0000005674

บรรณานุกรม กฎหมายตราสามดวง. (๒๕๑๐). พระนคร : โรงพมิ พ์คุรุสภา. กณั ฑาทพิ ย์ สิงหะเนติ. (๒๕๔๙). ย้อนรอยเจ้าจอมก๊กออในรชั กาลท่ี ๕. กรุงเทพฯ : สำนักพมิ พเ์ มอื งโบราณ. การท่องเท่ียวแห่งประเทศไทย. (๒๕๒๕). อนุสาร อ.ส.ท. ปีท่ี ๒๒ ฉบับที่ ๖ เดือนเมษายน ๒๕๒๕ ฉบบั สมโภชกรงุ รัตนโกสินทร์ ๒๐๐ ป.ี การปฏริ ปู ระบบกฎหมายและการศาลในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ ฯ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั พระปยิ ะมหาราช. (๒๕๑๑). คณะกรรมการจัดงานฉลองวันเถลิงถวัลยราชสมบัติครบ ๑๐๐ ปีในพระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รวบรวมจัดพิมพ์ เนื่องในโอกาสครบ ๑๐๐ ปี นับแต่พระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกลา้ เจ้าอย่หู วั เสวยราชย์ ๑ ตลุ าคม ๒๕๑๑. การไปรษณีย์ระยะเรม่ิ แรก. (๒๕๒๓). กรุงเทพฯ : สำนักนายกรัฐมนตร.ี เกือ้ กลู ยนื ยงอนันต.์ (๒๕๒๐). การพัฒนาการคมนาคมทางบกในรชั สมัยพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกล้า- เจา้ อยู่หัว. เอกสารนเิ ทศการศึกษา ฉบบั ท่ี ๑๙๔ หน่วยศึกษานิเทศก์ กรมการฝกึ หดั คร.ู ไกรฤกษ์ นานา. (๒๕๔๖). พระพทุ ธเจา้ หลวงในโลกตะวนั ตก. กรุงเทพฯ : มตชิ น. ขจร สขุ พานิช. (๒๕๑๖). ขอ้ มลู จากอดีต. พระนคร : โรงพมิ พพ์ ิฆเนศ. คณะอำนวยการจัดงานสยามรัฐพิพธิ ภัณฑ์. (๒๔๗๐). สยามตงั้ แต่ยคุ ดึกดำบรรพถ์ ึงสมัยปตั ยุบัน. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพก์ รุงเทพฯ เดลิเมล.์ จงจติ รถนอม ดศิ กุล, ม.จ. (๒๕๕๐). บันทกึ ความทรงจำ. กรงุ เทพฯ : ศยาม. จดหมายเหตกุ ารรบั เสดจ็ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั เสดจ็ กลบั จากยโุ รปครงั้ หลงั ร.ศ. ๑๒๖ (พ.ศ. ๒๔๕๐). (๒๕๐๓). นายหรุ่น รองรัตน์ พิมพ์ในงานฌาปนกิจศพ นางบุญมา โสรัตน์ ณ เมรวุ ัดมกฏุ กษตั รยิ าราม วันท่ี ๑๙ ตลุ าคม, ๒๕๐๓. จดหมายเหตุพระราชกจิ รายวนั ในพระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลา้ เจ้าอยู่หัว วันท่ี ๑ มกราคม จุลศกั ราช ๑๒๖๕ - ๓๑ ธนั วาคม จุลศักราช ๑๒๖๖ พุทธศักราช ๒๔๔๖ - ๒๔๔๗. (๒๕๒๗). ทรงพระ- กรณุ าโปรดเกลา้ ฯ พระราชทานพมิ พเ์ ปน็ อนสุ รณใ์ นงานพระราชทานเพลงิ ศพ นางสมเชอ้ื เชาวนป์ ระดษิ ฐ์ เปน็ กรณีพเิ ศษ ณ เมรวุ ดั เวฤราชณิ วนั ท่ี ๑ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๒๗. จดหมายเหตุเสด็จประพาสต่างประเทศในรัชกาลท่ี ๕ เสด็จเมืองสิงคโปร์และเมืองเบตาเวียคร้ังแรกและ เสดจ็ ประพาสอินเดีย. (๒๕๐๙). พระนคร : โรงพมิ พ์พระจันทร.์ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั , พระบาทสมเดจ็ พระ. (๒๕๐๖). พระราชหตั ถเลขาในพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั . พระนคร : องค์การคา้ คุรสุ ภา. จันทรรัตน์ ประวาลปัทม์. (๒๕๒๑). การศึกษาเปรียบเทียบราชสำนักในสมัยรัชกาลที่ ๕ และรัชกาลท่ี ๖. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ : บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์ มหาวทิ ยาลัย. 545

จิรชาติ สันตะ๊ ยศ. (๒๕๕๑). พระราชชายาเจา้ ดารารศั มี. กรงุ เทพฯ : มติชน. จิราภรณ์ สถาปนะวรรธนะ. (๒๕๑๖). วิกฤตการณ์สยาม ร.ศ. ๑๑๒. ปริญญานิพนธ์การศึกษามหาบัณฑิต (ประวตั ศิ าสตร)์ . กรงุ เทพฯ : บณั ฑติ วทิ ยาลัย มหาวทิ ยาลัยศรนี ครินทรวโิ รฒ ประสานมติ ร. จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หวั , พระบาทสมเดจ็ พระ. (๒๕๕๑). ไกลบา้ น. พิมพ์คร้ังที่ ๗. เชยี งใหม่ : บริษัท สนั ตภิ าพ แพ็คพริ้นท์ จำกัด. _________. (๒๕๑๓). ประชุมพระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พระนคร : สำนกั นายกรัฐมนตรี. __________. (๒๕๐๙). พระบรมราโชวาทพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานพระเจ้า ลูกยาเธอ พระราชปรารภในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ว่าด้วยเรื่องทาสและ เกษียณอายุ กับสำเนากระแสพระบรมราชโองการ พระราชบัญญัติ พระราชดำรัส พระราช- หัตถเลขา และประกาศการศึกษา ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. พิมพ์เป็น อนุสรณ์ในงานฌาปนกจิ ศพ คุณแม่เอม หิมะทองคำ ณ เมรวุ ดั ธาตทุ อง พระโขนง พระนคร วนั ที่ ๒๖ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๐๙. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพ์มหามกุฏราชวทิ ยาลยั . __________. พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเรื่องขอเสด็จอธิบดีฝ่ายใน. (๒๔๙๗). พิมพ์ในวันประสูติพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านภาพรประภา กรมหลวงทิพยรัตน์- กริ ิฏกุลินี พระชนมายคุ รบ ๙๐ พรรษา. _________. (๒๔๗๒). พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีไปมากับสมเด็จ พระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส. พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณา โปรดเกลา้ ฯ ใหพ้ มิ พพ์ ระราชทานแจกเนอ่ื งในงานทรงบำเพญ็ พระราชกศุ ลสนองพระเดชพระคณุ ในวนั ตรงกบั วนั เสด็จสวรรคต ท่ี ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๒. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พ์โสภณพพิ รรฒธนากร. _________. (๒๕๒๖). พระราชหัตถเลขาสมเด็จพระปยิ มหาราชพระราชทานเจ้าพระยาวรพงศ์พพิ ัฒน์ และ ประวัติเจ้าคุณพ่อ. ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดพิมพ์พระราชทานในงานพระราชทานเพลิงศพ หมอ่ มหลวงเรียบ สนทิ วงศ์ ท.จ. ณ เมรุวดั ธาตทุ อง วันพุธที่ ๓ มถิ ุนายน ๒๕๒๖. จลุ จกั รพงษ,์ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ . (๒๕๑๔). เกดิ วงั ปารสุ ก.์ กรงุ เทพฯ : สำนกั พมิ พค์ ลงั วทิ ยา. เจฟฟรี ไฟน์สโตน. (๒๕๓๒). จุฬาลงกรณราชสันตติวงศ์ พระบรมราชวงศ์แห่งประเทศไทย. กรุงเทพฯ : บริษัท อมรนิ ทร์พรน้ิ ตง้ิ กรุ๊พ จำกัด. เจา้ จอมหมอ่ มราชวงศ์สดบั ในรัชกาลที่ ๕. (๒๕๒๖). ม.ล. พูนแสง (ลดาวลั ย)์ สตู ะบตุ ร พมิ พ์สนองพระคณุ เน่ืองในงานพระราชทานเพลิงศพเจ้าจอม หม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ ๕ ณ เมรุหลวง หน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส วันเสาร์ที่ ๒๔ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๒๖. กรุงเทพฯ : อมรนิ ทร์การพิมพ์. เฉลมิ พระยศเจ้านาย ฉะบบั มพี ระรูป. (๒๕๓๘). พิมพค์ รงั้ ท่ี ๒ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้ พมิ พพ์ ระราชทานในการพระราชพธิ สี ถาปนาพระอสิ รยิ ศกั ด์ิ และบำเพญ็ พระราชกศุ ลฉลองพระชนมายุ ๖ รอบ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา วันที่ ๖ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๕๓๘. กรงุ เทพฯ : บรษิ ทั อมรนิ ทรพ์ ริ้นต้งิ แอนด์พับลชิ ช่ิง จำกดั (มหาชน). 546

ชมพูนุท นาครี กั ษ์. (๒๕๑๓). บทบาททีป่ รกึ ษาชาวต่างประเทศในรชั สมัยพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกล้า- เจ้าอยู่หัว. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ : บัณฑิตวิทยาลัย จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย. ชัย เรืองศิลป์. (๒๕๒๒). ประวัติศาสตร์ไทย สมัย พ.ศ. ๒๓๒๕ - ๒๔๕๓ : ด้านเศรษฐกิจ. กรุงเทพฯ : มูลนธิ โิ ครงการตำราสังคมศาสตร์และมนษุ ยศาสตร.์ _________. (๒๕๑๙). ประวัตศิ าสตร์ไทย สมัย พ.ศ. ๒๓๒๕ - ๒๔๕๓ : ด้านสังคม. พระนคร : สำนกั พมิ พ์ เรอื งศิลป์. ชาญวิทย์ เกษตรศิริ และอรอนงค์ ทิพย์พิมล (บรรณาธิการ). (๒๕๔๗). รัชกาลท่ี ๕ : สยามกับอุษาคเนย ์ และชมพทู วีป. กรงุ เทพฯ : มูลนิธิโตโยตา้ แหง่ ประเทศไทย. แชน ปัจจุสานนท์, พลเรือตรี และสวัสดิ์ จันทนี, นาวาเอก. (๒๕๑๘) กรณีพิพาทระหว่างไทยกับฝร่ังเศส และการรบที่ปากน้ำเจ้าพระยา ร.ศ. ๑๑๒. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พ์ครุ สุ ภา. ณฏั ฐภทั ร จนั ทวชิ . (๒๕๔๕). ผา้ และการแตง่ กายในสมยั โบราณจากจติ รกรรมฝาผนงั บนพระทน่ี งั่ พทุ ไธสวรรย์ พระราชวงั บวรสถานมงคล (วังหนา้ ). กรงุ เทพฯ : บรษิ ทั อาทิตย์โพรดักส์กร๊ปุ จำกดั . ณฐั วฒุ ิ สทุ ธสิ งคราม. (๒๕๑๔). พระประวัติและงานสำคัญของจอมพล กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช ผูท้ รง วางรากฐานแห่งกองทัพบกไทย. พระนคร : โรงพมิ พแ์ พรก่ ารชา่ ง. __________. (๒๕๓๘). สมเดจ็ พระนางเรือลม่ . พระนคร : สำนกั พมิ พศ์ ลิ ปาบรรณาคาร. __________. (๒๕๑๖). สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าชแห่งกรงุ รตั นโกสินทร์. กรุงเทพฯ : แพรพ่ ทิ ยา. ดำรงราชานภุ าพ, สมเดจ็ ฯ กรมพระยา. (๒๕๓๐). ความทรงจำ. กรงุ เทพฯ : บรษิ ทั อมรนิ ทรพ์ รน้ิ ตงิ้ กรพุ๊ จำกดั . __________. (๒๕๐๓). เทศาภบิ าล. พระนคร : กรมศิลปากร. __________. (๒๔๙๕). นิทานโบราณคดี. พิมพ์ชำร่วยในงานพระราชทานเพลิงศพ พระยาวิสูตรสาตรดิษฐ์ (สาย โชติกเสถียร) ณ เมรุวัดเบญจมบพิตร พุทธศักราช ๒๔๙๕. __________. (๒๕๑๗). ประวตั บิ ุคคลสำคัญ. กรุงเทพฯ : สำนกั พิมพ์บรรณาคาร. __________. (๒๔๙๐). พระพทุ ธเจา้ หลวงกับพระสนมเอก. พระนคร : โรงพมิ พ์ไทยเขษม. __________. (๒๕๑๔). พระราชพงศาวดาร กรงุ รตั นโกสนิ ทร์ รชั กาลท่ี ๕. พระนคร : สำนกั พมิ พบ์ รรณาคาร. __________. (๒๕๑๙). เสดจ็ ประพาสต้น. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพแ์ พร่พิทยา. ธนาคารนครธนจำกัด มหาชน. (๒๕๓๖). ตำนานในเงินตราไทย. กรุงเทพฯ : บริษัท เดอะพร้ินท์ อินเตอร์ เนช่นั แนล จำกดั . ทรงศรี อาจอรุณ. (๒๕๐๖). สิทธิสภาพนอกอาณาเขตกับประเทศมหาอำนาจในรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ : บัณฑติ วทิ ยาลัย จฬุ าลงกรณ์มหาวิทยาลัย. 547

ทิพากรวงศ,์ เจ้าพระยา. (๒๕๐๔). พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๔. กรงุ เทพฯ : องคก์ ารคา้ คุรสุ ภา เทพชู ทับทอง. (๒๕๑๘). กรงุ เทพฯ ในอดตี . กรงุ เทพฯ : ห้างห้นุ ส่วนจำกัด อักษรบณั ฑติ . _________. (๒๕๑๙). กรงุ เทพฯ สมยั คณุ ปู่. กรงุ เทพฯ : ห้างหุ้นส่วนจำกัด สหมิตรอุตสาหกรรมการพมิ พ์. เทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี, พลโทหญิง สมเด็จพระ. (๒๕๓๖). ประวัติศาสตร์ไทยสมัย รตั นโกสนิ ทร์ : การปฏิรูปการปกครอง. กรงุ เทพฯ : บมจ. อมรินทร์พร้ินต้ิงแอนด์พับลชิ ชิง่ . นเรนทรราชา, พันเอกหม่อม. (เรียบเรียง). (๒๕๔๗). จดหมายเหตุเสด็จพระราชดำเนิรประพาศทวีปยุโรป ครง้ั ที่ ๒ รตั นโกสนิ ทร ศก ๑๒๕ - ๑๒๖. หนงั สอื ทรี่ ะลกึ “ปยิ มหาราชานสุ รณ”์ พทุ ธศกั ราช ๒๕๔๗. สมาคมนสิ ิตเก่าจฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลัย ในพระบรมราชูปถมั ภ์. น. ณ ปากนำ้ . (นามแฝง) (๒๕๔๓). จติ รกรรมฝาผนงั พระทนี่ ง่ั ทรงผนวช. ชดุ จติ รกรรมฝาผนงั ในประเทศไทย. พิมพ์ครง้ั แรก. กรุงเทพฯ : สำนักพมิ พเ์ มืองโบราณ. นัดดา อิศรเสนา. (๒๕๓๒). พระยาอิศรพงศ์พิพัฒน์. ท่ีระลึกในงานพระราชทานเพลิงศพพระยาอิศรพงศ์- พิพัฒน์ (ม.ล. สริ ิ อศิ รเสนา) ณ เมรวุ ัดมกุฏกษัตริยาราม ๒๔ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๕๓๒. แนง่ น้อย ศักดศ์ิ ร.ี (๒๕๓๗). มรดกสถาปัตยกรรมกรงุ รัตนโกสินทร์ เล่ม ๒. สำนักพระราชวงั . กรุงเทพฯ : หจก. โรงพมิ พ์กรงุ เทพ. แนวพระราชดำริเก้ารัชกาล. (๒๕๒๗). ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พิมพ์พระราชทานในงานพระราชทาน เพลิงศพ นายแพทย์ ม.ร.ว. อุดมพร เกษมสันต์ ท.ช., ท.ม. ณ สุสานหลวง วัดเทพศิรินทราวาส วันเสารท์ ี่ ๒๓ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๒๗. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พค์ รุ ุสภาลาดพร้าว. ประภัสสร บุญประเสริฐ. (๒๕๑๕). ขอบเขตพระราชอำนาจของกรมพระราชวังบวรสถานมงคลในสมัย รัตนโกสินทร์. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ : บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลยั . ประยุทธ สทิ ธิพนั ธ์. (๒๕๑๕). ตามรอยพระบาทพระพทุ ธเจา้ หลวง. นครหลวงกรงุ เทพธนบุรี : สยาม. ปิยนาถ นิโครธา. (๒๕๑๓). บทบาทของเสนาบดีแห่งตระกูลบุนนาคในการปกครองประเทศสยามต้ังแต่ รัชกาลท่ี ๑ ถงึ ต้นรัชกาลท่ี ๕ แห่งกรงุ รัตนโกสนิ ทร์ (พ.ศ. ๒๓๒๕ - พ.ศ. ๒๔๑๖). วิทยานพิ นธ์ อกั ษรศาสตรมหาบัณฑติ (ประวตั ิศาสตร)์ . กรงุ เทพฯ : บณั ฑติ วทิ ยาลยั จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย. ผุสดี ทพิ ทสั . (๒๕๔๑). ช่างฝร่ังในกรุงสยาม. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั . _________. (๒๕๔๕). บ้านในกรุงรตั นโกสินทร์ ๒ รัชกาลที่ ๔ - ๕ (พ.ศ. ๒๓๙๔ - ๒๔๕๓). กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย. พรรณี บวั เลก็ . (๒๕๔๑). สยามในกระแสธารแหง่ การเปลยี่ นแปลงประวตั ศิ าสตรไ์ ทยตง้ั แตส่ มยั รชั กาลท่ี ๔. กรุงเทพฯ : สำนักพมิ พเ์ มอื งโบราณ. 548

