รายงานวิจัย-การเมืองเชิงตุลาการและศาลรัฐธรรมนูญไทย - อ.สมชาย

433 บทบญั ญตั ิของกฎหมายใดขดั ตอ่ สิทธิเสรีภาพกล่มุ นีก้ ็มีแนวโน้มท่ีศาลรัฐธรรมนญู จะเห็นว่าบทบญั ญตั ิ ดงั กลา่ วใช้บงั คบั ไมไ่ ด้ แต่ก็มีประเด็นพิจารณาในกรณี ท่ีเป็ นข้ อโต้ แย้ งเร่ื องสิทธิ เสรี ภาพของประชาชนที่ขัดแย้ งกับ อํานาจของหนว่ ยงานรัฐ มีแนวโน้มที่ศาลรัฐธรรมนญู จะให้ความสาํ คญั กบั อํานาจหน้าที่ของหนว่ ยงานรัฐ ภายใต้การให้เหตผุ ลถึงประโยชน์ส่วนรวมหรือประชาชน ความพยายามในการอ้างอิงถึงสิทธิเสรีภาพ ตามรัฐธรรมนญู จึงอาจไมป่ ระสบความสําเร็จมากเท่าใด โดยเฉพาะในกรณีของสทิ ธิชมุ ชนอนั เป็นสิทธิที่ ได้รับการรับรองไว้เป็นลายลกั ษณ์อักษรครัง้ แรกในรัฐธรรมนูญ แต่จะพบว่าศาลรัฐธรรมนูญก็ไม่ได้ ตีความให้สิทธิดงั กล่าวสามารถมีผลใช้บงั คบั ได้ แม้ว่าส่วนหนึ่งของการให้เหตุผลอาจมาจากปัญหา ในทางเทคนิคกฎหมายดงั เช่นการไม่มีการตรากฎหมายขึน้ รองรับ แต่คําอธิบายในอีกด้านหน่ึงท่ีอาจทํา ให้เข้าใจคําอธิบายดงั กลา่ วได้มากขนึ ้ ก็คือ เน่ืองจากการรับรองสิทธิชมุ ชนจะมีผลกระทบอยา่ งสําคญั ตอ่ อํานาจหน้าที่ของหน่วยงานรัฐในเชิงพืน้ ท่ี ซ่ึงหากพิจารณาเปรียบเทียบกับข้อพิพาทในบางคดีที่ศาล รัฐธรรมนญู เห็นว่าขดั แย้งกบั รัฐธรรมนญู ก็ล้วนแต่เป็นบทบญั ญตั ิของกฎหมายที่ไม่ได้เก่ียวข้องหรือเป็น การโต้แย้งกบั อํานาจหน้าท่ีของหนว่ ยงานรัฐโดยตรงแตอ่ ยา่ งใด ประการท่ีสอง ในการพิจารณาประเด็นที่เก่ียวกบั สถาบนั การเมืองท่ีมาจากการเลือกตงั้ จะเห็น ได้ว่านบั ตงั้ แต่กระแสตุลาการภิวตั น์ท่ีเข้มข้นขึน้ ศาลรัฐธรรมนูญได้เข้ามาทําหน้าท่ีชีข้ าดในประเด็น ปัญหาต่างๆ อย่างกว้างขวาง ด้วยการทําหน้าท่ีตรวจสอบและควบคุมสถาบนั การเมืองท่ีมาจากการ เลือกตงั้ อย่างมาก ซึ่งก็หมายถึงพรรคการเมืองและการเข้าไปทําหน้าที่ในฝ่ ายบริหาร ฝ่ ายนิติบญั ญัติ อนั มีความแตกต่างไปจากบทบาทของศาลรัฐธรรมนูญตามรัฐธรรมนญู พ.ศ. 2540 การขยายบทบาท ของศาลรัฐธรรมนูญในห้วงเวลาดังกล่าวนีม้ ีการใช้เทคนิคทัง้ ในด้านของการตีความ แปลความ บทบญั ญัติในรัฐธรรมนญู ซงึ่ เป็นการขยายอํานาจของศาลรัฐธรรมนูญออกไปอย่างมาก และในบางคํา พพิ ากษาก็ได้ถกู โต้แย้งอยา่ งรุนแรงวา่ เป็นการ “สร้างอํานาจ” ให้เหนือกวา่ สถาบนั การเมืองท่ีมาจากการ เลือกตงั้ หรือเป็นการทําให้ศาลรัฐธรรมนญู มีอํานาจสงู กว่าอํานาจของฝ่ ายอ่ืนๆ หรืออาจกลา่ วได้วา่ ฝ่าย ตลุ าการได้แสดงบทบาทในฐานะของ “ตลุ าการธิปไตย” แตก่ ารแสดงบทบาทดงั กลา่ วจะมีความแตกตา่ งออกไปอย่างมากเมื่อเปรียบเทียบกบั การเข้าไป ทําหน้าท่ีตรวจสอบฝ่ ายบริหารหรือพรรคการเมืองท่ีมิได้เป็นเสียงข้างมากจากการเลือกตงั้ และการทํา หน้าท่ีเช่นนีก้ ็ไม่ได้จํากดั ไว้เพียงกบั ศาลรัฐธรรมนญู เท่านนั้ หากยงั มีแนวทางท่ีใกล้เคียงกนั ในส่วนของ

