NİZAMİ GENCEVİ İSKENDERNAME SEREFNAME 2004

ÍÈÇÀÌÈ ÝßÍÚßÂÈ ÈÑÊßÍÄßÐÍÀÌß Øÿðÿôíàìÿ “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ-2004

Áó ÿñÿð “Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Èñêÿíäÿðíàìÿ” (Áàêû, Éàçû÷û, 1982) êèòàáû ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð Òÿðúöìÿ åäÿíè: Àáäóëëà Øàèã Èçàùëàðûí ìöÿëëèôè: ßêðÿì Úÿôÿð Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Ãÿçÿíôÿð ßëèéåâ Åëìè ðåäàêòîð: Õÿëèë Éóñèôëè 894.361’1 - dc 21 AZE Íèçàìè Ýÿíúÿâè. Èñêÿíäÿðíàìÿ. Øÿðÿôíàìÿ. Áàêû, “Ëèäåð íÿøðèééàò”, 2004, 432 ñÿù. Íèçàìè Ýÿíúÿâè éàðàäûúûëûüûíûí ÿí éöêñÿê çèðâÿñè âÿ Øÿðã ïîåçèéàñûíûí ÿí ïàðëàã èíúèñè ñàéûëàí “Èñêÿíäÿðíàìÿ” “Õÿìñÿ”íèí áåøèíúè êèòàáûäûð. Äàùè øàèð éàðàäûúûëûüûíûí ÿçÿìÿòëè éåêóíó îëàí áó ñîí ÿñÿðèíäÿ þìðö áîéó àðçó- ëàäûüû, ùÿéàòäà ýþðìÿê èñòÿäèéè èäåàë úÿìèééÿòè òÿñâèð åòìèøäèð. “Øÿðÿôíàìÿ”äÿ Èñêÿíäÿðèí åëì âÿ ñèéàñÿò àëÿìèíäÿêè áþéöê íàèëèééÿò- ëÿðè ýþñòÿðèëèð, îíóí òÿðáèéÿñèíäÿí, òÿùñèëèíäÿí, ùþêìäàðëûüûíäàí, éöðöøëÿ- ðèíäÿí âÿ öìóìèééÿòëÿ, îíóí áþéöê øàí-øþâêÿòÿ ÷àòìàñûíäàí áÿùñ îëóíóð. ISBN 9952-417-03-7 © “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004.

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

ÃßÙÐßÌÀÍËÛà ÄÀÑÒÀÍÛ Äàùè Àçÿðáàéúàí øàèðè âÿ ìöòÿôÿêêèðè Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí áöòöí äöíéàäà øþùðÿò òàïìûø þëìÿç “Õÿìñÿ”ñè, “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ïîåìàñû èëÿ áèòèð. Áó ñîí ÿñÿðèíäÿ áþéöê ñþç óñòàñûíûí ìÿôêóðÿñè, áÿäèè ãàéÿñè, øàèð òÿõÿééöëö þçöíöí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíÿ ÷àòìûøäûð. Íèçàìè áó ÿñÿðè éàçìàüà áàøëàéàðêÿí àëòìûø éàøûíû þòìöø, ñþçöí ÿí ýåíèø ìÿíàñûíäà, ùÿðòÿðÿôëè âÿ äÿðèí ùÿéàò òÿúðöáÿñè ÿëäÿ åòìèøäè. Øàèð êå÷äèéè éàðàäûúûëûã éîëóíà íÿçÿð ñàëàðàã ùèññ åäèðäè êè, “Èñêÿí- äÿðíàìÿ” îíóí ÿââÿëêè ÿñÿðëÿðèíäÿ ñþéëÿäèéè ôèêèðëÿðèí, ÿêñ åòäèðäèéè öìèäëÿðèí éåêóíó îëìàëûäûð. Áóíó áèç “Øÿðÿôíàìÿ”íèí ýèðèø ôÿñèë- ëÿðèíäÿ àøêàð äóéóðóã. Äîüðóäàí äà, Íèçàìè ìöòÿðÿããè èäåàëëàðûíû âÿ ìöãÿääÿñ àðçóëàðûíû ìÿùç áó ñîí ïîåìàñû èëÿ áàüëàéûð âÿ äåéèð: Äàñòàíû ñåâÿíëÿð, øåèðè äóéàíëàð Íÿüìÿëÿð äèíëÿìÿç áèð ÷îõ çàìàí âàð. Éàçìàëû åëÿ áèð óüóðëó äàñòàí, Îíäà áèð èíúÿëèê äóéñóí îõóéàí. Áèëäèì áó íàõûøû áÿéÿíÿð äîñòëàð, Âåðäèì áó äàñòàíû éàçìàüà ãÿðàð. Íèçàìèíèí ñîíóíúó ïîåìàñûíûí ÿñàñ ìþâçóñóíó áèð ñûðà Øÿðã õàëãëàðûíûí éàçûëû âÿ øèôàùè ÿäÿáèééàòûíäà ýåíèø éàéûëìûø Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð (Àëåêñàíäð) äàñòàíû òÿøêèë åäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãÿäèì Èðàí ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðèíäÿ áèð àìàíñûç ôàòåù, ßõÿìÿíèëÿð ñöëàëÿñèíèí ãàòû äöøìÿíè êèìè òÿúÿññöì îëóíàí Èñêÿíäÿð ñóðÿòè Íèçàìè äþâðöíäÿ áèð ÷îõ éàçûëû àáèäÿëÿðäÿ ÿäàëÿòëè ùàêèì, åëìÿ, áèëèéÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðÿí, öìóìèééÿòëÿ, ìöñáÿò ãÿùðÿìàí êèìè òÿñâèð îëóíóðäó. Ìÿíáÿëÿðäÿ Èñêÿíäÿðèí ñÿúèééÿñèíèí áåëÿ äÿéèøìÿñèíèí áèð ñÿáÿáèíè äÿ èñëàì äèíè êèòàáëàðûíäà îíóí ïåéüÿìáÿð äÿðÿúÿñèíÿ ãàëäûðûëìàñû îëìóøäóð. Äàùè øàèð ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ïîåìàñû öçÿðèíäÿ èøëÿéÿðêÿí áèð ñûðà òàðèõè ìÿíáÿëÿðè úèääè ñóðÿòäÿ þéðÿíìèø, îíëàðûí è÷èíäÿí þçöíöí èäåéà áÿäèè ãàéÿñèíÿ óéüóí îëàí ìÿëóìàòëàðû ñå÷ìèø âÿ óñòàä ãÿëÿìè èëÿ íÿçìÿ ÷ÿêìèøäèð. Öçÿðèíäÿ èøëÿäèéè ìÿíáÿëÿð ùàããûíäà øàèð þçö áåëÿ ñþéëÿéèð: 4

Èñêÿíäÿð ùàããûíäà ùå÷ áèð ÿñÿðäÿ Ìÿëóìàò ýþðìÿäèì éûüúàì áèð éåðäÿ. Ñþçëÿðëÿ äîëìóøäó õÿçèíÿ è÷è, Àíúàã ùÿð íöñõÿäÿ äàüûíûã èíúè. Ùÿð êþùíÿ íöñõÿäÿí ÿñàñ àëàðàã, Îíó þç øåèðèìëÿ áÿçÿäèì àíúàã. ßí ãÿäèì òàðèõè ÿñÿðëÿðäÿí ìÿí, Éÿùóäè, íÿñðàíè, ïÿùëÿâèëÿðäÿí ßí èíúÿ ñþçëÿðè ÿëèìÿ ñàëäûì, Ãàáûüû àòàðàã, ìÿüçèíè àëäûì. Ìöõòÿëèô äèëëÿðäÿí éàçäûüûì ñþçëÿð, Áóíëàðäàí äîüóëäó éûüäûüûì ÿñÿð. Ñàéäûüûì äèëëÿðè ÿòðàôëû áèëÿí Ñàõëàð þç äèëèíè ìÿíÿ òþùìÿòäÿí. Ýþðóíäöéö êèìè, øàèð ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëèíäÿ îëàí ìÿíáÿëÿðëÿ éàíàøû, éÿùóäè, íÿñðàíè (õðèñòèàí) âÿ ïÿùëÿâè ìÿíáÿëÿðèíè àðàøäûðäûüûíû õàòûð- ëàäûð. Äîüðóäàí äà, Èñêÿíäÿð ÿùâàëàòû áàðÿñèíäÿ áó ìÿíáÿëÿðäÿ ÷îõëó ìÿëóìàò îëäóüó áó ýöí åëì àëÿìèíÿ áÿëëèäèð. Ìÿñÿëÿí, “Èñêÿíäÿð- íàìÿ”äÿ òÿñâèð îëóíàí áÿçè ùàäèñÿëÿðèí ÿêñèíè áèç òàëìóä ðÿâàéÿò- ëÿðèíäÿ âÿ ãÿäèì éÿùóäè (èáðàíè) äèëèíäÿ îëàí àéðû-àéðû Èñêÿíäÿð ùàã- ãûíäà àíîíèì êèòàáëàðäà ýþðÿ áèëèðèê. Íÿñðàíè ìÿíáÿëÿðè äåäèêäÿ, Íèçàìè, øöáùÿñèç, éóíàí äèëèíäÿ îëàí òàðèõ êèòàáëàðûíû, èëê íþâáÿäÿ, “Ñàõòà Êàëëèñôåí”è íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ìÿ- ëóì îëäóüó öçðÿ, éóíàí äèëèíäÿ Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ùàããûíäà îëàí èëê ðîìàí óçóí èëëÿð îíóí øÿõñè ùÿêèìè Êàëëèñôåíèí àäûíà éàçûëûðäû. Ëàêèí ÿñÿðèí åðàìûçûí áèðèíúè ÿñðèíäÿ ìåéäàíà ýÿòèðèëäèéè ìÿëóì îëäóãäà ùÿìèí ðîìàí “Ñàõòà Êàëëèñôåí” àäûíû àëäû. Ìÿùç áó ÿñÿð XII ÿñðÿ ãÿäÿð ñèðéàíè, éÿùóäè, ïÿùëÿâè äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäè êè, Íèçàìè äÿ áó òÿðúóìÿëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðäè. Íèçàìèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè äÿ ïÿùëÿâè äèëèíäÿ éàçûëìûø, ñîíðàëàð èñÿ ÿðÿá èñòèëàñû (VIII-IX ÿñðëÿð) âàõòû ìÿùâ åäèëìèø “Õâàòàê-íàìàê”ëàð (“Õóäàéàìÿ”) îëìóøäó. Áó ñàëíàìÿëÿðèí åïèê õàðàêòåð äàøûéàí ùèññÿëÿðè ÿðÿá äèëèíÿ ÷åâðèëìèø, òàðèõÿ âÿ õöñóñèëÿ “ÿäÿá” æàíðûíà ìÿíñóá îëàí ÿðÿá äèëëè êèòàáëàðäà þçöíÿ éåð òàïìûøäûð. “Éåíè òàðèõ àáèäÿëÿðè” äåäèêäÿ øàèð, ùå÷ øóáùÿñèç, áó íþâ ÿñÿðëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Äîüðóäàí äà, áó ýöí áèç ïÿùëÿâè ìÿíáÿëÿðè — “Êàðíàìîêè-Àðòàêøèðè- Ïàïàêàí”, “Íàìàêè-Òàíñàð”, “Àðòàê-Âèðàç-íàìàê” èëÿ éàíàøû, Èñêÿíäÿð 5

Óðìèê (ÿð-Ðóìè) ùàããûíäà ýåíèø ìÿëóìàòëàðû Ùÿìçÿ Èñôàùàíè, àä- Äèíÿâÿðè ÿò-Òÿáÿðè âÿ áàøãà ÿðÿá òàðèõ÷èëÿðèíèí ìÿøùóð ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèðèê. ßò-Òÿáÿðè þçóíöí èðè ùÿúìëè “Òàðèõ” ÿñÿðèíäÿ Èñêÿíäÿð ùàããûíäà ðÿâàéÿòëÿðÿ äàùà ýåíèø éåð âåðèð âÿ òåç-òåç þçöíäÿí ÿââÿëêè ìÿíáÿ- ëÿðÿ, õöñóñèëÿ Ùèøàì èáí Ìÿùÿììÿäÿ èñòèíàä åäèð êè, áó äà Èñêÿíäÿð ùàããûíäà ðÿñìè ìÿëóìàòëàðëà éàíàøû, “Ãÿðá âÿ Øÿðã ôàòåùè”íè õîøà ýÿëÿí òÿðçäÿ òÿñâèð åëÿéÿí ðÿâàéÿòëÿðèí äÿ éàéûëìàñûíà äÿëàëÿò åäèð. Íèçàìèíèí “Èñêÿíäÿðíàìÿ”ñèíäÿ òÿñâèð îëóíìóø ùàäèñÿëÿðèí ÷îõ ãûñà ìÿçìóíóíó áèð ñûðà èíúÿëèêëÿðèëÿ áÿðàáÿð áèç ÿò-Òÿáÿðèíèí ñàëíàìÿñèíäÿ ýþðöðöê. Ëàêèí áó ùå÷ äÿ î äåìÿê äåéèëäèð êè, Íèçàìè þç ïîåìàñûíû éàçàðêÿí áèð ÷îõ åïèçîäëàðû ÿò-Òÿáÿðè ñàëíàìÿñèíäÿí îë- äóüó êèìè èãòèáàñ åòìèøäèð. ßêñèíÿ, Íèçàìè þçö ÿñÿðèí ôÿñèëëÿðèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ ãåéä åäèð êè, îíóí ìÿãñÿäè äàùà ÷îõ äåéèë- ìÿéÿíëÿðè åùéà åòìÿêäèð. Áóíó áèç Íèçàìèíèí ôàðñ-òàúèê øåèðèíèí áþéöê íöìàéÿíäÿñè Ôèðäîâñèéÿ îëàí ìöíàñèáÿòèíäÿ äàùà àéäûí ùèññ åäèðèê. “Èñêÿíäÿðíàìÿ”äÿ îõóéóðóã: Êþùíÿ ñþç óñòàñû, î Òóñëó øàèð Ñþç ýÿëèíëÿðèíè áÿçÿäè áèð-áèð. Äöçäö äàñòàíëàðà ÷îõ èíúè, ýþâùÿð, Éåíÿ äÿ ãàëäû ÷îõ áàêèðÿ ñþçëÿð. Éàçñàéäû òàðèõäÿ áöòöí îëàíû, ×îõ óçóí ñöðÿðäè îíóí äàñòàíû. Öìóìáÿøÿðè ìöòÿðÿããè èäåéàëàð òÿðÿííöì÷öñö Íèçàìè “Øóóáèëèê” (Èðàí âÿ Îðòà Àñèéà õàëãëàðû àðàñûíäà IX-X ÿñðëÿðäÿ éàéûëìûø, ÿðÿá ùàêèìèééÿòèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ áàéðàüûíà ÷åâðèëìèø úÿðÿéàí) òÿðÿôäàðû âÿ àëóäÿ÷èñè îëàí “Øàùíàìÿ” ìöÿëëèôèíèí Èñêÿíäÿð ùàããûíäàêû ðÿâà- éÿòëÿðÿ îëàí ãÿðÿçëè ìöíàñèáÿòèíè äóéìàéà áèëìÿçäè. Ìÿùç áóíà ýþðÿ, Íèçàìè éóõàðûäà ýÿòèðäèéèìèç áåéòëÿðäÿí ñîíðà áèëàâàñèòÿ Ôèðäîâñèíèí áó ãÿðÿçëè ìöíàñèáÿòèíÿ èøàðÿ åäÿðÿê: Ñåâìÿäèêëÿðèíÿ åòìÿäè ùþðìÿò, Áÿéÿíäèêëÿðèíÿ ýþñòÿðäè ðÿüáÿò, — éàçûð âÿ ùÿìèí ôÿñëè àøàüûäàêû ôèêèðëÿðëÿ òàìàìëàéûð: 6

Íèçàìè áó ñàïà äöçÿðêÿí ýþâùÿð Ãÿëÿìäÿí ñèëèíäè ãÿëÿì ýþðÿíëÿð. Ùàíñû áèð èíúèíè êå÷èðäè ÿëÿ, Îíëàðû ÷ÿêäè þç ñþç ÷ÿêèñèéëÿ. Óüóðëà óúàëòäû “Øÿðÿôíàìÿ”íè, Êþùíÿíè áóíóíëà åéëÿäè éåíè. Íèçàìè Ôèðäîâñèíèí ÿñÿðèëÿ éàõûíäàí òàíûø èäè âÿ áóíó øàèð þçö äÿôÿëÿðëÿ “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, “Éåääè ýþçÿë” âÿ “Èñêÿíäÿðíàìÿ”äÿ õàòûðëàäûð, îíà þç åùòèðàìûíû õöñóñèëÿ ãåéä åäèð. Áóíóíëà éàíàøû, Àçÿð- áàéúàí øàèðè “þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿêðàð åòìÿê îíóí éàðàäûúûëûüûíà õàñ îëàí úÿùÿò äåéèëäèð” ñþéëÿéÿðÿê, þçöíöí áó ñàùÿäÿ íîâàòîð îëäóüóíó ãåéä åäèð. Áóíó äà õàòûðëàòìàã ëàçûìäûð êè, Íèçàìèíèí íîâàòîðëóüó ùå÷ äÿ ìÿíáÿëÿð öçÿðèíäÿ èøëÿìÿêëÿ, îíëàðûí è÷èíäÿí òåç èäåéà-áÿäèè ãàéÿñèíÿ óéüóí ìÿëóìàòëàð ÷ûõàðìàñû èëÿ ìÿùäóäëàøìûð. Øàèð þç ÿñÿðèíèí éöêñÿê ñÿíÿò íöíóíÿñè îëäóüóíó áèëèð âÿ ñÿìèìè ùèññëÿðëÿ (ôÿõð õàòèðèíÿ éîõ!) “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèí ýèçëè ñèðëÿðëÿ äîëó îëäóüóíó áÿéàí åäèð: Áåëÿ áèð äÿéÿðëè ýþâùÿðëÿ, äîñòëàð, Áèð ýþâùÿð ñåâÿíÿ åùòèéàúûì âàð. Èñòÿðÿì åéëÿ áèð êàìèë äèíëÿéÿí, Øàèðëèê ñèððèíè þéðÿíñèí ìÿíäÿí! Øàèðèí áó ÿñÿðäÿ èçëÿäèéè ÿí ìöùöì ãàéÿ ùÿãèãÿòäèð — èíñàí ùÿ- ãèãÿòè. Äîüðóëóã, ùÿãèãÿò ìöÿëëèôÿ ýþðÿ “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèí ñÿúèééÿâè úÿùÿòèäèð. Î äåéèð: Äîüðóëàð éàíûíäà âàðìûäûð áóíäàí Äàùà õîø ñèìàëû, ñåâèìëè äàñòàí? Áàøãà äàñòàíëàðû àðàñàí áèð àç, Ìèëëÿòëÿð éàíûíäà äîüðó ñàéûëìàç. Äîüðóäàí äà, èíñàí ùÿãèãÿòè, äàùà ýåíèø ìÿíàäà äåéèëÿðñÿ, áÿøÿð ùÿãèãÿòè “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ìöÿëëèôèíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ äàéàíûð. Áþéöê øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèð ôàéäàëàíäûüû òàðèõè âÿ åëÿúÿ äÿ äèýÿð ìÿí- áÿëÿðÿ áó áàõûìäàí éàíàøìûøäûð. “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ïîåìàñûíûí éàçûëìà òàðèõèíèí äÿãèã ìöÿééÿíëèê ãàçàíìàìàñû áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿð òþðÿäèð. Ìÿñÿëÿ áóðàñûíäàäûð êè, øàèðèí þçö äÿ “Õÿìñÿ”éÿ äàõèë îëàí ÿââÿëêè ÿñÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, “Èñ- êÿíäÿðíàìÿ”íèí éàçûëìà òàðèõèíè ýþñòÿðìÿìèøäèð. ßñÿðèí èðè ùÿúìè 7