พรสวรรค์ วฒั นางกรู , นฤมติ ร สอดศขุ และขนษิ ฐา บนุ ปาน. (บรรณาธกิ าร). (๒๕๔๖). การเสดจ็ ประพาสยโุ รป ครั้งท่ี ๑ ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. ๒๔๔๐ : รวมพระราชหัตถเลขา และเอกสารการเสด็จประพาสยุโรป ครั้งท่ี ๑ ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. ๒๕๕๐. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พแ์ ห่งจฬุ าลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั . พระทนี่ งั่ วมิ านเมฆ, พระราชวงั ดสุ ติ สำนกั พระราชวงั . (๒๕๔๕). พระทนี่ งั่ วมิ านเมฆ. พมิ พค์ รงั้ ที่ ๕ กรงุ เทพฯ : โรงพิมพไ์ ทยวัฒนาพานิช. พระปิยมหาราชกบั เมอื งเพชร. (๒๕๔๒). เพชรบุรี : เพชรภมู กิ ารพิมพ์. พระราชประวตั แิ ละพระราชกรณยี กจิ ในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั . (๒๕๔๖). คณะกรรมการ อำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จัดพิมพ์เป็นที่ระลึก ในโอกาสทว่ี ันพระบรมราชสมภพครบ ๑๕๐ ปี พุทธศักราช ๒๕๔๖. พระราชวงั บางปะอนิ . (๒๕๔๖). พระราชวงั บางปะอนิ . กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พไ์ ทยวฒั นาพานชิ . พระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และลายพระหัตถ์สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทว.ี (๒๔๙๓). พิมพ์ในงานพระเมรจุ อมพล สมเด็จพระเจา้ บรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธ์ุ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต ณ ท้องสนามหลวง วันที่ ๑๐ เมษายน พุทธ ศกั ราช ๒๔๙๓. พระราชหัตถเลขาและหนังสือกราบบังคมทูลของเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี แต่ยังมีบรรดาศักด์ิ เป็นพระมนตรีพจนกิจและพระยาวิสุทธสุริยศักด์ิ ร.ศ. ๑๑๓ - ๑๑๘. (๒๕๐๔). พิมพ์ในการ พระราชทานเพลงิ ศพทา่ นผหู้ ญงิ เสงยี่ ม พระเสดจ็ สเุ รนทราธบิ ดี ท.จ. ณ เมรหุ นา้ พลบั พลาอสิ รยิ าภรณ์ วัดเทพศริ ินทราวาส วันท่ี ๑๒ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๐๔. พลาดศิ ยั สทิ ธธิ ญั กจิ . (๒๕๓๗). พระบรมรปู ทรงมา้ พระบรมราชานสุ าวรยี แ์ หง่ ความจงรกั ภกั ดขี องปวงชน ชาวไทยทัง้ แผ่นดนิ . กรงุ เทพฯ : บริษทั อมรนิ ทร์พร้ินต้งิ แอนดพ์ บั ลิชชงิ่ จำกัด (มหาชน). พัชรินทร์ เปี่ยมสมบูรณ์. (๒๕๑๗). การปฏิรูปกฎหมายของไทย ต้ังแต่ พ.ศ. ๒๔๑๑ ถึง พ.ศ. ๒๔๗๘. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ : บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์ มหาวทิ ยาลัย. พิษณุ จันทร์วิทัน. (๒๕๔๒). เมนูพระกระยาหารสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงฯ. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์มันตา บคุ๊ ส์ จำกัด. เพญ็ ศรี ดกุ๊ . (๒๕๔๔). การตา่ งประเทศกบั เอกราชและอธปิ ไตยของไทย (ตง้ั แตส่ มยั รชั กาลท่ี ๔ ถงึ ส้ินสมยั จอมพล ป. พิบูลสงคราม). พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๒. กรงุ เทพฯ : ราชบัณฑิตยสถาน. _________. (๒๕๓๙). ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ งประเทศไทย (สยาม) กบั ประเทศฝรง่ั เศสในครสิ ตศ์ ตวรรษที่ ๑๙. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พ์ครุ สุ ภาลาดพร้าว. มหามกฎุ ราชวทิ ยาลยั . (๒๕๑๔). พระประวตั สิ มเดจ็ พระมหาสมณเจา้ กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส. พระนคร : โรงพมิ พ์มหามกุฏราชวทิ ยาลยั . 549