434 องค์กรอิสระตามรัฐธรรมนญู ซง่ึ เข้ามาทําหน้าท่ีเก่ียวข้องกนั ไมว่ ่าจะเป็น ก.ก.ต. หรือ ป.ป.ช. ซงึ่ ล้วนแต่ แสดงบทบาทไปในทิศทางที่ม่งุ ควบคมุ ตรวจสอบสถาบนั การเมืองที่เป็นเสียงข้างมากเป็นสําคญั ดงั นนั้ สภาวะของอํานาจตรวจสอบของฝ่ ายตลุ าการจึงมีลกั ษณะท่ีจะเป็น “ตลุ าการธิปไตยปฏิปักษ์เสียงข้าง มาก” และอยภู่ ายในเครือขา่ ยขององค์กรอสิ ระอื่นที่ถกู จดั ตงั้ ขนึ ้ ในห้วงเวลาเดยี วกนั การแสดงบทบาทในฐานะ “ตุลาการธิปไตยปฏิปักษ์เสียงข้ างมาก” ได้ ทําให้ เกิดการ วิพากษ์วิจารณ์และการคดั ค้านเกิดขนึ ้ กบั ศาลรัฐธรรมนญู อย่างกว้างขวาง อย่างไรก็ตาม การตรวจสอบ การปฏิบตั ิหน้าที่ท่ีมีต่อผู้ดํารงตําแหน่งตุลาการศาลรัฐธรรมนูญเฉพาะอย่างยิ่งในกระบวนการตาม รัฐธรรมนญู ก็ไมไ่ ด้ปรากฏขนึ ้ แตอ่ ยา่ งใด แม้ว่าการทําหน้าที่ของศาลรัฐธรรมนญู อาจได้รับการสนบั สนนุ จากการเคลื่อนไหวของฝ่ายใดฝ่ายหนึง่ แตก่ ารถกู ตงั้ คําถามมาอยา่ งตอ่ เนื่องถึงการทําหน้าท่ีในลกั ษณะ “สองมาตรฐาน” ยอ่ มสง่ ผลให้องค์กรดงั กลา่ วจะไมส่ ามารถดํารงอยไู่ ด้อยา่ งมน่ั คงในสงั คมไทย ยง่ิ ในห้วง เวลาที่มีความขดั แย้งทางการเมืองดาํ รงอยอู่ ยา่ งเข้มข้น ความชอบธรรมขององค์กรท่ีมีหน้าท่ีในการชีข้ าด ข้อพพิ าทตา่ งๆ ก็ยง่ิ มีความหมายสําคญั เป็นอยา่ งยงิ่ 5. การออกแบบของอาํ นาจตรวจสอบโดยศาลรัฐธรรมนูญในสังคมไทย ในการทบทวนถึงแนวความคิดเร่ืองการเมืองเชิงตลุ าการที่แผ่ขยายไปอย่างกว้างขวางในหลาย ประเทศรวมถึงปรากฏการณ์ท่ีเกิดขึน้ จริง ข้อค้นพบเบือ้ งต้นก็คือว่าบทบาทของฝ่ ายตลุ าการที่เพ่ิมมาก ขึน้ ไม่ได้ดําเนินไปสู่ความก้าวหน้าแบบเป็นเส้นตรง ดังท่ีได้มีการกล่าวอ้างกันอย่างกว้างขวางใน สงั คมไทยในห้วงระยะเวลามากกว่าทศวรรษท่ีผ่านมา แม้ว่าในหลายประเทศอาจมีบทบาทของฝ่ายตลุ า การในการแสดงบทบาทที่ดรู าวกบั เป็นการสง่ เสริมสิทธิเสรีภาพของประชาชน แตใ่ นหลายแห่งก็ประสบ ผลในทางตรงกนั ข้ามและนํามาซงึ่ การตงั้ คําถามตอ่ ความเข้าใจที่มีตอ่ สถาบนั ตลุ าการท่ีเปลี่ยนแปลงไป หากพิจารณาในแง่นี ้ ฝ่ ายตลุ าการไม่เพียงทําหน้าท่ีวินิจฉัยแต่มีบทบาทในทางการเมืองด้วย เช่นกนั เมื่อฝ่ายตลุ าการเข้ามามีบทบาทที่สมั พนั ธ์กบั ประเดน็ ทางการเมือง ฝ่ายตลุ าการจึงไมใ่ ช่สถาบนั ที่อย่ใู นระบบปิด, มีความเป็นกลางทางการเมือง, ทําหน้าท่ีไปตามหลกั วิชา ซ่งึ มกั จะเป็นความเช่ือกัน อย่างกว้างขวางในสงั คมไทย การทําความเข้าใจของบทบาทของฝ่ ายตลุ าการจึงต้องสมั พนั ธ์กบั ปัจจยั ภายในทงั้ ในเชิงการเมือง อดุ มการณ์ ประวตั ิศาสตร์ ซง่ึ จะทําให้สามารถมองเห็นการจดั วางสถานะและ บทบาทของฝ่ายตลุ าการได้ชดั เจนมากย่ิงขนึ ้