(èéèðìè ìèí ìèñðàäàí ÷îõ) âÿ ìöðÿêêÿá ãóðóëóøó áèçè øàèðèí ïîåìà öçÿðèíäÿ óçóí ìöääÿò èøëÿìÿñè ãÿíàÿòèíÿ ýÿòèðèð. Ùÿð ùàëäà “Èñêÿíäÿð- íàìÿ” 1197-úè èëäÿí (“Õÿìñÿ”íèí äþðäöíúö ùèññÿñè îëàí “Éåääí ýþçÿë” ïîåìàñûíûí éàçûëûø òàðèõèäèð) ñîíðà éàçûëìûøäûð. Íèçàìè “Øÿðÿô- íàìÿ”íèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ ÿââÿëêè äþðä ÿñÿðèíè ñàäàëàéûð âÿ äåéèð êè: Èíäè ñþç ìöëêöíäÿ áöñàò ãóðóðàì, Èñêÿíäÿð äþâðöíäÿí òÿáèë âóðóðàì. “Øÿðÿôíàìÿ” ÿñÿðè Íöñðÿòÿääèí ßáó Áÿêð Áèøêèíÿ (1191-1210) ùÿñð îëóíìóøäóð. “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ (“Èãáàëíàìÿ”) èñÿ Ìÿëèê Èççÿääèíèí àäû ÷ÿêèëèð. ßýÿð I Èççÿääèí Ìÿñóä íÿçÿðäÿ òóòóëóðñà î, 1180-1193-úö èëëÿðäÿ ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Äåìÿëè, ùÿìèí Èççÿääèí ÿñÿðèí éàçûëìàñûíäàí äþðä èë ÿââÿë þëìöøäöð. Ñþùáÿò ÛÛ Èççÿääèí Ìÿñóääàí ýåäèðñÿ, î äà 1211-úè èëäÿ, éÿíè Íèçàìèíèí ãÿáóë îëóíìóø þëöì òàðèõèíäÿí èêè èë ñîíðà ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèøäèð. Áó õðîíîëîæè ãàðìà-ãàðûøûãëûã “Èãáàëíàìÿ”íèí ñîí ùèññÿëÿðèíèí ýóéà øàèðèí þëöìöíäÿí ñîíðà áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí òàìàìëàíìàñû áàðÿñèíäÿ ôèêðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó ôèêèð áèçÿ ýþðÿ ÿñàññûçäûð. Áèð íþâ òÿÿúúöá äîüóðàí èêèíúè ìÿñÿëÿ ÿñÿðèí ãóðóëóøó èëÿ áàüëûäûð; ìÿëóìäóð êè, “Èñêÿíäÿðíàìÿ” èêè ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. Áóíó ÿñÿðèí áèçèì äþâðÿ ýÿëèá ÷àòìûø ÿëéàçìàëàðû àéäûí ýþñòÿðèð. Ëàêèí Íèçàìè “Øÿðÿô- íàìÿ”íèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ Èñêÿíäÿðè ö÷ úÿùÿòäÿí, éÿíè ôàòåù, ùàêèì âÿ ïåéüÿìáÿð êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðÿúÿéèíè èãðàð åäèð: Þíúÿ ñþç à÷àðàì ïàäøàùëûüûíäàí, Úàùàíýèðëèéèíè åäÿðÿì åëàí. Ùèêìÿòëÿ áÿçÿêëè ñþç éàçàðàì ìÿí, Êþùíÿ òàðèõëÿðè òÿçÿëÿðÿì ìÿí. Äþéÿðÿì ãàïûíû ïåéüÿìáÿðëèéÿ, Òàíðû äà áÿéÿíìèø, ïåéüÿìáÿð, — äåéÿ. Ñîíðà Íèçàìè ÿñÿðèí ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó àéäûí øÿêèëäÿ ñþéëÿéèð: Ö÷ ãàïû òèêäèì, ö÷ õÿçèíÿ äåìÿê, ×ÿêäèì ùÿð ãàïûäà àéðûúà ÿìÿê. Ö÷ ãàïû, éà áó ö÷ èíúèéëÿ éåíÿ Òþêÿðÿì äöíéàéà àüûð õÿçèíÿ. 8

Áóðàäà ãàïû (äÿð) ÿðÿáúÿ “áàá”ûí (ãàïû, ôÿñèë) òÿðúöìÿñèäèð. Áÿçè ÿäÿáè ìÿíáÿëÿðäÿ ÿñÿðèí èêèíúè ùèññÿñèíÿ “Õèðÿäíàìÿ” (ÿãë, ùèêìÿò êèòàáû) àäû äà âåðèëäèéèíÿ òÿñàäöô åäèðèê (Ìÿñÿëÿí, 1852-úè èë “Áèá- ëèîòåêà Èíäèêà” ñèëñèëÿñèíäÿí ÷àï îëóíàí èêèíúè ùèññÿ ìÿùç áåëÿ àäëàíäûðûëìûøäûð). Áó ìöáùÿì ìÿñÿëÿíèí äÿãèã ùÿëëè ö÷öí ÿëèìèçäÿ îëàí ôàêòëàð ùå÷ äÿ êàôè äåéèëäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿð úöð ôÿðçèééÿäÿí èìòèíà åòìÿéÿ ìÿú- áóðóã. Ùÿð ùàëäà ÿñÿðèí áó ýöí ÿëèìèçäÿ îëàí ìÿòíèíäÿ Èñêÿíäÿð ñóðÿòè ôàòåù, ùàêèì, ôÿëñÿôÿ âÿ èìàíëà ãàðûøûã äèí úàðúûñû êèìè þç ñÿúèééÿñèíè òàïìûøäûð. Éàõûí Øÿðã, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ýåíèø éàéûëìûø æàíð ÿíÿíÿëÿðèíÿ ðèàéÿò åäÿðÿê, Íèçàìè ÿñÿðèí áàø ãÿùðÿìàíû îëàí Èñêÿíäÿðè àíàäàí îëäóüó ýöíäÿí òÿñâèðÿ áàøëàéûð. Ìÿëóìäóð êè, Èñêÿíäÿðèí ìèëëè ìÿíøÿéè áàðÿäÿ èêè ðÿâàéÿò âàð. Áó àäè ðÿâàéÿòëÿðèí áèðèíäÿ Èñêÿíäÿðèí ñàäÿúÿ áèð òÿðêè-äöíéà îüëó îëìàñû âÿ Ìàêåäîíèéà ùàêèìè Ôåéëÿãóñ (Ôèëèïï) òÿðÿôèíäÿí îüóëëóüà ýþòöðöëìÿñè, äèýÿðèíäÿ èñÿ îíóí Èðàí øàùû Äàðàíûí îüëó îëìàñû òÿñäèã åäèëèð. Íèçàìè ùÿð èêè ðÿâàéÿò ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð, ëàêèí î òÿñäèã åäèð êè, Èñêÿíäÿð Ôåéëÿãóñóí îüëóäóð. Áåëÿëèêëÿ, Èñêÿíäÿðèí Èðàí òàõòûíûí âàðèñè îëìàñû ìÿãñÿäèëÿ ãóðàø- äûðûëàí ðÿâàéÿòè Àçÿðáàéúàí øàèðè ðÿää åäèð. ßñëèíäÿ Íèçàìè Èñêÿíäÿðèí ðóìëó îëäóüóíó òàðèõè ùÿãèãÿòÿ ñàäèã ãàëìàã íàìèíÿ òÿñâèð åäèð; Èñêÿíäÿð Íèçàìèíèí ñåâäèéè, îíóí àðçó âÿ àìàëëàðûíû èôàäÿ åäÿí áèð áÿäèè ñóðÿò, ÿäÿáè ãÿùðÿìàíäûð. Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó îíó äàèì äöøöíäöðìöø èúòèìàè ùÿéàò ùÿãè- ãÿòëÿðèíè àðàìûø îëàí áþéöê ìöòÿôÿêêèð øàèð èíñàí âÿ úÿìèééÿò ìöíà- ñèáÿòëÿðèíè þç ôÿëñÿôè êîíñåïñèéàñû ÿñàñûíäà àéäûíëàøäûðìàüà úÿùä åòìèø, áó èúòèìàè ïðîáëåìëÿðëÿ áàüëû îëàí ñóàëëàðà èñÿ Èñêÿíäÿð âàñèòÿñèëÿ úàâàá òàïìàã èñòÿìèøäèð. Ùÿëÿ èëê èðè ùÿúìëè ÿñÿðè îëàí “Ñèðëÿð õÿçèíÿñè”íäÿí áàøëàéàðàã, Íèçàìè ôåîäàë úÿìèééÿòèíäÿ ìöøàùèäÿ åòäèéè èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè íþã- ñàíëàðû èôøà åäÿðÿê, îíëàðû ùàíñû éîëëàðëà àðàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îëàúàüû ùàããûíäà äöøöíìöøäöð. Äþâðöíÿ ýþðÿäèð êè, Íèçàìè ùÿìèøÿ þç ÿñÿðëÿðèíèí áÿäèè ãöäðÿòè âÿ èäåéà ìÿçìóíó èëÿ ôåîäàë ùàêèìëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê âÿ îíëàðû ÿäàëÿòÿ ÷àüûðìàã, áèð ñþçëÿ, îíëàðû “éàõøûëàøäûð- ìàã” èñòÿìèøäèð. “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, “Éåääè ýþçÿë” ïîåìàëàðûíäà äà èäåéà èñòèãàìÿòèíèí ìÿùç áó ùÿäÿôÿ éþíÿëäèéèíè áèç àñàíëûãëà ýþðöð âÿ äóéóðóã. 9

Áó áàõûìäàí Èñêÿíäÿð áèð ìöñáÿò ãÿùðÿìàí êèìè øàèðèí éàðàòäûüû áó òèïëè ñóðÿòëÿðäÿí ÷îõ éóõàðûäà äóðóð. Íèçàìè áèð ôàòåù îëàí ãÿùðÿ- ìàíûíûí ìöñáÿò úÿùÿòëÿðèíè äàùà áàðèç øÿêèëäÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. ßñÿðèí “Øÿðÿôíàìÿ” ùèññÿñèíäÿ ýþðöðöê êè, Èñêÿíäÿðèí ìöùàðèáÿëÿð àïàðìàãäà ìÿãñÿäè ùÿð éåðäÿ ÿäàëÿòè áÿðïà åòìÿêëÿ éàíàøû, áó þëêÿëÿðäÿ éàéûëìûø áèëèêëÿðÿ ñàùèá îëìàãäûð. Ìÿñÿëÿí, Èðàí øàùÿíøàùëûüû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàíäàí ñîíðà Èñêÿíäÿð àòÿøïÿðÿñòëÿðèí ùèêìÿòëÿ äîëó êèòàáëàðûíû éóíàí äèëèíÿ ÷åâèðìÿéÿ ôÿðìàí âåðèð. Èñêÿíäÿðè áèç áó éöðöøëÿð ÿðçèíäÿ ùÿìèøÿ ìÿøùóð éóíàí àëèìëÿðè àðàñûíäà ýþðöðöê. Î, Äÿðáÿíä ãàëàñûíû éîëêÿñÿí ãóëäóðëàðäàí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà Äàüûñ- òàíäà éåðëÿøÿí, âàõòèëÿ Èðàí øàùëàðûíûí éàé èñòèðàùÿò ñàðàéû îëàí Ñÿðèð ãàëàñûíà ýåäèð, Êåéõîñðîâóí ìÿãáÿðÿñèíèí ñèðëÿðèíè þéðÿíìÿê èñòÿéèð. Äîüðóäóð, Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð ùàããûíäà éàðàíìûø òàðèõè âÿ ÿñàòèðè ìÿíáÿëÿðäÿ (ìÿñÿëÿí, éÿùóäè äèëèíäÿ îëàí ðîìàíäà) îíó ãÿäèì ïàäøàùëàðäàí îëàí Àëòèíöñöí ìÿãáÿðÿñèíäÿ ýþðöðöê. Íèçàìè Èñêÿíäÿðè î âàõòêû îõóúóëàðà äàùà éàõûí âÿ òàíûø îëàí Êåéõîñðîâ ìÿãáÿðÿñèíÿ ýåòìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Øàèð þç ãÿùðÿìàíûíà áèëèúè Áÿëèíàñûí äèëèéëÿ áàøà ñàëûð êè, äöíéàäà òàõò-òàú, øþùðÿò âÿ äþâëÿò ùàìûñû ìöâÿããÿòèäèð, éàõøû àä èñÿ äàèìèäèð. Èíñàí ÷àëûøìàëûäûð êè, þçöíäÿí ñîíðà éàõøû àä ãîéóá ýåòñèí, áóíà èñÿ àíúàã éàõøû ÿìÿëëÿðëÿ íàèë îëìàã ìöìêöíäöð. Ïàäøàù- ëàð òàõòûíà ýÿëèíúÿ: Ôàéäàñûç îëàí áó òàõò íÿéÿ ýÿðÿê? Öñòöíäÿ áàøãàñû þìöð ñöðÿúÿê Ôàéäàñûç áó òàõòà óéìà, ñàõòàäûð, Éåðèìèç òàõò äåéèë, ãóðó òàõòàäûð. Áó ãûçûë áàõò äåéèë, âåðñÿíèç ôèêèð, Àéàüà âóðóëìóø àüûð êöíäÿäèð. Áèð òàõò êè ÿáÿäè éåð äåéèë ñàíà, Îíó òà äèðèñÿí ïàð÷àëàñàíà! Áó áåéòëÿð øàèðèí áöòöí þìðö áîéó èíàì áÿñëÿäèéè “ÿäàëÿòëè øàù”, “èäåàë ùþêìäàð” êîíñåïñèéàñûíäà äþíöø ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð. Ùóìàíèñò ñÿíÿòêàð òÿäðèúÿí “ÿäàëÿòëè” ùàêèìëÿðèí äÿ áÿøÿð úÿìèé- éÿòèíÿ èíñàíëàðûí ùÿìèøÿ àðçóëàìûø îëäóüó ñÿàäÿòè ýÿòèðÿ áèëÿúÿéè ôèê- ðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ áàøëàéûð âÿ ÿñÿðèí èêèíúè ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí “Èãáàëíàìÿ”äÿ Èñêÿíäÿðè àçàä úÿìèééÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíèí ùþêì ñöð- äöéö õîøáÿõòëÿð þëêÿñèíÿ ýÿòèðèð âÿ áóíóíëà äà òÿñäèã åäèð êè, áÿøÿð 10

úÿìèééÿòèíèí ñÿàäÿò äîëó ýÿëÿúÿéè ÿäàëÿòëè øàù êîíñåïñèéàñû èëÿ äåéèë, àíúàã ìàääè âÿ ìÿíÿâè àçàäëûã èäåéàëàðû èëÿ áàüëûäûð. Øàèðèí áó “ñîñèàë óòîïèéàñû”, îíóí òÿñâèð åòäèéè àçàä úÿìèééÿò ùàã- ãûíäà ýþðöøëÿðè î çàìàíêû äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà ìèñèëñèç áèð ùàäèñÿ èäè. “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ øàèðèí éöêñÿê âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññëÿðè äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó âÿòÿíïÿðâÿðëèê èäåéàëàðûíûí ÿí áàðèç òÿìñèë÷èñè øàèðèí äÿðèí ñåâýè äóéüóëàðû èëÿ éàðàòäûüû Áÿðäÿ ùàêèìè Íöøàáÿ ñóðÿòè- äèð. Íöøàáÿ “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ïîåìàñûíäà ðàñò ýÿëäèéèìèç Ìÿùèíáàíó ñóðÿòèíèí äàâàìûäûð. Ìàðàãëû áóðàñûäûð êè, Íèçàìè Èñêÿíäÿðè þç äîüìà éóðäó Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðìÿê ö÷öí áèëÿðÿêäÿí òàðèõè àíàõðîíèçìÿ éîë âåðèð. Áÿðäÿ ùàêèìè Íöøàáÿ åéíè çàìàíäà øàèðèí “ÿäàëÿòëè ùþêìäàð” ùàã- ãûíäà ýþðöøëÿðèíèí äÿ èôàäÿ÷èñèäèð. Íöøàáÿíèí ìöäðèê áèð ùàêèì îëìà- ñûíû åøèäÿí ôàòåù þçö àäè åë÷è ñèôÿòèëÿ Áÿðäÿ ùàêèìèíèí ñàðàéûíà ýåäèð. Ëàêèí Èñêÿíäÿðèí àäè åë÷è ãàéäà-ãàíóíëàðû õèëàôûíà åòäèéè ùÿðÿêÿòëÿð Íöøàáÿíèí íÿçÿðèíäÿí éàéûíìûð. Îíó àðòûã òàíûìûøëàð. Èñêÿíäÿðèí ôöòó- ùàòûíûí øþùðÿòèíè åøèòìèø îëàí àüûëëû ãàäûí îíóí ðÿñìèíè þç õÿçèíÿñèíäÿ ñàõëàéûðäû. Àìàíñûç ôàòåù èíñàí ÿãëèíèí ýöúö ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûð âÿ Íöøàáÿíèí þëêÿñè ôÿòù îëóíìóð. Íöøàáÿ Èñêÿíäÿðèí ãàðøûñûíäà ñöôðÿ à÷ûð âÿ îíó úàâàùèðàòëà äîë- äóðóð. Èñêÿíäÿð ÿëáÿòòÿ àíëàéûð êè, âàð-äþâëÿò óüðóíäà ÷àëûøìàã ôàéäà- ñûç èøäèð. Î äåéèð: Ñÿíèí õîí÷àíäàêû áó äàø-ãàø äàøûð, Áó äàíëàã, áó òþùìÿò êèìÿ éàðàøûð? Ñöôðÿéÿ úàâàùèð ñà÷ìàã íÿ ýÿðÿê?! Ýþâùÿðäÿí ãà÷ìàüû ìÿíÿ þéðÿòìÿê?! Åøã îëñóí áó ôèêðè ñàüëàì ãàäûíà, Ìÿðäëèéèí éîëóíó þéðÿäèð ìàíà. Åé óçàãýþðÿí ãûç, ýÿë ìÿíè äèíëÿ, Ãûçûë ñèêêÿñèíè íÿñèùÿòèíëÿ; Àòàðàì áèð êÿðÿ òîðïàãëàðà ìÿí, Ãûçûëà òîðïàãäûð òÿáèè ìÿäÿí. Íèçàìèíèí âÿòÿíïÿðâÿðëèê äóéüóëàðûíû äîüìà Àçÿðáàéúàíûí òÿáèÿò ëþâùÿëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ, õöñóñèëÿ Áÿðäÿéÿ ùÿñð îëóíìóø ïàð÷àäà ùèññ åäèðèê. Øàèð ãåéä åäèð êè, Áÿðäÿ âàõòèëÿ ãÿäèì ìÿäÿíèééÿò âÿ åëì îúàüû îëìóø, þç òÿáèÿòèíèí ýþçÿëëèêëÿðè èëÿ áöòöí Éàõûí Øÿðãäÿ òàíûíìûøäûð. Ùÿìèí ùèññëÿðè î þç äîüìà äèéàðû îëàí ãÿäèì Ýÿíúÿ ùàããûíäà äà ñþé- ëÿéèð, þçöíöí ãûðûëìàç òåëëÿðëÿ Ýÿíúÿéÿ áàüëûëûüûíû áèëäèðèð. Íèçàìè áþ- 11

