Алексей Толстой-Бірінші Петр

А л е к с е й ПТолсгпой Р ом лн БІРІН Ш І КІТАП КАЗАК.ТЫҢ М^МЛЕКЕТТІК я ө р к е м . э р ь ъ и с т ъ 'д с п д с ы А л м а т ы -1950

ССРО Халық Комиссарлары Сооегінің 1941 жылғы марпың 15 дегі қаулысы бойынша АЛЕКСЕЙ НИКОЛАЕВИЧ ТОЛСТОЙҒА •1 Петр» романы ушін бірініиі дэрежелі СТАЛИНДІК СЫ ИЛЫ Қ берілген. Аударған: Қ. Ж А Б А С О В

БІРІНШІ ТАРАУ С а н ь к а пештен секіріп түсіп, ісініп турған есікті бөксесімен түйіп жіберді. О ған ере капыл-ғупыл Артамошка, Яшка, Гаврилкалар д а түсе қалды: бәрі- яің де су іш кісі келе койған екен, — көцірсіген үйден будактап шығып жаткан бу мен түтінге кабаттаса ка- раңғы сенеге карай жүгіріп а л а жөнелді. Кар ара- сынан терезеге көгілдір соуле түсіп тур еді. Күн суық. Су турған кеспек те, ағаш ш өм іш те муз-муз 65- латын. Б ал ал ар дірдек кағып тура а л м а д ы ,— бәрі де ж а- лақаяк, С аньканы д басында о рам алы , Гаврилка мен Артамошканың кіндіктерінен келетін келте көйлекте- рі ғана б ар еді. — Есікті ж ап, есаландар! — деп анасы үйде турып ақырып койды. Анасы пеш түбінде турған болатын. Бағанадағы май шам л а п жанып кеткенде ананы ң ожімді бетінв жарык тү сіп еді, жыртык, орам алы ны қ астынан керш- ген, жы лап-ж ы лап булаудай болған көздері, иконда- ғыдай тым коркынышты көрінді. Санька әлденеден сес- кенгендей, б а р күшімен есікті с а р т жауып калды. Сүйт- ті де, иістенген судан шөмішпен су алып урттады, кы- тырлатып м уз жеді, інілеріне д е ,су берді. ~ Тоңған жоксывдар ма? О нд а тысқа шығып ке- лейік, — әкем а т жегіп жатыр, көрейік... — деп касын- дағы б ал а л ар ға ол сыбыр ете койды. 3

Сыртта әкесі ат жегіп ж а т ы р .К ү н тунжырап к а р кылаулап тур, биік аула б асы нда карғалар о ты р , бірак бул ж ер д е ака сенедегідей оиш а суык омос. Б у лардын әкесі И ван Артемьич, - ан асы ОНЫ ОсьілаП деп атаушы еді, ал баска адамдар д а , б.кка ад.імдар алдьшда оньщ өзі де, өзін — И в а ш к а Бровкші дсугш еді, — биік калпағын ашулы кабағы на түсірс. к ш ен екен. Жирен сакалы бокыраудан бері таралмагап сы- якты. Ж өке белбеуін мыкындай келіп буыиган, сур шекпенінің койнынан биялайы көрініп тур, көцді к а р ­ ды баскан сайын шабатасы шыкыр-шыкыр етелі: тү- йіишектеліп, ш іріп қалған ат-абзелдері ретке кслмей, әуре боп ж үр. Соған ызаланып ол ө зі секілді мыртык аяк, кебеже карын, кара мәстегіне жекіріп: — Кутыр, шайтан, кутыр,— д е п кояды. Есік алдына түзге отырып ап, тоңғандарына д а ка- рамай бүржиіп, бір-біріне ты ғы ла түсіп, босағада бз- лалар тура берді. — Неғылар дейсін, пешке ш ы ғы п жылынармыз...— деуге олардын. е к кішісі Артамошканын, әреқ-ақ аузы үйлесті. Иван Артемьич атын жегіп ап, а ғаш кауғамен оны суара бастады. — «Жемге сірә д а жарытпайсын, тым болмаса мейірім канғанша су ішейін-дағы» дегендей кара мэстек карбиған карнын кампыйтып, суды ішіп болмады... Әкесі биялайын киді, ш анадағы сабан ара- сынан шыбырткысын колына алды . — Үйге барындар, ей-с-сендерді ме! — деп б алала- рына бір акыры п койды да, ш анасы на кырындап ку- лай кетгі. К ак пад ан шыға тайғанактай беріп, кар б ас кан биік ш ы рш а ағаштар түбімен дворян баласы В ол­ ков усадьбасы кайдасын деп булан.куйрыкка салыл а л а жөнелді. — Ой, күннін. суығын-ай, — д е д і Санька. Әбден тодған балалар кара көленке үйге карай жү- гірді, пешке шыкты, тістері-тістеріне тимсй, бәрі д е калш-калш етті. Турбасыз пештен ш ы ккан жылы, қүс ғак түтін ысталған үй төбесін о р ал ы п , анау осік үстін деп ысырма терезеден шығып ж аты р . Анасы қамып илей бастады. Канша дегенмен б ірж өн дәулеті бап і і ғой: аты, сыйыры, терт тауығы болаты н. Ивашка Б р0вЙ

кинді ж у р т белді шаруа дейтін. М ай шамның көмірге айналған басы табағынан суға түсіп, быжылдап жа- тыр. С анька сеқсең тонды інілерінё жауып, бір шетін езі де жамыдды. Тон астында балалар тағы да турлі кызык әқгімелерге кірісті; еске түспегір, ана түн болса сәкі астында тықыр-тыкыр жүгірстіндер туралы д а сөз козғалды... — Б а ған а , көзім шыксын, көрдім де келіп корык,- канымшы... Босагада — кыйкым, кыйкым үстінде — сыпырғыш... Пеш үстіндемін, көзім сонда, — ой, сактай гөр! Сыпырғыш астынан — саб ал ак жүнді, мысык муртты... — дей бергенде тон бүркенген балалар: — Ой-ой-ой, — деп бір-біріне тығыла түсті. . 2 Орман ішімен жаңа тускен сокпак жол. Мәңгілік 'карағайлар көкті жауып тур. Дауылдан кулаған ағаш- тар, калы ң буталар жүргізбейді, — жол ауыр. Осы жер бурнағы жы лы Москванык үкімет кызметіндегі дворя- ны Волковтың баласы, Василийге әкесінен енші алар- да кесіліп бсрілген жер сді. Поместный приказ Васи­ лийге осы арадан төрт жүз елу десятина жер, оған ко­ са үйішімен отыз жеті жан ш аруа берген еді. Василий осы жерге усадьба орнатты; оған көп шы- ғынданып, жерініц жартысын монастырьға залокке са- лып жіберді. Монахтар оған сомына 20 тыйыннан — үлкен өсіммен а к та беретін болды; ал, оның үстіне жер кесу шарты бойынша, өзініц жарамды аты, жана сауыты, шүріппелі мылтығы, кылышымен Василий пат- ша кызметінде болуы керек еді және өзіне нөкер ертіп, олардык ішінен үш мужикке өзі ат мінгізіп, кебенек кигізіп, колдарына кылыш, с а д а к устатуы кервк еді... Монастырьдан алған акдіасына ол осы кару-жаракты шақ-шук кана курап алды. Ал еиді өзі немен күнел- теді? Колындағы жалшыларын немен асырайды? Мо- нахтарға өсімді немен төлейді? П атш а казнасы жайыңа карап, жан ашу дегенді білмейді.-Жылма-жыл бір ж аң а буйрық, жаңа алым азык алымы, жол алымы, оброк, салғырт болады дя турады. Осыдан кейін езіне не қалар? Барлығын да 5

және помещиктсн келіп сурайды — оброк ендіруге н ге жалкаусын деп кіналайды. М у ж н к ты ц торісш сьшы- рып алмасаң, кесін аласын. К сш сгі Алексеи Михаило­ вич патша м ар к у м тусында соғыстан, бумттаи, аласа- пыран жағдайдан көз ашпаіі, м ем л екет мыктап күй- зелген еді. Әлгі бір, Стенька Р а зи н деитш каракшы аптурған ат мініп, жер танығаниаи ксйііі-ак шаруа.іар кудайьш танымай кетті. Қурттай ко л ы и бата басгаса — каскырша арс е те калатын болды. Ауырмалык түесе Донға карай к а ш а жөнелетінді ш ы гар ды . Ол жпкган оиы буйрыкпен д е, зорлыкпен д е ку ы п келе алмаіісыи. Ат булкілдеп, булақкуйрыкка са л ы п кследі, үсті- басын кырау басы п кетті. Д оғаға с о к к а н бутактардлн кар борап кояды. Ағашка ж аб ы ск ан мамық куйрық актиіндер көзі д е жолауш ы да,— о р м а н оган лык толы. Ивам Артемьич шанасында ж антайы п жатып, калың ■ойға шомыды — м уж ик сорлыға — е нд ігі калғаны ж ал - ғыз-ақ: ойлану ғой... «Ал, жарайды... Ананы бер, м ы н аны бер... Оған то­ ле, буған төл*... Түпсіз туңғуйык б ір ж алм ауы з — осы мемлекет! — оны тойыидыра ал ар сы н ба? Ж умыетзн каижанымыз ж ок, шыдап та келеміз. А л, Москва бояр- ларына карасаң, о лар енді алты идаған күймемен жү- ретін болды. О ған, — ол былшыйған албастыға күйме түзеуге де бірдеңе бересің. Ал, ж ар ай л ы ... Зорла, ал керсгінді, бірак осы корламашы... Ж ігіттер-ау бул корлау дегеи екі кабат теріңді бір д ей сыпырып алу емес пе. П агша ад ам ы деген бул к үнде тым көбейіп кетті,— аяғынды алып жүре ал м айсы н , ана жерде дьягі не оныц көмекшісі, мына ж е р д е а р а к сатушысы отыр, жазып ж аты р ... Ал, мужик с о р л ы — жалғыз.. Ой, жігіттер, мен кстейін, орман кезіп, ит-кусқа жсм болаиыи, бул корлы кка көнгенше өлгенім жаксы... Бүитш, біздін күшімізбен кеп өмір сүре алмассындар» Ивашка Бровкин, мүмкін осылай ойлаған болар' түмкш тшті булай ойламағап да болар. Шанасына т іі верлей отырып а л ғ а н Цыган (оны о сы лайш а атап кет бул да сол кВроалскыонватны ңкыжйаылсштаып ш«еалріупа соысыбжолоалтғыантүсті- суьж, кап-кара, сакал-муртьш аздап а к ш ал м н ^ жик еді. Онбес ж ы лдай ол кашкын б о п , ел кезіп жүр.'