435 ทงั้ นี ้เม่ือพิจารณาจากการศกึ ษาถึงการเมืองเชิงตลุ าการท่ีเกิดขึน้ ในประเทศประชาธิปไตยใหม่ รวมถึงการศกึ ษาบทบาทของฝ่ายตลุ าการในสงั คมไทย หากจะทําการออกแบบสถาบนั ศาลรัฐธรรมนญู ใหมม่ ีประเดน็ ที่ควรให้ความสําคญั ดงั นี ้ ประการแรก เนื่องจากฝ่ายตลุ าการได้เข้ามามีบทบาทเกี่ยวข้องทางการเมืองอย่างเห็นได้ชดั เจน ไม่ว่าดํารงอย่ใู นรูปแบบของการถกู แทรกแซงหรือการถกู ครอบงําก็ตาม โดยทวั่ ไปแล้ว ข้อเสนอในการ พิจารณาปรับปรุงโครงสร้างหรือการออกแบบศาลรัฐธรรมนญู มกั จะม่งุ ไปที่ความพยายามในการสร้าง ความเป็นอิสระในเชิงสถาบนั ให้บงั เกิดขนึ ้ บนความเช่ือว่าจะสามารถสร้างให้องค์กรดงั กลา่ วมีความเป็น กลาง เป็นอสิ ระ ทําหน้าที่อยา่ งตรงไปตรงมา แตส่ ําหรับงานในที่นีม้ ีความเห็นวา่ ควรต้องออกแบบเพื่อแสดงให้เห็นวา่ ศาลรัฐธรรมนญู สมั พนั ธ์ กบั ระบอบการเมืองโดยตรง ดงั นนั้ การออกแบบในลกั ษณะต่างๆ จึงต้องไม่ลดทอนความเป็นการเมือง (depoliticized) ของศาลรัฐธรรมนญู ดงั เช่นท่ีเคยเกิดขนึ ้ กบั การออกแบบกระบวนการในการสรรหาตลุ า การศาลรัฐธรรมนูญท่ีใช้รูปแบบของคณะกรรมการสรรหาซึ่งดําเนินมาตงั้ แต่รัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2540 นบั ว่าเป็นรูปแบบท่ีทําให้ดปู ระหน่ึงว่าศาลรัฐธรรมนูญไม่สมั พนั ธ์กบั ระบอบการเมืองแต่อย่างใด ทงั้ ท่ี ปรากฏการณ์ท่ีเกิดขึน้ ก็ได้สะท้ อนความเป็ นการเมืองของศาลรัฐธรรมนูญอย่างชัดเจน ฉะนัน้ กระบวนการสรรหาตุลาการจึงต้องไม่ปฏิเสธความเป็นการเมืองแต่อย่างใด แต่ประเด็นท่ีควรต้อง ตระหนกั ก็คือการทําให้การออกแบบสถาบนั ศาลรัฐธรรมนญู ต้องไม่ถกู “แทรกแซง” หรือ “ครอบงํา” ได้ อย่างง่ายดาย ดงั จะเห็นได้ว่าการออกแบบท่ีเปิดโอกาสให้มีการแทรกแซงหรือครอบงําก็ล้วนนํามาซ่ึง ปัญหาทางการเมืองได้ทงั้ สิน้ โดยเฉพาะในประเด็นของกระบวนการสรรหาบคุ คลเข้าส่ตู ําแหน่งและการ ตรวจสอบการปฏิบตั หิ น้าที่ ประการท่ีสอง สําหรับกระบวนการสรรหาบุคคลเข้าสู่ตําแหน่ง หากกระบวนการดงั กล่าวอยู่ ภายใต้อํานาจของฝ่ ายหนึ่งฝ่ ายใดอย่างเด่นชดั ก็จะนํามาซ่ึงปัญหาที่แตกต่างกันไป การให้อํานาจกับ สถาบนั การเมืองที่มาจากการเลือกตงั้ ได้นํามาส่กู ารแทรกแซงของนกั การเมืองในระยะแรก แต่อีกด้าน หนึ่ง แม้วา่ สถาบนั ตลุ าการในสงั คมไทยจะถกู พิจารณาว่ามีความเป็นอิสระสงู จนถกู มอบบทบาทสําคญั ในด้านของการสรรหาในช่วงถัดมา แต่บทเรียนท่ีเกิดจากคําวินิจฉัยของศาลรัฐธรรมนูญไทยในช่วง ทศวรรษที่ผา่ นมาก็สะท้อนถงึ การทําหน้าที่ภายใต้อดุ มการณ์ที่เป็นปฏิปักษ์ตอ่ เสียงข้างมาก

436 การทําให้เกิดการทําหน้าที่ร่วมกนั ทงั้ ด้านของสถาบนั การเมืองจากการเลือกตงั้ และสถาบนั ตลุ า การ ดังเช่นการสรรหาแบบการร่วมมือหรือแบบตัวแทน (cooperative / representative appointing mechanisms) จึงเป็นความสําคัญที่ต้องพิจารณาควบคู่กันไปท่ีจะทําให้เกิดการตรวจสอบและการ คดั เลือกที่ไม่ทําให้ฝ่ ายหน่ึงฝ่ ายใดสามารถมีอํานาจเหนือได้อย่างเด็ดขาดต่อบคุ คลท่ีจะมาทําหน้าที่ใน ศาลรัฐธรรมนูญ กระบวนการสรรหาตุลาการศาลรัฐธรรมนูญของเกาหลีใต้ซึ่งกระจายอํานาจให้กับ สถาบนั การเมืองจากการเลือกตงั้ และฝ่ายตลุ าการ เป็นตวั อย่างท่ีดีท่ีแสดงให้เห็นถึงการถ่วงอํานาจ และ ทําให้ไม่มีฝ่ายใดฝ่ ายหน่ึงสามารถมีอิทธิพลหรืออํานาจเหนือศาลรัฐธรรมนญู ได้อยา่ งเด็ดขาด อนั จะทํา ให้ศาลรัฐธรรมนญู มีบทบาทในฐานะผ้พู ิทกั ษ์การตอ่ รองทางรัฐธรรมนญู มากกว่าการแปรสภาพไปเป็น ตลุ าการการเมือง (politicization of the judiciary) ประการที่สาม คําถามพืน้ ฐานประการหน่ึงต่อการทําหน้าที่ของศาลรัฐธรรมนูญซ่ึงอ้างอิงว่า เป็นไปตามรัฐธรรมนญู ก็คือ จะสามารถมีกระบวนการในการตรวจสอบความถกู ต้องของศาลรัฐธรรมนญู ได้อยา่ งไร และโดยกระบวนการเชน่ ใดบ้าง ภายใต้สถานการณ์ท่ีมีการวิพากษ์วิจารณ์หรือการแสดงความโต้แย้งต่อการทําหน้าที่ของศาล รัฐธรรมนูญเกิดขึน้ อย่างแพร่หลาย การตรวจสอบการทําหน้าที่ของศาลรัฐธรรมนูญนับว่าเป็นกลไก สําคัญท่ีจะทําให้ศาลรัฐธรรมนูญไม่แปรสภาพจากองค์กรตามรัฐธรรมนูญไปเป็นองค์กร “เหนือ รัฐธรรมนูญ” ซ่ึงการตรวจสอบการทําหน้าท่ีของศาลรัฐธรรมนญู ก็สามารถปรากฏขึน้ ได้ในหลากหลาย รูปแบบ ทัง้ โดยการตรวจสอบจากองค์กรอิสระด้วยกันเอง การตรวจสอบด้วยการวิพากษ์วิจารณ์จาก สาธารณะหรือเสรีภาพในการแสดงความคดิ เห็น การเข้าช่ือถอดถอนของประชาชน เป็นต้น การตรวจสอบตอ่ การทํางานของศาลรัฐธรรมนญู ก็มิใช่เร่ืองผิดปกติแตอ่ ยา่ งใด หากพิจารณาว่า องค์กรดงั กล่าวก็เป็นส่วนหนึ่งเฉกเช่นองค์กรรัฐอื่นๆ ซ่ึงก็ล้วนไม่ได้มีความเป็นอิสระอย่างสมบูรณ์และ ดาํ รงตนอยเู่ หนือกวา่ องค์กรอื่นๆ แตใ่ นการจดั ทํารัฐธรรมนญู ที่ผา่ นมาเฉพาะอยา่ งยิ่งภายหลงั จากกระแส ตลุ าการภิวตั น์ ก็มกั จะให้ความสนใจกบั ความพยายามในการค้มุ ครองการทํางานของศาลรัฐธรรมนญู โดยไม่ให้ความสําคญั กบั การควบคมุ ตรวจสอบแต่อย่างใด ภายใต้โครงสร้างในลกั ษณะเช่นนีจ้ ึงทําให้ ศาลรัฐธรรมนญู ได้แปรสภาพไปเป็นเสมือน “ยกั ษ์ตวั ท่ีส”ี่ ขนึ ้ ประการที่สี่ การเปิดโอกาสให้พลเมืองสามารถใช้ศาลรัฐธรรมนญู เป็นเคร่ืองมือในการผลกั ดนั ใน ประเด็นทางด้านสิทธิเสรีภาพ จะเป็นหนทางหน่ึงที่ทําให้สามารถเกิดการเปลี่ยนแปลงบรรทดั ฐานที่ไม่