éöê èôòèõàð ùèññèëÿ äåéèð êè, îíóí ìöãÿääÿñ ñèðëÿðëÿ äîëó øåèðëÿðè àøêàð îëàðàã Áóõàðàéà àïàðûëàðñà äà, Ýÿíúÿ òîðïàüûíäàí îëäóüóíó çþâã ÿùëè áèëèð. Áþéöê ùóìàíèñò øàèð îëàí Íèçàìèíèí äÿðèí âÿòÿíïÿðâÿðëèê äóéüó- ëàðû îíóí áåéíÿëìèëÿë÷è ýþðöøëÿðè èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Íèçàìè õàëãëàð äîñò- ëóüó âÿ ñöëù èäåéàëàðûíûí úàð÷ûñûäûð. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ, åëÿúÿ äÿ “Øÿðÿô- íàìÿ”ñèíäÿ éóíàíëûëàðûí âÿ ÿðÿáëÿðèí, ýöðúöëÿðèí, ðóñëàðûí, ÷èíëèëÿðèí âÿ ùèíäëèëÿðèí, Äàüûñòàí âÿ Èðàí õàëãëàðûíûí ùÿéàòûíäàí, àäÿò âÿ ÿíÿíÿ- ëÿðèíäÿí ùþðìÿòëÿ äàíûøûëûð. Øàèðèí ìÿãñÿäè þç ùÿìâÿòÿíëÿðèíèí ùÿìèí õàëãëàðûí òàðèõè êå÷ìèøè âÿ éàõóä îíà ìöàñèð îëàí ùÿéàò òÿðçèëÿ éàõûí- äàí òàíûø åòìÿê îëìóøäóð. Áó íÿúèá âÿçèôÿíèí þùäÿñèíäÿí äàùè øàèðèìèç áþéöê óñòàëûãëà ýÿëÿ áèëìèøäèð. “Øÿðÿôíàìÿ” ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûäûð. Òÿáèèäèð êè, áèç áó ÿñÿðäÿ ÷îõëó äþéöø ñÿùíÿëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèðèê. Øàèðèí ìöùàðèáÿëÿðÿ îëàí ìöíàñèáÿòè îíóí áåéíÿëìèëÿë÷èëèê ýþðöøëÿðèëÿ öçâè ñóðÿòäÿ áàüëûäûð. Íèçàìè ìöùàðèáÿëÿðè èíñàí úÿìèééÿòè ö÷öí ôÿëàêÿò ñàéûðäû. Áþéöê ìöòÿôÿêêèð øàèð ÿäàëÿòëè âÿ ÿäàëÿòñèç ìöùàðèáÿëÿðè áèð-áèðèíäÿí ñå÷ìÿéè áàúàðìûøäûð. Î, “áèð îâóú òîðïàã” öñòöíäÿ èíñàíëàðû ãûðüûíà âåðÿí ôåîäàë ùþêìäàðëàðû þç áÿäèè ñþç ñÿíÿòèíèí ýöúöéëÿ èôøà åäèðäè. “Øÿðÿôíàìÿ”äÿ ìöùàðèáÿëÿðè òÿñâèð åäÿðêÿí Íèçàìè èëê íþâáÿäÿ äþâðöí ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí þëêÿëÿðè âèðàíëûüà äþíäÿðÿí ÿäàëÿòñèç, ìÿíàñûç äþéöøëÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäó. Ìÿùç áóíà ýþðÿäèð êè, øàèð “Èñêÿíäÿðíàìÿ”íèí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ èøàðÿ âóðóð êè, áó ÿñÿðÿ óçàã êå÷ìèøäÿí áÿùñ åäÿí ñàäÿúÿ ÿôñàíÿ êèìè áàõûëìàìàëûäûð. Íèçàìè þç äþâðöíöí ãàáàãúûë ôèêèð ñàùèáëÿðèíè ùÿéÿúàíà ýÿòèðÿí áèð ñûðà ìöùöì âÿ àêòóàë ïðîáëåìëÿðè áó ñîí ÿñÿðèíäÿ ÿêñ åòäèðìÿéè þç ãàðøûñûíà ãîéìóø âÿ ùÿìèí èñòÿéèíÿ äÿ éöêñÿê áÿäèè ñÿâèééÿäÿ íàèë îëà áèëìèøäèð. Íÿùàéÿò, áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äÿ ùàçûðäà ÿñÿðèí îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿñè ùàããûíäà ãåéä åòìÿê èñòÿðäèê. Áþéöê øàèðèìèçèí áàøãà ÿñÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã “Øÿðÿôíàìÿ” ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðè âÿ ÿäèáè Àáäóëëà Øàèã òÿðÿôèíäÿí áèëàâàñèòÿ îðèæèíàë- äàí òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð. Øöáùÿñèç, ìöÿééÿí áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ éàíàøû Àáäóëëà Øàèãèí òÿðúöìÿñè îðèæèíàë ìÿòíÿ ìÿíà âÿ îáðàçëàð áàõûìûíäàí þç óéüóíëóüó èëÿ éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíèð. Ãÿçÿíôÿð ßëèéåâ 12





Åé Òàíðû, äöíéàéà ñÿíñÿí ïàäèøàù, Áèç êè÷èê áÿíäÿéèê, ñÿí áþéöê Àëëàù. Òÿê ñÿíÿ ñûüûíûð ùÿð éöêñÿê, àë÷àã, Ùÿð âàðëûã éîõëóãäóð, ñÿí âàðñàí àíúàã. Éóõàðû, àøàüû — ùÿð ýþçÿ ÷àðïàí, Íÿ âàðñà, îíëàðû ñÿíñÿí éàðàäàí. Ñÿíñÿí ùÿð áèëèéè áèçÿ þéðÿäÿí, Òîðïàüûí êþêñöíäÿ ãÿëÿì èøëÿäÿí. Ñÿíèí âàðëûüûíà òàïûíúà áöðùàí, Àüûë èëê èíàíäû ñÿíÿ, éàðàäàí. Ñÿí àüëûí ýþçöíö èøûãëàíäûðäûí, Ñÿí äîüðó éîëëàðäà ÷ûðàã Éàíäûðäûí! Ýþéëÿðè ñÿí ãóðäóí, óúàëòäûí, Àëëàù, Îíà éåð öçöíö åòäèí ýöçÿðýàù1. Ñÿíñÿí áó àëÿìäÿ áèð äàìúû ñóäàí, Ýöíÿøäÿí èøûãëû ýþâùÿð éàðàäàí2. Ýþâùÿðè ëöòôöíëÿ åòäèí àøèêàð, Ñÿððàôûí ÿëèíÿ ñÿí âåðäèí à÷àð. Äàøëàðûí áàüðûíà äöçäöí ýþâùÿðè, Ðÿíýëÿðëÿ áîéàäûí ùÿð áèð úþâùÿðè. Áóëóäëàð éàüäûðìàç, ñÿí äåìÿñÿí: “Éàü!” Ñÿí “Áèòèð!” äåìÿñÿí, áèòèðìÿç òîðïàã. Þçöí äÿ êèìñÿäÿí êþìÿê àëìàäàí, Éàðàòäûí íÿ ýþçÿë, ñÿôàëû úàùàí. Èñòèäÿí, ñîéóãäàí, ãóðóäàí, éàøäàí, Éîüóðóá éàðàòäûí ýþçÿë áèð úàùàí. Íÿ ýþçÿë íàõûøëàð âóðäóí õèëãÿòÿ, Àüûëëàð ùåéðàíäûð áó ìÿùàðÿòÿ. Áó ñèððè ìöùÿíäèñ àõòàðûð ùÿð àí, Áèëìÿéèð, ÿí ÿââÿë, áàøëàäûí ùàðäàí. Óúà ñÿíÿòèíè ñåéð åäèðèê áèç, Éåìÿêäèð, éàòìàãäûð éàëíûç èøèìèç. Ùÿð íÿéè áÿçÿäèí, âàð åòäèí éîõäàí, Îíëàðà åùòèéàú äóéìàäûí áèð àí. 15

Ñÿí åëÿ ãóðäóí êè, éåðèí èøèíè, Ýþéöí, óëäóçëàðûí áó ýÿðäèøèíè Ýþéÿ óúàëñà äà äöøöíúÿ, ôèêèð, Áó êÿìÿíääÿí áàøû ÷ûõà áèëìÿéèð. Ñÿí âàðäûí âàðëûãëàð îëìàéàí çàìàí, Îíëàð éîõ îëàúàã, ñÿí ãàëàúàãñàí. Ñÿí äöçäöí ýþéëÿðÿ øóõ óëäóçëàðû, Èíñàíëà áÿçÿäèí ùÿð áèð äèéàðû. Ôÿëÿéè óúà áèð ùàñàðà àëäûí, Î éåðäÿ èäðàêû êÿìÿíäÿ ñàëäûí3. Åëÿ áèð òàü âóðäóí äàøñûç, äèðÿêñèç, Äöøöíúÿ î éåðÿ éîë òàïìàç, øÿêñèç. Çàòûíà äöøöíúÿ, àüûë ÿë àòìàç, Áþéöê ãöäðÿòèíÿ ãöäðÿòè ÷àòìàç. Ñÿíèí âàðëûüûíäûð î ëàìÿêàíäàí Èäðàê åë÷èñèíè ùÿð àí äàøëàéàí4. Äàüûíûã äåéèëñÿí êè, áèðëÿøÿñÿí, Àðòûã äà äåéèëñÿí, ÿñêèëÿñÿí ñÿí. Õÿéàë äà, íÿçÿð äÿ éîëóíäà ìÿùðóì, Íÿ ãÿäÿð àõòàðñà äåéèëñÿí ìÿëóì. Åé Òàíðû, ñÿí ùàíñû áàøû óúàëòñàí, ßéÿ áèëìÿéÿúÿê îíó áèð èíñàí. Ãÿùðèíëÿ ùÿð êèìèí ÿéñÿí áîéíóíó, Êèìñÿíèí êþìÿéè äèêÿëòìÿç îíó. Áèç ñÿíÿ áÿíäÿéèê, ñÿíèíäèð ôÿðìàí, Ùÿð êþìÿê ñÿíäÿäèð, ñÿíñÿí ÿë òóòàí. Ôèëäÿ, ãàðûøãàäà çÿèôëèê, ãöââÿò Ñÿíèí ÿìðèíäÿäèð, åé óëó ãöäðÿò! Ñÿíèí ãöäðÿòèíäÿí ãöââÿò àëûíúà Èëàíû ìÿùâ åäÿð çÿèô ãàðûíúà. Éîëëàðäàí òöñòöíö ãàëäûðñàí ÿýÿð, Áèð ÷èáèí Íÿìðóäóí áåéíèíè éåéÿð5. Èñòÿñÿí, ÿçèëñèí äöøìÿíèí áåëè, Ãóøëàðëà ãûðàðñàí ÿñùàáè-ôèëè6. Ýàù êè÷èê íöòôÿéÿ ãîéäóí ãûçûë òàú, Ýàù õûðäà ÷ÿðäÿêäÿí éàðàòäûí àüàú7. Ýàù Õÿëèë àëûðñàí áöòõàíÿëÿðäÿí, 16

Ýàù äîñò éàðàäûðñàí áèýàíÿëÿðäÿí8. Ãèéìÿòëè úàâàùèð äîüàí áèð åâäÿí ßáó Òàëèáè äÿ ÷ûõàðàí ñÿíñÿí9. Êèìäÿ âàð úÿñàðÿò, ãîðõóíäàí ñÿíèí Òÿñëèìäÿí áàøãà áèð êÿëàì ñþéëÿñèí? Éàíûíà éîë òàïìàç ìÿõëóãóí ÿëè, Ýèçëèí áèð õÿçèíÿ ñåâìÿç ìÿøÿëè. ßñðàðûí ùÿð çàìàí ãàëìàã÷ûí ýèçëèí, Áàüëàðñàí äèëèíè ÿñðàð áèëÿíèí. Ñÿí ìÿíè éàðàòäûí ãàðà òîðïàãäàí, Ñÿí âåðäèí èøûãëû öðÿê, òÿìèç úàí. Àëóäÿ îëñàì äà ìÿíäÿ éîõ òÿãñèð, Òîðïàüûí ïåøÿñè àëóäÿëèêäèð. Ýöíàùäàí ãà÷ñàéäû áó öçöãàðà, Áÿñ êèì éîë òàïàðäû áàüûøëàíìàüà? Îëìàñàéäû ìÿíèì ýöíàùûì ùÿðýàù, Ñÿíÿ êèì äåéÿðäè: “Åé ãÿôóð Àëëàù!” Ýåúÿëÿð, ýöíäöçëÿð, ùÿð àõøàì, ñÿùÿð, Ãÿëáèìäÿ, äèëèìäÿ áèð ñÿíñÿí ÿçáÿð. Éóõóéà ýåòìÿçäÿí ÿââÿë, ùÿð ýåúÿ Ìöáàðÿê àäûíû ÷ÿêÿðÿì, þíúÿ. Ýåúÿëÿð éóõóäàí ãàëõûíúà áàøûì, Àíàðàì ñÿíè, ùåé àõàð ýþç éàøûì. Ñÿíÿ öç ÷åâèððÿì ùÿð ñÿùÿð åðêÿí, Ýåúÿ äÿ, ýöíäöç äÿ ïÿíàùûì ñÿíñÿí. Ùÿð çàìàí êþìÿéÿ ÷àüûððàì ñÿíè, Ãàïûíäàí öìèäñèç ãàéòàðìà ìÿíè. Åé Òàíðû, äÿðäèìÿ ñÿí åéëÿ ÿëàú, Áó ìþùòàú êÿñëÿðÿ îëìàéûì ìþùòàú. Ùÿð çàìàí áÿíäÿëèê éîëóéëà ýåäÿí, Çàòûíà êþíöëäÿí ïÿðÿñòèø åäÿí. Îëñóí áó äöíéàäà õÿçèíÿíëÿ øàä, Ãèéàìÿò ýöíöíäÿ ÿçàáäàí àçàä. Èíñàíû äöíéàéà ñÿíñÿí ýÿòèðÿí, Þëäöðÿí äÿ ñÿíñÿí, äèðèëäÿí äÿ ñÿí. ßëäÿ íÿ ùåñàáûì, íÿ êèòàáûì âàð, 17

Éàëíûç ñÿí áèëèðñÿí, íÿ ùåñàáûì âàð. Éàõøûíûí, éàìàíûí à÷àðû ñÿíñÿí, Éàõøûëûã ñÿíäÿíäèð, éàìàíëûã ìÿíäÿí. Áàüûøëà, áèð ñó÷óì âàðñà, åé Àëëàù, Ìÿíäÿíäèð éàìàíëûã, ìÿíäÿíäèð ýöíàù. Íÿ êè èëê íàõûøûí ñÿðýöçÿøòè âàð, Ñÿíäÿíäèð, ñîí ñþç äÿ ñÿíÿ ãàéûäàð. Êÿñÿðëè àéÿíè þéðÿòìÿê ñÿíäÿí, Øåéòàíûí ýþçöíö òèêìÿêñÿ ìÿíäÿí10. Àäûí ìåùðèáàíëûã åòñÿ áèð ãÿäÿð, Ìÿíèìëÿ îéíàéà áèëÿðìè äèâëÿð?11 Éàðàðìû ñþç à÷ìàã ñÿíèíëÿ ìÿíäÿí, “Ñÿí” äåìÿê, ñîíðà äà ñþéëÿìÿê êè, “ìÿí”. Éà ãàéüû è÷èíäÿ, éà ñàêèò, àðàì, Íÿ úöð éàðàòäûíñà, î úöð éàøàðàì. Åé Òàíðû, öìèäèì áóíàäûð àíúàã, Áó êþùíÿ äÿçýàùäàí äöøÿðñÿì óçàã12, Åëÿ êè, ïîçóëàð òÿðêèáèì ìÿíèì, Äÿéèøÿð ãóðäóüóí òÿðòèáèì ìÿíèì. ßñäèêúÿ òîçóìó äàüûäàð éåëëÿð, Ïàê îëàí úàíûìû ýþðìÿç áèð íÿôÿð. Ùàëûìû àðàéûá, åäÿíäÿ ùåéðÿò, Âàðûìà éîõ äåéÿ, åäÿðêÿí òþùìÿò, Ñÿí éîõäàí ÿëèíÿ âåð åëÿ à÷àð, Áèëñèí êè, áó éàòàí þëìÿìèø, éàøàð. Ñÿíèí âàðëûüûíà áó ýöúñöç ÿëèë. Ýþñòÿðìèø íÿ ãÿäÿð òóòàðëû äÿëèë. Þëöðñÿì, áóíó ñÿí ùàìûéà áèëäèð: “Áÿäÿíè éàòìûøñà, úàíû äèðèäèð”. Åëÿ áèð ìÿòàíÿò ãûçûøäûð ìÿíäÿ, Øàä öðÿêëÿ ýÿëèì ñÿíÿ ýÿëÿíäÿ. Ìÿíèìëÿ ãàïûéà ãÿäÿðäèð äîñòëàð, Ìÿçàðà ýèðäèììè, äöøìÿíäèð îíëàð. Òÿðê åäÿð ìÿíè áó ýþçöì, ãóëàüûì, Áÿäÿíäÿí àéðûëàð ÿëèì, àéàüûì. Åé Òàíðû, ìÿíèìëÿ éàëíûç ñÿí âàðñàí, ßëèáîø ãàéòàðìà ìÿíè ãàïûíäàí. 18