ген адам еді. Бірак, канша уакы т өткеніне карамай, қашып жүрген шаруалардын бәрі де помещнктеріне кайтарылатын болсын деген ж ар л ы к шыға калды. Со- нан Воронеж қолтығында шаруашылығын істеп отыр- ған Цыганды тауып алып, к ар т Волковка кайырып берді. Ол кашуға оқтайланып тағы да етек-жецін тү- рініп еді, б ір ак устап алды; бул секілді бузык, уры не- ме будан былай кашуын коюы үшін Цыганның әбден жоны тілініп, ол түрмеде — Волков усадьбасында — усталсын, жарасы жазыла берген кезде, түрмеден шығарып алып, тағы да аяусыз дүре соғылып, кайта түрмеге тығылсын, тағысын-тағы осылай істеле берсін деген буйрық болды. Будан Цыган тек осы Василий дачасына берілгеннен кейін ғана кутылған еді. — О, ам ан б а?—деді де, Цыган Иванның шана- сына келіп мінді. — Ә, өзің де аманбысын. — Ал, не жаксылык хабарын. бар? — Ж аксы лык дерлік іштеңе ж ок секілді. Цыган биялайын шешіп, сакал-муртын сыйпап кой- ды да, біртүрлі күлімсіреп: — Осы орман ішінде бір адам ға жолығып ем; ол патша х ал үстінде жаткан көрінеді, деді. Иван Артемьевич шана үстінде тізерлеп отыра к ал ­ ды. Тула бойы муздай болды... «Тырр»... деді де, кал- пағын алып, шоқынып қойды. — Ал, енді кімді патша коятын? — Ана Петр Алексеевич деген бала болмаса, бу­ ран лайык баска ешкім жок деседі. Онысының өзі де бір бесік дағы белінен, емшек табы аузынан кетпеген бала ғой... — Ал, сорлы! —деп Иван калпағын басып койды, кезі аларып кетті. — А'л, сорлы!.. Бояр патшалығын куте бер енді. Курыдык... — К уры сак курырмыз, мумкін, тіпті, ешнәрсе де болмас. Ц ыган оған жакындай түсті. Көзін кысып кой­ ды. — Бір аласапыранды кут деді сол адам... Мүмкін, көрер күи, ішер асымыз әлі де болса бар шығар, біз не көрмедік, — деп тісін ақсыйтыл Цыган сақ-сак кулді, курк-күрк жөтеліп ормаиды басына көтерді. Ағаш басындағы актиін жолды кесе екінші ағаиі- 7

к.а секіріп түсті, к а р куйылды, к ы я л а й тускен куя сәу- лесімен кар к ы л ау ы жарк-журк е тт і. Сонау жол жо- йылған белестік, биік кәдау а ға ш та р д ы ң , тік төоелі үйлердіц, В олков усадьбасы тү т іп д с р ін іи үстшеи ен- кейген кызылды-жасылды үлкен күн көріііді... Биік к акп аға т а я у келіп И ва ш ка м ен Цыган атта- рын тастай с ал д ы д а , какпаға к а р а й ж ү р д і. Алдарын- дағы кос-кабатты төбенік төменгі кенересінде — куді- реттін киелі к р есін ің бейнесі тур ек ен . Усадьбаны аіі- налдыра ит тум сы ғы өткісіз кадау кадал ы пты . Ж ау ал- ғысыз берік көрінеді... М ужиктер бөріктерік алды. Ивашка кақпа шығыршығын у с та й беріп, дәстур бо- йыиша: — Я, ж асаған кудай кулы' И су с Христос, біздсй пенденізге ж ар б о л а керініз... — д е д і. Шабатасын шыйкылдатып, күзет күркесінен күзет- ші Аверьян ш ы кты ; какпа ж ары ғы нан сығалады да, — өз адамдары екенін танып: ам инь — д еп какпасын аша бастады. Мужиктер аттар ы н аулаға к ір гізд і д е, бөріктерін алыл, ж алакбае, бояр үйінің слюда терезесіне көз кы- йығын салып койы п тура берді. Б о я р сарайына апара- тьш тіп-тік с а ты л ы крыльцо көз ал дары нда көріңіп тур. Ағаштан о ю л ап, өрнек салып, тө б есін күмбездеп шығарган бул крыльцосы өте әдемі ек ен . Крьільцодан жогары — үй төбесін шатырлап ш ы ғар ы п, мандайла- рын екі катар иіп әкеліп, жиегін т а р а к т а п алтын ж а- латқан екен. А стыңғы үйі мыкты бөренелерден салыв ғаи — асүй. М уны Василий Волков к ы с к ы , жазғы азык. корлары — а с іы к , туздалған ет ж ә н е туздалған, ыл- ғалдаиган турлі азыктар сактау үш ін әзірлеген ехен Ьірак, бул асүйде тышканнан б а с к а к а зір ешнәрсенің, ж ок екенін м уж иктер де сезіп тур. А л , крыльцосыча сөз жок, — өте әдемі. — Аверьян-ау, бізді ат-тонымызбен боярин негр шакырыпты, — а л д е бір аткарыл б е р е тін міндетімЬ 8

— Москваға нвкер тасыйсындар... — Бул тағы да атымыздын соры десейші?.. — Не хабар бар, әлде біреумен соғыс бар ма? Но бунт шығып п а ? — деді Цыган жакындай түсіп. — Сені мен менін акылымыз жетер іс емес,— деп Аверьян карт бурыл басын иді де, — буйырды — апа- расын. Сендер сыякты адам үшін бүгін бір арба шы- бык та әкелініп койды... — деді. * Аверьян карт аяғын дік-дік басып күэет күркесіне карай кетті. Кыстык күні„ іаір кезі еді; о жер, бу ж ер­ дей терезе оты жылтырады. А ула толған әртурлі үй: малкора, сусек, уста дукені, тағы сондай косалкы үй- лер. Бірак, булардық тек жарысы капрал тур. Вол- ковтын үй шаруасындағы жалшылары нөбәрі 15 адам екен, ал олардыц өзі де калт-култ күнін көріп отыр. Ол байғустар карал отыра ма, әрине, кызмет кылды —ілде-алдалап жер де жыртып, астык та екті, ағаш та тасыды, бірақ онымен күн көре алсын ба? Қанша айтканмен жалшыдык екбек емес пе. Онын біреуін Василий шіркеу босағасында диуаналык курып, а к ­ т а табуға Москваға жіберіпті-міс, десетін. Ал екеуі ыойындарына дорба салып, казір Москвада жүр; ка- сык, шабата, ыскырык сатып жүр... Қалай дегенмен, тірек — мужиктер ғой. А'сырайтын да — солар... Ивашка мен Цыган інірде тыста турып, терең ойға кетті. Асыккандай ешнәрсе жок. Жаксылыкты да еш- кайдан күтуге болмайды. Бурын жағдай жекіл еді: бір помешик жакпаса, еркіңмен екінші помешикке кете бе­ рест деуші еді улкенДер. Бүгінде бул жок, — кайсы- сына такса, өмірін сопымен өтеді. Василий Волковты асшра деп басықды байлаған екен — неғылсаң о ғыл, эйтеуір, соны асыра. Журт тегіс жалшыға айналды. Қыйыншылык алда жатыр, кайтерсін... Әлдекайдан бір есік сыкырлап еді, адепсіз бір жал- шы кыз шашы жслпілдеп жүгіріп келді де: — Боярин аттарын доғарсын деді. Қонсын деді. Ал аттарыңа бояр шөбін сала көрмендер, — кудай сак- тасын, а у л а к болыцдар... — деді. Цыган шыбыргкысь.н кетеріп ап, кызды бвксеге тартып жіберейін деп-ақ еді, — қашып кеггі. Асыклай .9

олар аттарын доғарды, Ж алш ы у йіік1 коиуға ынғай- ланды. Ж а л ш ы л а р сегіз адам, б о яр іи ш іц май шамык урлап алып, м айлы картаны сто л па былш-быЛШ со- ғып, карта ойнап, — бірінен бірі тыйын-тебен утысып- отыр өкек... К ер іс, жанжал, бірі а к ш аеы н уртына ти ­ рады, екіншісі о ны н аузына ж а р м а с а д ы . Кэдімгі жал- қаулар, сүйтсе д е ток-ау өздері! Анадай ж е р д е сәкіде узын кснеп көйлек киген, ая- ғында ж ы ртық шабатасы бар бір б а л а отыр еді. ол — Алешка, И ван Артемьичтің б а л а с ы екен. Өткен күз, әрі аш боп, әрі борышын өтей а л м а й И ван оны боярин- ға өмірлік кул етіп берген болатын. Баланы ң екі көзі тостағандай, т а п шсшесінен ау м аған б а л а екен. Рекіне Караганда, оны мунда урып-соғатыны д а көрініп.тур. Иван баласына кө з кыйығын са л ы п ед і, жаны ашып кетті; бірак еш нәрсе демеді, А леш ка үнсіз-түнсіз әке- сіне бас иіп койды. Әкесі кол уш ы м ен ымдап баласы н ш ақырып алды да: — Кешкіас іш тіңдер ме? — деді. — Іштік, — д ед і баласы. — Ой, әттегене-ай, тыстан нан а л а кірмеген екен- мін-ау (бірак, муны сы жалған еді, — б ір үзім нан шу- берскке ораулы койнында болаты н). А л, Алешажан, калай да сен б ір жігіттік етуге ты р ы с... Таңертең боя- рнннік аяғына жы^ғылып,— уй ж у м ы сы м көптігін ай- тып, — мені осы ж олдан босатуын с у р ай ы н деп отыр- мын. Егер қайры м қылып, тілегімді б е р е койса, — ме- ніц орныма М оскваға барып келерсін, — деді экесі. Алешка әкесіне ибамен бас игп: « Ж аксы , эке, ба- райын»— деді. И ван етігін шеше б а с та д ы ; сүйтті де, көкілді, ток адам сыяқтанып, сам пылдап: — Жігіттер, бул немене, осы ойы н-күлкілерін күн- де осындай болып тура ма? Ой, сір э, ж еніл тУоып сүигендерінді ішесіндер-ау, шамасы... — д ед і ' м о < І» 7 І \" р \" ь ,т ЙЛ“ * * “ “ • К артос“ » '« * « ■ «а. - л и * * ' \" \" КІМСІ\" ~ ж» т™ «аУ »ы н іы й и . крысын... « Й Ж З й Ж Й ? ж ,беру:н « * • * « .

Волков Василийдіқ үйіне кершісі келіп конды, ол шағын жерлі дворян баласы Михайла Тыртов еді. Кешкіасты олар ерте ішті. Астан кейін, әр жерінің сы­ ры кетіп, аламыштанған пешке таяу кен сэкі үстіне киіз төселіп, ж асты к салынды, аю терісінен тігілген тондар қойылды. Б ірак, жастар емес пе, уйқтап болмады. Үй ыетық еді. Іидр карацғысында әкгімелөсіп, есінеп, сэкі үстінде көйлекшец отыра берді. — Василий-ау, — деді қонак отырып, жай салмак- пен—сеніц турмысыка осы журттын. көбі кызьіғады... Ал сен, бірак, менін кебімді киіп көрші. Біз болсак бір зкеден он торт ағайындымыз. Жетеуіне жер кесіліп, енші берілді, олар куаңда калып аласурып жүр, бірі- иін екі мужигі, бірініц үш мужигі ғана бар, — ал қал- ғандары бет-бетімен кашып кетті. Мен сегізінші боп енші алып шыккалы отырмын, ертең маған жср көсі- ліп берілмек. Маған да бір жүйіп кеткен кішкене де­ ревня мен көлбакалы батпақ берер... Мунымен калай күн көчер екем? Ә? — Бул күнде, — деді Василий, екі тізесінік арасы- на устаған таспиғын жалғыз қолымен санап отырып, — журггын. бәрініқ де күні осы. Қ алай күнелтудіц камын іздеп... Бәрім із де жанталасып отырмыз. — М еніқ атам, —деді Тыртов, — Голицыннен де жоғары болған еді. Михаил Федорович өлгенде куш- туш сонық басы-касында болған адам ещ. Ал біз өзі- міз шабата киіп жүрміз... Уят та болса осыған үйрен- дік. Ендігі ойымыз ар-намыс сактау емес, кайткен күн- де жан сактау болып отыр... Поместный приказға ба- рып жалынып-жалбарыпып әкем байғус басын таска соқты: бүгінде парасыз. ешнәрсе ала алмайсын ғой. Дьякка — бересін, подьячиға — бересін, онан кішісіне бересін... Булданып кейбіреулері тіпті алып та болмай- ды... Бір кішкене істің ині келгенде, оны істеп беруді, подьячий Степка Ремезовтан сурағанбыз, оған он мәнет пара бергенбіз, — муның өзі де әрең жыйналған, —және бір бут кепкен табан балык жібергенбіз. Ак- шамызды ол кеокінсіз мәскүнем неме алыпты да, ал балыкты сй р тк а апарып төгіп тгста депті... Қейбір еп- 11

ті жігіттер к о я р д а коймай, ко л ы ж еткенш е сонына тү- седі... В олодька Чемоданов а р ы з беріп, куыиып п аі- шаға дейін барЬшты, оған ө л е-ө л ген ш е паидалан деп екі село беріліпті. Ал, осы В о л о д ь к а, •—бүкіл журтка мәлім, — өткен соғыста по л як тар д ан коркнп, майдан- нан кашкан а д а м еді, оныц экесі д е Смоленск колты- ғында майданнан тіпті үш рет қ а ш ы п келгсн еді... Осын- дай кылыктары үшін оларды ж е р д е н айырып, үйлері- нен куып ж іб е р у д іи орнына, — о л а р ғ а бірнешедек се­ ло береді... Қ а л а й дегенмен д у р ы с т ы к дегсн ж оккой... Сөз то ктады . Пештен ы сты к л е п шығып турды. Шілделіктін. ш ы рылы да бәсеадеді. Үйдің іші тым-ты- рыс, іш пы скандай Тіпті сы р ттағы иттер де үруін койды. Осы а р ад а ойланы п алып, В о л к о в сөзге кірісті: — Венеция болсын, Рим бо л сы н, немесе Вена бол- сын бізді, әйтеуір, бір король к ы зм е тк е де алмайды-ау... Артыма мен б ір карамай-ак кетер ем... Василий В а­ сильевич Голицы н менік өкіл әк е м е бір кітап берген еді, мен сол кітапты бір күні окып көрдім... Қарап отыр- сам, кай х алы кты алсан да, о л ар б а й боп, барша му- ратына жеткен екен де, жалғыз кайы рш ы біз екенбіз... Жакында М о ск вад а болдым, м ы л ты к жасайтын шебер бар ма деп сурасты ра келгенімде, мені біреу Кукуй слободасындағы немістерге сілтеді, бардым... Олардың православный ем ес екендігін д е б ізд ің неміз б ар, — оныеы үшін о л а р д ы кудай ж а зғы р а р ... Ал енді кор- ғанына ене* б еріп ем — сыпыры лған «өше, тап-таза, әдемі үй, б акш ал ар ы толған гүл екен... Аяғымды б а ­ сам да, өзімнен өзім уялам, яп ары м ай, енді—тамаш а, тіпті өніндегідей емес, түс сыякты... А дамдары да сон- дай сыпайы, а л осылар енді б ізд ің жанымызда-ак. отыр ғой, кайтерсін. Ал — байлык. кандай! Ж алғы з Кукуйдын ©зі ға н а кала етегіндегі е л ін коса алғанда бүкіл Мос::ваңнан бай болар... — Сауда с атты қ жүргізейін дөсең, — деді М ихайла сыйдыйған сыйрағы на карап отырып, — оған тағы кап \" м с в в , <5у д а пайда калті- рерлік іс емес Ж үзбасылы қаа ж е т к е іш е — нирын І а уыр болады. Ж а к ы н д а патшанын. а т корасыиьш “ Дакало М ек ш и к о , д е г и Йс1

ген еді. О л отырып: казна стрелец полктарының ек! жарым жылдык жалакысына борыштар болып отыр, халдері нашар. Ал бірак, аузынды ашсан түрмеге са- лып, басына карауыл кояды. Полковник Пыжов стре- лецтерді Москва колтңғьшдағы өз жеріне айдап апа- рып. кулдан жаман кызметке салып отыр... Оныц үс- тінен біркатар арыз еткендер де болып еді, — келген- кеткен түсетін үй алдына апарып, олардын жонын тіл- ді. Ой енді_ стрелецтер де тісін кайрап жүр-ау... — деді. Асыкпаңдар, әлі-ақ олар көрсетер... — деді және Мен- шиков. — Бояр болғандарын Москва-рекадан әрі етуші болмандар — депті деген лакап бар көрінеді. — Үйтпей кайтсін?.. Журт тегіс кайыршылыкка ай- налды... Әртурлі алым-салык дегендеріннін ауырлығы сондай,— алды-артына карамай-ак кашатынсын... Мен­ тиков былай дейді: шеттен келгендерді алсан — олар сауданы күрлетіп жатыр, Архангельские, Холмогорда олар керуен сарайлар салып алды. Шетелдерден бір сомға алғандарын бізге әкеліп үш сомнан сатып жүр... Ал біздін саудагерсымактарымыз тыйын санап, това- рын шірітуден басканы білмейді. Посада халкын ал­ сан. аяусыз түскен ауыртпалыктан кысылып, біреулері уезге, біреулері елсіз-күнсіз д ал аға кашып жатыр. Бул күнде суат салығы деген тағы шыкты... Ал осы акдіа- нын бәрі кайда кетіп жатыр? — легенде, Меншиков: Василий Васильевич Голицын Неглинная өзенінін бой- ынан сарай салып алды. Онын сыртын жезбен каптады, ішін алтын былғарымен көмкерді...— деді. Василий басын көтеріп ап Михайлаға карап еді; о да созған аяғын сәкі асгына тартып ап, Василийге к а ­ рай калды... Жана ғана жайына, тып-тыныш отырған жігіт кенет өзгеріп кетті, мыйығынан күліп койды, ая- ғын былғандатты, астындағы орындығы солкылдады... — Ой, саған не болды? — деді Василий акырын ғана... — Өткен жетіде, —деді о л, — Воробьев селосынын. жанынан тағы да бір керуен таланыпты. Оны естіп пе ек? (Василий кіржиіл, таспиғын санаб бастады.) Ш уга- шы жүздік көпестері кездеме әкеле жаталы... Кешкі асқа дейін Москваға жетуге тырысады, бірак, жете ал- 13

майды... Сүйтіп олардан гек бір ғ а н а көнес тірі қалып. хабар жеткізеді. Урыларды у с тау ға ж урт тураі гш-аба- ды, бірак, к ай д ан устасын, тек ізін ғ пиаі ттааПбпаЯдМы, оиы да борасын басы п калган екен... Михайла екі инін селкілдетіп сы лк-сы лк күлді де: — Корыкпа, корыкла, мен о н д а болтан жокпыи. Меншиковтен есіттім... (ол В асилийге ецксііс беріп) із туп-тура В арваркаға... біздін курдасы м ы з... князь Одо- евскийдіц кіші баласы... Степка Одоевскпйдіц морасы- на әкеліпті деседі... деді. — Уйктау керек, уақыт бо л ды , — дсді кіржиіп Василий. Михайла тағы д а ренксіздеу күліп койды да: — Ж арайды , біркатар қ ал ж ы н болды гой, уйкта- сак уйқталык, — деді. Жеп-женіл орнынан турды д а , буындарын сыртыл- датып, керіліп-созылды. Тостағанға к в а с куйып алып, онын, устіңгі жиегінен Василийге караті турып, узак ішті. — Степка Одоевскийдін,—деді о л жэне,—жыйыр- ма бес адам жалш ы сы мылтык, кылы ш пен муздай ка- рулаиып алған көрінеді... А дам дары д а шетінен сен тур, мен атайын екен... Ол, міне. ж ьғлдан асты, оларды өз жаиынан асы рап отырған жок, — ту н болса тек жо- ніне жіберіп, м а л т а п ,— ден үйретіп отыр... Олары бір нағыз каскы рлар... Михайла ж атты , аю терісінен тігілген тон жамыл- ды, колын ж астанып алды, бірак екі көзі жаркырап жатып: — Менін. сөзімді барып жеткізесің бе енді?— деді. Василий таспиғын іліп койып, үнд ем ей, кара майьі жылтыраған кар ағай кабырғаға бетін беріп жата бер- ді де, узак уакыт өткеннен кейін б а р ы п : к — Жак, жеткізбеймін, — деп ж а у а п кайырды. Земляной вал какпасыйан б астал ы п , көше-көшені *=Р, V « Рд .„ 6 = рі„д, 14

дөңкиген өлімтік, сынған күршек, сілімтір шүберек —■ бәрі де көшеге лақтырып тастала беріпті. Шана жанында делбе устап Алөшка келеді, ш ана үстінде биік жағалы иілмейтін, сірескен 'Киіз кейенек киген, бастарында жай матадан кендір салып тіккен әсхери қалпактары бар үш жалш ы отыр. Булар В а­ силий Волковтың нөкерлері еді. О ларға сауыт кигізуге каржысы жетпеген сон, көрмеде: кесіліп берган жері- ке лайык. кару-жарак көрсетпедің деп маскаралап, ур- сып жүре ме деп кыйналса д а, Волков оларды осы- лайша киіндірген болатын... Василий мен Михайла Цыган шанасында отырған. Оларға ере, фарсы ермен ерттелген, жаксы жабу ж а- былған — Василийдің атын және ер-токымы нашар, өзі каусап өлейін деп турған Михайланыц мәстегін жалшылар жетелеп келеді. Еңсесі түсіп шанада Михайла отыр. Кыйку салып, шапкылап көп дворяндар және бояр балалары булар- ды куып жетіп, басып озды; бәрі де муздай киінген, үстерінде атадан калған сауыт пен латы, инеден ж ака шыккан бояр шекпен, узын етек, мол жең, зерлі ша- пандары бар бүкіл уезд бүгін көрмеге, жер кесіп берілетін, не кесіліи бсрілген ж ер өзгсртілетін жерге, Лубянк алацына жыйналып жатыр. Михайланын мәстегін көргенде, журттың бәрі м азак кып: «Ей, сен — мынауынды карға бейтіне апарасын ба? Қарандар- шы, осы жолда калады...» десіп барады. Жанынан зу- лап өте беріп, біреулері камшымеи тартып-тартып жі- бергенде, мәстек жер бауырлап, имен кағады... У-шу күлісіп, ыскырып,-олар өтіп жатыр... Кіші-кірім жүздеген диірмен тік беткейінде жүріп турған Я уза көпірінен келіп, булар да өтгі. Обоздар мен шаналардың сонына еріп, әржеріне төртпак му- нараллар, мүйіс-мүйістеріне зецбіректер орнатылған, жауын-шашынмен сыры түсе бастаған кабырғаларды жагалап, алаңды как жарып, ж орта берді. Мясниц- кийдің ал аса какпасынын алдында улы-кыйку, кым- кыйғаш; аркім өзі бурын өткісі келеді, біреулер жу- дырықтасып, біреулер бөркінен айрылып. шана сы- кырылап, а т уркіп, астан-кестен болып арпалысып ж а-

тыр. Какпа үстінде күнгірт бейне алдында сөнбейтін үлхен шам ж ы лты рап тур. .. Алеша д а мыктап шыбырткы ж ед і, бишара бөр- кіиен де айрылды — калай аман к а л га н десеііші! сүи- тіп Мясницкийге карай өтті... М урны ны ц канын сүрт* кіштеп, ж ан-ж ағы на ж алт-ж алг к а р а п еді каптаган журт екен! Халык л а с та у келгсн тар к өш еніц боиымсн жапы- рылып, иін тіресіп келеді. Кіш кенс-кішкенс такта» дү- кекдерден бастарьш ецкейтіп, көпессымактар кол был- ғайды, ағылған журттыа етег'шсн тартады , бастарын- дағы бөріхтерін жулып алады, — шакырады . Биік ау- ланын эр ж а г ы н а н — тас үйлер, кы зы лды ж асы л тік іобслер, ш убарала шіркеу күм бездері көріпеді. Мын еан-шіркеу. О ларды к бес күмбезді үлкендері деж ане есігінен адам әр е ң өткендей, іш інде он кісі айналып жүргісіз кішкенелері де бар. Ашып койған кіреберіс алдыцғы бөлмелерінде жанып т у р ғ а н майшамдар. Ті- зерлеп, уйктап отырған кемпірлер. Т үрі адам шошы- ғандаіі, урпек ш аш , дал-дул киім кайырш ылар аягына оралып жүргізбейді, канды денесін, сілімтір шапанын корсетіп кынжылады... Қалаш нан усынып: «Әй, көпес, нюшпуга бар ал ы к, әйтпесе калаш ы м д ы жеп коям...» леп өткен-кеткенге айкайлап, оры нсы з турған алаң г.өз поптар. Ш іркеулер үстівде к а р а к арға жыртылып анрылпды. Таласып-тармасып Лубянкіге ібулар да жетті алаң боны топ-топ болып лык то л ған салт нөкерлер <ксп. Сопау Никольск какпаеының жанынан боя- ріінніц биік төбелі кундыз бөркі, дьяктарды ң мамык калпактары, тәуір дегек адамдардың коцыр шекпенде- рі керінсді. Сол арадан сакалы беліне тускен узын боіі лы, ашан жүз бір адам дауыстап. қағазы н көрсетіп кол былғанды. Сүитсе, жаксылы -жаманды каруланған' не жске, не сонынан нөкер ерткен д о во р ян шыға келіп' столға карай атты ц басын коя береді. Столға ж е * е б \" ' ред. де. атынан түсе калып, боярин мен ^я к т ^ п ғ я л Д »еді. Олар келіп муның кару-жаоағын Г _\"^яктаРға бас реді. Оған канш а жер Щ һ Г а1 1 УрМанын кө' кағаз окыйды. Айтысады тал аса^м к \" көРсететін ар““' «»“'ішКыК™: 16