437 สอดคล้องกบั สทิ ธิเสรีภาพตามที่ได้รับการรับรองไว้ในรัฐธรรมนญู บทเรียนจากอินเดียได้แสดงให้เห็นถึง การเคล่ือนไหวที่สงั คมท่ีอาศยั การฟ้องคดีตอ่ ศาลเพ่ือให้เกิดการวินิจฉยั ในประเด็นเก่ียวกบั สิทธิเสรีภาพ ขนั้ พืน้ ฐานของประชาชน และสามารถประสบผลสําเร็จได้ไมน่ ้อย อย่างไรก็ตาม บทเรียนของสงั คมไทย ได้ชีใ้ ห้เห็นวา่ การเปิดช่องทางให้กบั ประชาชนท่ีกว้างขวาง มากขนึ ้ ก็อาจเป็นผลให้มีการใช้กระบวนการของฝ่ ายตลุ าการเป็นเครื่องมือในการต่อส้ทู างการเมืองของ ฝ่ายใดฝ่ ายหนึ่งเท่านนั้ เพราะฉะนนั้ การปรับเปลี่ยนศาลรัฐธรรมนญู ในเชิงโครงสร้างทงั้ ในด้านของการ สรรหาและการตรวจสอบการปฏิบตั หิ น้าท่ีขององค์กรดงั กลา่ วจงึ มีความจําเป็นอยา่ งไมอ่ าจหลกี เลีย่ ง ประการสดุ ท้าย จําเป็นท่ีจะต้องตระหนกั ว่าการออกแบบฝ่ ายตลุ าการในบทบาทท่ีสมั พนั ธ์กบั รัฐธรรมนญู ขนึ ้ อย่กู บั ระบอบการเมืองอย่างสําคญั ในห้วงเวลานบั ตงั้ แตท่ ศวรรษท่ี 2540 รากฐานความ เชื่อประการหน่ึงของความพยายามในการปฏิรูปการเมืองไทยก็คือ การสร้ างระบอบการเมืองด้วย กฎหมาย หรือเป็นความพยายามทําให้ “ระบอบการเมืองขึน้ กับระบบกฎหมาย” แต่ความเข้าใจใน ลกั ษณะเช่นนีก้ ็ได้แสดงให้เห็นความล้มเหลวอยา่ งชดั เจนเพราะสงิ่ ท่ีปรากฏให้เห็นกลบั กลายเป็น “ระบบ กฎหมายขึน้ อยู่ระบอบการเมือง” ดงั นนั้ ความพยายามใดๆ ท่ีจะม่งุ ออกแบบในเชิงโครงสร้ าง รวมถึง ความคาดหวงั ตอ่ บทบาทของฝ่ายตลุ าการโดยไม่คํานงึ ถึงระบอบการเมืองที่ดํารงอยภู่ ายในสงั คมในห้วง เวลานนั้ ๆ ก็อาจไมไ่ ด้ทําให้เกิดการปรับเปลยี่ นใดๆ ที่เป็นสาระสําคญั ขนึ ้ ในที่สดุ หากกลา่ วให้ชดั เจนมากขนึ ้ ก็คือวา่ การจดั วางสถาบนั ศาลรัฐธรรมนญู ในสงั คมไทย ไม่อาจทําได้ โดยไม่คํานึงถึงบริบทในทางประวตั ิศาสตร์และการเมือง บทบาทของฝ่ ายตลุ าการในหลายแห่งที่ได้ทํา หน้าที่ในการปกป้องสิทธิเสรีภาพของประชาชนอย่างเข้มแข็ง สามารถเกิดขึน้ และดํารงอยู่ได้ภายใต้ สงั คมท่ีมีความเป็นประชาธิปไตยในระดบั หน่ึง ดงั นนั้ ความพยายามในการปรับเปลี่ยนหรือออกแบบ องค์กรดงั เช่นศาลรัฐธรรมนญู ในท้ายที่สดุ ก็ไม่อาจปฏิเสธความสําคญั ของระบบการเมืองโดยรวมท่ีจะ สง่ ผลอยา่ งสําคญั ตอ่ การจดั วางและการแสดงบทบาทของฝ่ายตลุ าการในสงั คมนนั้ ๆ ได้ ความพยายาม ในการออกแบบศาลรัฐธรรมนูญจึงต้ องดําเนินควบคู่ไปกันกับการสร้ างระบบการเมืองให้ เป็ น ประชาธิปไตยและเคารพสทิ ธิเสรีภาพของประชาชนท่ีเพ่มิ มากขนึ ้ อยา่ งไมอ่ าจหลีกเลยี่ งด้วยเชน่ กนั