Ãàïûíäà öçöìö ñöðòÿðÿì éåðÿ, Áèð òàúëà ÿâÿç âåð áó ñÿúäÿëÿðÿ. Áó áàøû ãàïûíäàí ÿñèðýÿìÿäèì, Ñÿí îíà ãûëûíú éîõ, òàú âåð, åé Ðÿááèì. ßçÿëäÿí âåðäèéèí ùþêìëÿð ñþíìÿç, Éàçäûüûí ñèëèíìÿç, ãÿëÿìèí äþíìÿç. Ùþêìöíäÿ ùàçûðàì úàíëà-áàøëà ìÿí, Òÿñÿëëè òàïûðàì éàëâàðûøëà ìÿí. Ñÿí äåäèí: “Äàð ýöíäÿ êþìÿê÷è ìÿíÿì! Ùÿð äèëÿê èñòÿñÿí, ãÿáóë åäÿíÿì”. Ñÿíñÿí àúèçëÿðÿ ùÿð çàìàí ïÿíàù, Ìÿí äÿ áèð àúèçÿì, êþìÿê îë, Àëëàù! Òÿê ñÿíèí èøèíäèð áÿíäÿïÿðâÿðëèê, Ìÿíèì âÿçèôÿìäèð åòìÿê áÿíäÿëèê. Ãûðäû âàðëûüûìû, ÿçäè áó ôÿëÿê, Áöòöí øÿíëèéèìè ñîâóðäó êöëÿê. Òÿê ñÿíñÿí ãóðòàðàí áó ñûíûãëûãäàí, Ãûðñàí äà, éåíÿ ñÿí âåðèðñÿí äÿðìàí. Çöëìÿòèí ãÿëáèíäÿí öçöìÿ éîë à÷, Ôÿçèëÿò àéûíäàí éîëóìà íóð ñà÷. Ìÿíè éîëêÿñÿíäÿí ñÿí þçöí ãóðòàð, Åëÿ åò, öñòöìÿ ýöëìÿñèí ÿüéàð. ßââÿë øöêðÿ ÷àòäûð, ñîíðà äþâëÿòÿ, ßââÿë ñÿáðÿ ÷àòäûð, ñîíðà çèëëÿòÿ. Ñÿáðèìè òöêÿäÿí áÿëàëàðû ñÿí Óçàã åò, åé Òàíðû, ñÿí êè àäèëñÿí! Ìÿíè ùÿð áÿëàéà åòñÿí ìöáòÿëà, ßââÿëúÿ, ñÿáð âåð, ñîíðàäàí áÿëà. Ãûðñàí äà, ñÿëàìÿò ãîéñàí äà, àíúàã Òÿëÿáèí áèð îâóú òîçäóð, éà òîðïàã. ×öðöéöá òîç êèìè äàüûëñà áÿäÿí, Éåíÿ ÿë ÷ÿêìÿðÿì áÿíäÿëèéèìäÿí. Äöøñÿì, ùÿð áóúàüà ñÿíè àíàðàì, Ñÿíè ìÿí ùÿð éåðäÿ Òàíðû ñàíàðàì. Áöòöí âàðëûãëàðûí ùå÷ëèêäèð ñîíó, Òÿê ñÿíÿ áè÷èëìèø âàðëûüûí äîíó. Êèì ñÿíè, àðàñà ÿëèíäÿ à÷àð, 19

ßëè áîøà ÷ûõàð, äîëàíàð íà÷àð. Êèì ñÿíÿ ýþçöíëÿ áàõàðñà ÿýÿð, Þìðö âÿðÿã êèìè éåëëÿðÿ âåðÿð. Ñÿíè òàïìàã îëóð ñÿíèíëÿ, àíúàã, Áîøäóð ùÿð ãàïûäà éöéÿí ïàðëàòìàã. Ìÿíçèëè ýþç òàíûð áóðàéà ãÿäÿð, Áóðàäàí êå÷äèêäÿ òàïàðñàí õÿòÿð. Âàðûìû, éîõóìó òàïøûðäûì ñÿíÿ, Ùåñàáûì àéäûíäûð î õÿëã åäÿíÿ. ÌÈÍÀÚÀÒ Êèìñÿì éîõ, åé áèçÿ áþéöêëöê âåðÿí, Ïÿíàùûì äà ñÿíñÿí, êþìÿéèì äÿ ñÿí. ×ûë÷ûëïàã ýÿëìèøÿì, åé Ïÿðâÿðäèýàð, Ùÿð øåéèì ñÿíèíäèð, ìÿíèì íÿéèì âàð? Ñÿí âåðäèí ìÿíÿ áèð èøûãëû ÷ûðàã, Îíó ùÿð êöëÿêäÿí þçöí åò èðàã. ßêìÿéÿ ñÿí âåðäèí ñàüëàì áèð ãöââÿò, Ìÿíÿ ÿêäèéèìäÿí àéûð áèð ãèñìÿò. Òÿïÿëÿð óúàäèð, ñåëëÿð ÷àüëàéàí, ×åâèðìÿ éöéÿíè áÿõòèí éîëóíäàí. Ìÿíè áó ñåëëÿðäÿí ñÿí åëÿ ãóðòàð, Êþðïöíö ãûðìàñûí áó äàøãûí ÷àéëàð. Ýÿëìèøÿì ãàïûíà, öçöìäöð ãàðà, Áàüûøëà, åé Òàíðû, éàõìà îäëàðà. Öçöìö àü åëÿ ñÿí, åé Éàðàäàí, Öìèäñèç ãàéòàðìà óúà ãàïûíäàí. Òîðïàãäàí éîüóðóá éàðàòäûí ìÿíè, Òÿìèç, íàòÿìèçäÿí åòäèí áÿäÿíè. Òèéíÿòúÿ éàõøûéàì, éàìàíàìñà ìÿí, Áó íÿãøè ñàí ìÿíÿ âóðäóí ÿçÿëäÿí, Áèç àúèç áÿíäÿéèê, ñÿíñÿí Éàðàäàí, Ñÿíèí ãöââÿòèíëÿ éàøàéûð èíñàí. Éàðàíìûø ùÿð áèð øåé áàõûá ýþðÿíÿ, Éàðàäàíäàí âåðèð õÿáÿðè éåíÿ. 20

Ìÿí ñÿíÿ àüëûìëà ñàëûðàì íÿçÿð, Éîëóíó ýþðìÿìÿê îëàðìû ìÿýÿð? Ùÿð áèð éàðàíìûøûí ñÿíñÿí ìÿíàñû, Î àíúàã ìÿõëóãäóð, ñÿíñÿí óñòàñû. Àüûë íÿçÿðèíäÿí êåúÿí ùÿð ñóðÿò Äåéèëìè íÿããàøû ýþñòÿðÿí ùþúúÿò? Àðàäà ìÿñàôÿ îëäóãúà óçàã, Ñÿíè òÿê ñÿíèíëÿ ìöìêöíäöð òàïìàã. Éåðëÿðäÿ, ýþéëÿðäÿ ãîéóëàí ÿñàñ, Àüûë þë÷öñöíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàç. Áÿëÿä÷è îëìàüà úÿùä åäÿð õÿéàë, ßíäàçÿäÿí êÿíàð éîë òàïìàç ùÿð ùàë. Éàðàìàç ïàéÿäÿí êÿíàðà ÷ûõìàã, Ùÿäñèçèí ñîíóíà ãîéóëìàç àéàã. Êàèíàò ùöäóäó áàøà éåòèíúÿ, Î ñÿìòÿ éîë òàïìàç àúèç äöøöíúÿ. Äöøöíúÿ áó ãÿäÿð éîë òàïàð àíúàã, Ñÿí áàøãà áèð øåéñÿí, ùöäóääàí óçàã. Åé Òàíðûì, óìóðàì, þç ùèêìÿòèíëÿ Èøûã éîë à÷àðñà ìÿñëÿùÿòèíëÿ. Ãàðøûìà åëÿ áèð éîë ÷ûõàð, áóíäàí Ìÿí íèúàò òàïûì êè, ðàçû ãàëàñàí. Áàøãà áèð ÷àðÿì éîõ, òÿñëèìÿì àíúàã, Ãÿçàäàí îëóðìó áîéóí ãà÷ûðìàã? Åòäèéèì äóàäàí éàçàðàì áèð õÿòò, Öñòöíäÿ ìþùðöíö ãîéñóí Ìÿùÿììÿä. Ùÿì äÿ äþðä õÿëèôÿ øÿùàäÿòèéëÿ, Éöçëÿðúÿ åøã îëñóí äþðäöíÿ áåëÿ. Ãàíëûíû ãóðòàðàí õÿòò ñÿíÿä êèìè, Ãîëóìäà ãàëàð áèð áàçóáÿíä êèìè. Áàøëàðêÿí ãûëûíúòÿê êÿñÿí ìÿùêÿìÿí, Ìÿùøÿðëÿ ãèéàìÿò ãàðøû ýÿëèðêÿí Ùÿð êÿñèí áîéíóíäà íàìåéè-ÿìàë, Ìÿí äÿ áó íàìÿíè ÷ûõàððàì äÿðùàë, Ýþñòÿððÿì, èíñàôëà ùþêìö âåðÿíñÿí, Áóíóíëà ùþêì âåð, ÷öí ùàêèì ñÿíñÿí. Öìèäèì ñÿíÿäèð, åé óëó Òàíðû, 21

Ãàïûíäàí öìèäñèç ãàéòàðìà, áàðû. Àòûìû ùÿääèìäÿí óçàã ñàëìûøàì, Éîëóíäà ìÿí éàðû éîëäà ãàëìûøàì. Òàõòûìû ãàïûíäà äöøöð, Éàðàäàí, Ìÿíè àçäûðìà þç äîüðó éîëóíäàí. Ñÿíäÿí éîë ýþñòÿðìÿê, ìÿíäÿí àðàìàã, Ìÿí úàíà ýÿëìèøÿì, ñÿí úàí âåð, àíúàã Ñåâäèéèí àéèíëÿ, åé Ïÿðâÿðäèýàð, Ñÿí ìÿíñèç áÿçÿäèí ìÿíÿ áèð áàçàð. Áó çèíÿò íàõøûíû ñàëìà ðþâíÿãäÿí, Ìÿíÿ þç õÿçíÿíäÿí áèð ïàé àéûð ñÿí. Áó çÿèô âàðëûãäàí íÿäèð èñòÿéèí? Åëÿ áèë ÿââÿëäÿí éîõìóø áó ìèñêèí. Ñÿí ÿçèç òóòìóñàí, éàíäûðìà ìÿíè, Íÿçÿðèí ìÿíäÿéêÿí ãîâìà áÿíäÿíè. Ñÿí âåðäèí ìÿíÿ áó óúà ðöòáÿíè, Ñÿí äÿ áó çèíäàíäàí ýÿë ãóðòàð ìÿíè. Èíäè êè, âåðìèøñÿí áþéöêëöê, àä-ñàí, Êþìÿê îë ìÿíÿ, åé àäèë Éàðàäàí! Ùÿð êèìèí áàøûíà ãîéäóíñà êöëàù, Ñàëìà òîç-òîðïàüà, ÿçèç òóò, Àëëàù. Ãàïûíûí ñèðäàøû îëàí áèð ãÿëáè Ãîéìà ùÿð ãàïûäà äèëÿíñèí, Ðÿááè. Ñÿí ìÿíèì èøèìè àëìà íÿçÿðÿ, Èøèìÿ ÿíúàì ÷ÿê ÿäëèíÿ ýþðÿ. Íèçàìè áó óúà äÿðýàùäà, àíúàã, Óëó Ìóñòàôàíû øÿôè òóòàúàã. 22

ÑÎÍÓÍÚÓ ÏÅÉÜßÌÁßÐÈÍ ÒßÐÈÔÈ Ñå÷èëìèø åë÷èäèð óëó Òàíðûäàí, Ìþùêÿì ùþêìëÿðè õàëãà ÷àòäûðàí, Ãèéìÿòëè òàúûäûð àçàäÿëÿðèí, ßí äÿéÿðëèñèäèð áöòöí áÿøÿðèí. ßçÿëäÿí ÿáÿäÿ áöòöí éàðàíìûø, Ìÿùÿììÿä àäûíäàí àëìûøäûð íàõûø. ßãëèí ãàíàäûíà òÿê îäóð ÷ûðàã, Âàðëûüà èøûüû î âåðèð, àíúàã. Çàìèíäèð ãàðàéà, àüà áó ðÿùáÿð13, Øÿôàÿò åäÿíäèð ãîïóíúà ìÿùøÿð. Êþëýÿëè àüàúëàð äèí ñà÷àí áàüäà Áóäàüû ýþéäÿäèð, êþêö òîðïàãäà. Çèéàðÿòýàùûäûð ïåéüÿìáÿðëÿðèí, Íåìÿò âåðÿíèäèð áöòöí áÿøÿðèí. Áó éàíàð ÷ûðàüà âåðìÿäÿí èøûã, Äöíéàäà áèð èøûã éîõ èäè àðòûã. Õàëûíû ãàðàëäûð ßááàñèëÿðèí, Ýþçöíÿ íóð ñà÷ûð øÿììàñèëÿðèí14. Äîäàüû Èñàäàí äàùà ìþúöçêàð15, Çöëìÿòèí ñóéóòÿê ýåéèíìèø ïàëòàð16. Ýþé — îíà äöíéàäà äþðä òàüû ãóðàí, Éåð — îíà ôÿëÿêäÿ áåø íþâáÿò âóðàí17, Îäóð þç àüëûíà åëÿéÿí òÿêéÿ, Àéû áàðìàüûéëà áþëÿí èêèéÿ18. Îíà áàú âåðÿíäèð áöòöí Ðóì âÿ Ðåé, Õÿðàú ýþíäÿðÿíäèð Êÿñðà èëÿ Êåé. Éàüäûðàí áóëóääóð î ñÿìàïåéêÿð, Áèð ÿëèíäÿ ãûëûíú, áèðèíäÿ ýþâùÿð. Ýþâùÿðëÿ äóíéàéà âóðìóøäóð áÿçÿê, Ãûëûíúû äèí ö÷öí ÷àüûðìûø êþìÿê. Ïàäøàùëàð ãûëûíúû ÷ÿêäèéè çàìàí Áàø áÿäÿíäÿí äöøÿð, òàú èñÿ áàøäàí. Áó èñÿ ÿçìÿéÿ âåðÿðñÿ ãÿðàð, Ãûëûíúû ÷ÿêìÿäÿí òþêöëÿð áàøëàð. Ùÿð èêè äöíéàäàí áèð äîí òèêÿðÿê 23

Îíëàðäàí äöçÿëòìèø éåýàíÿ áÿçÿê. Î äîíó ýåéÿðêÿí ïàê âöúóäóíà, Áèð ãàðûø àç ýÿëäè óúà áîéóíà19. Òàíðû õÿëã åòäèéè ãàìÿòÿ ýÿðÿê, Âóðóëñóí Òàíðûíûí ãóðäóüó áÿçÿê. Áàüëû ãàïûëàðûí îäóð à÷àðû, Îíóí àäû àøìûø ùÿð áèð ùàñàðû. Äÿâÿòÿ ýåíèøëèê î âåðìèø éåíÿ, Äàøëàð äà øàùèääèð ìþúöçÿñèíÿ20. ßëèáîø, áó äÿðâèø ýåéèìëè ñîëòàí, Ãóëàìëûã àëàíäûð, øàùëûüû ñàòàí. Î ýåúÿ ìåðàúà àò ñÿéèðäÿðÿê Ôÿëÿéèí äîíóíà âóðäó ìèí áÿçÿê. Ýåúÿ — ìåðàúûíûí ÷ÿòðèíäÿí ñàéÿ, Ýþé — î íÿðäèâàíäàí êè÷èê áèð ïàéÿ. ÏÅÉÜßÌÁßÐÈÍ ÌÅÐÀÚÛ Ýþé ýåúÿ ìÿúëèñè ãûçûøäûðìûøäû, Èøûãäàí ýåúÿíèí ýþçö ãàìàøäû21. Î éåääè ôÿëÿéÿ î éåääè öëêÿð, ×èí èïÿêëÿðèíÿ äöçìöø äöðð, ýþâùÿð22. Úÿííÿò êåøèê÷èñè ùóðè, ïÿðèëÿð Ùÿð êþøêÿ âóðìóøäó éàðàøûã, çèâÿð. Áó òàõòûí ñîëòàíû îëàí Ìÿùÿììÿä, Êå÷ÿí åë÷èëÿðäÿí îäóð âÿëèÿùä. Ìöøêöíö ñà÷àðàã “Áåéòè-ÿãñàéÿ” Ìÿêêÿäÿí óúàëäû ÿðøè-ÿëàéÿ. Úèñìèíè ãóðòàðäû äöíéà áÿíäèíäÿí, Åòäè ÿðø ÿùëèíèí ãÿëáèíäÿ ìÿñêÿí. Éåòìèø éîëëó éóðääàí êþ÷öíö âóðäó, ×àäûðû éåääèíúè ôÿëÿêäÿ ãóðäó23. Äîããóç ùöúðÿñèíè áèð àí áóðàõäû, Ýþéöí äîããóçóíúó òàüûíà ãàëõäû24. Éåääèíúè ÿôëàêÿ ÷àïäûüû çàìàí, Äûøàðû àòûëäû äþðäêöíú äàõìàäàí25. 24