дате урып, сураныл жатады, кейбіреулері сурана келе, —жердей жүдеп, алітыктан тарығып, суыктан тоиып елетін болдык дел жылап та жібереді. Атам зам анғы эдет бойынша жылма-жыл жазғы- турым жорык. алдында патшаға міндетті кызметі бар —дворян жасағындағы адамдар осы яда й көрмеден өтіп отыратын. Василий мен Михайла да атяа мінді. Цыган мен Алешканын аттарын доғарып алып, оларға Волковтың жалшыларын ж айдак мінгізіп койды, ат жетпей жаяу калган үшінші жалшыға: атым мертігіп, жолда калды дерсін, — деді. Шаналарын тастады. Цыган: «Атымды кайда апарасын? Жаркыным, боярин!..» деп үзенгіге жабыса беріп еді. Василий дойы- рын көтеріп ап: «Дыбысынды шығарма...» деп 'зекіп койды. Ол жүріп кеткен сон, Цыган оны эбден бок- тап, балағаттап, камыт, доғасын ш аиаға тастай берді де, ызаға шыдамай шана үстіндегі садам арасына ку- лай кетті... Алешканы олар умытты. Ол ат-әбзелдерін шана- ға жыйып алып, бүржиіп отыра бердД; басы жаладбас, үстінде тозығы жеткек тоны ғана бар еді, эбден тон- ды. Амал не, — мужик күні осы, шыдамаска болмай- ды. Сүйтіп отырғанда Алешканын мурнына бір ас исі келді. Ж алт карал еді, жанынан өтіп бара жаткан коян бөрік, кысык көз, быртыйған бір посада мужигіне көзі түсті. Кеудөсінде шүберек ж апкан лоткысы бар, онын іші толы буы буркыраған сомса екен. Ол кур- ғыр: өте беріп, Алешкаға көзін салды да, жапкыш ше- тін көтеріп койып «Сап-сары, ып-ыссы!» деп оның кө- зін кызыктырды. Сомсаны көргенде Алешканыц іші- бауры елжіреп кетті. — Неден бересін, ағатайі — деді Алешка. — Екеуі жарты тыйын. Тәттілігі сондай тілінді шүйіреді, — деді ол. Алешканын жарты тыйын гйсшасы бар-ды, бул ты- йынды жалшы болып кетерінде шешвсі беріп, қарағым, кысылған күнінде керек болар — деген еді. Акшасын да қыймады, парны да ашып баратты. — Берсен берші, — деді Алешка. Сомсаны сатып алып, жеп те қойды. Өмірінде Алешка ондай тәтті дәм 17,

Т.ТЫП көрген емче еді. С,йт1п ш ав а с ы н а кавтып кмсе, — бишігі де, доғасы да, ш лиясы мен камыты да жок, біреу алып кетіпті. Көрдін. бе, д е п Ц ыганға жүгіріп еді, ол салам асты нан бас көтермей у р сы п тастады. Алешка тэлтіректеп а яғы н билей алм ад ы , басы мең-зең болды. Жыламсырап шанасына отыра к алды да, жалма-жан ушып тура к ел іп, олай-булай өткендергс: «Уры көр- дікдер м е ? ..» — деп еді, ж урт м азак . қылды. Енді не істеу керек? А ланды жарып б о я р и н ға карай жүгірді. М анызданып ат үстінде В олков отыр екен. Басында жез калпак, үстінде кырауланған төм ір сауыт, бурын- ғы Василий е м е с — тіпті кыран б ү р к іт сыяктанып кө- рінеді. С оңы нда — салтатка ж а й д а к мініп, бөшкедей додіаланған екі жалшысы; иы ктары нда ши мыл- тықтары б а р . Түрі-сыйкын ө зд е р і д е түсініп: па, шір- кін, әокер болғаныңа! А қ м ақтар , дегендей күлісіп кояды. Көз ж асы н сүрте түсіп, ж ы л ам сы рап, Алешка бір бэлеге уш ы рағанын айта бастап ед і: — Өзің кіналысык! Әкек ә л і-а к сазайынды тарт- тырар. Ж а к а аттурман таппаса әкеңнің сазайын мен де беремін. К е т әрмен, бүрсендемей, атымнык алды- нан!— деп В асилий ақырып ж іб е р д і. Сол а р а д а кағазы н былгап, В олковты сонау тур- ған узын бойлы дьяк шакырды. Алды-артына к арам ай Волков та, о ға н ере, ш абаталары м ен дүрс-дүрс тебін- ген оның ж алш ы лары да Н икольск какпасына к а ­ рай бет алып, басына биік сексең бөрік, үстіне кос к а- баттап: ішінен баркыт, сыртынан тыссыз сеңсеқ тон кіггсн, ы зғарлы князь Федор Ю рьевич Р ом оданов­ ский отырған сто л ға карай ш ауы п а л а жөнелді Енді не істеу керек? Баста б ө р ік , шанада қ ам ы т сайман жок... Еқкілдеп ж ы лап, ә л і кетіп санлапмг, алаида Алешка келе жатыр еді. С о л арада оны н , Л ,е т ы , « : ШаҚЫР“ П ВТ Ү \" і™« Л“ ҮШ басС„™кЙЙ”абІР“^ 18

бас урып, саған жіберді... Аты болдырып калып еді. Атсыз көрінуге уялып тур. Қандай д а болса бір атын бір күнге ғана бере турсыи, деді де. Умытпайсың ғой, ә? Және бул кызметін өле-өлгенше умытпаймын, кайы- рамын деді де... Ат үшін казір тіпті адам өлтіруге де бармыв... Жыла, аяғыяа жығыл... Әкел. — Сурауын сурармын-ау, ал берм есе кайтем? — деді Алешка. — Онда тікеңнен жерге кағып жьберем! —деп Ми- хайланық көзі шатынап, танауы желпілдеп кетгі. Асып-сасьіп Алешка сілтеген ж ағы на карай жүгі- ріп ала жвнелді: Күні бойы дәм татпай, әбден жаурап, ат үстінде Михайла тур. Күн де ецкейіп, суый бастады. Қар то- қазып кегілдір тартты, Ат туяқтарынық дүрсілі де кү- шейді. Ымырт жабылды. буиіл Москваны басына кө- теріп кешкі ғыйбадатка шакырған қоқыраулар соғыла бастады. Михайланың жанынан, еңсесі түсіп, аяңдап Волков Василий віті. Алешка әлі кайтқан жоқ. Оның осы кеткені кеткен болды.6 6 Аласа тебелі, ыстық палатада үлкен шамдал жа- рығы күмбездеп келтірілген төбеге, онық бетіне күқ- гірт бояумен түсірілген әдемі өрме шөп бастарына, ужмак кустарына түсіп тур. Күңгірт образдардың астын ала койылған кеа төсек-орындыкта мамык тө- сектек әлсіз денесі көрінбей Федор Алексеевич патша жан тапсырғалы жатыр. Мунық боларын журт алдакаш ан-ақ білген еді: патша куркулақ боп ауырып, аяктары күп боп ісіп кегкен. Бүгін ол ертецгі ғыйбадатк,а да тура алмады, кішкене орындыкка отырып іқарап еді, кулап кетті. Жалма-жан көтеріп алып, байқаса әлі жетіп калыпть^ журегінін соғуы да тым нашар екен. Сонан оны образ- дардық астына апарып жатқызды. С у кернеген балтыр- лары берендей болып ісіп кетті, іші де кебе бастады. Неміс дәрігері шакырып алынған болатын. Ол аягынан су алып еді, патша сулқ түсті, — бірден бірге акырын

кете берді. К ө з шенбері көгеріп, та н а у ы кусырыла бас- тады. Еріндері кыбырлап, ол б ір д ен е дегендей болып еді, бірак, не айткаиын ешкім тү с ін е алмады. Ьңкеие беріп дәрігер кегерген аузыиа к улагы н тосты: Федор Алексеевич б ір гана дем ш ы ғар ы п, міцгірлеп латынша бір өленді айткандай болды. П атш ан ы ц бул сыбыры дәрігерге О видий акыннын ж ы р ы сыяктаиып ссті.чді... Өлім тесегінде — бул неғьілған О видий? Патшанын ка- зір ессіз ж а тк а и ы күмансыз... Қазір, тіп ті онын. дем алысы да_ сезілмснді. Денге- лек әйиектеріне ай жарығы тү сіп турған, кыраулы те- резенің түбінде, ашпалы нтальян орындыкта енсесі тү- сіп, аруактай сілейіп, кыбыр етп ей патриарх Иоким отыр; түсі суьмс, суп-сур, үстінде к а р а мантиясы, ба- сында ш ош ак бөркі, мойнында с е г із бурышты ақ кресі бар. Одан б ы лай кабырғаға сүйеніп, жеке, көз жасы мунарының арасынан мамық тө с е к те булдырап кө- рінген ерінің куш ык мандайы м ен қы сы к мурнына ка- рап, царица М ар ф а Матвеевна т у р . Царицанық жасы казір он ж етід е, оны патша с а р а й ы н а, кедсй Апрак- синдерден көркіне ғана кызығыгі а л ғ а н еді. П атш а әй- елі боп түскеніне екі ай ғана б о л ған . Дауыс етуге кай- мығып, б а л а ш а өксіп, ол тек ж ы л а й береді. П алатаны ң екінші шетінде, к а р а көлецкеде, ө зя р а сыбырласып сөйлесіп, патшаның б а с ты туыскандары—< атіа-карыидастары, аға.жецгелері, ж егж аттары ж әне е т жакын боярлары отыр; оның іш інде: аласа бойлы, ш ы - мыр дснелі, кайрымды, сүйкімді, а с а епті, патша са- райы адамынын бэріне өтімі б ар ; — И ван М аксимович Языков бар; дөрекілеу, кайрымы мол, окығаны к өп карт, патш анын бірінші төсекшісі — Алексей Тцу-чАр свич Лихачев б а р и дрдыеып,рғесатенірг,ітпібкоалрмяук—рктотурынтт,аушшашкиыгнец,паоялғяык тарш а қыскалап ал- н д а биік өкшелі шег- лий Васильевич Гол » ш Х ч 'ре™ й • в ’* “ »аь в “ «- Жана патшанын шешуші с а ғ а т еді. в “ \" т е к<4>“ Сольш к а л ған * Васильевичтіқ кагілдір көздері жайиап тур керек пе, И ван ды а «сы н атау кер ек ііе бппкШ хд Иарыш кинаның б а- * ’ болмаса М илославскаянық ба- 20

ласын атау керек пе? Екеуі де әлі есі кірмеген жас ба­ ла, екеуінің де сүйенетін күші — туыскандары Петр — албырт, шымыр; Иван — ауру, тым жуас... Қайсы- сын налау керек? Кімді атау керек? Василий Васильевич жез курсалған, кое канатты есікке кырындап келіп, кулағын тосып еді, онын ар- жағындағы так туратын палатадан кеу-кеулеген бояр- лардық даусы келді. Ертеден бері дэм татпай, тон ора- нып, пысынап, жакын-жамбарымен Нарышкиндер, жа- кын-жамбарымен Милославскийлер келіп отырған. П а­ лата адамға лы к толы: бір-бірімсн ікерілдесіп, өткен- кеткен өкпелерін айтысып, кай-кайсысы да — бүгін олардын, бірі жоғары шығып, бағы көтерілетінін, бірі төмендеп, айдауға кететінін сезіп отыр. — Шуламауларынды сураймын, мырзалар— деп күбір ете тусті де: Василий Васильевич Язьжовка жа- кындап келіп, поляк тілінде сыбырлап: әйтсе де, сен Иван Максимович, патриархтан сурасақ етті, — ол қай- сысын калайды екен? —деді. Уйпалактанған узын сэры шашты Языков — тер- леп, май исі шығып отыр еді, — төменнен жоғары ка­ рал, жадырай жылы жүзбен езу тартты да: — Патриарх та, біз де сіздін. сөзщізді күтіп отыр- мыз, князь-жан... Ал біз өзіміз шешкен оекілдіміз... деді. Булардың жанына Лихачев келді, ол күрсініп койды да, ақ саусактарымен сақалын сыйпай түсіп: ' — Мундай улы сағатта дал болуға болмайды, Василий Васильевич. Біз мынадай бір шешімге келіп огырмыз: Иванға патша болу кыйын, патшалыкты ол алып жүре алмайды, — нашар. Бізге күш керек,—деді. Василий Васильевичтің кабағы түсіп кетті, адемі ерінінін ушьшен езу тарткандай болды. Таласудық ка- зір каупты екенін түсінді. — Олай болса, Петр-ак патша болсын,—деді. Көгілдір көздерія көтеріп алды, соның арасында-ак елең етіп, елжіреп, оныц көздері кіріп келе жаткан ца- ревнага, патшанық алтыншы карындасы Софьяға түс- ті. Софья .кызға лайык ибамен аккудай мак-ман, басып кірмеді, төс ілгектері салынбаған ал а көйлегінің етегі делендеп, мүйізді бөркінін қызыл ленталары желпіл- 21