438

439 บรรณานุกรม หนังสือ กล้า สมทุ วณิช, ขอบเขตอํานาจหน้าท่ีศาลรัฐธรรมนูญ เพ่ือการส่งเสริมการปกครองในระบอบ ประชาธิปไตยและคุ้มครองสิทธิเสรีภาพของประชาชน กรุงเทพฯ: สถาบนั พระปกเกล้า, 2558 เกษียร เตชะพีระ, จากระบอบทักษิณสู่รัฐประหาร 19 กันยายน 2549: วิกฤตประชาธิปไตยไทย กรุงเทพฯ: มลู นิธิ 14 ตลุ า, 2550 ______________, ทางแพร่งและพงหนาม: ทางผ่านสู่ประชาธิปไตยไทย กรุงเทพฯ: สํานกั พิมพ์มติ ชน, 2551 โกสมุ ภ์ ธรรมนิตย์, การเมืองการปกครองญ่ีป่ ุน, เชียงใหม:่ คณะสงั คมศาสตร์ มหาวิทยาลยั เชียงใหม,่ 2526 คณะกรรมการพฒั นาประชาธิปไตย, ข้อเสนอกรอบความคิดในการปฏิรูปการเมืองไทย พิมพ์ครัง้ ท่ี 2, กรุงเทพฯ: สํานักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย และคณะกรรมการพัฒนาประชาธิปไตย, 2538 จรัญ โฆษณานนั ท์, สิทธิมนุษยชนไร้พรมแดน: ปรัชญา กฎหมาย และความเป็ นจริงทางสังคม, พมิ พ์ครัง้ ที่ 2 กรุงเทพฯ: สํานกั พิมพ์นิตธิ รรม, 2556 จรัญ มะลลู ีม, อนิ เดยี ศึกษา, กรุงเทพฯ: สยามปริทศั น์, 2559 ฉตั รทิพย์ นาถสภุ า, ความเป็ นสมัยใหม่กับแนวคดิ ชุมชน, กรุงเทพฯ: สร้างสรรค์, 2553 ศักดิ์ เที่ยงตรง, การบริหารการปกครองท้ องถ่ินเปรียบเทียบ, กรุงเทพฯ: คณะรัฐศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร์, 2520 ดํารง ฐานดี, สังคมและวัฒนธรรมเกาหลี, (แก้ไขปรับปรุงใหม่ทัง้ เล่ม), กรุงเทพฯ: สํานักพิมพ์ มหาวทิ ยาลยั รามคําแหง, 2544 ธีรยทุ ธ บญุ มี, ตลุ าการภวิ ัฒน์, กรุงเทพฯ: สํานกั พมิ พ์วิญญชู น จํากดั , 2549 นนั ทวฒั น์ บรมานนั ท์, ถกรัฐธรรมนูญ 2540 กรุงเทพฯ: บริษัท พี เพรส จํากดั , 2540

440 บรรเจิด สงิ คะเนต,ิ ความรู้ท่วั ไปเก่ียวกับศาลรัฐธรรมนูญ กรุงเทพฯ: สํานกั พมิ พ์วญิ ญชู น, 2544 บวรศกั ดิ์ อุวรรณโณ, ศาลรัฐธรรมนูญกับการพัฒนาประชาธิปไตยในระบบนิติรัฐ กรุงเทพฯ: สํานกั งานศาลรัฐธรรมนญู , 2546 เบน แอนเดอร์สนั , ชุมชนจนิ ตกรรม, กรุงเทพฯ: โครงการตําราสงั คมศาสตร์และมนษุ ยศาสตร์, 2552 พิเชษฐ เมาลานนท์และคณะ. สถาบันตุลาการกับขบวนการประชาธิปไตยในเกาหลี, กรุงเทพฯ: มลู นิธิ ประชาธิปไตยในเกาหล,ี 2552 ไพโรจน์ ชยั นาม, รัฐธรรมนูญ บทกฎหมายและเอกสารสําคัญในทางการเมืองของประเทศไทย กรุงเทพฯ: โรงพมิ พ์มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์, 2519 มานิตย์ จมุ ปา, คาํ อธิบายรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 กรุงเทพฯ: สํานกั พิมพ์นิติ ธรรม, 2548 รวมบทความทางวิชาการของสํานักงานศาลรัฐธรรมนูญ ชุดท่ี 5: ศาลรัฐธรรมนูญกับ หลักประกันการคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพตามรัฐธรรมนูญของประชาชนกรุงเทพฯ: สํานกั งานศาลรัฐธรรมนญู , 2549 ลีเมียงซิก, ประวัติขบวนการประชาธิปไตยเกาหลี, แปลโดย กุลชีพ วรพงษ์. กรุงเทพฯ: สถาบนั ศกึ ษาการพฒั นาประชาธิปไตย, 2555. วรเจตน์ ภาคีรัตน์, ด้วยกฎหมายและอุดมการณ์ รวมบทอภิปรายและบทสมั ภาษณ์ (กรุงเทพฯ: ไชน์ พบั ลชิ ชิ่งเฮ้าส์, 2558) วาทิศ โสตถิพนั ธ์ุ, บทบาทชองศาลยุติธรรมกับความเป็ นธรรมด้านเพศสภาวะในการพิจารณา พพิ ากษาคด,ี พมิ พ์ครัง้ แรก กรุงเทพฯ: สาํ นกั งานคณะกรรมการสทิ ธิมนษุ ยชน, 2553. วิภาวรรณ ตุวยานนท์ (แปล), เจตนารมณ์ แห่ งกฎหมาย, กรุงเทพฯ: สํานักพิมพ์จุฬาลงกรณ์ มหาวทิ ยาลยั , 2528 สติธร ธนานิธิโชติ, การสร้ างความปรองดองแห่งชาติ: กรณีศึกษาเกาหลีใต้, กรุงเทพฯ: สถาบนั พระปกเกล้า สีดา สอนศรี, ฟิ ลิปปิ นส์ : จากสงครามโลกครั้งท่ี 2 สู่พลังประชาชน, พิมพ์ครัง้ แรก กรุงเทพฯ: สาํ นกั พิมพ์จฬุ าลงกรณ์มหาวิทยาลยั 2537 สรุ พล นิติไกรพจน์ และคณะ, ศาลรัฐธรรมนูญกับการปฏิบัติพันธกิจตามรัฐธรรมนูญ กรุงเทพฯ: สาํ นกั พมิ พ์วิญญชู น จํากดั , 2546