Àëòûíäà øèìøÿêòÿê øûüûéàí Áöðàã, Ýöíÿøÿ ãÿðã îëìóø éÿùÿðëÿ éàðàã. ßðÿá ñÿìàñûíäà áèð Ñöùåéë ÷àïäû, Éÿìÿí ýþíö îíäàí éåíè ðÿíý òàïäû26. Äûðíàüû èíúèéäè, ãóéðóüó èïÿê, Èïÿéèí öñòöíäÿ îéíàð èíúèòÿê. Ýþáÿéè ìöøê, úåéðàí äåéèëäè, áèøÿêê, Áèð äöçöì èíúèéäè úåéðàí äèøèòÿê. Éöéÿíè õÿéàëÿ ýÿëÿíäÿí éóìøàã, Éöðöøö îõäàí äà êÿñêèí âÿ ãûâðàã. ßí êÿñêèí, ÿí ìÿòèí õÿéàë øÿùïÿðè, Îíäàí éåòìèø àääûì ãàëûðäû ýåðè. Àëÿìëÿð àøìàãäà áèð ôèðèøòÿñÿí, Àëÿìëÿð ÷ÿêèðñÿí þç àðõàíäà ñÿí. Ýåúÿ îòëàüûíäàí, ñÿðõîø îëàðàã Àé êèìè ýÿëìèøäè ÿëäÿ øÿá÷ûðàã27. Åëÿ áèð ñöðÿòëè àääûìëàð àòàð, Ùÿðÿêÿò åäèíúÿ ìÿíçèëÿ ÷àòàð. ßí êÿñêèí íÿçÿðëÿ ó÷àð éàí-éàíà, Íÿçÿðè àëûðäû àéàã àëòûíà. Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð àòû ÷àïûðäû, Î ñÿééàð äÿíèçäÿí òîç ãîïàðûðäû28. Þçö éîë áèëÿíäè, àòû éåðèéÿí, Áó àòà, î øàùà îëñóí éöç ÿùñÿí. Åâèíäÿí ãàïûéà ãàëõäûüû çàìàí ßëèíäÿí òÿçÿ äîí ýåéäè àñèìàí. Îíóíëà ãàðàíëûã ýþé îëäó ýöëçàð, Îíäàí íóð àëûðäû ñþíöê óëäóçëàð. Ïàê îëàí áó òÿìèç ïÿðäÿäÿ ýÿðÿê Âöúóääàí úèñìàíè òîçëàðû ñèëìÿê. ×àòäû ùÿð äÿíèçÿ éåääè öëêÿðäÿ, Éåääè éîë éóéóíäó î äÿíèçëÿðäÿ29. Úèñìèíäÿí âåðäè ùÿð óëäóçà ìàéà, Éóõó áåøèéèíè áóðàõäû Àéà. Öòàðèä óëäóçà âåðäè ãÿëÿìè, ßëèíÿ ãÿëÿìè àëàðìû öììè?30 Úèñìàíè øÿùâÿòè Íàùèäÿ âåðäè, 25

Øöêð ö÷öí êþêÿíè Õóðøèäÿ âåðäè. Ìÿððèõÿ áóðàõäû ãÿçÿá âÿ àúûã, Àúûã áóðäà ýåòìÿç èðÿëè àðòûã. Ìöøòÿðè óëäóçà êèáðè áóðàõäû, Öçöéÿ ÿí ïàðëàã éåíè ãàø òàõäû. Öíñöðö Êåéâàíà òÿðÿô àòàðàã Þçöéëÿ ïàê ýþâùÿð ýþòöðäö, àíúàã. Ùÿð ìÿíçèë áàøûíäà áÿõøèø âåðÿðÿê Ãàëäû âàðëûüûíäàí éàëíûç áèð öðÿê. Íÿáèëÿð ùþðìÿòëÿ áàø ÿéäè îíà, ßë ÷ÿêäè éÿùÿðèí ñàô ãóíúóüóíà. Àò ñöðäö éîëëàðäàí, äàüëàðäàí êå÷äè, Áèð ñûðà òÿïÿíè áèð àíäà áè÷äè. Éàíûíäà ãàñèääè Õûçð èëÿ Ìóñà, Àòûíûí þíöíäÿ ýåäèðäè Èñà. Áèð íÿôÿñ àëûíúà, êèðïèê âóðóíúà, Éàõóä áèð ýþç à÷ûá äÿðùàë éóìóíúà Ýþéöí ýöíáÿäèíè àøäû àðàäà, Éåðëÿðè, ýþéëÿðè ãîéäó àðõàäà. Åëÿ áèð ñöðÿòëÿ ïàðëàòäû éöéÿí, ßòðàôäàí îëìàäû òîçóíó ýþðÿí. Îíóí áó éöðöøäÿ àòäûüû îõäàí Ôÿëÿê íå÷ÿ îõ äà ýåðèéäè ÷îõäàí. Î óçàã ýþéëÿðäÿ íóðàíè àäû Ðóùàíè êÿñëÿðÿ íóð áàüûøëàäû. Úûüûðñûç áèð éîëà, àðòûã éîë ñàëäû, Ùÿì àòû éîðóëäó, ùÿì éöêö ãàëäû. Î éîëäà ãîë-ãàíàä òþêäö Úÿáðàèë, Ãîðõóäàí äóðìàéûá ãà÷äû Èñðàôèë. Ðÿôðÿôäÿí êåúÿðÿê áèð íå÷ÿ ôÿðñÿíý, Ýþðäö î ïÿðäÿäÿ ìöõòÿëèô àùÿíý. Ñèäðÿäÿí ÿðøèí ïàê ñÿãôèíÿ ãÿäÿð, Èñìÿòäÿí áèð êèëèì äþøÿäè äèëáÿð. ßðø äèâàíýàùûíû ñöðÿòëÿ êå÷äè, Äÿðúèí äÿ éîëóíó áèð àíäà áè÷äè31. ×àòäû ñîí íþãòÿéÿ úÿùÿò äèéàðû, Áèòäè î íþãòÿäÿ äþâðàí ïÿðýàðû. 26

Éåð îüëó ýþéëÿðäÿ ùåé àò îéíàòäû, Éåðëÿðè, ýþéëÿðè àðõàéà àòäû. Ìöúÿððÿä äîëàíìàã ÷àòäû áèð éåðÿ, Úèñìàíè âàðëûüû èòäè áèëìÿððÿ. Éîõëóã éîëëàðûíäà åäÿðêÿí úþâëàí Áöñáöòöí àéðûëäû þç âàðëûüûíäàí. Ðóùàíè äàèðÿ ýÿðäèøëÿðèíäÿ, Áàøûéëà àéàüû äöøäö áèð áÿíäÿ. ×àòäû àëòû, öñòö îëìàéàí éåðÿ, ×öíêè àëòû, öñòö áèëìÿç äàèðÿ. Ñèéàñÿò ïÿðäÿñè àòûëäû áèðäÿí, Ùöúðÿ òÿìèçëÿíäè áèýàíÿëÿðäÿí. Î éåðäÿ êè, èäðàê òàïìàéûð ìÿêàí, Ñàëàì Ìÿùÿììÿääÿí, ãÿáóë Òàíðûäàí. Àüûçäàí ÷ûõìàéàí ñÿñè åøèòäè, Ýþðöíìÿç ñèìàíû çèéàðÿò åòäè32. Åëÿ ïàê ýþðöíäö î ñàùèáúÿëàë, Íÿ úÿùÿò íÿçÿðÿ ÷àðïäû, íÿ õÿéàë. Âöúóäó íÿðýèçòÿê áèð ýþçÿ äþíäö, Áèð êèðïèê ãûðïìàäàí Òàíðûéà ÷þíäö. Éîõñà áó áàüäàêû ñûðô íÿðýèç îëàí Ýþçöíÿ áèð ñöðìÿ ÷ÿêìèø “ìàçàü”äàí. Êå÷äè áèð äîñò êèìè ñöôðÿ ñÿìòèíÿ, Éåäè, ïàé àéûðäû þç öììÿòèíÿ. Öðÿéè Àëëàùûí íóðóéëà äîëäó, Áèð éåòèì, áàõ, íåúÿ ïàäèøàù îëäó. Äöíéàéà ãàéûòäû ÷þùðÿñè ïàðëàã, Ùÿð åëìÿ, ùèêìÿòÿ âàãèô îëàðàã. Î éîëó òåç ýåòäè, òåç äþíäö éåíÿ, Áó ñöðÿò ùå÷ êÿñèí ñûüìàç ôèêðèíÿ. Øèìøÿêòÿê øûüûäû åëÿ ñöðÿòëÿ, Äþíÿðêÿí éàòàüû èñòèéäè ùÿëÿ. Î ýåúÿ àäè áèð ýåúÿ äåéèëäè, Î áèð ýåúÿéäèìè, éàõóä áèð èëäè? Áÿñ áèçèì ðóùóìóç ìÿýÿð áèð àíäà Äîëàøà áèëìèðìè áó àñèìàíäà? Ðóùóìóçäàí çÿðèô îëàí áó èíñàí, 27

Áèð àíäà àëÿìè ñåéð åòäè, èíàí. Ýþçÿëäèð, ñÿïÿðÿê úàí ýþâùÿðèíè, Òÿðèôÿ áàøëàñàì äþðä éàâÿðèíè. Äþðä ýþâùÿð ñàòàí âàð, äþðä ýþâùÿð àëàí33, Àðòûã-ÿñêèéèíÿ ãàðûøìàç ñàòàí. ßëèíèí åøãèíäÿ ñàáèòãÿäÿìÿì, Þìÿð ñåâýèñèíäÿí óçàã äåéèëÿì. Ùÿð èêè íóð èëÿ íóðëàíûð äèìàã: ßáóáÿêð áèð øàìäûð, Îñìàí áèð ÷ûðàã. Áó äÿðâèø ñèôÿòëè äþðä áþéöê ñîëòàí, Äöíéàéà îëìóø äþðä òÿêáèð îõóéàí34. Íÿáèëÿð þíöíäÿ ýåäÿíÿ àëãûø, Öçðëÿðè ãÿáóë åäÿíÿ àëãûø. Ñÿíñÿí éàðàíûøäà áèðèíúè õèëãÿò, Äþâðàíûí ñîíóíäà ñîíóíúó àéÿò. Ùÿð èêè àëÿìÿ ìöáàðÿê Ñÿíñÿí, Ñÿíÿ áèð òàé âàðñà, î äà òÿê Ñÿíñÿí. Ñÿíñÿí õÿçèíÿëÿð ãûôëûíà à÷àð, Éàõøûíû, éàìàíà åäÿí àøèêàð. ßí ýþçÿë ýöíöíäÿ “öììÿòèì” äåéÿ, Øÿôàÿò åäèðñÿí ñó÷ëó áÿíäÿéÿ. Áèð îâóú òîðïàüàì ìÿí äÿðýàùûíäà, Àðòûã áèð øèêàðàì øèêàðýàùûíäà. Íèçàìè òóòìóøäóð Ýÿíúÿäÿ ìÿêàí, Î, ìÿùðóì îëìàñûí ñàëàìëàðûíäàí. “ØßÐßÔÍÀÌß”ÍÈ ÉÀÇÌÀà ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ýåúÿ, ýöíäöç êèìè áÿçÿê âóðìóøäó, Ñÿùÿð äóàñûíà åðêÿí äóðìóøäó. Éåð öçö ìÿùòàáäàí à÷ìûøäû ÷ÿòèð, Ñàíêè éåð íàôûíäàí ñÿïèðäè ÿòèð. Áàçàðëàð îëìóøäó ñÿñ-êöéäÿí óçàã, Çûíãûðîâ ñÿñèíäÿí äèíúÿëìèø ãóëàã35. Êåøèê÷è äàëìûøäû øèðèí éóõóéà, Äàí éåðè áàøûíû ñàëìûøäû ñóéà36. 28

Äöíéàíûí èøèíäÿí ÷ÿêèá ÿë-àéàã, Ôèêèð çÿíúèðèíäÿ îëìóøäóì äóñòàã. Ýþçëÿðèì þðòöëö, êþíëöì àéûãäû, Àðàìàã èøèíäÿ çåùíèì ñàéûãäû. Äåéèðäèì êè, ãóðóì åëÿ áèð òÿëÿ, ßí ýþçÿë áèð øèêàð êå÷èðèì ÿëÿ. Áàø ãîéäóì äÿëèòÿê ãÿì áîüà-áîüà, Ìàðàë ñàüðûñûíäàí éóìøàã éàñòûüà. Ýàù áàøûì äèçèìèí öñòöíäÿ äàëüûí, Éåð — áàøûì àëòûíäà, ýþé — àéàüûìûí37. Äàéàíìàç âàðëûüûì, ðÿãñ åäÿð áöòöí, Áàøûì êöðñö îëìóø àéàüûì ö÷öí, Äóøöíúÿì éîë þë÷öá åòñÿ äÿ úþâëàí, Úèñìèì áþéðö öñòÿ òîçëàðà ãÿëòàí. Òÿíèìè áèð éàíà áóðàõäûì àðòûã, Úàíû úàí ÷þëöíÿ ýþòöðäöì, àçûã. Ýàù ýèçëèí ëþâùÿäÿí èáðÿòëÿð àëäûì, Ýàù êå÷ìèø ñöùöôäÿí ùèêìÿòëÿð àëäûì. Øàì êèìè îä äöøìöø ìÿíèì áàüûìà, Áàüûì äþíäö ìÿíèì îäëó äàüûìà. Ýöíÿø ãàðøûñûíäà ÿðèéÿíòÿê ìóì, Î ìóìëà ýþçöìäÿí ÷ÿêèëäè éóõóì38. Úàäóýÿð ìÿíäÿíìè þéðÿíìèø, íÿäèð, Ýþçëÿðäÿí éóõóíó ìóì èëÿ ÷ÿêèð? Î ìöäùèø êå÷èäëÿð áàøûíäà áó àí Ïàê îëàí ÿãëèì äÿ ó÷äó áàøûìäàí. Äàëäûì õîø éóõóéà úîøàðêÿí äàìàã, Ýþçöìäÿ úàíëàíäû ñÿôàëû áèð áàü. Î çÿíýèí áàü÷àäàí äÿðèðäèì õóðìà, Âåðèðäèì êèì ÷ûõñà ìÿíèì ãàðøûìà. Î õóðìàäÿðÿí êè äóðäó éóõóäàí, Äèìàüû àòÿøäè, àüçû áèð öììàí. Ìöÿççèí áàøëàðêÿí áèðèíúè ãóíóò Êè: “Ñóáùàíÿ ùÿééÿëëÿçè ëàéÿìóò”39. Ìÿíäÿí äÿ óúàëäû áèð àúû íàëÿ, Þçöìö óíóòäóì, äàëäûì õÿéàëÿ. Óüóðëó áèð ñÿùÿð äîüóíúà ôÿëÿê, 29

Éåíèäÿí úàíëàíäûì ñÿùÿð éåëèòÿê. Ýåúÿëÿð íóð ñà÷àí øàìû éàõàðàã Ôèêðèìäÿí øàì êèìè éàíûðäûì àíúàã. Áàøëàäû öðÿê, äèë: “Øåèð éàç!” äåéÿ, Ùàðóò, Çþùðÿ êèìè úàäóýÿðëèéÿ40. Éåòèøÿð, áó ãÿäÿð èøñèç ãàëìàéûì, Øåèðÿ ÿí éåíè áèð öñóë àðàéûì. Éåíè íÿüìÿëÿðëÿ áàøëàéûì êÿëàì, Êå÷ìèøëÿð ðóùóíà ýþíäÿðèì ñàëàì. Áèð ÷ûðàã éàíäûðûì áèð ïÿðâàíÿäÿí, Áèð àüàú áÿçÿéèì êè÷èê äàíÿäÿí. Áó áàðëû àüàúäàí êèì ìåéâÿ äÿðñÿ, Ñþéëÿñèí, õîøáÿõòäèð áó áàüäàí êèìñÿ41. Àíúàã áèð øÿðòèì âàð; áèð ïàðà äÿúÿë, Ãîíøóíóí ìàëûíà óçàòìàñûí ÿë42. Òóòàã êè, ùóøéàðëàð ïàäèøàùûéàì, Äöðð, ýþâùÿð ñàòàíëàð øàùÿíøàùûéàì. Õàëã áàøàã éûüàíäûð, ìÿí ÿêèí÷èéÿì, Êèðÿ÷è äåéèëÿì, åâ ñàùèáèéÿì. Áó áàçàðäà íåúÿ áöñàò à÷ûì ìÿí, Àðõàéûí äåéèëÿì éîëêÿñÿíëÿðäÿí. Âàðìû áó áàçàðäà áèð äöêàí à÷àí, Âàðûíà äþðä éàíäàí äÿéìÿñèí çèéàí? Äàìúû îüðóñóíäàí ãîðõàðìû äÿíèç? Áóëóäóì éàüäûðàð îíäàí ÷îõ, øÿêñèç43. Àé èøûüû ãÿäÿð îëñà éöç ÷ûðàã, Éåíÿ Ýöíÿø îíà âóðàúàãäûð äàü44. ÙÅÊÀÉßÒ Åøèòäèì, áèð éîõñóë úèéÿð ãàíèéëÿ, Êþùíÿ áèð ÿøðÿôè êå÷èðäè ÿëÿ. Îíà ñþéëÿìèøäè âàðëû êèìñÿëÿð: “Çÿðè-çÿð, õÿçèíÿ-õÿçèíÿ ÷ÿêÿð”. Ñöðÿòëÿ öç ãîéäó áàçàð ñÿìòèíÿ, Êþùíÿ ÿøðÿôèéëÿ òàïñûí õÿçèíÿ. 30

Áèð ñÿððàô äöêàíû ýþðäö, ÷îõ ýåíèø, Áèð éåðäÿ áó ãÿäÿð ãûçûë ýþðìÿìèø. Áèð éûüûí ãûçûë âàð Ýöíÿøäÿí ïàðëàã, Ùÿð éàí ÿøðÿôèäèð áèð íå÷ÿ ãàëàã. Õÿçèíÿ õöëéàñû áåéíèíÿ áàòäû, Ãûçûëû õÿçèíÿ öñòöíÿ àòäû. ßëèíäÿí ó÷óíúà äÿéÿðëè âàðû, Éöéöðäö ãàëàíìûø ãûçûëà ñàðû. Ãûçûëû àòìàãäàí îëäó ïåøèìàí, Áèðÿ éöç àëìàüà òàïìàäû èìêàí. Ãûçûëû àòûíúà ãÿì ÷þêäö ýþçÿ, Íÿ ö÷öí áèð ãûçûë ãàðûøäû éöçÿ? Ôÿðéàäà áàøëàäû “ãûçûëûì” äåéÿ, Éàëâàðäû úàâàùèð ñàòàí êèøèéÿ: — Áó þìðöì óçóíó ùåé ÷àëûøàðàã, ßëèìÿ áèð ãûçûë êå÷èðäèì, àíúàã. Ìÿíÿ ñþéëÿìèøäè àõìàã áèð íÿôÿð: “Çÿðè-çÿð, õÿçèíÿ-õÿçèíÿ ÷ÿêÿð”. Ùÿìèí áó ãûçûëëû äöêàíà ÷àòäûì, Ãûçûëû ãûçûëûí öñòöíÿ àòäûì. Àòäûì êè, ÿøðÿôè ÷ÿêñèí õÿçèíÿ, ×îõ ãûçûë îíó äà ÷ÿêäè þçöíÿ. Ýöëÿðÿê î ñÿððàô, î àçàä èíñàí, Ñþç à÷äû ãûçûëûí ãàðûøìàñûíäàí: — ×îõ ýåäÿ áèëÿðìè àçûí öñòöíÿ? Éöç ýåòìÿç, áèð ýåäÿð éöçöí öñòöíÿ. Êèì êè ñÿðâÿòèìè ÷àïìàã èñòÿéèð, Éîëóìäà áó ìÿñÿë áèð êåøèê÷èäèð. Äÿéèðìàí áó ãÿäÿð ùàé-êöé ãîïàðûð, Ìóçäóðäóð, óíóíó äèâàí àïàðûð. Îüðóäàí ÿëìöçäöì áóäóð, íÿùàéÿò; “Îüðóäóð” äåìÿéÿ åòìÿç úÿñàðÿò. Áàõñàíà, éîë êÿñÿð ãóëäóð ãàðàëàð, Äöíéàíû êè ãàðà ðÿíý èëÿ áîéàð. Ýöíäöçëÿð: “Ýþç ýþçäÿí óòàíûð” äåéÿ, Òàëàíû, ãàðÿòè ãîéàð ýåúÿéÿ. Àíúàã ñþç ãóëäóðó øÿôÿã ñþêÿðêÿí 31