деп, умтыла басып, тез кірді. С ыланы п, боянган ажар сыз бетініц бояуы астынан а ш у белплері біліиді. и ,- ревна аласа бойлы, жауырынды, денелі, басы үлкен кыз еді. Ш от маидай, көкшіл к ө зі, быртық аузы кыз дын көркін ем ес — ердін яеркін боріп тур. Василии Васильевичке карады да, ж аца ғ а н а ол не сөйлсгенін, не деп ж ауап бергенін түсінгендей болды. Танаулары желбевдсп кетті. Ж а л т бурылып, эл үс- тінде ж аткан ағасыиын, төсегіне барды да, қолдарын ербец еткізіп бүріп альт, кілем ге тізерлей кетті, ман,- дайын төсекке басып жабыса кал ды . Патриарх т а басын көтеріп ал д ы , онын солкыи на- зары Софьпнық желкесіне, онын, бурымына түсті. Па- латада болғандарды ң бэрі д е сел т ете калды. Бес царевна ш окы на бастады. П а тр и а р х орнынан турып, көз жазбай патш аға карады д а , к а р а жендерін сілкіп тастап, кресін былғап, иманын а й та бастады. Софья екі колын желкесіне сал ы п , шыкғырып жі- берді, еңкілдеп, өксіп жылады. А п ал ар ы да даус етіп жылай бастады... Царица М арф а М атвеевна етпетінсн тосек-орындыкка кулап кетті. О ны ң жанына ағасы — узын бойлы, толы к, үстінде суйретілген узын тоны бар — Федор М атвеевич Апраксин келіп, жубата бастады. Патриархка Я зы ков жүгіріп келіп, жабысып жетелей жөнелді. П атриарх, Языков. Л и х ач ев және Голицын дереу так палатасы на карай ж ү гір е шыкты. Б уларга карай: «Йемене, немене, әулие а т а ? » — деп жецдерін ербендетіп, сакалдары н шошандатып, көздерін ежірей- тіп, боярлар топ-тобымен умтылды... — Патша, Федор Алексеевич дүниеден кайтты Жылайык. боярлар!..— деді влады ко. Оны енді ж у р т тывдап турм ады , — бірін-бірі итео- мелеп, ссікке сыимай сығылысып, топ-тобымсн бояолап өл'кке каран умтылды. оған келіп, тізерлей-тГзерлей кетті, мацдаилармн кілемге урды , бастарын көтеЫп Р» « и і. О і ы а касты с м « Алаксеевичтер, ка- \"* — — * л»“'Хгтр™гояРз^гл й и гору' 22

Яков турып: — Біздін пышағымыз дайын, сауытымыз киім ішін- де... Петрды енді атаймыз-дағы? — деді. — Крыльцоға, халык. жакка карай барыңдар. Пат­ риарх та шығады, сол жерде Петрды атармыз... Ал егер Иван Алевсеевичті атай бастаса — ондайларға ту­ ра пышақ салындар... Бір сағаттай өткен соқ патриарх Кызыл крылыю- ға шыкты, мындаған жан — стрелсцтер, бояр балала- ры, кыэмет адамдары, саудагерлер, посадалыктар алдында батасын берді де, ал патш а балаларынын қайсысы такка отырсын дейсіндер? — деді. Сонау д аладая оттар көрінді. Москва-реканын ус- тінен үлкен ай енкейді. Онын, сурғылт жарығы шіркеу күмбездеріне түсіп, жылт-жылт етті. Топ ішінен бі- реулер: — Петр Алексеевич патша болсын... — десті. Тағы бір кырылдаған дауыс: — Иван патша болсын дейміз... деді. Бул дауыска журт дүрсе коя беріп еді, ол коя кой- ды, сүйтіп топ ішінен «Петр патша болсыні Петр пат­ ша болсыні» деген дауьктар күшті шығып жатты.7 7 Даниланын үйіндегі шынжырлаууіы төбеттер А!леш- каға тура умтылды, щынжырдан босана алмай ызалан- ды, кылғынды. Басына тон бүркенген, жарык ерін кыз бала, Алешкаға: мынау муз баскан баокышпен жоға- ры шығып, анау үйге кір, — деді де, беталды ыржак- тап, крыльцо астындағы, пешінде от жанып жаткан қараңғы жер үйге жымп беріп кіріп кетті. Алешка сол баскышпеп жоғары өрлеп бара жатып, жоғарыдан шыцғырып жаткан бір ащы дауыс естіді де: «Бул үйден сірә тірі қайтпаймын екен...» дедічші- нен. Жіп туткасын тарткылап, ісініп турған есікті әрең ашты. Ыстык лебі бетін шалды, сәбіз бен арақ исі мүңк ете түсті. Образдар астындағы ас жайылған столда: бірі шокшиған жирен сакал, кызыл көз поп және бірі ал аса бойлы, шубар бет, бізтумсық — екі адам отыр ежен. 23

— Май куйр ы к к а шыпкыртшы өзін! — деп дауыо тап, стакандарын кағыстырып к о й д ы олар. Үшінші бір ецгезердей адам, бел беу сіз Кызыл көи- легі дслсидеп, е к і тізесініц арасы на б ір баланы кысып ап, жалаиаш б эксеге белбеумен шьшкыртып жатыр. Жоса-жоса тілінген етсіз боксе бүрсен.-бүрсен. етіп, бір олай, бір булай бултаңдайды, «Қ өкеж аи-ай, хекежак­ ай!» деп шы цғырады әлгі бала. Оиы көріп А леш ка есін танды. ІІҺбпрбет А леш аға түксіз к а б а ғ ы н түйіп кой­ ды. Итаяктай ау зы н керіп ана поп: — Міне, т а ғ ы бір бала к ірді, б ірж олата оны да жондап бср! — д е п барк, ете к ал ды . Алешка ш абатасы н тірей басы п, кері шегінді, мой- иы сорайып к етті. «Енді курыдым»... деді ол ішінен: Ецгезердей ад ам оған бурыла б ер ген д е аяғынын. асты- нап дөцгелс-к көккөз бала ушып түрегеліп, шалбарын ала-мала, есікке карай ата ж өнел д і д е , шығып кетті. Сопда гаиа А леш ка буйрык бо йы н ш а ол адамнық ая- ғына жығылып, мандайын үш р е т ед енге сокты. Екге- зердсіі адам оиы жслкесіиен бүріп а п көтерді де, өзінің тер аккан с а р ғы л т бетіне ж ак ы нд аты п, ыссы лебін тіігізіп турып: — Неге келдіц? Урлауға келдің б е ? Байкап алуға келдіц бе? А уланы тіміскілеуге к сл дің бе? — деп ақы- рып ала жөнслді. Алешка тісі-тісіне тимей дірілдеп , Тыртов ту р ал н айта бастаи еді, сарғылтбет адамнын, бет тамырлары білеудсй бола беріп, — ештецеге тү сіне ал.мады... «Қ ай Тыртов? Қаіідағы ат? Ә, сен а т а л у ғ а келген екенсш ғой? Уры екснсін ғой...» деп тағы а й к а й л а п алаж өнелді Алсшка зар еңрсді, карғанды, үш с а у сак п ен шокындьі ’ Саргилтбет ад ам ды ашу кысты, А леш каны етігімен тепкілеп. шаш ыиан сүйреп әкелді д е , есікті теуіп иузшуз баскідштак теме,, карай л а к ты р ы п жібсрді * — Жытыо. мы наү үпһшы ш . сг- „ Й™ Пт, стал бась,- «° толшрда, Қольщыл ушыим 24

— Сен попсыв. кудай сөзін окыдын, сенін. білуіқ керек, —деді од гүріддеп, — менің балам міне колдан шыкты... Акырында урдыкка кірісті, иттен жарадған неме. Мен оны өлтіреы бе, не кылам? КДтап та ондайды неғыл дейді екен? Ә? Поп Филька салмакпен сөйлеп: — Қітап бойынша былай: баланды бастан тый, ол картайғанда өзіңе жаксы болады. Уруды бэсендетпе; егер темірмен урсан. —ол тым жаксы, одан алмейді, қайта денесі шынығады; жараны етіне жиі-жыі салып тур — свйтсең жанын елімнен корғайсын... —деді. — Аминь, — деп бізтумсык күрсініп койды. — Ендеше, тура тур, бәлем,— тынығып алайын, сонсын оны тағы шакырып алып соғармын, —деді Да- нило. —О, жігіттер-ай, замаи бузылды ғой... Жылдан жылға жаман болып барады. Бала колдая шығып ба- рады, бурынғы дэстур, бурынғы сыйлаушылык казір калды... Патша жалакьгаы екі жылдан бері төлеген жо.ч... Кореи кылатын да ештеқе калмады... Москваны төрт жағынан бірдей жағып жібереміз деп, тісін кай- рап стоелецтер жүр. Халык арасында д'а ырық-жырық көп... Узамд£ бэріміз де курыйтын болармыз. Шубарбет, бізтумсьік, такуа Фома Подщипаев отырып: — Никониандар1 ескі дінімізді бузды, ал сол (сау- сағын көтеріп) діимен жер жаратылған еді... Жака дін жок... Бала күнакар болып туады,— канша урғанмен онан не шыксын, — онда жан жок, Осы, сум заман- нық балалары... Никониандар... Иесіз бір айуандар — шайтаннық корегі... Протопоп Аввакум: «Христос жо- лындағылардың біркатарын азғырып, өзіңе ертіп, озіқ- вік әкене, эзәзілге жем шлғып келген никониан сеи- бісін» — деп жазған еді. Әзэзілге! деп тағы да сауса- ғын шошандатып койды. Сүйтті де: «Кімсін сен нико­ ниан? Сен боксын, шіріксін, итсін...» деген. — Иггері — дел Данила стодды койьш калды. 1 Ннкониандар — Ншюн латрнархтыя жэне оныя 1653 жылы жасағая шіркеу реформасының жольж устаушылар (автордыя ес- 25