มลั คอล์ม สมิธ (๒๕๔๒). หมอฝรัง่ ในวงั สยาม, แปลจาก A Physician in the Court of Siam โดย พมิ าน แจม่ จรัส. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพร์ วมสาส์น. ราชบัณฑติ ยสถาน. (๒๕๔๙). ศลิ ปกรรมลำ้ ค่าสมยั รัตนโกสินทร.์ กรุงเทพฯ : บริษทั เท็กซ์ แอนด์ เจอร์นลั พบั ลิเคช่ัน จำกัด. ราชเลขาธกิ าร, สำนกั . (๒๕๒๕). สมดุ ภาพเหตกุ ารณส์ ำคญั ของกรงุ รตั นโกสนิ ทร.์ กรงุ เทพฯ : หจก. โรงพมิ พ์ กรงุ เทพ. ราม วชริ าวุธ (พระนามแฝง). (๒๕๔๕). ประวัตติ น้ รชั กาลท่ี ๖. กรงุ เทพฯ : มตชิ น. รายงานการประชุมเสนาบดีสภา รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ภาคที่ ๑ เร่ือง สภาที่ปรึกษาราชการแผ่นดิน. (๒๕๔๕). คณะกรรมการชำระประวัติศาสตร์ไทย สำนักเลขาธิการ นายกรฐั มนตรี จดั พมิ พเ์ นอื่ งในโอกาสครบ ๑๕๐ ปี พระราชสมภพในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ - เจา้ อยหู่ ัว พุทธศกั ราช ๒๕๔๕. รายงานการประชมุ เสนาบดีสภา รชั สมยั พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว ภาคท่ี ๒ รายงานการ ประชมุ เสนาบดสี ภา ร.ศ. ๑๑๒ ตอน ๑. (๒๕๔๗). กรงุ เทพฯ : คณะกรรมการชำระประวตั ศิ าสตรไ์ ทย กรมศิลปากร . วรายทุ ธ สายทอง. (๒๕๔๗). การปกครองคณะสงฆไ์ ทยภายใตพ้ ระราชบญั ญตั ลิ กั ษณะการปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ. ๑๒๑. ปรญิ ญานพิ นธศ์ ลิ ปศาสตรมหาบัณฑติ (ประวตั ิศาสตร์ไทย). กรงุ เทพฯ : บัณฑติ วทิ ยาลัย มหาวทิ ยาลัยศรนี ครินทรวโิ รฒ ประสานมิตร. วรณุ ยุพา สนิทวงศ์ ณ อยุธยา และ ศิรนิ ันท์ บุญศริ ิ (ผรู้ วบรวม). (๒๕๔๕). พระประวัตแิ ละพระกรณียกิจ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ และเร่ืองน่ารู้เกี่ยวกับการปกครอง ส่วนท้องถ่ิน. เอกสารประกอบการเสวนาวิชาการโครงการดำรงราชานุภาพศึกษาครั้งท่ี ๒ วันดำรง- ราชานุภาพ ๑ ธันวาคม ๒๕๔๕. กรุงเทพฯ : หอรตั นชยั การพิมพ.์ วิมลพรรณ ปีตธวัชชัย. (๒๕๔๗). สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ. กรุงเทพฯ : โรงพมิ พ์กรงุ เทพฯ (๑๙๘๔) จำกดั . วิลาสวงศ์ พงศะบุตร. (๒๕๕๒). ประวัติศาสตร์ไทย. สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พิมพ์พระราชทานในงานพระราชทานเพลิงศพ ศาสตราจารย์กิตติคุณ วิลาสวงศ์ พงศะบุตร ม.ป.ช., ม.ว.ม. ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิสริยาภรณ์ วดั เทพศริ ินทราวาส วันเสาร์ท่ี ๒๘ พฤศจิกายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๒. วุฒิชัย มูลศิลป์. (๒๕๔๗). การปฏิรูปการศึกษาในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. คณะกรรมการอำนวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจัดพิมพ์ เป็นท่รี ะลกึ ในโอกาสท่วี ันพระบรมราชสมภพครบ ๑๕๐ ปี พทุ ธศักราช ๒๕๔๖. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ ครุ ุสภา ลาดพรา้ ว. ศรีสหเทพ, พระยา (เส็ง). (๒๕๓๘). จดหมายเหตเุ สด็จประพาสยุโรป ร.ศ. ๑๑๖. กรุงเทพฯ : บริษัทเงินทนุ หลกั ทรัพย์ จำกัด. 550

ศลิ ปากร, กรม. (๒๕๓๙). กรุงเทพฯ ๒๔๓๙ - ๒๕๓๙. กรุงเทพฯ : บรษิ ัท เอ.บ.ี กราฟคิ ดีไซนแ์ ละการพิมพ์ จำกดั . _________. (๒๕๒๓). การเสด็จประพาสยุโรปของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ร.ศ. ๑๑๖, เล่ม ๑. กรงุ เทพฯ : หสน. สหประชาพาณชิ ย.์ __________. (๒๕๑๓). เจ้านายและข้าราชการกราบบังคมทลู ความเห็นจดั การเปลี่ยนแปลงราชการแผ่นดนิ ร.ศ. ๑๐๓ และพระราชดำรัสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงแถลงพระบรม- ราชาธิบายแก้ไขการปกครองแผ่นดิน. พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ พระอนุรักษ์- ภเู บศร์ (เต็ม บุณยรตั นพันธุ์) ณ เมรวุ ัดมกุฏกษตั รยิ าราม วันท่ี ๑๐ กุมภาพันธ์ พทุ ธศกั ราช ๒๕๑๓. _________. (๒๕๔๘). ประชมุ ภาพประวัตศิ าสตรแ์ ผ่นดนิ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจ้าอยหู่ วั . กรุงเทพฯ : บรษิ ทั อมรินทร์พร้ินต้ิงแอนด์พบั ลชิ ช่งิ จำกัด (มหาชน). ________. (๒๕๒๕). ประวัติศาสตร์กรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๔ - พ.ศ. ๒๔๗๕. กรุงเทพฯ : อมรินทร์ การพมิ พ์. ________. (๒๕๓๙). ประวตั ิและผลงานของชาวตา่ งชาติในประเทศไทย, เล่ม ๒. กรงุ เทพฯ : บริษทั ศรีเมอื ง การพิมพ์ จำกดั . _________. (๒๕๒๑). ภาพจดหมายเหตุเรอ่ื งสังคมไทยสมัยรชั กาลที่ ๕. กรุงเทพฯ : อมรินทรก์ ารพมิ พ์. __________. (๒๕๓๑). ศิลปกรรมวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม. กรุงเทพฯ : บริษัท อมรินทร์พร้ินติ้งกรุ๊พ จำกดั . __________. (๒๕๔๗). สตรีสำคญั ในประวตั ศิ าสตรไ์ ทย. กรงุ เทพฯ : บริษัท อมรนิ ทรพ์ ร้นิ ต้ิงแอนดพ์ บั ลิชช่ิง จำกดั (มหาชน). __________. (๒๕๕๒). สมดุ ภาพจดหมายเหตพุ ระราชโอรสพระราชธดิ าในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ - เจ้าอยูห่ ัว ยุวราชสกลุ วงศ.