ж еркенттен рана !здемейм ш , \\ казактыц ер киырынан тапканыма теубе деймш. Тапкан iHinepiMHiH б1разынан Tipi а й ы р ы л ы п ж ата- 297

Ъексцлптн Hiffajceb-щы____________________________ 6apiMi3re ы лги од ы п 6epin оты раты н. Ж уматай, | И ранбек, Зайда, К ецпш йк, И брагим, Шем1шбай, Ж а д с ы л ы д Т у м ен ба ев , Дэу1тэл1 С там беков сы д ы л ды ! im -дарындастарымызды мен Ж арасдан ардылы i танып бйдам . Оныц ез достарына деген адалдыгы - айры дш а у л й ететш енеге. Ондай азаматпен сый- л а с, аралас б о л у д ы н e3i KiciHi ж а д сы л ы д д а да- наттандырады. Ж ум ы сда кейде ерте келш : «Беке, ты вдады зш ы , 6ip елец туд ы », - дейтдн оны к дылы- гы н en i6 ip iHiM дай тал ай ал м ады . О дан ай р ы лу мен у ш ш адалдьщ пен кецпеййщ йп ктщ енегесш ен де айрылу болды. К ец ш й п к , Ш ем1ш бай, С ерш бай - тертеум1з 6ip ортак аулада керци турдыд. Сонадайдан жымиып кел ш амандасаты н К ец ш й п к кандай ед1?! Кецппл д еген а ты н а сай азам а т бо л а ты н . БДздщ ауы лды ц дызын алгандыктан, еркелеп, ез1мсш ш туратын. Bip кун1 мен аялдамада турганымда, ол жымиып келш амандасты . Екеум1з елдеб!р себеппен Догабай ж ен е Д ой ш ы гара ж айы нда эн й м е л е ст ш . Оган eKeyi д е ж е р л е с е д ь К у л ш , е зй щ е сш а ж ы р а ст ы д . EpTeci К ецш йпк даза болы пты деген даралы хабарды естццм. 0M ip кейде оп-одай узйпп далатын незш гул се ю л д ь Ол турган у й дщ алдынан кэз1р мен кунде етем ш . Ж ы м и ы п дана ш ы га келетш К е ц ш й п к п б1рад к е р м е й м ш . Ж а д с ы Дшден а й р ы л ган с ай ы н ж а н ы ц н ы д 6ip Tyiiipi узйпп ту сш ж атдан тер1здь Халы дда ул болган, елге енеге болган Ж арасдан мен К ецш йш сп мен гана емес, кулл1 дазад ж одтайды . Ж адсысын ум ытпайты н ел e3i де ж адсы ел саналады. Ж э ш б е к т е ж е ш б е л е к ж п ч т еда. Сез1мтал енпп б ол а т ы н . Эцг1мен1 е с ерл еп ай т а ты н . А д с е л е у д щ аузы - нан Tycin далгандай ол ды л ы гы . Карта ойнаганда ж ене емен-ж ардын оты ры п, ашуланбай, шалданбай, азш сез1н айта оты ры п ойнайтын. У ты лса да кулш отыратын, утса да кулш отыратын. Ондайды дазад сабаз десе керек. Казадтьщ ауы зб1рлтн ж ш ецйме дылаты н. «Ойламавдар, ж птгтер» деп басталатын тер- Meci ба р , е ш - «К ы з Ж 1бек» ф и л1м ш дег! Ш е ге н щ е й . Н есш бектщ елецш е ш ыгарган «Агалар-ай!» дейпн eHi - Ж е т б е к т щ азам а тты д . ой -са н а сы н ете ж а дсы 296

dUdaiSuigriM H , adm dafri керсететш ен. Kepe алмастьщ пен 1ш тарлыкты дел е й т ш д ел ба сы п ай тка н б а ск а е н ка за д т а каз1рш е жок,- К арм енов Ж э ш б е к т щ е з ш д е й д е ен п п жок,- Т у р сы н га зы Э л п еш сов д е ге н ж а зу ш ы iHiM бол д ы . Панфилов ауданында кы змет жасап жургешм1зде, ж ерлес ретш де сы йласты к- Эйел1м eneyi аудандыд гезетте к а тар к ы зм е т ж а са д ы . А д к е д к л , е п т е п едемДлеп t сейлей тш , ер кещлдД азамат болаты н. Ж азуш ы лы гы да ж аксы едь K icuiire де ешкДмнен кем болмайты н. Орбулактан кашкан Калмактардыц Дашама асуы аркылы кашып кеткенш алгаш делелдеп айткан да сол ДнДм еда. К е сш к е р б ол а м ы н д е п , сода н к е п к ы й я н а т шект1. Он бес ж ы л eMipi соттасум ен етта, акыры денсаулыгы сы р 6epin, сонын, салдарынан о дуниеге кетт1. А йзаш екеум1здщ бауы ры мы з ауы ры п, ы цды л- сыцкылымыз кебеш п жургенде: «Беке, екеуйцз де кулан таза ж азылып кетейздер. Суансай деген жерден 6ip оры с Ресейге кеткел1 ж ур, сон ы к уш н сатып ал ьщ ы зш ы , inieTiHiKie б у л а к т ы ц с у ы , ж у т а т ы н ь щ ы з орманныц таза ауасы », - д едь Ш ынында, солай болып ш ыкты. Айналасы eni жылда А йзаш екеум1з ыцдыл- сьщкылды умыттык- Турсынгазы 63i сол арага eni кабатты зеул1м уй салды . Элдекашан елген ш ы гар деп ж урген эк е й н щ Tipi екенш сол арада ж у р ш бш дь Той жасап Дытайдан келш жаткан екейм ен душ м елд,1 т а н ы ст ы р д ы . в к е с ш т а у ы п ал ган к у а н ы ш ы н елец eTin ж азды . Ол еледш е Денеш ага ен ш ыгарды . Ол енд1 Н ур ж ан Ж а н п ей ш о в iHiM а й т ы п ж у р . С ондай iHiMHeH д е ам а лсы з ай р ы л д ы м . 1н щ нен ел1 ай р ы л у д а, Tipi ай ры л у да оц ай ем ес, 6ipaK елген м ен 6 ip re еле алмайсьщ. Турсынгазыньщ ец асыл м ш езк титтей де болса п н та р л ы гы ж о к ед к KiMre д е бо л с а ад к ы л д ага н адалдыгын ала ж у й р етш . Ондай казак, екпп ш ке карай, ете сирек. Дазактыд турмыс салты бойынш а, ага - акылш ы, iHi - ор ы н д а у ш ы , бала - м у р аге р . Ол д е ст у р бу зы л га н жерде ата-баба ж олы болаш акка ж етпей дь Сондыктан iHire деген к езк а р а с у л т к а д еген к е з к а р а сп е н у ш та сы п жатады. 1 ш т мен Ж еркенттен гана 1здемеймш, казактыд ер киырынан тапданыма теубе деймш. Тапдан ш1лер1мнщ б1разынан Tipi айы рылып жата- 297