- Никониан поптары мен протопоптар жібеккиі ніп журетін болды, шекелері то к п ак тай боп быртаи ып кетті, қарғы с аткан ил ер д іңі — деді поп Филька. Фома П одщипаев, аналар боктап-балағаттап оо- луын күтіп турд ы да, тағы сөйлей бастады: ~ Міне, осы туралы протопоп Аввакумяын. аятка- ны бар: « Р язаньны к архиепископы, досым, Илариош Фавор тауы нын кальщ орм аны ида Мелхиседек калаи өмір сүргенін есіқе ал. Ол ағаш кабығын жеді, сусын орнына шык ж алады. Дін ж о л ы н ан таймаған тәуіп еді, ренскнйді д е, романейді де, а р а к ты да, сүзілген тәт- ті шарапты д а , не кардамон с а л ғ а н сыраны да іздеме- ді. Рязаньнын. архиепископы, д осы м Иларион. Мелхи- седектің кал ай өмір сүргенін, м іне, енді көрдік бе. Ол кара аттарды пар жеккен күйме м ініп, көніл де квтер- меді. Сүйткен Мелхиседек патш а тукымынан-ак шык,- кан еді. Ал сен кім едін, өзіңнің к аи д ай адам екенін,- ді ойлап кар аш ы , дүмше поп?.. К үйм с мінесін, көпшік үстінде шіреніп, көбіктей кемпиесін, шашынды тарай- сын, алақға шығып, кыз іздеп, л<езөкшелер сүйгенді көксейсін... Ой, ой, сорлы... Ш айтан сеніқ көзіңді бай- лаған ғой... Әулиелік турмыс дегенд і сен көрген де жоксын, оны білмейсін де!». Козін ж ум ы п, басын шайкап, Ф илька поп мырс- мырс күліп койды. Данила тағы қуйды. Тағы Ішісті. — Стрелецтер казір-ак никониан кітаптарын жыр- тып, лактырып ж үр; кудай ондап стрелецтер ескілікті жақтар ма ед і, — деді ол. Иттер үрді. Б аспа сыкырлады. Е сік сыртынан Исус лристоеқа с ал ған бір дауыс естілді. «Кіріңіз» — деді кецесіп отырған үшеуі де кабаттасып. Даниланық бал- лызы, Пыжов полкының стрелеці, узы н бойлы Овсей гжов кіріп келді. Бурышқа к а р а п о л шокынып алды да, шашын сілкіп тастап: С° П' МІ<іР1л ° ™ Р екенсіздер! Ал жо- ° Л '\"О?!»»»”. - но болыл жатканын рышкивлео ПР П«Т т , б » * ™ с болды... На- \" Долгоруки«лер бірігіп Петрды п а т а кездескен бале дота. „і„е. Дар. а кул болды к-т,',ы “ “ “ 6 о \"Р л а Р наконаан- 26

Алешка домаланып баспадан уш ып түскен еді. Тіс- тері саксыйған нән төбеттер ту р а умтылып, оған бас салды. А леш ка басын қымтап, кірпідей жыйырылып жатып алды... Пәре-пәресі шыкпай ол, әйтеуір, иггер- ден аман калды... Міне, керемет,— кудай оны сакта- ды! Арс-арс үріп төбеттер ж айы на кетті. Сол арада А'лешканын б ас жағына біреу келіп отыра калып: — Ей, сен кімсін? — деп саусағынын, ушымен ше- кесіне түртіп-түртіп койды. Алешка бір казін ғана сығырайта беріп еді, жакын журген төбеттер тағы да арс-арс етті. Алешканық ж а- нына келіп жүрелей отыра қалған жақағы борбайы ті- ■ лініп ж аткан бала екен; ол: — Атың к ім ? — деді. — Алешка, — деді бул. — Кім баласысын? — Б із Бровкиндер боламыз, деревнялыкпыз,— де- ді Алешка. Ол б ал а Алешканы итше қырындап — біресе, бір иығына, біресе, екінші иығына үніліп карап отыр еді; ай сәулесі са р а й төбесінен келіп оны н үлкен көзді бе- тіне түскенде, ой, мыиау, сірә, өткір бала болуға тиіс... — деп ойлады. — Ж ылынайык, жур үйге. А л егер бармайтын бол- сан, кара д а тур, менін. сені... Төбелескіқ келе ме өзін.- нің? — деді ол тағы да. — Ж о-ж о,— дел Алешка қол-аяғын жыйып алды. Екеуі тағы д а бір-біріне кадала карасты. — Ж ібер, керек емес... — деді Алешка даусын соза шығарып. — М ен саған не істедім... Кетем. — Ал, х а й д а барасын? — Қ айда баратынымды озім де білмеймін... Мені бос кайтсаң тікеңнен жерге кағып жіберем деген... Үйі- ме барсам д а мені өлтіреді. — Әкен. бе уратын? — Әкем м ені біржолата сатып жіберген, казір ур- майды. М ы рза жігіттері, әрине, урады. Ал, бурын үйім- де журген кезімде, әринс, әкем уратын... — Сен, әлде, қашкынбысын? ~- 27

— Ж оқ, әзір... Ал ез аты н кім ? — Алексаш ка... Меншиковтар боламыз... меш ә күніге кейде е к і рет, кейде үш р е т урып кояды. Жан- басымда тек сүйек кана калды, етім нің бәрі сыдыр лып түсіп болды . — Ой, сорлы бала... — Ж ы лы н уға барамыз б а енді?.. — Барсак, баралық. Әлгіде ға н а пешінде от ж аны п жатканын Алешка керген, астағы үйге балалар ж үгіріп ала жөнелді. Ьул үй жылы, ку р ға к, ыссы нанның исі аңкып тур екен. Темір табағы нда майшам жанып ту р . Ысталған берене кабырғаларьшда кыбырлап та р а к а н д а р жүр. Өмір- бойы осы үйден кетпёс едім, — д ед і ішіисн Алешка. Алексашка аласалау келген а с пісіруші әйелге: — Васенка, әкеме ештеке а й тп а ,— деді де, Алсш- каға карап, — шешін, Алешка, — д ед і. Пимасын шешті. Алешка да шеш інді. Үйдін. те ң ж ары сы н алып турған пеш үстіне ш ы қты . Пештіц к зр а ң ғ ы түкпірінен кірпік какпай кадал а караған хөз көріиіп еді. Бул элгіде Алешкаға есік ашкан кыз екен. О л әрі ысырылып. ен түпке, моржаның аржағына к а р а й кетті. — Ал, кане, әңгімелесейік,— д е д і Алексашка сы- бырлап.— М енің шешем еліп еді. Әкем болса, күн са- йын мае болады д а жүреді, әйел алғы сы келеді. Өгей шешеден тағы коркам. Қазірдің ө зін д е мені көп урады, токал алған со» жанымды ш ы ғарады ғой... — Я, олар жаныцды шығарады,— деді Алешка. Моржаның аржағындағы әйел б а л а жөтеліп койды. — Я, я, менің де айтыгі оты рғаным сол... Ж а ң а Серпухов какпалары нықжаны нда— к о с болып турған колдарында аю лары бар цыгандар көрдім... Сыбызғы тартады екен. Билеу, он шыркау д еген соларда корі- 1 ™ « ”З е д Г Г 'Елхезіпосы дсдГАлешіГаНЛаРМе\" ,и ™ ан боламыз к л , _ *иС ж им т-

лығым бар, — ол аю ала біледі, ол үйретеді де... Сен аю жетелеп жүретін боласың д а, мен — өлеқ айтып, би бнлейтін болам... Менің білмейтін өлекім жок. Биге келгекде де менен оздырып би билейтін бүкіл Москва- нық өзінсн ешкім шыға коймас. Моржа сыртындағы кыз жиі-жиі жөтеле беріп еді, Алексашка оны бүйірге теуіп жіберіп: — Тырс етпе, хурғыр... — деп койды да, — я, аЙт- пакшы, біз муны да өзімізге ерте кетерміз, жарай ма? —деді. — Әйелдін азабы көп кой... — деді Алешка. — Ж аз ш ы ккан соқ санраукулак тергізерміз — онық езі де бір мәқгідіктеу жан; ал, бірак санрауку­ лак дегенде жаны н салады... Қазір капуста көже ішер- міз, узамай ме«і шокынуға, онан сок дүрсге жоғары шакырады. Сонан сон кайтып келем. Бірге. уйктаймыз. Так жарығы білінсімен Қытай-городка тартып отырып, Москва-реканыц аржағын аралап көрейік. Ол жакта таныстар бар. Алдакашан-ак каш ып кететін ем, тек жолдас болмай жүр еді... — Сомса сатып беруге жалданатын бір көпес та- уып алар ма еді,— деді Алешка. Күтір-күтір есік ашылды,— баспалдакты сыкырла- тып конактар д а жөнеле бастады. Даниланың күркіре- ген дауысы жоғарыға, Алексашканы шакырды. 9 Варваркада аттык, этештіц сәулетін түсіріп салғай, алты терезелі, аласалау бір үй тур екен; іші — ын,- жық. Какпасынық мандайына койдып. ку басын түсі- ріп койыпты. Қакпасы шалкайып, — тілесек кіре бе- ріндер дегендей, — ашык жатыр. А ула ішінде сідікпен сарғыш тар ткан төмпек-твмпек боктасын, ол арада мае боп қулап жаткан біреу, кейбіреулерінің бет-аузы шиедей кан, біреулерінік етігін, біреулерінін бөркін алып кеткен. Ауласында да, қақпасының алдында да жегуімен турған жайдак шаналар, артын оймыштаған бәжөк ш аналар. Бул ың-жың к а б а к патшаның кабагі екен. 29

Үйде,\" п рилавка жанында сустанып, кара касты арак сатушы тур. П олкасы толған — штоф, калайы ку- тылар. Үй бурышында — күқгірт түсті суреттер алдын- да үлкен ш ам дал жағулы. К абы рғалары на жағалаи койылған узын орындыктар, столдар. Үйдің іші екіге бөлінген, төр ж ағы нда көпестерге а р налган таза бел­ ые бар. Ол ж а к к а усак кызметшілер мен мае посада- лыктардың біреуі моЗнын сукса болғаны — арак са­ тушы қабағын шытып, кайт! — д ей д і, оны тындама- сан — желкелеп, кабактан куып ш ы ғады . Сол, екінші б е л меде кепестер — сәнімен сөйлесіп, ыстық сбитень, имбир сырасын іш ісіп отыр. Бір-бірімен саудаласады, келісім жасасады, с а р т-сарт колдарын соғысады. Істің жайы я әцгіме кы лы сады : іс жайынын бүгінде кыйындап кеткені сондай, тіпті. -не істерінді бі- ле алмай кыйналасын. Прилавка турған алдықғы бөлм е — айкай, шу, боқ- тасу. Іш, қыз, әйтеуір, акша берсеқ болғаны. Казна — катан. Аікшаң болмаеа, — тонынды сыпырып алады. Отырған адам бары н ішіп бітірое, — а р а к сатушы подь- ячийға кезін кысып кояды; ол сто л ш етіне келіп оты- ра кетіп, — кулағы нан кауырсын к алам ы н, мойнынан сыясын алып, — ж а з а бастайды. Онын. колына мае күй- івде түсе көрме, жарқыным! Үйтсең бул алаяк подья­ чий өмір бойы кутылмастай борыш ты мойныңа ж а- зып кояды. П атш а кабагіне ерікті ад ам боп .кслсец де, тыр жалацаш кул боп қайтасың... — Бул кунде а р а қ ішу жецілдеді,-—деп кояды ар ак сатушы, жасыл шарабын калайы қ у ты ға куйып ж а- тып. — Бул кунде калтан кағылғанша ішуге жібсрмей- ді, туысканын не әйелің келіп алып кетеді. Біз де ба- рынды сала іш д еп жабысып ж атп айм ы з; бар, бетіннен жарылкасын деп жібере береміз. Қ еш егі маркүм Алек сей Михайлович патш а тусында о л а й емес еді- баоын керек делінүші *»п;. ап „„ ®НЫн- тьтиыны казнага деп айкай салынушы еіі Сү й т’^М^ аас-^ аа' ддбаа°ммЛддСыыа Кааллаыырпа\"уьіл тушілерді приставтар Ү кІустап ал ы п- Разбойный о лы \" ' ОҚаяғын кесіп алып, ( 30