441 อรรถจกั ร์ สตั ยานรุ ักษ์, Japanization, กรุงเทพฯ: openbook, 2553 อมร จนั ทรสมบรู ณ์, คอนสตติ วิ ช่ันแนลลิสม์ (Constitutionalism): ทางออกประเทศไทย (กรุงเทพฯ: สถาบนั นโยบายศกึ ษา, 2537) Albert H. Y. Chen (ed.), Constitutionalism in Asia in the Early Twenty-First Century, (Cambridge: 2014) Albert V. Dicey, The Law of the Constitution, 8th edition, 1915 Bjorn Dressel (ed.), The Judicialization of Politics in Asia, New York: Routledge, 2013 C. Neal Tate and Torbjörn Vallinder, The Global Expansion of Judicial Power, New York: New York University Press, 1995 Dean Meryll, Japanese Legal System, London, Sydney: Cavendish, 2002 Gi-Wook Shin, Paul Y. Chang, Jung-eun Lee ,Sookyung Kim, South Korea’s Democracy Movement (1970-1993): Stanford Korea Democracy Project Report. California: Stanford University, 2007 Dean Meryll, Japanese Legal System, London, Sydney: Cavendish, 2002 Granville Austin, Working a Democratic Constitution: A History of the Indian Experience, Oxford: 2003 Jeff Kingston. Contemporary Japan: history, politic and social change since the 1980s, West Sussex: John Wiley & Sons Ltd., 2011 K.L. Bhatia, Cases and Materials on Constitutional Law of India, LexisNexis, 2016 Kurt Steiner, Local Government in Japan, California: Stanford University Press, 1965 Lam Peng-Er, Green Politics in Japan, London and New York: Routledge, 1999 Lars Vinx (edited and translated), The Guardian of the Constitution: Hans Kelsen and Carl Schmitt on the Limits of Constitutional Law, Cambridge: Cambridge University Press, 2015 Nilanjana Jain, Judicial Activism in India, Delhi: Kalpaz, 2013 Patricia L, Maclachlan, Consumer Politics in Postwar Japan, New York: Columbia University Press, 2002

442 Ran Hirshcl, Towards Juristocracy: The origins and consequences of the new constitutionalism, Cambridge, Massachusetts, and London: Harvard University Press, 2007. Raul C. Pangalangan, “Philippine Constitutional Law: Majoritarian Courts and Elite Politics” in Albert H. Chen, Constitutionalism in Asia in the Early Twenty-First Century, Cambridge: 2014 _______________, The Philippine Judicial System, IDE Asian Law Series No. 5: Judicial System and Reforms in Asian Countries (Philippines), University of the Philippines Institute, March 2001 Tamir Moustafa and Tom Ginsburg (ed.) Rule by Law: The Politics of Courts in Authoritarian Regimes, New York: Cambridge University Press, 2008. Tom Ginsberg, Judicial Review in New Democracies, New York: Cambridge University Press, 2003. บทความ กฤษณ์พชร โสมณวตั ร, “กฎหมายการชมุ นมุ สาธารณะกบั สงั คมญ่ีป่นุ ”, นิตสิ ังคมศาสตร์ ปีที่ 7 2/2557 กรกฎาคม-ธนั วาคม _______________, “อํานาจแหง่ อตั ลกั ษณ์ตลุ าการ” นิตสิ ังคมศาสตร์ ปีท่ี 7 ฉบบั ท่ี 1/2557 ดํารงค์ ฐานดี, “พฤติกรรมทางการเมือง : กรณีศึกษาของเกาหลีใต้”, วารสารรามคําแหง ฉบับ มนษุ ยศาสตร์, 2547 นิฐิณี ทองแท้, “เสรีภาพในการชุมนุมของสาธารณรัฐเกาหลี (เกาหลีใต้)” นิติสังคมศาสตร์ ปีที่ 7 ฉบบั ที่ 2/2557 พชิ ิต ลขิ ติ กิจสมบรู ณ์, “วพิ ากษ์ตลุ าการภิวตั น์” กรุงเทพธุรกิจ 2 สงิ หาคม พ.ศ. 2549 พิเชษฐ เมาลานนท์ และคณะ, “องค์ความรู้, นานาทัศนะ และคดีโดยศาลไทยในเร่ืองตุลาการ ภิวตั น์” ใน วารสารกฎหมายใหม่ ปีที่ 4 ฉบบั ที่ 77 พฤศจิกายน พ.ศ. 2549 วรพจน์ วิศรุตพิชญ์, “การพิจารณาตรวจสอบความถกู ต้องตามรัฐธรรมนญู ของรัฐบญั ญตั โิ ดยองค์กรตลุ า การ”, วารสารนิตศิ าสตร์ ปีท่ี 10 ฉบบั ที่ 4 (2526)