์ กรงุ เทพฯ : อมรนิ ทร์พริน้ ตงิ้ แอนด์พบั ลชิ ชงิ่ จำกดั (มหาชน). __________. (๒๕๔๑). ๑๐๐ ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. ๒๔๔๐ - ๒๕๔๐. กรงุ เทพฯ : บรษิ ทั อมรินทรพ์ รน้ิ ตง้ิ แอนด์พับลชิ ช่งิ จำกดั (มหาชน). สมชาย พศิ ิษฐ์กุนสนุ ทร. (ม.ป.ป.). วดั นิเวศธรรมประวัต.ิ พระนครศรีอยุธยา : โรงพิมพเ์ ทียนวัฒนา. สมเด็จพระจลุ จอมเกล้า พระเจา้ กรงุ สยาม. (๒๕๓๔). กรุงเทพฯ : แสงศิลป์การพิมพ์. สมบัติ พลายน้อย. (๒๕๓๐). พระบรมราชนิ ีและเจา้ จอมมารดา. กรงุ เทพฯ : สำนักพิมพ์บำรงุ สาส์น. __________. (๒๕๓๕). สวนกหุ ลาบ : ตำนานการศกึ ษาสมยั ใหมใ่ นกรงุ สยาม. กรงุ เทพฯ : สำนกั พิมพม์ ตชิ น. สมภพ จันทรประภา. (๒๕๑๗). พระราชศรัทธา. สโมสรไลออนส์ในประเทศไทย สโมสรการไฟฟ้าฝ่ายผลิต แห่งประเทศไทย คณะกรรมการจัดงานฉัตรมงคลรำลึก ๒๕๑๗ ร่วมกับคณะบุคคลผู้มีความรำลึก ในพระมหากรณุ าธคิ ณุ จดั พิมพ์. กรุงเทพฯ : ศริ ิมติ รการพมิ พ์. 551

สวัสด์ิ จงกล. (๒๕๓๓). พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวกับสภาพแวดล้อมของกรุงเทพฯ. จลุ สารทางวิชาการ อันดบั ท่ี ๒/๒๕๓๓ หอประวัติจุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย. สาครคชเขตต์, หลวง. (๒๕๓๙). จดหมายเหตุความทรงจำสมัยฝร่ังเศสยึดจันทบุรี ต้ังแต่ พ.ศ. ๒๔๓๖ ถงึ พ.ศ. ๒๔๔๗. พมิ พค์ รั้งท่ี ๓. กรุงเทพฯ : บรษิ ทั เลิฟแอนด์ลฟิ เพรส จำกดั . สายจิตต์ เหมินทร์. (๒๕๐๗). การเสียรัฐไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู และปลิสของไทยให้แก่อังกฤษ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัตศิ าสตร์). กรุงเทพฯ : บณั ฑิตวทิ ยาลัย จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย. สาระ มีผลกิจ. (๒๕๕๑). ราชสำนักฝ่ายใน สมัยรัตนโกสินทร์. กรุงเทพฯ : บริษัท อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์พับลิชชงิ่ จำกัด (มหาชน). สจุ ติ ต์ วงษเ์ ทศ. (๒๕๔๘). กรงุ เทพฯ มาจากไหน. กรุงเทพฯ : มตชิ น. สนุ ทรี อาสะไวย.์ (๒๕๒๐). การพฒั นาระบบชลประทานในประเทศไทย ตง้ั แต่ พ.ศ. ๒๔๓๑ ถงึ พ.ศ. ๒๔๙๓. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ : บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. แสงสูรย์ ลดาวัลย์, ม.ร.ว. (๒๕๐๗). พระมหาปราสาทและพระราชมณเฑียรสถานในพระบรมมหาราชวัง. พระนคร : โรงพิมพ์พระจันทร.์ __________. (๒๕๕๑). สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระปิยมเหสีในรัชกาลที่ ๕. กรุงเทพฯ : บรษิ ัท อมรินทร์พร้นิ ตง้ิ แอนด์พับลิชชิ่ง จำกดั (มหาชน). หนังสือ COURT ข่าวราชการ เจ้านาย ๑๑ พระองค์ทรงช่วยกันแต่ง, เล่ม ๑. (๒๕๓๙). ทรงพระกรุณา โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พิมพ์พระราชทานในงานพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ณ พระเมรุมาศท้องสนามหลวง วันอาทิตย์ที่ ๑๐ มีนาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๓๙. สมดุ ภาพ “ใหด้ ำรง” คร้งั ไกลบา้ น. (๒๕๔๐). กรุงเทพฯ : บรษิ ัท ไอ.ซ.ี ซ.ี อินเตอร์เนชั่นแนล จำกดั (มหาชน). องค์ บรรจุน. (๒๕๕๐). หญงิ มอญ : อำนาจและราชสำนกั . กรงุ เทพฯ : มตชิ น. อุทุมพร สุนทรเวช. (๒๕๔๐). สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปีหลวง. กรงุ เทพฯ : นำอักษรการพิมพ์. เอกสารประกอบการเสนอผลงานวิจัยพระราชกรณียกิจของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เพอ่ื เฉลมิ พระเกยี รตพิ ระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั เนอ่ื งในวโรกาสพระบรมราชสมภพ ครบ ๑๕๐ ปี. วันศุกร์ท่ี ๑๙ กันยายน ๒๕๔๖ ณ ห้องประชุม ๑๐๕ อาคารมหาจุฬาลงกรณ์ จฬุ าลงกรณ์มหาวิทยาลยั . เอกสารราชการมณฑลนครศรีธรรมราช ในสมัยที่เจ้าพระยายมราช (ป้ัน สุขุม) เป็นข้าหลวงเทศาภิบาล (พ.ศ. ๒๔๓๙ - ๒๔๔๙). (๒๕๒๐). พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ หม่อมประยูร โสณกุล ณ อยธุ ยา ท.จ.ว. ณ เมรุหนา้ พลับพลาอิศรยิ าภรณ์ วดั เทพศิรินทราวาส ๒๓ มนี าคม ๒๕๒๐. 552