жіберуші еді... ішіцдер, карактарым, — ішікдер, еште- кеден корыкландар, бүгінде кол-аяқтарынды біз квс- пейміз... 10 Бүгін кабак ығы-жығы, адам үстіне адам, терезе- лерден карап турған бір жан, аула іші мен крыльцода да аяк басар жер жок. Кызыл, көк, жасыл — стрелец шекпендердін, де түр-түрі көрінеді. Сығылысып, журт бірін-бірі басып барады. «Йемене? Кімді? Не үшін?.. Ә?» цеген дауыстар шығады. Кабак ішіндегі таза бел- меде стрелецтер мен көпестер тур. Иін тірескен адам- ньщ демі — терезеяен будак-будақ шығып жатыр. Стрелецтер осы бөлмеге шала-жансар біреуді алып келген екен, — еденде жанымен арпалысып, күрсілдеп ол жатыр. Киімдері быт-шыт, денесі ісік. Бурыл ша- шына кан уйыскан. Бет-аузы, кулак шекесі —дал-дул. Стрелецтер оны керсетіп: — Узамай сендер де осыны көресіңдер... — деп кояды. — Сендер калғығанмен, Кукуйдағылар калғып отырған жоқ... — Ж аным-ау осы немістер біздің жігіттерді неге сабай береді? — Ойда жокта кез келгеніміз кандай жаксы бол- ды, ара түсіп айырып алдық... Әйтпегенде оны тіпті өл- тіретін екен... — Кешегі маркум патша тусында осындай істер болып па еді? Бізді ол мына қарғыс аткан жаттыц жәбіріне беріп пе еді? Пыжов полкініц стрелеці, Овсей Ржов, жолдаста- рып тежеп, дүкенші «өпестерге бас иіп турып былай деді: — Адал ниетті көпес мырзалар, дақкты көпестер, арып-ашып сіздерге келіп турмыз. Қатын-калаш, кызыл қарын ж ас баламен барар жер, басар тауымыз калма- ды. Әбден курьідық... Жалакымыз болса екі жылдан бе- рі тимей отыр. Полковниктер бізді ауыр жумыспен арыт- ты. Енді кайтып күнелтеріміз? Қ алад а сауда қылуы- мызға ерік бермейді, ал слободанық күні каран... Бәрін 31

бірдей нем істер бялеп аллы. К в зір 0 » Р жіпті дл көктей сатьш алып оты р. Термі сатьш алып, ол иттер Кукубда езд е р . .ілеПтшд. шығар ды. Біздін. ж асаған баш мактарымызды катындар тегш де алғысы келмей, немісше тігілген башмак сурайтыя болды. Күн көруге лаж калм ады ... Енді бізге, стрелец- терге ж эрдсм бермесеидер, көпсстер, өздерт де ку- рыіісындар. Нарышкиндердіц д е патша казнчсына суык колы тиді... Жалмап б ар ад ы ... Көрерсіздер, енді, алым-салыкка бүкіл мал-муліктеріц жетіюс... Ол ол ма, одан д а жа.маны, М оскваға, айдаудан кайтып боя­ рин М атвеев келеді... Онын іші то л ған ыза, кок. Ол бу­ к и М оскванды түгел жутып ж іб ер ер . Соккыға жығылып жаткан м ы н ау адамііын күрсілі де жан туршіккендей. С трелецтің долданған сөзі де адам корыккандай еді. Көпестер таныркап бір-біріне карады. М ы н ау көпесті Кукуй номістері урып жыкты дегенге де нану кыйыи. Юм б ілсін. Бірак, стрелец- тердіц айтып турғаны да рас. К ү н көрушілік кеміп ба­ рады,— жы л сайын тарылып, тапшыланып, коркы- нышты болып барады... Г рам отаны ң кайсысын алма, бәрі де: « П атш а айтты, боярлар үкім шығардьі» деп келеді, — ал онан туатын ж а ң а пәле: төле, бермен әкел, акшанды түпсіз калтаға к у й...— деп келеді. Кім- ге шағынарсык, кім корғар? Ж о ғ а р ғы боярлар муны істер ме? О л ар д ы к білетіні ж а л ғы з-а к : казиаға ак ш ан ­ ды куй деген сө з; ал ол акшанык к а л ай табылатыпым.-н олардыц ісі д е ж ок,— оларға б әріб ір. Актык көйлегің- ді шешіп берсен де — бере бер. М осквадағы бір ж а у сыякты. . Соккыға жығылып жаткан ад а м д ы айнала корш ап турғандардык катарына. күміс сакы йналы саусақта- ры» біллғап кужбандай бір к т е ж етіп квдді і е — ыз, оылайынша айтқанда, Воробьев баталата старостасы Вульфий деген нем іс екен п л ° Д РДЫ* саалуад^ашсы”нк еғлае„ш ^«ту^р^ а«р ^ М о с ^ ш а 'көпес Ш -Ь »

Журт үйді ду басына көтеріп әкетті. Стрелецтер турыіі. «Ал, біз не айтып турмыз! Жакында тіпгі ш а­ бата да \"болмайды!» деді. Сол а р а д а Богдан Жигулин деген бір ж ас көпес айнала турған журт кагарына ж е- т'ш келді де, буйра шашын сілкіп тастап: — Мен, — деді батыл сөйлей бере, — теқіз бойын- дағы елден.келдш, ол жакка б а л ы к майын алуға бар- ган ем. К,алай барсам, солай — к ур кол кайттым. М ак- селин, Биркопов деген бір немістер теңіз елініқ барлы.қ_ балык майын он жылға сатып алып койыпты. О л ар ға\" барлык теңіз халкы карыздар болыпты. Немістер олар- дын майын ар зан багамен алса д а , өздерінен баска еш- кімге сатпайтын етіпті. Ал осы елдегілёрдіқ өздері де курып болы пты ,— теқізге шығыл, балььқ аулаудан д а калыпты, бет-бетімен шубырып жур... Бізге, орыстар- ға енді оолтүетікке жол жабык\". — деді. Білектерін сыбанып стрелецтер тағы да шу көтер- ді. Овсей Р ж ов қынабынан кылышын суырып алып, зыцылдатып, тісін кайрап: — Асыкпандар,—біз әлі, — полковниктерге де кө- рімді көрсетерміз. Ал, сонан сон, боярга да жетерміз... Москвага д а аттан салармыз. Букіл посада біздін. ж а- ғымызда. Сендер тек, көпестер, бізд і колдасандар бол- ганы... Ал жігіттер көтер мынаны, ж үрелік— деді. Стрелецтер соккыға жығылып ж аткан а-дамды ала женелді,— о л басын шайқап: «Ой, ой, өл-т-і-р-д-і-ау» деп ынкылдап жатыр, оған карам ай, журтты ысыра- мысыра, К ызы л алавдағыларға көроетуге сүйрелеп оны алып кетті. Көпестер үйде калды, — айтатындары, — заман бу- зылды-ау! Ой, муныц түбі бір ылЭңға соктырмай қой- мас! Стрелецтеріқ мынау, булармен байланысып не маркабат табарсын.: булар бір жалацаяктар, кесіп ал- саң каны шыкпайтын жанкешті... Ал, олармен байла- ныспайын десен,— бәрібір боярлардыц аузында кете- 11 Бул Жолы кешкі' ғыйбадаттан кейін Алексашканы Эбден елгенше урды, — бишара суйретіліп астыцғы үй- 33

Г, ж етті. Ескі тонды ж ам ы лы п альт. жумған ау- ш Л ш п а д ы тск тісін каВрай б ер д і. Адешка сүт воіы - ” ж ер ін е экеп берді. Ж .н ы аш ш кстті- «О». сорлы-ай, тіп ті аямай урады ек ен ...» — деді- Алексаш ка ыстык турба тү б ін д е козғалмастан б р кун, бір түн жатты . Сонан кейін бары п орнынан козғ — М ундай залы м әкенің к а р а с ы батсын... Алешка, анау о б р азд ар д ы қ артында т у р ға н ағаш майынан аз- “ ғантай май әперш і, қуйрыгыма ж ағайы н, так атканша сорығып к а л а д ы рой, сонсын кетерміз... Сай-саланы коргалап а ш г а и өлермін, бір ак, әйтеуір, осы үйге снд кайтып кел м есп ін,— деді А лексаш ка. Тун бойы бөреие кабырғапын сыртында кулеп жел соғып турды. П еш турбасы д а ы з ы ң кағуымсн болды. Ас пісіруші әй е л кызы оянып, ы ң ы рсы п жылады. АлеШ: канын түсіне шешесі кірді: ш еш есі түтін ішінде, үйдік ортасында, б адан адай көздерінен ж асы мөлтілдеп_тур екен, әлсін-олі басын сыйпайды, ен д і кайтейін дейді.-- Алешка түсін ойлап, шешссін сағы нд ы .. Так сәрісі б іліне Алексашка: «Ж етер осы уйктаға- нык, тур» — д е п Алешканы о ят ы п алды. Тыр-тыр ка- сынып, екеуі бары н киінді. Б ір ү з ім нан тауып алып, койындарына тыкты. Иттерге ы скы ры п койып, как- памыц астын бузды да, екеуі ау л а д ан ціьгғып кетті- Каракөлеккелеу та н алды, д ы м к ы л жиренішті күн еді. Жоғарғы ж и ек к е жабысқан с ү й р ік муздар тырс-тырс жерге тусіп ж аты р . Қыйсык-кыйсык, тактай көшелер әлі күқгірт. А ғаш үйлі кала сы рты нан мунарланып тан атып келеді. Уры-карыдгн сактанып көшеге койған кедергілерін күзетшілер ж ы йнап жүр. Ш іркеу алд ьтан ертерек. орын алып қ а л у ға асығып, урысып-керісіп кайыршы, аксақ, карып-кессрлер кетіп барады. Неглинная суатынан су а р у ға Воздвижекканы бойлай, көң-кө- шрлі жолменен екіртіп-бакыртып м а л айдалып барады. ™ СН-арал асы п' балалар Б оровиц к какпасының тгп ^ ы ^ ' ,арасЫНа лейін ж е г г і- Шойын зеңбірек- «ек ^ КТОН киген бір неміс-мушкетер калғып ^ ллоксашка. НН с*глжи нүнра' я пөазетншінаніңыңшаупй-і 34

па жарларын жағаЛап, үйіңді-үйінді күл, қыйқым- нын үстімен олар Иверск көпіріне дейін келіп, одан өтті. Күн ты к ты . Қаланын үстін сур булт каптады. Кремль кабырғасын жағалап казы лған терең ор екен. 0 жер, бу ж ерде суға кеткен су диірменінің шіріген ағаштары ж атыр. Ор жағалай дар, әркайсысьі екі баған, бастарына мандайшалап ағйш кағулы. Дардьің біреу- інде шабаталы, узын бойлы бір адам асулы тур, қол— дарын кайыра бурап тастапты. Төмен салбырап турған бетін «ус шокыпты. —«Әне, тағы вкеуі жатыр» — деді Алексашка ор түбінде жарым-жартысы қарға көміліп жаткан өліктерді көрсетіп. «Булар — урылар, міне, оларға не істейтінін кердің бе...» деп койды оЛ тағы да. Иверскіден бастап төменгі, жерден казып салған кабаты мен жоғарғы 'кенересі көк балшықпен боялған Василий Блаженныйға дейінгі барлы қ алаң тегіс бос, қыбыр еткен ешбір жан жоқ. Алаң бетімен бураңда- ған шана жолы Спасск кақпасына карай барып ж а­ тыр. Ол какданын үстінде, алтынная жасап, алшыйта қондырылған бүркіт тур, одан жоғары әуеде жаз ша- кырып, шулап, топ-топ карғалар ушып жүр. Қара са- ғат стрелкасы казір сегізіге жеткен екен, қонырау зын,- ылдап, шетел музикасы тартылды. Б ул ара коркыныш- тылау сыяк.ты көрінді. Сондықтан Алешка басынан калпағын алып, мунараға карай июкына бастады да: — Кетейікші тезірек, АлекСашка, біреу-міреу бізді көріп калып жүрер... — деді. — Менімен жүріп ешнәрседен көрыкла, акмак,— деп тастады оған Алексашка.1 Алаң бойын как, жарып олар кете берді. Аланнын арғы жағынан ығы-жығы боп тактайдан салынған дү- кендер, балағандар, жөкеден ж асалған күркелер кө- рінді. Көпвстер есіктерін ашып, товарларын ағаш басына іліп жатты. Наншылар катарынин түтін бур- кырай бастады,— сомса исі анкып кетті. Жан-жақтан журт аланға жыйнала бастады. Түйгіштеп жібере ме, бақтап сал а ма, Алексашка- ныц онымен жумысы да болған жок; бәріне де килігіп, бэріне де араласып, топ-топтыц арасымен жағалап дү- кендерге келді; көпестермен тіл қағысты, саудаласты, біреулерін кутілденіп күлдіріп те кетіп отырды. Алеш- 35