443 วิเชียร อินทะสี. “สองทศวรรษการพฒั นาประชาธิปไตยในเกาหลีใต้: ปัจจยั สนบั สนุนและปัจจัยที่เป็น อปุ สรรค”,วารสารสังคมศาสตร์ ปีท่ี 8 ฉบบั ที่ 1 ม.ค.-ม.ิ ย. 2555 สมชาย ปรี ชาศิลปกุล, “ปฐมบทแห่งวิวาทะว่าด้ วยผู้พิทักษ์ รัฐธรรมนูญ” ใน วิภาษา ปี ท่ี 9 ฉบบั ท่ี 6 16 มกราคม – 15 มีนาคม 2559 สายชล สัตยานุรักษ์, “มรดกทางประวัติศาสตร์และการบังเกิด ‘ตุลาการภิวัตน์’ ในรัฐไทย” ใน นิติ สังคมศาสตร์ ปีที่ 9 ฉบบั ท่ี 1 มกราคม – มถิ นุ ายน 2559 สธุ ีร์ ศภุ นิตย์, “ระบบกฎหมายเกาหลี”,วารสารเอเชียตะวันออกศกึ ษา ปีท่ี 8 ฉบบั ท่ี 1 ฉบบั มกราคม- มถิ นุ ายน 2540. Barry Friedman, “A History of the Countermajoritarian Difficulty, Part One: The Road to Judicial Supremacy,” N.Y.U. Law Review 333 vol. 73 (1998). Barry Friedman, “Dialogues and Judicial Reviews,” 91 Michigan Law Review 577 (1993). Bruce Ackerma, “The Rise of World Constitutionalism,” 83 Virginia Law Review 789, (1997). Bryan Dennis G. Tiojanco and Leandro Angelo Y. Aguirre, THE SCOPE, JUSTIFICATIONS AND LIMITATIONS OF EXTRADECISIONAL JUDICIAL ACTIVISM AND GOVERNANCE IN THE PHILIPPINES, 84 Phil. L.J. 73 2009-2010. C. NEAL TATE, “The Judicialization of Politics in the Philippines and Southeast Asia”, International Political Science Review / Revue internationale de science politique, Vol. 15, No. 2, The Judicialization of Politics. La judicialisation de la politique (Apr., 1994) Dante B. Gatmaytan, POLITICISATION AND JUDICIAL ACCOUNTABILITY IN THE PHILIPPINES, 87 Phil. L.J. 21 2012-2013 _______________, “Changing Constitutions: Judicial Review and Redemption in the Philippines”, Pacific Basin Law Journal, 25(1) 2007 _______________, “The Judicial Review of Constitutional Amendments: The Insurance Theory in Post-Marcos Philippines” ,PHILIPPINE LAW AND SOCIETY REVIEW VOL. 1 NO. 1 OCTOBER 2011 David S. Law, “Why has Judicial Review Failed in Japan?”, 88 Wash. U. L. Rev. 1430, (2011).

444 Eric N. Weeks, “A Widow’s Might: Nakaya v. Japan and Japan’s Current State of Religious Freedom”, 2 BYU Law Rev., 691 (1995) Law, David S., “Why has Judicial Review Failed in Japan” Washington University Law Review 88, 2011, p. 1453 Lawrence W. Beer, “Japan, 1969: “My Homeism” and Political Struggle” in Lawrence W. Beer, Human Rights Constitutionalism in Japan and Asia, Kent: Global Oriental LTD, 2009 L.B. Curzon, Jurisprudence, London: Cavendish Publishing, 1995 Mark Levin, “Essential Commodities and Racial Justice: Using Constitutional Protection of Japan’s Indigenous Ainu People to Inform Understanding of United States and Japan”, 33 NYU Int’L Law and Politics 419, (2001). Mark Tushnet, “Law and Prudence in the Law of Justiciability: The Transformation and Disappearance of the Political Question Doctrine”, 80 N.C. Law Review (2002) Michael Mandel, “A Brief History of the New Constitutionalism, or How we changed everything so that everything would remain the same”, Israel Law Review 32 (1988) Miyakawa, Koji & Levin, Mark A., “Inside the Supreme Court of Japan—From the Perspective of a Former Justice” Asian-Pacific Law and Policy Journal, 2014 Nghyun Park, “The Judicialization of Politics in Korea” Asian-Pacific Law and Policy Journal, Vol. 10.1. Patrick Heller, “Degree of Democracy: Some Comparative Lessons from India”, World Politics Vol. 52 No. 4 (July, 2000). Rafael Gely and Pablo Spiller, “The Political Economy of Supreme Court Constitutional Decisions: The Case of Roosevelt’s Court-Packing Plan,” 12 International Review of Law and Economics 45 (1992). Ran Hirschl, “The New Constitutionalism and the Judicialization of Pure Politics Worldwide”, Fordham Law Review vol. 75 Issues 2 Richard Hasen, A Critical Guide to Bush v. Gore Scholarship, Annual Review of Political Science volume 7 (2004)

445 Richard Posner, “Is the Ninth Circuit Too Large? A Statistical Study of Judicial Quality,” Journal of Legal Studies 711 (2000) Shigenori Masui, “Why is the Japanese Supreme Court So Conservative?”, 88 Wash. U.L REV. 1375 (2011) Shubhankar Dam, “Lawmaking Beyond Lawmakers: Understanding the Little Right and the Great Wrong (Analyzing the Legitimacy of the Nature of Judicial Lawmaking in India’s Constitutional Dynamic)” 13 Tulane Journal of International and Comparative Law, Spring 2005 Toshihisa Asano, “Citizen’ movement to protect the water environment” in Andre Sorensen and Carolin Funck (eds.), Living Cites in Japan: Citizens’movement, machizukuri and local environment, London and New York: Routledge, 2007 Tokujin Matsudaira, “Judicialization of Politics and the Japanese Supreme Court”, 88 WASH L.REV. 1563. (2011) William Eskridge, “The Judicial Review Game,” 88 Northwestern University Law Review 382 (1993). Youngjae Lee, Law, “Politics, and Impeachment: The Impeachment of Roh Moo-hyun from a Comparative Constitutional Perspective”, 53 American Journal Comparative Law , 403 (2005) งานวิจยั ณัฐพงษ์ มหานันทโพธ์ิ. บทบาทของเจ้ าหน้ าท่ีรัฐตามกฎหมายท่ีเกี่ยวกับการชุมุนมสาธารณะ. วิทยานิพนธ์นิตศิ าสตรมหาบณั ฑิต จฬุ าลงกรณ์มหาวิทยาลยั , 2553 ดอง โบ แฮ. ศกึ ษาเปรียบเทียบโครงสร้างการบริหารองค์กรและการจดั สวสั ดกิ ารของ ตํ า ร ว จ ไ ท ย กบั ประเทศสาธารณรัฐเกาหลี. วิทยานิพนธ์ ศิลปศาสตรมหาบณั ฑิต มหาวิทยาลยั ธรรมศาสตร์. 2548