Beek, Steve Van. (1982). Bangkok Only Yesterday. Hong Kong : Toppan (HK) Ltd. Carter, A. Cecil. (1988). The Kingdom of Siam 1904. Bangkok: The Siam Society. Wright, Arnold and Oliver T. Breakspear. (1994). Twentieth Century Impressions of Siam: Its History People, Commerce, Industries, and Resources. Reprint. Bangkok : White Lotus Co., Ltd. วารสาร ฉัตรชัย - ทิพยวรรณ วงศ์ทองศรี. “เจ้าดารารัศมีในตำแหน่งพระราชชายา,” จามจุรี, ปีท่ี ๒ ฉบับที่ ๒ กรกฎาคม - ตุลาคม, ๒๕๔๑, หนา้ ๖๙ - ๗๖. ทพิ ยวรรณ วงศท์ องศร.ี “พระราชชายาฯ : พระศรมี งิ่ เมอื งนครเชยี งใหม,่ ” จามจรุ ,ี ปที ่ี ๒ ฉบบั ท่ี ๓ พฤศจกิ ายน ๒๕๔๑ - กุมภาพนั ธ์ ๒๕๔๒, หน้า ๔๙ - ๕๖. ภธู ร ภมู ะธน และสมชาย หลง่ั หมอยา. “การจดั ระเบยี บการออกโฉนดทดี่ นิ แบบใหมต่ ามประกาศออกโฉนดทด่ี นิ ร.ศ. ๑๒๐ (พ.ศ. ๒๔๔๔) และแก้ไขเพ่ิมเติมเป็นพระราชบัญญัติท่ีดิน ร.ศ. ๑๒๗ (พ.ศ. ๒๔๕๑),” สะพาน รวมบทความทางประวัติศาสตร์. แผนกวิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์ มหาวทิ ยาลัย, ๒๕๒๐, หน้า ๑๙๕ - ๒๑๔. ยุวดี ศิริ. “ครบ ๑๐๐ ปี เมื่อพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จประพาสยุโรปคร้ังท่ี ๒ เกี่ยวเน่ืองด้วย ๙๐ ปีแห่ง การกำเนดิ “จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย”,” จามจรุ ี, ปที ่ี ๙ ฉบับที่ ๒ พฤษภาคม - สิงหาคม, ๒๕๕๐, หน้า ๒๐ - ๒๙. _________. “อนุสรณ์ว่าดว้ ยอาคาร “สนุ ันทาลัย”, ศิลปวฒั นธรรม ปีท่ี ๓๑ ฉบบั ท่ี ๑ พฤศจิกายน, ๒๕๕๒, หนา้ ๑๐๘ - ๑๑๕. เยาวรัตน์ พุฒิมานรดีกุล. “อ้ังย่ีในรัชกาลที่ ๕,” สะพาน รวมบทความทางประวัติศาสตร์. แผนกวิชา ประวตั ศิ าสตร์ คณะอกั ษรศาสตร์ จฬุ าลงกรณม์ หาวิทยาลัย, ๒๕๒๐, หนา้ ๑ - ๗๒. วฒุ ชิ ยั มลู ศลิ ป.์ “สมาคมสบื สวนของบรุ าณในประเทศสยาม พระราชดำรสั ของพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ - เจ้าอยู่หัว และพระบรมราชโองการดำรัสส่ังให้สำรวจลำน้ำเก่า”, วารสารสมาคมประวัติศาสตร์, ฉบบั ที่ ๓๐ : พทุ ธศักราช ๒๕๕๑, หน้า ๑ - ๔๐. สุภาพรรณ ณ บางชา้ ง. (แม่ชีวิมุตติยา). “๑๑๒ ปี จุลจอมเกล้าบรมธรรมิกมหาราช ร.ศ. ๑๑๒ : พระไตรปฎิ ก ฉบบั พมิ พช์ ดุ แรกของโลก,” จามจุร,ี ปที ่ี ๙ ฉบับท่ี ๓ กนั ยายน-ธนั วาคม ๒๕๕๐, หน้า ๖ - ๑๗. 553

หนงั สอื “ธริ าชเจ้าจอมสยาม” ทีป่ รึกษา นายแผน วรรณเมธี เลขาธิการสภากาชาดไทย นายบณั ฑรู ล่ำซำ ประธานเจา้ หน้าทบ่ี รหิ ารและกรรมการผู้จดั การ ธนาคารกสิกรไทย กองบรรณาธกิ าร บรรณาธิการภาษาวรรณกรรม คุณหญงิ วมิ ล ศิริไพบูลย ์ พล.ต. ม.ร.ว. ศุภวฒั ย์ เกษมศรี บรรณาธกิ ารด้านประวตั ศิ าสตร์ นักประวัตศิ าสตรอ์ าวโุ สดีเด่น ผศ. ดร. วงเดอื น นาราสจั จ์ ค้นควา้ และเรยี บเรียงขอ้ มลู อ.บ., อ.ม. (ประวตั ิศาสตร์) จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั D.A. (History) Illinois State University, U.S.A. - ภาคสี มาชกิ สำนกั ธรรมศาสตร์และการเมอื ง สาขาวชิ าประวตั ิศาสตร์ ราชบัณฑิตยสถาน - อดตี หวั หนา้ ภาควิชาประวตั ิศาสตร์ คณะสังคมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ศรีนครินทรวโิ รฒ - ขา้ ราชการบำนาญภาควชิ าประวตั ิศาสตร์ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรีนครนิ ทรวโิ รฒ - อดตี นายกสมาคมประวตั ศิ าสตร์ในพระราชูปถัมภ์สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า ฯ สยามบรมราชกมุ าร ี ผศ. ชมพนู ุท นาคีรักษ์ คน้ คว้าและเรียบเรยี งขอ้ มลู อ.บ., อ.ม. (ประวตั ิศาสตร)์ จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลัย - ขา้ ราชการบำนาญภาควิชาประวตั ิศาสตร์ คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยศรนี ครนิ ทรวิโรฒ - อดตี หวั หนา้ ภาควชิ าประวตั ิศาสตร์ คณะสงั คมศาสตร์ มหาวิทยาลยั ศรนี ครินทรวโิ รฒ - อดีตนายกสมาคมในพระบรมราชปู ถัมภ์สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมาร ี อาจารย์สวุ รรณา สจั จวรี วรรณ คน้ ควา้ และเรยี บเรยี งข้อมลู อ.บ., อ.