Ãÿëÿìè éîíòàðàã ìöøêèí ñþéöääÿí Ôèêðèìè ãàïûðëàð, êþíëöì ÿìèíäèð, Áóõàðàéà ýåòñÿ î, Ýÿíúÿíèíäèð. Ýèçëèíäÿ ìÿòàùà ÷ûõìàç ìöøòÿðè, Îüóðëóã áèð ìàëûí îëìàç äÿéÿðè. Àéûáëàð à÷ûüà ÷ûõäûüû çàìàí. ßëèí äÿ, ãÿëáèí äÿ äÿðäëÿíèð áóíäàí. Îüóðëóã ìàëäàí ñÿñ ÷ûõìàçñà, áèøÿêê, Î ìàëû äàðüàëàð àïàðìûø, äåìÿê. Ýþç éóìäóì áó èøÿ, ÷öíêè ðóçèýàð, Ùÿð éàõøû-éàìàíû åäÿð àøèêàð. Äþâðàíûí ÷ÿêèñè ÷ÿêÿð ùÿð èøè, ×ÿêèéÿ ýèðìÿìèø ãàëìàç áèð êèøè. ÞÇ ÙÀËÛÍÀ Âß ÇßÌÀÍßÍÈÍ ÝÅÄÈØÈÍß ÄÀÈÐ Î ýöëýöí øÿðàáäàí, ñàãè, âåð íèøàí, Âåð ìÿíÿ ñÿðõîøëàð è÷ÿí äÿðìàíäàí. Î àúû äÿðìàíëà ìÿñò îëóì áó ýöí, Þçöìö óíóäóì áÿëêÿ áöñáöòöí. Íèçàìè, éåòÿð áó øþùðÿò ãàçàíìàã, Ãîúàëäûí, ýÿíúëèéè äàùà ýÿë áóðàõ! Ãûçìûø àñëàí êèìè ïÿíúÿ à÷, àðòûã Þçöíÿ òöëêöòÿê âåðìÿ éàðàøûã... Åøèòäèì, ðÿíý ñåâÿí áèð ðóñ òöëêöñö, Þçöíÿ âåðÿðìèø áèð ýÿëèí ñöñö, Ãîïóíúà òîç, êöëÿê, éàüûø, áóðàüàí, Òöêöíö ÷ûõàðìàç î ýöí éóâàäàí. Ãóúàãëàð äåøèéèí áèð áóúàüûíû, Àúûíäàí éàëàð þç ÿë-àéàüûíû. Ñîðàð þç ãàíûíû äÿðè àëòûíäàí, Î äÿðè áåúÿðÿð, áàøãà êÿñëÿð úàí. Åëÿ êè, ÿúÿëè éåòèøÿð áèðäÿí, Äÿðèñè úàíûíà êÿñèëÿð äöøìÿí. 32

Äÿðèíèí åøãèíÿ åäÿðëÿð øèêàð, Áÿñëÿíìèø äÿðèñè áàøûíäàí ÷ûõàð. Äöíéàäà áèð áöñàò ãóðìàã íÿ ìöìêöí, Áó éóðääàí ÷àðÿñèç êþ÷ÿðñÿí áèð ýöí. Þçöíÿ éàðàøûã âåðìÿéÿí ùåéâàí, Òàìàùêàð êÿñëÿðäÿí ýþðìÿç áèð çèéàí. Éåääè ðÿíý ïÿðäÿäÿí ãóðòóë áèðòÿùÿð, Ýöçýö ïàñ àëòûíäà ÷èðêèí ýþðöíÿð. Ãóðäóüóí úàäóëàð éåòèøÿð, áóðàõ, Êèìñÿéÿ úàäóòÿê òîð àòìà íàùàã. Àë êöêöðä äåéèëñÿí, àü ëÿë äåéèëñÿí, Àðàéàí öìèäñèç ãàéûòñûí ñÿíäÿí. Èíñàíñàí, èíñàíà ãàòûø ùÿð çàìàí, Èíñàíëà éàøàéàð ùÿð çàìàí èíñàí. ßë÷àòìàç õÿçèíÿ îëñàí äà, àíúàã ×îõ áåëÿ õÿçèíÿ ýèçëÿìèø òîðïàã. Àüàúäàí óçàãñà ìåéâÿ ãîïàðàí, Ôÿðãè éîõ, î õóðìà âåðñèí, éà òèêàí. Ùÿéàò éîõ, ýÿíúëèéè àëûíúà õÿçàí, Ýÿíúëèê ãàëìàéûíúà ãàëìàñûí úàùàí. Ýÿíúëèêäèð èíñàíà ýþçÿëëèê âåðÿí, Ýþçÿëëèê ñþíÿðñÿ, ãÿëá îëóðìó øÿí? Ñöìöéöí ÷öðöéöá, ñöñò îëñà àðõàí, Ìÿðäëèêäÿí, ùöíÿðäÿí ãóðìà áèð äàñòàí. Î ýöí êè, ýÿíúëèéèí ãöðóðó ñþíÿð, Èø ýþðìÿç äàùà áó úÿñàðÿò, ùöíÿð. Áàü-áàü÷à ýþçÿëäèð, øÿíäèð ýöëöñòàí Ñÿð èëÿ ëàëÿëÿð ýöëäöéö çàìàí. Åëÿ êè, áàüëàðà áîç õÿçàí ýèðÿð, Áöëáöë þç éåðèíè ãàðüàéà âåðÿð. Áàüáàíëàð ãÿëáèíè äÿðäö ãÿì éàõàð, Óúà áóäàãëàðäàí äöøÿð éàðïàãëàð. Áîñòàíëàð ïîçóëàð, ðåéùàíëàð ãàëìàç, Áàüûí à÷àðûíû ñîðóøàí îëìàç. Äóðìà, ýÿë íàëÿéÿ, åé ãîúà áöëáöë, Àë ýöëëÿð ñàðàëäû, òóòóëäó êþíöë. Óúàáîé ñÿðâëÿð îëäó èêèãàò, 33

Áàüáàí äà êþëýÿäÿí ÷ÿêèëäè, ùåéùàò. ßëëèéÿ ÷àòûíúà äÿéèøèð ÿùâàë, Äÿéèøèð éàøàéûø, äÿéèøèð ùÿð ùàë. Áàø, àüûð éöêëÿðäÿí äàøà âóðóëäó, Áó äàð êå÷èäëÿðäÿ äÿâÿì éîðóëäó, Ãîëëàðûì òèòðÿéèð ãÿäÿù òóòàðêÿí, Àéàüûì áöäðÿéèð ãàëõûá äóðàðêÿí. Âöúóäóì ëàúèâÿðä ðÿíý àëäû àðòûã, Ãûðìûçû ýöëëÿðèì ñàðàëäû àðòûã. Éîëëàðäà ãàëäû áó éöðöéÿí àòûì, Áàø äöøäö éàñòûüà, ñþíäö ùÿéàòûì. ×þâêàíëàð àòäûüûì éåë àéàãëû àò Éöç ÷þâêàí âóðñàí äà òÿðïÿíìÿç, ùåéùàò. Èòäè ìåéõàíàäà øÿíëèê à÷àðû, Òþâáÿëÿð ÷óëüàäû áó ðóçèýàðû. Äàüëàðà áóëóäëàð àü êàôóð ñà÷äû, Àú òîðïàã àüçûíû êàôóð÷öí à÷äû45. Ýàù êþíöë êþ÷ìÿéÿ òÿðïÿíèø åäèð, Ýàù áàøûì éóõóéà ïÿðÿñòèø åäèð. Ãóëàüûì åøèòìèð ýÿëèí ãÿìçÿñè, Ãÿäÿù áîø, êÿñèëäè ñàãèíèí ñÿñè. Ãóëàã åøèòìÿêäÿí, áàø êåôäÿí ãàëäû, Êþ÷ âàõòû éàõûíäûð, þìðöì àçàëäû. Áó çàìàí áèð áóúàã õîøäóð ñàðàéäàí, Îéóíúàã ÿëèíè óçàäàð äþâðàí46. Ýåúÿ øàì íÿ ãÿäÿð øÿí-øÿí ýöëöìñÿð, Ïÿðâàíÿ ñåéðè äÿ î ãÿäÿð ñöðÿð. Îòàã áîø ãàëûíúà èøûãëû øàìäàí Ãàëìàç ïÿðâàíÿäÿí äàùà áèð íèøàí. Óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê äþâðö ÷àòûíúà, Þçöìö ýþñòÿðäèì äöøýöí áèð ãîúà. Èíäè áó äÿðä èëÿ ýþñòÿðñÿì øÿíëèê, Ãîúàéà óéàðìû áó ýÿíúëèê, ìÿíëèê? Äöøìöøÿì áèð ÷öðöê ÷þï êèìè áàüäà, Ýåúÿëÿð øàì êèìè ïàðëàð áóúàãäà. Àòÿøëè áþúÿêëÿð ýåúÿëÿð ïàðëàð, Ãàðàíëûã ýåúÿäÿ íóðäàí äÿì âóðàð. 34

Þçöìäÿ ýþðñÿéäèì ãöââÿò âÿ äàéàã, Òàïàðäûì ñåâèìëè ñàêèò áèð áóúàã. Éåíèäÿí ðàùÿò áèð þìöð ñöðÿðäèì, Äöíéàíû øàäëûüà ýèðîâ âåðÿðäèì. Éåòèøäè áàøà áó ýÿíúëèê ýöíëÿðè, Ìÿøðèãäÿí àüàðäû äàùà äàí éåðè47. Äèíúÿëìÿê ôèêðèéëÿ íÿ òÿäáèð òþêöì, Àçàëñûí áèð ãÿäÿð çÿùìÿòèì, éöêöì? Áàøûíà òàú èëÿ êèì âóðñà áÿçÿê, ßìýÿéè àü äåéèë, ìöøê îëñóí ýÿðÿê48. Éåääè ýþé ïÿðýàðû åòìÿäÿí úþâëàí, Þìðöìöí õÿòòèíè ïàð÷àëàìàäàí Âóðñóí áàðìàãëàðûì ìèçðàáûìà äÿì, Þç âàðëûã ñÿñèìè ñàõëàéûì ìþùêÿì. Ùÿð èíúÿ ñþçÿ áèð ôöñóí áàüëàéûì, Ãîéäóüóì ÿñÿðÿ áèð ýöí àüëàéûì. Êå÷ÿðñÿ êþðïöäÿí áó Ýèëàí àòûì, Èíàíìà Ýèëàíà áèð äÿ ãàéûäûì49, Áó éåðäÿ ìÿí êèìè éàòàíëàð ÷îõäóð, Îíëàðû õàòèðÿ ñàëàí êè, éîõäóð. Òÿçÿ êÿêëèê, éàä åò ìÿíè öðÿêäÿí Ìÿçàðûì éàíûíäàí þòöá êå÷ÿðêÿí, Öñòöìäÿ ýþðÿðñÿí ýþéÿðìèø îòëàð, Áàøäàøûì ó÷óëìóø, ÷þêìöøäöð ìÿçàð. Ãÿáðèìèí òîçóíó ñîâóðìóø éåëëÿð, Äîñòëàðäàí àíàí éîõ ìÿíè áèð íÿôÿð. Ãÿáðèì øöøÿñèíÿ ÿë ãîéàí çàìàí Î ïàê ýþâùÿðèìè ùå÷ îëìàñà àí50. Óçàãäàí ñÿí ìÿíÿ ýþç éàøû òþêñÿí, Ìÿí ñÿíÿ ïàðëàã íóð ñà÷àðàì ýþéäÿí. Äóàäàí áèð äèëÿê èñòÿñÿí ÿýÿð, Ìÿí àìèí äåéÿðÿì, ãÿáóëÿ êå÷ÿð. Ñàëàì âåð, ùþðìÿòëÿ ìÿíäÿí ñàëàì àë, Ýÿë ãÿáðèì öñòöíÿ, åäèì èñòèãáàë. Ùÿð çàìàí äèðèéÿì ñÿíèí êèìè ìÿí, Ìÿí úàíà ýÿëÿðÿì ñÿí úàíà ýÿëñÿí. Áó éåðäÿ ñàíìà éàð-éîëäàøñûç ìÿíè, 35

Ìÿíè ýþðìÿñÿí äÿ, ýþðöðÿì ñÿíè. Áó þëÿíëÿð èëÿ, ýÿë, äàíûø áàðû, Óíóòìà, éàäà ñàë áó éàòàíëàðû. Ãÿáðèìÿ ýÿëÿðêÿí ãÿäÿùè äîëäóð, Íèçàìè éàòäûüû éåðÿ ãÿäÿù âóð. Åé óüóðëó Õûçûð, ñàíìà êè, ìÿíèì, Áó ìåéäÿí è÷èëÿí ìåéäèð ìÿãñÿäèì. Î ìåéäÿ þçöìö óíóäóì — äåäèì, Þçöìö óíóäóá ìÿúëèñ áÿçÿäèì. Ìåé äàëüûíëûãäàíäûð, ñÿáóù õóìàðäàí, Ìÿíÿ ïàê øÿðàáû âÿä åòìèø Éÿçäàí. Î áþéöê Òàíðûéà àéäûíäûð áó èø, Þìðöìäÿ äèëèìÿ øÿðàá äÿéìÿìèø. Áó äèëèì, äîäàüûì ýþðìöø èñÿ úàì, Îëñóí Íèçàìèéÿ ùÿð ùàëàë — ùÿðàì. ÞÇ ÍßÔÑÈÍß ÞÉÖÄ Âß ÍßÑÈÙßÒ Åé ñàãè, éóõóìó áàøûìäàí ó÷óð, Àøèãÿì, úàìû ñàô ìåé èëÿ äîëäóð. Áèð ìåé êè ñóéó ñàô, àõàí ýöìöøäöð, Îíó ùÿð äþðä ìÿçùÿá ùàëàë ýþðìöøäöð51. Åé êþíöë, áþéöêëöê àëìàäàí ÿëÿ, Áþéöêëÿð éåðèíäÿ îòóðìà ùÿëÿ. Äöíéàäà áþéöêëöê òàïìàã èñòÿñÿí, Àë ÿëÿ ãÿëÿìè, éàç áþéöêëÿðäÿí. Äèíäèðÿí îëìàñà äàíûøìà ùÿäÿð, Êÿñÿðè éàâàø âóð, ñûíìàñûí ýþâùÿð. Ñîðìàäàí êèì ñþçÿ áàøëàñà, áèøÿêê, Ñþçöíö êöëÿéÿ ñîâóðìóø, äåìÿê. Ýþçñöçÿ éàðàìàç ýþñòÿðìÿê ÷ûðàã, Ýþðìÿéÿí áèð ýþçÿ íÿ ïèëòÿ, íÿ éàü? Ñþéëÿìÿê î çàìàí âåðÿð ìÿíôÿÿò, Àëÿìÿ ñÿñ ñàëà, ãàçàíà øþùðÿò. 36

Ñþçöíÿ àëìàñàí ëàéèãëè úàâàá, Äÿéÿðëè ñþçëÿðè åëÿìÿ õàðàá. Áîø ñþç ñþéëÿìÿêäÿí ñàõëà þçöíö, Àüçûíà ãûôûë âóð, éàíäûð ñþçöíö. Ñÿí êè çþâã àëûðñàí éåìÿê, éàòìàãäàí, Íÿ äåéèì ñÿíÿ, åé ãóëàãñûç èíñàí. Áó ýþçÿë ñÿíÿòèì ìÿëóìóí äåéèë, Íÿ äÿ êè, ãàïûìäà âóðóëàí òÿáèë. ßí àüûð, ãèéìÿòëè ìÿòàùëàðûì âàð, Èñòÿéÿí îëìàñà, åòìÿì àøèêàð. Èíúèéÿ ñÿäÿôòÿê ýþç éóììóø àëàí, Áó êàñàä áàçàðà ÷ûõàðìû ñàòàí. Áåëÿ áèð äÿéÿðëè ýþâùÿðëÿ, äîñòëàð, Áèð ýþâùÿð ñåâÿíÿ åùòèéàúûì âàð. Ìöÿëëèìèì ìÿíÿ à÷àí ñèðëÿðè Èñòÿðÿì äàíûøûì, äèíëÿñèí áèðè. Îíäàêû àëìàçëà ãàçûì ìÿäÿíè, Úàíûíà áàüëàéûì úàí ýþâùÿðèíè. Áåëÿ àëâåð ýåíèø äöíéàäà ÷îõ âàð, Áèðè èíúè àëàð, î áèðè ñàòàð. Î ùàíñû êþíöëäöð, êÿäÿð àëìàñûí. Î ùàíñû êÿìÿíääèð, ãàðøûëàíìàñûí? Õÿçèíÿ öñòöíäÿ éàòìûøäûð èëàí, Ýþçÿò÷èëèê äåéèë ìÿãñÿäè, èíàí. Õóðìàíûí àüàúû îëìàçñà óúà, Óøàãëàð ÷îõ çèéàí âåðÿð àüàúà. Éîëó ýþçÿò÷èéëÿ îëàð ãîðóìàã, Îäñà êöë è÷èíäÿ ñàõëàíàð, àíúàã. Òèíÿòèì îëäóãúà éóìøàãäûð, áóíäàí Òàðëàìà ùÿð éàíäàí éåòèøÿð çèéàí. Ñÿðò òÿáèÿòèëÿ áàøãà àäàìëàð Þçöíö ÿéðèäÿí, îüðóäàí ñàõëàð. Óøàüû éîëóíäàí ãà÷ûðìàã ö÷öí, Öçö çÿíúè êèìè ãàðàëòìàã íå÷èí? Ùàíñû áèð ñÿôÿðÿ ýþðñÿì ùàçûðëûã, Õîø òÿáèÿòèìè àëàðàì àçûã. Áÿçÿììèø ðóùóí áó òÿáèÿòèìëÿ, 37