446 นําพงษ์ ไกยเดช. การกําหนดคุณสมบตั ิและกระบวนการสรรหากับความเป็นอิสระของตุลาการศาล รัฐธรรมนูญ:ศึกษาเปรียบเทียบกับศาลรัฐธรรมนูญของประเทศสหพนั ธ์สาธารณรัฐ เยอรมนี สหรัฐอเมริ กา สาธารณรัฐเกาหลี และญี่ป่ ุน. วิทยานิพนธ์ นิติศาสตรมหาบัณฑิต มหาวทิ ยาลยั สโุ ขทยั ธรรมาธิราช, 2554 พิเชษฐ เมาลานนท์ และคณะ, ตุลาการภิวัตน์ไทยและสากล กระแสการตีความขยายตัวบทเพ่ือ ความเป็ นธรรมทางสังคม (Expansive Interpretation for Social Justice) รายงานวิจยั ฉบบั สมบูรณ์ โครงการ “ตุลาการภิวตั น์เพื่อสิทธิเสรีภาพ & ความเป็นธรรมในสงั คม” พิมพ์ครัง้ ที่ 1 (กรุงเทพฯ: สถาบนั ตลุ าการภวิ ตั น์กบั สขุ ภาพสงั คม, 2551) วราภรณ์ แช่มสนิท, เพศภาวะกบั ศาลยตุ ิธรรม : กรณีศกึ ษาจากประเทศฟิ ลปิ ปินส์, สว่ นที่ 2, พฤษภาคม ( 2006 ) เว็บไซด์และส่ิงพมิ พ์อเิ ล็กทรอนิกส์ จรรยา ยิม้ ประเสริฐ. ไม้ขีดก้านเดยี วท่เี ปล่ียนสังคมเกาหลี: เกาหลีเปล่ียนแล้ว เมืองไทยทราบ แล้ว เปล่ียน?. [ระบบออนไลน์] ที่มา: http://prachatai.com/journal/2011/01/32602 (15 สงิ หาคม 2559) จนั ทรจิรา เอ่ียมยรุ า. กฎหมายว่าด้วยการชุมนุมสาธารณะและการเดนิ ขบวนของประเทศ สาธารณรัฐเกาหลี. [ระบบออนไลน์] ท่ีมา: http://ppvoice.thainhf.org/document/article/article_857.pdf (15 สงิ หาคม 2559) ธงชยั วนิ ิจจะกลู , ระบอบอภสิ ิทธ์ิคอื อะไร มาร์ค = มาร์คอส, เว็บไซต์ : http://prachatai.com/journal/2010/06/30014, สืบค้นวนั ท่ี 21 มถิ นุ ายน พ.ศ. 2559 ปกรณ์ นิลประพนั ธ์, กฎหมายว่าด้วยการชุมนุมในท่สี าธารณะของต่างประเทศ, [ระบบออนไลน์] ที่มา:http://www.lawreform.go.th/lawreform/index.php?option=com_content&task=view &id=48&Itemid=12 (15 สงิ หาคม 2559) สมคดิ เลศิ ไพฑรู ย์, ความเป็นมาและเจตนารมณ์ของรัฐธรรมนญู แห่งราชอาณาจกั รไทยพทุ ธศกั ราช 2550 สบื ค้นระบบออนไลน์ http://kpi.ac.th/media/pdf/M7_117.pdf, หน้า

447 อวิรุทธ์ ชาญชยั กิตตกิ ร, “บทบาทของผ้พู พิ ากษาศาลยตุ ธิ รรม ศกึ ษากรณีวกิ ฤตการณ์ทางการเมือง 2549” วิทยานิพนธ์นิตศิ าสตรมหาบณั ฑิต มหาวทิ ยาลยั อสั สมั ชญั , 2551, ธนยั เกตวุ งกต, บทบาทของสถาบนั ศาลรัฐธรรมนญู กบั ตลุ าการภวิ ฒั น์ สืบค้นระบบออนไลน์ http://public- law.net/publaw/view.aspx?id=1477 CHAN ROBLES VIRTUAL LAW LIBRARY, BACKGROUND ON THE PHILIPPINE JUDICIAL SYSTEM, [ ระบบออนไลน์], ท่ีมา: http://www.chanrobles.com/courtsinthephilippines.htm#.V2f_M_lTLIV, Country Paper: Japan, United Nations Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, available at, [ระบบออนไลน์] ที่มา:  www.unescap.org/huset/lgstudy/japan/japan/html (6 January 2013) Constitutional Court of Korea, [ระบบออนไลน์], ที่มา: http://english.ccourt.go.kr/cckhome/eng/index.do (15 สงิ หาคม 2559) “Constitution of Japan”, Prime Minister of Japan and His Cabinet, available at, [ระบบออนไลน์] ท่ีมา: http://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.html (October 7, 2014) Craig Green, “An Intellectual History of Judicial Activism”, From the Selected Works of Roger Craig Green August 20, 2008, p. 1 – 3, สบื ค้นระบบออนไลน์, ที่มา: https://works.bepress.com/roger_craig_green HENRY S. TOTANES ,A Timeline of Philippine History, ไฟล์ข้อความ : http://rizal.lib.admu.edu.ph/reserve/12012/Kasaysayan%20Vol10%20%20A%20Timelin e%20of%20Phil%20History.pdf, สบื ค้นวนั ท่ี 18 มิถนุ ายน พ.ศ. 2559 “Historical Overview” [online], ASEAN Law Association, available at http://www.aseanlawassociation.org/papers/phil_chp1.pdf (October 22, 2015). “Indian Judicial System”, [online], Society of Indian Law Firms, available at http://www.silf.org.in/16/indian-judicial-system.htm (Oct 10, 2015)

448 Jasdeep Randhawa, “Understanding Judicialization of Mega-Politics: The Basic Structure Doctrine and Minimum Core” [online], Jus Politicum, available on http://juspoliticum.com/Understanding-Judicialization-Of,411.html (Oct 10, 2014) Keenan D. Kmiec, “The Origin and Current Meanings of Judicial Activism”, California Law Review volume 92 issue 5 (October 2004) p. 1446 สืบค้นระบบออนไลน์ ท่ีมา: http://scholarship.law.berkeley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1324&context=californi alawreview Supreme Court of Korea, [ระบบออนไลน์], ที่มา: http://eng.scourt.go.kr/eng/judiciary /introduction.jsp (15 สงิ หาคม 2559)