ม. (ประวัตศิ าสตร)์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลยั - ผทู้ รงคณุ วุฒิ สำนกั สง่ เสริมวชิ าการและงานทะเบียน มหาวิทยาลยั ราชภฏั บา้ นสมเดจ็ เจา้ พระยา - ขา้ ราชการบำนาญภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์และสงั คมศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยราชภฏั บา้ นสมเดจ็ เจา้ พระยา - อดีตผอู้ ำนวยการสำนักส่งเสรมิ วชิ าการ มหาวิทยาลยั ราชภฏั บา้ นสมเดจ็ เจา้ พระยา คณะทำงานประสานงาน นางธิดา สมะลาภา ดร. เพยี งใจ พกุ กะคปุ ต์ นายธงชยั เจริญสทิ ธ ์ิ นางสาวดาราณีย์ ตันชัยสวัสด ิ์ นายรังษี บรู ณประภาพงศ์ นางสาวจารุมน ชยะสฤษด์ิ นายอำนวย แตงรอด นางสาวรสวนั ต์ จนั ทรเ์ จนจบ นางสาวเพญ็ รวี ส่อื รตั นสริ ิ ออกแบบช่ือสญั ลกั ษณ์ นายบำรงุ อิศรกุล ออกแบบจัดทำรปู เลม่ Amarin Publishing Services นางสาวศิริธร พรศิวะกิจ นางภัทราวรรณ พูลทวีเกียรต์ิ นางสาวเชนิสา เพอื่ วงศ ์ นางสาวบญุ ญา เกขนุ ทศ นางสาวสุนทรี รมณยี กลุ นายจตุพล เกสรสคุ นธ์ ISBN 978-974-8318-05-9 จำนวนพมิ พ์ ๕,๐๐๐ เลม่ พิมพ์ท่ ี บริษทั อมรนิ ทร์พรน้ิ ติ้งแอนด์พบั ลิชช่งิ จำกัด (มหาชน) ๕ราคาจำหนา่ ย ๑,๐๐ บาท รายไดจ้ ากการจำหนา่ ยหนังสอื ทงั้ หมดโดยไม่หกั คา่ ใช้จ่าย มอบใหส้ ภากาชาดไทย (ขอขอบคุณ : สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร สำนักพระราชวัง และเจ้าของลิขสิทธิ์ ภาพประกอบ ท่ปี รากฏในหนังสือ “ธริ าชเจ้าจอมสยาม”) Dhammaintrend รว่ มเผยแพรแ่ ละแบง่ ปันเพอื่ เทิดพระเกียรติ

บรมราชจักรีสันตติวงศ์ สมเดจ็ พระปฐมบรมมหาชนก (ทองดี) สมเด็จพระชนนี (หยก) กรมสมเดจ็ พระยา กรมสมเด็จพระ กรมสมเดจ็ พระ พระบาทสมเด็จ กรมพระราชวังบวร เจา้ นางทองสุก เจา้ จอมมารดา เทพสุดาวดี (สา) ศรสี ุดารักษ์ (แกว้ ) อมรนิ ทรามาตย์ (นาก) พระพุทธยอดฟา้ มหาสุรสงิ หนาท ราชธดิ าพระเจ้า นยุ้ ใหญ่ ธดิ าเจ้าพระยา กรมหลวงอนุรักษเ์ ทเวศร์ จุฬาโลกมหาราช (ดว้ ง) นครศรธี รรมราช กรมพระราชวงั บวรสถานภิมุข (๒๓๒๕ - ๒๓๕๒) (บญุ มา) กรงุ เวียงจนั ทน ์ กรมสมเดจ็ พระศรสี รุ าลัย (วงั หนา้ ๒๓๒๕ - ๒๓๔๖) (เจา้ จอมมารดาเรยี ม) ธิดาพระยานนทบรุ ี กรมสมเดจ็ พระบาทสมเดจ็ กรมพระราชวงั บวร เจ้าฟ้ากุณฑล กรมพระราชวังบวร พระศรสี รุ เิ ยนทรามาตย์ พระพทุ ธเลิศหลา้ มหาเสนานุรักษ์ (จุย้ ) มหาศกั ดิพลเสพ พระบาทสมเด็จ (เจา้ ฟ้าบญุ รอด) นภาลยั (ฉมิ ) (วงั หน้า ๒๓๕๒ - ๒๓๖๐) (วงั หนา้ ๒๓๖๗ - ๒๓๗๕) พระนั่งเกล้าเจ้าอยหู่ วั (๒๓๕๒ - ๒๓๖๗) (๒๓๖๗ - ๒๓๙๔) กรมหม่ืนมาตยาพิทักษ์ พระบาทสมเดจ็ พระบาทสมเด็จ พระองค์เจา้ ลักขณานคุ ณุ พระนางนาถรำเพย พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หวั พระปน่ิ เกลา้ เจ้าอยู่หวั สมเด็จพระนางนาฏโสมนัส ภมราภริ มย ์ (๒๓๙๔ - ๒๔๑๑) (วังหนา้ ๒๓๙๔ - ๒๔๐๘) วฒั นาวดี บรมอัครราชเทว ี (กรมสมเดจ็ พระเทพ ศริ ินทรามาตย์) เจา้ จอมมารดาสำลี กรมพระราชวังบวรวไิ ชยชาญ (วงั หนา้ ๒๔๑๑ - ๒๔๒๘) เจา้ จอมมารดาเปี่ยม พระนางเจา้ พระบาทสมเด็จ สมเด็จพระนางเจ้า สมเด็จพระนางเจ้า สมเดจ็ พระนางเจ้า กรมพระสวัสดิ เจ้าจอม สุขุมาลมารศรี พระจุลจอมเกลา้ สุนันทากมุ ารีรตั น์ สว่างวัฒนา เสาวภาผ่องศร ี วัตนวิศษิ ฎ์ มารดาอว่ ม พระราชเทว ี เจา้ อย่หู ัว พระบรมราชเทวี พระบรมราชเทวี พระบรมราชนิ นี าถ (๒๔๑๑ - ๒๔๕๓) (สมเดจ็ พระศรี (สมเด็จพระศร ี สวรนิ ทริ า) พัชรินทรา) สมเดจ็ พระบรม สมเด็จพระศรนี ครนิ ทรา สมเด็จพระมหิตลาธเิ บศร พระบาทสมเดจ็ พระบาทสมเด็จ สมเดจ็ พระนางเจ้า กรมพระ โอรสาธิราช พระบรมราชชนน ี อดลุ ยเดชวกิ รม พระมงกฎุ เกล้า พระปกเกลา้ รำไพพรรณ ี จนั ทบุรีนฤนาท เจ้าฟ้ามหาวชริ ณุ หิศ พระบรมราชชนก เจา้ อยหู่ ัว เจ้าอย่หู ัว พระบรมราชิน ี กรมหมน่ื (๒๔๒๙ - ๒๔๓๗) (๒๔๕๓ - ๒๔๖๘) (๒๔๖๘ - ๒๔๗๗) จนั ทบรุ ีสรุ นาถ สมเด็จเจ้าฟา้ ฯ พระบาทสมเด็จ พระบาทสมเดจ็ สมเด็จพระนางเจา้ กรมหลวงนราธวิ าส พระปรเมนทรมหา พระปรมินทรมหา สริ ิกิต์ ิ ราชนครินทร ์ อานนั ทมหิดล ภมู พิ ลอดลุ ยเดช พระบรมราชนิ นี าถ (๒๔๗๗ - ๒๔๘๙) (๒๔๘๙ - ) สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สมเด็จพระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ อบุ ลรตั นราชกญั ญา เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามบรมราชกมุ ารี เจา้ ฟา้ จฬุ าภรณวลยั ลกั ษณ์ สริ วิ ัฒนาพรรณวดี สยามมกฎุ ราชกมุ าร อคั รราชกมุ ารี