Ìÿí áåëÿ éàøàäûì, þëÿðÿì áåëÿ. Ùÿð êÿñè ìÿäùèëÿ åòäèì ñÿðÿôðàç, Èíäè äÿ þçöìäÿí ñþéëÿéèì áèð àç. Íÿ ãÿäÿð øàèð âàð, ñþç âàð, øåèð âàð, Äöíéàäà îíëàðäàí ìÿíÿì éàäèýàð. Ìÿíèìëÿ úàíëàíäû, ñþç òàïäû ãöââÿò, Éåíÿ äÿ ìÿíèìëÿ åäÿð ãèéàìÿò. Ìÿí ñþç ýöëøÿíèíèí ñÿð àüàúûéàì, Ñÿðâ àüàúû êèìè õèäìÿòäÿ âàðàì. Ùÿñóäóí ÿë÷àòìàç ôÿëÿéè ìÿíÿì, Áàø÷ûéàì ùàìûéà, àéàã þïÿíÿì. Êèì ìÿíÿ êèí åòñÿ, äöøìÿí îëàðàã Áÿðúèñòÿê îõóì âàð, àòìàðàì, àíúàã52. Çþùðÿòÿê ÷ÿêèéÿ ãîéàðàì äèðùÿì53, Áÿõøèøÿ íÿ ÷ÿêè, ñåëòÿê òþêÿðÿì. Äÿðäëèéÿ ýöëìÿðÿì øèìøÿê êèìè ìÿí, Úàíûìà îä äöøÿð þç øèìøÿéèìäÿí. Òèêàíà ýöë êèìè ñà÷àðàì ÿòèð, Ùÿð éàðà íåé êèìè ìÿíè èíëÿäèð. Öðÿéèì îäìóäóð, íÿäèð êè, éàíûð, Òèêàíû éåäèêúÿ ùåé àëîâëàíûð? Ìÿíÿì äÿðéà êèìè ùÿð åéáè éóéàí, Äåéèëÿì ýöçýöòÿê ýþñòÿðÿí íþãñàí. Åëÿ ìàë âåðÿðÿì èñòÿéÿí øÿõñÿ, Çÿùìÿòÿ äöøìÿéèì ýåðè âåðÿèðñÿ. Àðïàíû ýþñòÿðñÿì, áóüäà âåðÿðÿì, Àðïàíû áóüäàòÿê ñàòàí äåéèëÿì. Ýöíÿøÿì, þí, àðõàì áèðäèð, ôÿðãè éîõ, Àçäûð àëäàòìàüûì, èøûüûìñà ÷îõ. Êèìñÿíèí äàëûíúà äåìÿðÿì éàìàí, Óòàíûì öç-öçÿ ýÿëäèéèì çàìàí. Éàìàíëàð ñþçöíö àëìàðàì äèëÿ, Ïåøèìàí åäÿðÿê ìöêàôàò èëÿ. Äöøìÿíÿ êèíëè ñþç äåìÿðÿì, èíàí, Î ñþçëÿ þçöìÿ îëàðàì äöøìàí. Ïèñäÿí éàõøûëûãëà ãîðóíìàã ìöìêöí, Äöíéàäà éàõøûëûã ùÿð øåéÿ öñòöí. 38

Éàõøûëûüûì ö÷öí ùÿð áèð äèéàðäàí Ñàëàìäûð, ùåé ýÿëèð íàìèäàðëàðäàí, Éàõøûëûãëà àòñàì ìÿí áó äÿçýàùû, Îëàðàì éàõøûëàð çèéàðÿòýàùû. Áèð äèðùÿì âåðÿíÿ èíúè àòàðàì, Äèêáàøëûã åäÿíÿ ãöðóð ñàòàðàì. Áóúàüà ýèðìÿäèì ùöíÿðñèçëèêäÿí, Äöíéà éåëäèð, íàðûíú ãîðõàð êöëÿêäÿí. Äöíéà øàùëàðûíäàí, áàõ, ùàíñû áèðè Òàïìûøäûð ìÿí êèìè èíúÿ øàèðè? Áàü÷àäà, ñþéëÿéèí, ùàíñû ãûçûëýöë Ýþðìöøäöð ìÿí êèìè õîø ñÿñëè áöëáöë? Ìÿíÿì ùÿð áèëèêäÿ äÿôòÿð áÿçÿéÿí, Ùÿð èíúÿ íöãòÿäÿ ãÿëÿì èøëÿäÿí. Áèëèêäÿí äöíéàäà íóð àëàðàì ìÿí, Ìÿíÿì ùÿð áèëèêäÿ áàøëûúà áèð ôÿíí. Èñòÿñÿì, ùÿð êÿñè ìÿí ýöëäöðÿðÿì, Áÿçÿí äÿ ýþçëÿðäÿí ýöëàá ÷ÿêÿðÿì. Ùÿð êèìè áóëóäòÿê àüëàòñàì, éÿãèí, Ýöíÿø òÿê ýöëäöððÿì, ãîéìàðàì ãÿìýèí. Øåèð äþâëÿòèíäÿí ÿëäÿ âàð êÿñÿð, Î, áÿçÿí àüëàäàð, áÿçÿí ýöëäöðÿð. Èñòÿñÿì, ìöìêöíäöð áó çþùäö àòìàã, Ùÿð áèð éûüûíúàãäà ìÿúëèñ ïàðëàòìàã. Íåéëÿéèì, àüàúûì áèòìèøäèð éàíäàí, Òÿðïÿòñÿì êþêöíÿ éåòèøÿð çèéàí. Ùÿð ÷èëëÿ ãûðõ ýöíäöð, õÿëâÿòè ìèíäèð, Áó éåðäÿí ìÿúëèñÿ ýèðìÿê ÷ÿòèíäèð54. Äàøãûí ñåë ýÿëèðêÿí àüûëëû êÿñëÿð, Ðåéäÿí Áóõàðàéà åéëÿìÿç ñÿôÿð. Áó êÿñêèí êöëÿêäÿí áóäóð ìÿñëÿùÿò, Ýöë êèìè ïÿðäÿäÿ åéëÿéÿ õÿëâÿò, Àç áÿëÿä÷èëèê åò õàëãà, äóð êÿíàð, Ùóìàé àç ýþðöíñÿ ùóìàéóí îëàð. Éàòìàãäàí, ÷àïìàãäàí áàøûì äþíÿðêÿí Áàøãà áèð ÷àðÿì éîõ, ýÿðÿêäèð êè, ìÿí Ùÿð ñþçäÿí éàðàäûì èíúÿ áèð ÷è÷ÿê, 39

Î ýöëÿ àüëàéûì äÿðäëè áöëáöëòÿê. Ýþðñÿéäèì þçöìäÿí ýþçÿë áèð ýöëøÿí, Àë, ñàðû ýöëöíö äÿðìÿçäèììè ìÿí? Ùàçûðàì áóäóìäàí êàáàá éåìÿéÿ, Ýöíÿøòÿê ýåòìÿéèì äèëÿí÷èëèéÿ55. Ñèìóðüòÿê ÷ÿêèëèì õÿëâÿò áóúàüà. Øåèðèìäÿí íÿøÿëÿð âåðèì ãóëàüà. Ìÿíäÿí áó äöíéàíû àëäû ãÿì, êÿäÿð, Ìÿíèì÷öí ðàùÿòäèð õÿëâÿò ýóøÿëÿð. Ýþé êèìè ãàïûìà ãûôûë âóðàðàã Îëäóì õàëãäàí óçàã, äöíéàäàí óçàã. Áèëìèðÿì íÿ ñàéàã êå÷èð áó úàùàí, Äöíéàäà íÿ âàðäûð éàõøû-éàìàíäàí? Ìÿí þëö îëñàì äà, ÿí ìÿðä áèð êÿñÿì, Êàðâàíäà ýåäÿðÿì, êàðâàíñûç øÿõñÿì56. Ìèí êþíöë äÿðäèëÿ íÿôÿñ àëûðàì, Éàòìàéûì äåéÿ ùåé çÿíýè ÷àëûðàì. Åëÿ äîñò âàðìûäûð, ãûçüûí öðÿêëÿ, ßçèç òóòñóí ìÿíè úàíûíäàí áåëÿ? Âÿôàñûç êÿñëÿðäÿí ÷ÿêÿðÿê àéàã Þç êèìñÿì þçöìö ýþðäöì ìÿí, àíúàã. Àøèãëÿð éàíûíäà îëñà äà éàìàí, Þçöìö ñåâìÿéèì éàõøûäûð îíäàí. Ðóçè ýÿëìÿéèðñÿ éàäëàð åøãèíäÿí, Ðóçèíè î áþéöê Òàíðûäûð âåðÿí. Äàùà åùòèéàúûì ãàëìàñûí õàëãà, Ìÿíè èíúèòìÿñèí ãàïû÷û, äàðüà. Åëÿ áèð èõòèéàð îëñàéäû ìÿíäÿ, Ãîéìàçäûì áÿíäÿéÿ ìþùòàú áèð áÿíäÿ. Òèëñèìëè òîðïàãäà ãàíäàí ãîðõàðàã Úûçûãäàí ãûðàüà ãîéìàðàì àéàã. Åëÿ áèð òèëñèìäÿ éàøàðìû èíñàí, Îëñóí ãàíëû úûçûã îíà áèð çèíäàí? Õàëã èëÿ ñþùáÿòè, öëôÿòè àòäûì, Äöíéàäà äèíúëèêëÿ äþâëÿò éàðàòäûì. Íÿôñèí íîõòàñûíû áÿðê òóòäóì ãûðõ ýöí, Ãûðõ ýöíöí è÷èíäÿ ùàçûð îëóð ýþí57. 40

×öíêè äþðä áàëûøäà ýþðìÿäèì ñÿáàò, Äþðä äèâàð è÷èíäÿ êå÷èðäèì ùÿéàò58. Ùÿð àðïà êè, àòäûì áó äÿéèðìàíà, Áèð èíúè éàðàòäûì ýþâùÿð àëàíà. Åøã îëñóí, ñþç äöçÿí áþéöê øàèðëÿð Êè÷èê áèð àðïàäàí éàðàäûð ýþâùÿð. Ñàðàëìûø ÷þùðÿìäÿ ãóðóéàí éàøäàí ×ÿêäèì äèâàðûìà ïàë÷ûãëû ñàìàí. Âöúóäóì áóðàäà àðïàéëà éàøàð, Öðÿéèì îðàäà õÿçèíÿ ñà÷àð. Äöíéàäà áîøóíà êå÷ìÿäè þìðöì, Éåìÿêäÿí, è÷ìÿêäÿí áàøãà èø ýþðäöì. Ùÿð ýåúÿ áèëèéÿ ãàïû à÷ìàäàí Áàøûìû éàñäûüà ãîéìàäûì áèð àí. Ãÿëáèì ãàäûí äåéèë, ÷àõìàãäûð, ÷àõìàã, Ìÿðéÿìòÿê áîéëóäóð, áàêèðäèð, àíúàã, Êèøèéÿ ýåòìÿéÿ íÿ åùòèéàú âàð, Îíóí þç äàøûíäàí þç îäó ÷ûõàð59. Áó áàêèð ñþçëÿðè äöøöíúÿ èëÿ Îëäóãúà ÷ÿòèíäèð ýÿòèðìÿê ÿëÿ. Áàêèð ñþç òàïûíúà éîíòóëóð öðÿê. Ùÿð êÿñèí èøèìè èíúÿ ñþç äåìÿê? ×îõëàðû ñàõñûíû èíúèòÿê äÿëÿð, Ùàìàìäà þçöíÿ ñÿñè õîø ýÿëÿð. Ñÿí ëàêèí áèð ýåíèø ñÿùðàíû äöøöí Êè, ñÿñäÿí éûðòûëûð áîüàç áöñáöòöí. Øàùëàð ñèêêÿñèíÿ ãûçûë âóðóðêÿí, Åëÿ âóð, ãûðûëñà ãûðûëìàéàñàí. Éÿùóäè ìèñëÿðè ãÿëï ãûçûë åòäè, Áó èøäÿí äöêàíû ãàðÿòÿ ýåòäè. Ùÿð ìåéâÿ éåéèëìÿç ÿíúèð àäûíà, Çöáåéäÿ äåéèëìÿç ùÿð äóë ãàäûíà. Èêè ùèíäëè ýþðñÿ Ùèíä þëêÿñèíäÿí, Áèðè äàðüà îëàð, áèðè éîëêÿñÿí. Ìÿí òÿìèçëÿäèì áó ýöìöø ñóéóíó, Àéûðäûì òîðïàüûí òîçóíäàí îíó. Õóðìàòÿê äÿéìÿçñÿ, îíó áèë, éÿãèí, À÷ìàðàì öçöíö ñþç ýÿëèíèíèí. 41

Äÿéìÿìèø áèð ìåéâÿ ýþðäöéöí çàìàí Àüàúû òÿðïÿòñÿí, äåéÿðëÿð, êàëñàí. Êàë ÿíúèð ÿçìÿêëÿ ÿëäÿ éóìøàëûð, Éåäèêäÿ áîüàçû äÿðùàë ãàí àëûð. Áóäàãäà âàõòûíäà ýöëÿðñÿ ÷è÷ÿê, Àüàúûí ìåéâÿñè áîë îëóð, áèøÿêê. ×ûíãûëëûã, êîë-êîñëóã îëóðñà òîðïàã, Éàðàìàç îíäà øÿí áèð áèíà ãóðìàã. Âöãàðëà âóðàðàì áàøà áó èøè, Âöãàðñûç áèð èøè ýþðÿðìè êèøè? Òàõûëäàí áèð ôàéäà ýÿëèðñÿ ÿëÿ, ßêèí÷è ÿêèíÿ áàøëàð ùÿâÿñëÿ. Òàõûëûí àçàëñà ãÿäðè, ãèéìÿòè, ßêèí÷è áóðàõàð èøè, çÿùìÿòè. Äàñòàíû ñåâÿíëÿð, øåèðè äóéàíëàð Íÿüìÿëÿð äèíëÿìèð, áèð ÷îõ çàìàí âàð. Éàçìàëû åëÿ áèð óüóðëó äàñòàí, Îíäàí áèð èíúÿëèê äóéñóí îõóéàí. Áèëäèì áó íàõûøû áÿéÿíÿð äîñòëàð, Âåðäèì áó äàñòàíû éàçìàüà ãÿðàð. Äîüðóëàð éàíûíäà âàðìûäûð áóíäàí, Äàùà õîø ñèìàëû, ñåâèìëè äàñòàí? Áàøãà äàñòàíëàðû àðàñàí áèð àç, Ìèëëÿòëÿð éàíûíäà äîüðó ñàéûëìàç. Êÿñêèí ãÿëÿìëÿðëÿ úèääè éàçûëàí Áó äàñòàíäà éîõäóð àçàúûã éàëàí. Êÿñêèí ãÿëÿìëÿðèí ýöúöéëÿ áó ýöí Áàøãà äàñòàíëàðà îëìóøäóð öñòöí. Øàùàíÿ øÿðàáëà äîëìóø áàäÿñè, Àäëàíìûø “Øàùëàðûí Øÿðÿôíàìÿñè”. Êþùíÿ ñþç óñòàñû, î òóñëó øàèð Ñþç ýÿëèíëÿðèíè áÿçÿäè áèð-áèð. Äöçäö äàñòàíëàðà ÷îõ èíúè, ýþâùÿð, Éåíÿ äÿ ãàëäû ÷îõ áàêèðÿ ñþçëÿð. Éàçñàéäû òàðèõäÿ áöòöí îëàíû, ×îõ óçóí ñöðÿðäè îíóí äàñòàíû. Ñåâìÿäèêëÿðèíÿ åòìÿäè ùþðìÿò, 42

Áÿéÿíäèêëÿðèíÿ ýþñòÿðäè ðÿüáÿò. Äîñòëàðà î ïàéäàí àéûðäû áèð àç, Ùàëâàíû òÿêëèêäÿ éåìÿê éàðàìàç. Íèçàìè áó ñàïà äöçÿðêÿí ýþâùÿð, Ãÿëÿìäÿí ñèëèíäè ãÿëÿì ýþðÿíëÿð60. Ùàíñû áèð èíúèíè êå÷èðäè ÿëÿ, Îíëàðû ÷ÿêäè þç ñþç ÷ÿêèñèéëÿ. Óüóðëà óúàëòäû “Øÿðÿôíàìÿ”íè, Êþùíÿíè áóíóíëà åéëÿäè éåíè. ÕÛÇÐÛÍ ÍÈÇÀÌÈÉß ÒßËÈÌÈ Åé ñàãè, àìàíäûð, âåð ýöëýöí øÿðàá, Åéëÿ ìÿí ñÿðõîøó î ìåéëÿ õÿðàá! Î õÿðàáÿëèêäÿ ãîïàðûì ôÿüàí, Õÿðàáàò ÿùëèíè ñÿñëÿéèì áóðäàí. Úèñìàíè ãóëàãëà äóéà áèëìÿéÿí Áèð ñèððè ìÿíÿ Õûçð þéðÿòäè äöíÿí. Åé òÿäáèðëÿðèìÿ õàñ áÿíäÿ îëàí, Ñþç ãÿäÿùëÿðèìäÿí äàäûìëûã àëàí. Ñöñÿíòÿê áÿíäÿëèê èøèíè àòàí, Äèðèëèê ñóéóíäàí ðöòóáÿò òóòàí. Åøèòäèì øàùëàðû íÿçìÿ ÷ÿêÿðÿê Ñþçëÿð éàðàäûðñàí àõûúû ñóòÿê. Äÿéÿðñèç ñþçëÿðäÿí óçàã îë áèð àç, ßéðè ïÿðäÿëÿðäÿ ÷àëüû ÷àëûíìàç. ßí èíúÿ ñþçëÿð òàï, îëàñàí äèëáÿð, Ýþðöíúÿ áÿéÿíñèí ñþç áÿéÿíÿíëÿð. Øöáùÿñèç, õîøäóð ùÿð ñûíàãëû øÿõñÿ; ßí ÷èðêèí áèð öçö ýþðìÿêäÿí èñÿ ßæäÿùàëàð ùöúóì åòñèíëÿð îíà, Éà ìöäùèø áèð íÿùÿíý ÷ÿêñèí êàìûíà. Êå÷ìèøëÿð äåéÿíè åëÿìÿ òÿêðàð, Èíúèéÿ, áàõ, èêè äÿëèê à÷ìàçëàð. Àíúàã ñþçö ñþçÿ áàüëàìàã ö÷öí 43

Áÿçÿí, íÿ åéáè âàð, òÿêðàð äà ìöìêöí. ßí éåíè óñòàñàí ñÿí áó ñÿíÿòäÿ, Êþùíÿëÿð èçèíäÿ ýåòìÿ, ÿëáÿòòÿ. Ñÿíäÿ êè áàêèð ñþç õÿçèíÿñè âàð, Äóë ñþçÿ ÿë àòìàã íÿéèíÿ éàðàð? Äàðûëìà: “Áó îâó âóðìàäûì” — äåéÿ, Âàõòûíäà îíà äà òÿê ñÿíñÿí éèéÿ. Àñàí éàðàäûëìàç äàøäà úÿâàùèð, Îíó äàøäàí àëìàã àñàí äåéèëäèð. Ùÿð øåé ïàð÷à-ïàð÷à îëóíúà áåëÿ, Áÿðê éåðäÿí ÷ûõàð ÷îõ ÷ÿòèíëèê èëÿ. Úÿâàùèð àñóäÿ òàïûëìàç, áèøÿêê, Ùÿð ýöìöø áóòàäà ñàôëàíñûí ýÿðÿê. Ãóðóäà, äÿíèçäÿ êèì ÷ÿêñÿ çÿùìÿò, Áàëûãäàí äöðð àëàð, þêöçäÿí ñÿðâÿò61. Ýöìöø êöï, éà ãûçûë áèð òåøò èñòÿñÿí, Èðàã òîðïàüûíäàí óçàã ýåòìÿ ñÿí62. Ðåéäÿí Úÿíä, Äåùèñòàí, Õàðÿçìÿ ãÿäÿð Éîõäóð ñåë èçèíäÿí áàøãà áèð ÿñÿð. Áóõàðàëû, ýèëÿê, êöðä âÿ õÿçÿðëè? Áèð ïàð÷à ÷þðÿéè òóòìóø äþðäÿëëè. Áàøãà îò ýþéÿðìÿç Ìàçàíäàðàíäà, Òèêàíëû ãàíãàëëàð ýþéÿðèð îíäà. Òÿê èêè øåé ÷ûõàð Ìàçàíäàðàíäàí: Áèðè äèâ, î áèðè äèâãûëûã èíñàí. Éàøàñûí ãÿëá à÷àí ñåâèìëè Èðàã, Îíäàí øåèðèí ñÿñè óúàëìûø, àíúàã. ßòèðëè ÷è÷ÿêëÿð àòûíúà ùèúàá, Î ýöëäÿí Èðàãäà ÷ÿêèëèð ýöëàá. Åé ñÿíÿò ãàñèäè, ìÿñëÿùÿò áóäóð, Äöíéàíû éåë êèìè äîëàøìà, îòóð. Úàâàùèð éîíìàüà àë êÿñêèí êÿñÿð, Ñþç ýÿëèíëÿðèíÿ ñà÷ íîüóë, øÿêÿð. Ýþâùÿð ãàç Èñêÿíäÿð ìÿäÿíëÿðèíäÿí, Ýþâùÿðè Èñêÿíäÿð àëàúàã ñÿíäÿí. Ýþâùÿðÿ ìöøòÿðè ÷ûõàð úàùàíäàð, Äöíéàäà òåçëèêëÿ äèëÿéèí ïàðëàð. 44

Ãàïûíà ãèéìÿòëÿ ýÿëñÿ ìöøòÿðè, Áóðàõìà, ñàò îíà, ãàéòàðìà ýåðè. Äÿíèçëÿð ñîëòàíû àëñà áèð ýþâùÿð, Ùÿð äàøà áèð ýÿìè úàâàùèð âåðÿð. Õÿçèíÿ ýèçëÿòìÿ áåëÿ äÿíèçäÿí, Îíäàí äöðð àëàðàã úÿâàùèð âåð ñÿí. Îë äîüðó ìèéàí÷û, äöçÿëñèí ùÿð èø, Îðòàäà íÿ êàáàá éàíñûí, íÿ äÿ øèø”. Õûçðûí ñþçëÿðèíè åøèòäèêúÿ ìÿí, Áåéíèìäÿ áèð õÿéàë äîüäó éåíèäÿí. Ãÿëáèìäÿ éåð òóòäó, ãÿáóëäóð — äåéÿ, Öðÿêäÿí äîüàí ñþç éàòàð öðÿéÿ. Ìÿíÿ áó ñàô þéöä ÿñÿð åäèíúÿ, Èíúèéÿ äèë à÷äûì èíúÿäÿí èíúÿ. Éàðàòìàã ôèêðèéëÿ éåíè “Øàùíàìÿ”, À÷äûì ùÿð øèâÿäÿí áþéöê ùÿíýàìÿ. Î ùåéðÿò âåðèúè ÿôñàíÿëÿðäÿí Øàùëàðûí àäûíà ãèòÿ ÷ÿêèðêÿí Çåùíèìäÿ ùÿð ýöçýö ïàðëàòäûìñà ìÿí Èñêÿíäÿð õÿéàëû êå÷äè þíöìäÿí. Áîø áàõìà ñÿí áóíà, óúà øÿùðèéàð Ùÿì ãûëûíú âóðàíäûð, ùÿì äÿ òàúèäàð. Õàëã îíà òàõò-òàú ñàùèáè äåéèð, Þëêÿëÿð ôÿòù åäÿí áþéöê úàùàíýèð. Âÿçèðè ùÿêèì áèð øÿõñ îëäóüóíäàí, Îíà äà ùèêìÿòäÿí éàçûëäû ôÿðìàí. Áàõàíëàð ýþðöíúÿ îíó äèíïÿðâÿð, Îíà äà ïåéüÿìáÿð àäû âåðäèëÿð. Áèëÿíëÿð ÿêäèéè ö÷ òîõóìäàí ìÿí, Áèð àüàú ÿêÿðÿì ùÿì óúà, ùÿì øÿí63. Þíúÿ ñþç à÷àðàì ïàäøàùëûüûíäàí, Úàùàíýèðëèéèíè åäÿðÿì åëàí. Ùèêìÿòëÿ áÿçÿêëè ñþç éàçàðàì ìÿí, Êþùíÿ òàðèõëÿðè òàçàëàðàì ìÿí. Äþéÿðÿì ãàïûíû ïåéüÿìáÿðëèéÿ, Òàíðû äà áÿéÿíìèø “ïåéüÿìáÿð” — äåéÿ. Ö÷ ãàïû òèêäèì, ö÷ õÿçèíÿ äåìÿê, 45

×ÿêäèì ùÿð ãàïûäà àéðûúà ÿìÿê64. Ö÷ ãàïû, éà áó ö÷ èíúèéëÿ éåíÿ Òþêÿðÿì äóíéàéà àüûð õÿçèíÿ. Âóðàðàì åëÿ ðÿíý, åëÿ áèð çèâÿð, Áöòóí þëêÿëÿðäÿí èøûüû ýÿëÿð. Äÿôòÿðëÿð òîïëàäûì èíúèäÿí ïàðëàã, Ùàéûôäûð öñòöíÿ ÷þêñöí òîç-òîðïàã. Áèð äþâëÿò ñàðàéû ýþñòÿðèí, áàðû, Âóðóì äèâàðûíà áó íàõûøëàðû. Áó íàõûøëàðûìëà äóðäóãúà äþâðàí, Ãóðòàðûí îíó áó äöíéà òîçóíäàí. Øåèðèìëÿ éàðàäûì åëÿ áèð äàñòàí, ßáÿäè ùÿéàòà éàðàòñûí èìêàí. Àäûíû íàìÿìëÿ åäÿðÿì óúà, Àäûéëà éàøàéûì äöíéà äóðóíúà. Áó òàõòäàí ñàçëàéûì åëÿ îòóðàã, Îíóí÷óí îëñóí áèð ÿáÿäè îòàã. Àäûíà áàüëàéûì åëÿ íàõûøëàð, Äþâðàí äþâð åòäèêúÿ ãàëñûí áÿðãÿðàð. Çåùíèíäÿí ñèëìÿñèí îíó áó ôÿëÿê, Éóìàñûí, ïîçìàñûí éàüûø âÿ êöëÿê. Áó øÿðòëÿ äöíéàäà òóòóíúà àðàì, Áàøûíû Ýöíÿøÿ, Àéà óúàëòñàì, Ìÿíÿ äÿ ãóðóëñóí åëÿ áèð äÿñýàù, Áàøûì þë÷öñöíäÿ âåðèëñèí êöëàù. Èøûüû Ýöíÿøäÿí ìöìêöíäöð àëìàã, Áó èøäÿí êþëýÿíèí éîëó ÷îõ óçàã. Ãàðüàéà ýþéÿð÷èí îëàðìû øèêàð? Áó îâó ïàäøàùûí àë ãóøó îâëàð. Íèçàìè èøèäèð èíúÿ ñþç äöçìÿê, Èíúèëÿð éàðàòìàã îíà éàðàð òÿê. Âóðàð áó íàìÿéÿ åëÿ íàõûøëàð, Áó íàõûø ùÿð ãÿëáÿ èøûã áàüûøëàð. Äîñòëàðûí ãÿëáèíÿ íóð äàìàð îíäàí, Äöøìÿíèí ýþçöíäÿí ãà÷ñûí ùÿð çàìàí. Áöëáöëòÿê þòñÿ äÿ äöøìÿíèí ñÿñè, Ãÿëáèìè äÿëÿí áèð îõäóð òÿíÿñè. 46

Ìÿí áó äàñòàíûìà âóðàðêÿí áÿçÿê Þç óëó Òàíðûìäàí èñòÿäèì êþìÿê. Âåðñèí äàñòàíûìà ÿçèçëèê, øþùðÿò, ßçèç òóòàíëàðà ýþñòÿðèì øÿôãÿò. À÷ñûí áó íàìÿìÿ åëÿ ãîë-ãàíàä, Î ôàëäàí äîüñóí ÿí óüóðëó ùÿéàò. Öðÿêäÿí ñåâèíñèí ùÿð áèð îõóéàí, Çþâã àëñûí ôèêðèìè äÿðèíäÿí äóéàí. Ùÿð ãÿëáè ãûðûüà éåíè úàí îëñóí, Ùÿð àüûð äÿðäëèéÿ ÿëòóòàí îëñóí. Ùÿð õÿñòÿ öðÿéÿ ýþñòÿðñèí øÿôãÿò, Ùÿð áàüëû ãàïûíû à÷ñûí áó ñÿíÿò. Îõóìàã èñòÿðñÿ àúèç áèð íÿôÿð, Ùàãã îëñóí îíà áó äèëÿêäÿ ðÿùáÿð. ßëèíÿ àëñà ùÿð öìèäñèç êèìñÿ, Ùÿð äèëÿê, ùÿð öìèä ýöëñöí î øÿõñÿ. Ùÿð äèëÿê èñòÿäèì, âåðäè, ÷îõ øöêöð, Þç óúà Òàíðûìà åòäèì òÿøÿêêöð. Áó íàìÿ ìöáàðÿê îëàúàã, áèøÿêê, Øàùûí ìÿúëèñèíäÿ îëñà ìöáàðÿê65. ÍÖÑÐßÒßÄÄÈÍ ßÁÓ ÁßÊÐ ÏÀÄØÀÙÛÍ ÒßÐÈÔÈ Éàãóòà áÿíçÿéÿí ñóéó, ñàãè, äóð, Áó éàãóò éàüäûðàí ãÿäÿùÿ äîëäóð. Áó ñàõñû úàìà ìåé ùÿéàò àõûäûð, Îíóí ðåéùàíûíûí þç òîðïàüûäûð66. Åé óúà Ýöíÿø, äóð, áàéðàüûíû à÷, Åé õóðàìàí áóëóä, ìèøêèí ÿòèð ñà÷. Ýóðëà, åé èëäûðûì, øàùûí òÿáëèòÿê, Äàí äîäàüû êèìè ýöë, ýöë, åé øèìøÿê. Ñÿí äÿ ñàô ãÿòðÿíè éàüäûð, åé áóëóä, Åé ñÿäÿô, ãÿòðÿíè ãóúàüûíäà òóò. Åé èíúè, öçÿ ÷ûõ ñþç äÿíèçèíäÿí, 47

Ñóëòàíûí òàúûíäà ýåò, åéëÿ ìÿñêÿí67. Øàù êè éöêñÿëìÿíè åéëÿéèð àðçó, Ñÿíÿ øàíëû òàúäûð éîëóíóí òîçó. Èñêÿíäÿð ãóðäóüó äþâëÿò, ÿçÿìÿò, Îíà âåðèëìèøäèð èíäè î øþâêÿò. Éåðëÿðÿ, ýþéëÿðÿ îäóð úàí âåðÿí, Áþéöê úàùàíýèðäèð, äöøìÿí äåâèðÿí. Ìÿüðèáäÿ ìÿðäëèêäÿ ùþêìö ðÿâàíäûð, Ìÿøðèãäÿ ùöíÿðëÿ î, Ãÿäÿðõàíäûð. Úàùàí ïÿùëÿâàíäûð, Íöñðÿòÿääèíäèð, Ùþêìö äöøìÿíëÿðÿ ãûëûíú òÿêèíäèð. Äöøìÿí ñîí äöøöíÿí, öðÿéèíäÿ êèí, Èñòèãáàë ýþðÿíäèð, ëÿãÿáè Áèøêèí68. Ãûëûíú ñàùèáèäèð, òàú âåðÿí øàùäûð, Ö÷ íþâáÿò âóðàíäûð, áåøÿ ïÿíàùäûð69. Àòûíû Ðöñòÿìëÿð öñòöíÿ ñöðÿð, Ùÿì òàõòû áÿçÿéÿð, ùÿì äÿ òàú âåðÿð. Àäÿòäèð, äöíéàíûí óëó øàùëàðû, Õÿçíÿéÿ äÿìèðäÿí âóðàð à÷àðû. Áóíóí òÿê ãûëûíúäàí õÿçèíÿñè âàð, Äÿìèðäèð õÿçíÿñè, ãûçûëäûð à÷àð. Ôÿðàòòÿê ñÿìèìè áèð äîñòëóüó âàð, Íèë êèìè äöøìÿíè ýèçëèíäÿ áîüàð70. Ýöíÿøÿ ñàëñà î þç êþëýÿñèíè, Ñóéóéëà ñþíäöðÿð îä ÷åøìÿñèíè. Áèð íÿçÿð ñàëñà î éåíè ùèëàëÿ, Áÿäèðëÿíèá î äà éåòÿð êÿìàëÿ. Îíóí áÿõøèøèíè ñàéàí áèð íÿôÿð Íÿ ãÿäÿð þìðö âàð îíà øöêð åäÿð. Îíà øöêð åòìÿêëÿ íåìÿòè àðòàð, Áåëÿ íåìÿò âåðÿí, ñþéëÿ, ùàðäà âàð? Ôÿëÿêòÿê ùÿð êÿñëÿ ýèðñÿ ìåéäàíà, Àòàð ãàëõàíûíû òîðïàãòÿê ñóéà71. Äþéöøäÿ áóëóääóð, åëÿ êè, êöêðÿð, Äàüëàðûí áàøûíû ãûëûíúëà ñþêÿð. Ìåéäàíäà à÷äûüû ùöíÿðëÿð êè, âàð, Íÿ Ðöñòÿì ýþñòÿðìèø, íÿ Èñôÿíäèéàð. 48

Áÿõòèéàð áèð ùÿéàò áàøëàäû éåðäÿ, Áó Ýöíÿø àíàäàí äîüàí ñÿùÿðäÿ. Àëòûíäà àü àòû êå÷ñÿ ùÿð éåðäÿí, Àéàüû äÿéäèéè éåð îëóð ýöëøÿí. Ùàíñû áèð ãÿëÿäÿ ïàðëàòìûø éöéÿí, Äöéöìö à÷ìûøäûð ïÿðýàð õÿòòèíäÿí. Ùÿð øÿùðÿ ùöíÿðëÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìûø, Ãàðóí ñÿðâÿòèíè ÿëèíÿ àëìûø72. Áàéðàüû ãÿëÿéÿ ñàíúäûüû çàìàí, Áÿéèíèí áàøûíû àñìûø ãàëàäàí. Ùàìûäà èíñàíëûã áèð òÿáèÿòäèð, Áó áàøãà èíñàíäûð, áàøãà õèëãÿòäèð. Áèëäèéèì ÿí àäëû-ñàíëû êèìñÿëÿð Áó èíñàíëûüûíà òÿøÿêêöð åäÿð. Ýåíèø åùñàíû âàð, óúà øþâêÿòè, Àäëàíìûø äöíéàíûí âÿëèíåìÿòè, Äèðèëñÿ áèð þëö, ãàëõñà ìÿçàðäàí, Øÿùÿðè, áàçàðû òóòàð ùÿéÿúàí. Ìèí þëö äèðèëñÿ ÿäàëÿòèëÿ, Äöøìÿíèí öðÿéè äöçÿëìÿç ùÿëÿ. Èñàòÿê íÿ ãÿäÿð þëö äèðèëòäè, Áó ýþçÿë ÿõëàãëà õàëãû ãóë åòäè. Ýþâùÿð ìÿäÿíèòÿê äàüûëàí äöíéà Áó ýöíÿøëÿ òàïäû ùÿéàò âÿ çèéà. Éåð úÿùÿííÿì èäè — íÿ èø, íÿ òàðëà, Áèð úÿííÿò îëìóøäó áó ýÿíú áàùàðëà. Ùÿð éåíè íåìÿòäÿí äàüûäûð õàëãà, Íåìÿòè ÷àé êèìè àõûäûð õàëãà. Éàõøûëûã àðäûíúà ýåòñÿ ùÿð çàìàí, Éàõøûíûí àäûíû óíóòìàç úàùàí. Äåìèðÿì äÿíèçäèð óúà øþâêÿòèí, Áèð ìÿäÿí ãÿäÿð âàð àüûð ãèéìÿòèí. Øàùûí äà ñàðàéû ýöíÿø êèìèäèð, Ìÿøðèãäÿí ìÿüðèáÿ óçàòìûø êÿíäèð. Úÿííÿòè òóòìóøñà Òóáà àüàúû, Ùÿð áóäàã îëìóøñà áèð ãÿñðèí òàúû, Åùñàíû Øÿðã èëÿ Ãÿðáÿ êþê ñàëìûø, 49