ка аңырып, аузын ашып, оған а р е н ілесіп келеді. Кым- бат орамалынын. сыртынан тү л к і бөрік, үстіне мауыт ішік киген, күбідей бір әйелді көріп, Алеисашка, ая- ғын бүрістіріп, жорғалап, әйелге жакындады да, сел- кілдеп туттығып: ,,. — «Би-би-бишара же-ж е-ж етім ге бо-оо-ооярина әже, жәрдем ет, а-а-аштан ө-ө-өліп барам...» деп каггы да калды; ж есір көпес эйел көйлегін көтсріп, бүйіріне түсіре ілген калтасынан бір ты йын алып бсрді Де, ма- ңызданып шокынып алды. А кдіа алған соқ балалар сомса және б ал коскан ысгық сбитень алып жеуге жү- гіріп ала жөнелді. — Мен саған айттым ғой, — менімеи жүріп влмей- сін деп, — дед і тағы ол А лешкаға. Журт үсті-үстіне көбсйе б ерді. Біреулер кім бар кш жоғыи көрсйін деп, біреулер кім не айтып жүргенін естиін деп, біреулер жана киімін көрсетіп мактанайыв деп, тағы біреулер кыстыра кеткендей окшау жаткав не барьці білейін деп, әйтёуір, б әр і д е келіп жатыр. Кө- шенін. бір айналамасында к а р үстінде кайшыларын жалмандатып, өткеи-кеткенді ө зін е шакырып шашта- раздар отыр. Біреулерді кескен то м ар ға тікесінен отыр ғьгзып койып, басына күршек к игізіп , айналасын кыр кьіп жатыр. У-шу, эсіресе, ңне-ж іп сататып катард көп. Бул ж ерде ине, жіп, ілгек та ғы баска тігін загга рын бірі алып, бірі сатып, әйелдер е р т кеткендей ба зарды басьша көтеріп жүр. А дасып калм ау ушін ЛлеШ ка енді Алексашканыкбелбеуінен устап журетін болды Енді бір айналып олар а л а ц ға шыға бергенде бір деме деп анкайлап, жүгіріп келе ж а тк ан біреу көрінд Варварка ж ак тан топырлап көп адам келеді екен а,гкІ,ЫғГ»кНм г ^ КЫрҒан дауыстаР И-Улак жарып барады ^ е Г к е л Т ж а т ы ; и “ ЯЫ ҚОЛДЭСа Көте»іп « р е рына карап котд?, ™ »«исырап ж ш м пкі» Оаай“ і„“ * е п саады: „ р е ТО„ 36

тікпев овы өдім ш і кылғавыи, ж оғары да отырған бояр- лар жакында бүкіл Москваны шетген гаелгеидерге са- тып жібергелі жэтканын айта ‘бастады... Алексашка мен Алешка тырмысып дәл шанаға дейін жетті. Алешка жүресінен отыра калысымен-ак. бул соккы- ға жыталып ж атцан адам анада Лубянкада пешке кактаған сап-сары сомсаларын сатып жүрген, басын- да коян бвркі' бар, кыеық квз, семізш е посадылық- тыа өзі екенін таный кетті. Онан ар а қ всі иүккіді. ■ Ынкылдап-күрсілдеуге бишарзнын алі де келмсді. Тумсығыв салам ға тыға, етпеттей жатьиі, ол жай — Ой, ой... Жіберівдерші меиі, кудай үшін... — дей берді. і Овоей Р ж о в шіркеулерге жане халы кка карап шо- кынып койды. Күбір-күбір сойлеп, топ ішінде стре- лецтер жүр. Өшпеаділік оты тутанып барады. Бір кезде: — Ойбай! Ш ауып келеді, шауып келеді..і деген да- уыстар ШЫК.ТЫ. Шынында д а Спасск қакпалары жағынак шана ізі- мен шауып кел е ж аткан екі атты көрінді. Алдыцгысы —- кекжасыл стрелец шөквен киген, басында калпағы бар біреу екен. О ны ц алиас төккен қыйсық кыльгшы былғаңдап, ж іб ек атжабуға соғып келеді. Тізғінді жіберумен отырып, атынын. басын тартпастан ол топ­ ка келіп кіріп кетті. Басып кетер д е п сескенгевдер ат- тық тізғініне жабысты. Қеқ м аңдайлы, шүңірек кез, кылшық сакал — бул адам, сиректеу келген сарьг тісін ақсыйтып, жак-жағыиа жалт-жалт кдрады... Бул кә- дімгі Москвада журт оған Тараруй деп ат қойғаи, — атасыз Н арьішкищлрді артыкша ж ек көретін, ата-ба- басынан боярин, воевода — Иван Андреевич Хованс­ кий деген князь екен. Стрелецтер, оныц киіп турған стрелец шекпенін керіп: — Біздік И ван Андреевич! деп о ға н жүгірід барды. Атын тех:ей түсін, топка кірген ана біреуі Василий Васильевич Голицын екен. Ол алаканы м ен атын мой- вына кағып турьгог — Правоел авкыйлар, бунт ш ығарып жүрсіндер ме? 37

Сіздерді кім жәбірледі, не үшін жәбірледі? Айтындар, адам дегенде біздін күні-түні ж аны м ы з шығып отыра- ды... Анау жоғары дан сендерді патш а көрш шошып кетті; немене екен, біліп к е л ін д ер дсп бізді жібер- Ж урт ауыздарын ашып, о ны ң үстіндегі алтындап тімкен ішігіне карады да калды ; үйткені мундай ншкке Москваның ж арты сын сатып а л у ғ а болатын вді, — онын, атын қағып турған қолындағы, та к с ан турлі кубыл- ған асыл тасты жүзіктеріне к а р а д ы — жүзіктері жалт- жулт етіп ту р д ы . Ж урт үн-түн ж о к шегінді, ешбір жа- уап катпады. Е зу тәртып, В асилий Васильевич Хован­ скийге келді д е, онымен үзенгі к ағы сы п тура калды. — Полковниктерді біздік ө з қолымызға берініз, оларға біз: м унарадан лаклы раты н үкімді өзіміз шы- ғарамыз. Б о яр л а р жоғарыда не о й л ап отыр? Ж ас ба­ даны, Н арыш киндер нәсілінен ш ы к қ а н арамзаны Оіз- ге не деп п а тш а қояды? — деп стрелецтер оған айкай- лай бастады. Биялайынын, ушымен Х ованский бурыл тарткан муртын сыйпап койып, қолын к ө тер д і. Ж урт тым-тырс бола калды. — Стрелецтер! — деді ол, ү з еқ г іг е шіреніп көтері- ле беріп. Зорланғаннан кып-кы зы л боп қызарып кетті, тамағынан б ары лдап шыккан о н ы ң куіиті даусын ен алыстағылар д а есітті. — С трелецтер! — деді тағы да. Боярлардан кандай азап к ам ы ты н кигендерінді енді1 өздерің д е керіп отырсыңдар... Қ азір, міне, кудай- ық білсін, қ ан д ай патша адйып оты рғанын... Оны ата- ған мен емес... Ә лі-ах көрерсіндер, сендерге ақш а тү - та бериіДді... Е н д і кулдарш а кы зм ет ^ ™ , н ЛаС“ ’\" * р * * “ ■ Д Ч М ІВ б ™ ? р ы П м І ? ““ н к >л “ болады. Ол. « Сі адерд1 де- 6із“ рді Москвакы «уртадь? т , , ™ \" \" ? \" \" 8 .0*™ \" *«ерсд|... ЛШК\" кушті і ш ы к м т д ,н ‘“ °1>ыс ті?! — деді. КҮШ осы кайда кет- Журт тегіс у-шү болмп «енді тантап өлтіруедАі-а«уу...»» длееппЛАд Вл Де шЫк абаксоыриқаыпкөктеетртді.і.,. 38

Алексашқа Меншиков шанадан ш анаға секіріп, екі сзусағын аузына салып ыскырып жүр. У-шу ыц-жық. Муиан кейіп-тек шірене беріп, Тараруйдыц: — Стрелецтері Айда жүріндер, өзеннін аржағында- ғы-полкка барып, оол арада сөйлесейік, — деген дау- сы ғана естілді. 12 Аланда-тек доғарулы шана, онык жанында Алешка мен Алексашка ғана қалды. Ж аңағы соккыға жығы- лып жаткан посад ыдъғк арен деп басьиг көтеріп; ісін- ген бет-әлпімен жан-жағынг карады, узак уакыт сіқ- бірумен болды. — Ағатай, біз сені уйіце апары п тасталык, саған тіпті жанымыз ашып тур, —деді Алексашка, Алеш(Га­ ка көзін 'кыеып койып. Посадский әлі күнге есін жөнді жы я алмаған еді.. Балалар оны колтыктап ала жөнелді, ол — жолшыбай күнділдей сейлеп, канта-кайта сүріне берді. Бір кез- де: «Тура-тур».— деп балаларды итеріп тастады да, бі- реуді боктап-балағаттап, көмпигеи байпағымен жер тепкілеп, кіжініп. койды. Өзеннің аржағындағы Серпу­ хов какласына карай бет алды. Жол-жөнекей жүріп келе жатып балалар оның аты: Федька Заяц екенін біліп алды. Посадыдағы онық үйі бакш а ішіне салын- ган, алдында карға уялаған жалғыз ағашы бар, кішке- не уй екен. Бірақ, қақпасы да, үйі де жана керінеді. Заяц уйін көргенде: «Міне менін сомсаларым, қалаш- тарым, міне мені сактайтын, шырактарым, осылар» деп куаныіі Кетті. 4 Бір көзі, ағып түскен шубар эйел келіп есік ашты. Заяц оны қаға-маға жүре берді; оған ере жымп беріп Алексашка мен Алешка да кіріп кетті.— «Сендер кай- да барасындар? Үйден не аласындар?» — деп балалар- •а умтыла түсті де, кайтадан колын бір сермеп тастап, үйіие карай ж үре берді. Үйге келген соц жаңа жөке жабылған ж атаған орындыкка отыра кетіп, үсті-басы- на карап еді, — сау жері жок,' дал-дул екен. Басын шайкап, енреп коя берді. — Өлтірді-ау <мені, деді ол сокыр әйелге карап.— 39

Кім урғаны д а , не үшін урғаны д а ссімде жсж,- Таза кнім б с р ш і.- д е д і. Сонын ар асы нд а-ак монша ж а к , буйырамын. со кы р и т ! - Д « і акырып, огырған орындығын койып-койып калды. Әйел бурылып шығып кетті. Б а л ал а р урпиюш, үи- діи жартысын алып турған гіөшке таман тығылды. Заяц: — Б а л ал ар , .карактарым, ы еш о ір өлімнен альш калдындар. Е нді — калағандары нды алывдар... Таяк- ты жеудей-ақ жедім, сау кабырға.м калган жок... Меи енді кайда б а р а м ,— лотка алып с ау д а кылам ба? ын. енді менін— А л ісі курғыр да кутпейді гоіі, — делі- Алексаш ка тағы да Алешкаға көзін кысып коиып: — Бізге еш бір сыіілыктыц к е р с гі жок, тек кана ко- нып шығуға р у к с а т кылсаңыз б олғаны , — деді. Заяц сүйретіліп м онш аға кеткенде, б а л а л а р пешке шығып алды. — Ертец э л і онық орнына с о м са сатуға барғаны- мызды керерсін, — меиімен ж ү р іп елмейсін дедім ғой, — деп қойды Алексашка сыбы рлал. Так рауаны біліке сокыр әйел пешін, камыр илей- тін табағын, левашнигін, паш к у ы стары н ыңғайлады. Бурша«, салы п, шалкан салып, ту зд а л ған саңырауку- лак салыл о р а за адам жейтін с о м с а л ар пісірді. Коян етін, мал етін салып, лапша са л ы п ораза устамаған адамдар жейтін сомсалар пісірді. Федька Заяц тонга оранып, ыцкылдап-ку-рсілдеп тесек-орындыкта ж ата берді, бар денесі ел-сал болып, бойы н билей алмады. Алеіксашка у й сынырды, ушып б а р ы п с у әкелді, отын әкелді, күл шығарды, жуынды тө к ті, Заяцты ц м ал д а- рын суарып келуге Алешканы ж іб е р д і: онық колы ко- лына жуқпай, бәрін де орын-орньшен істеп жатты жэ* не бәріне де ә зіл косып, жылпылдап жүрді. — Ой, ты м епті бала екенсін, сені сомса сатүға да жіберер ем, с а т а д а алар ец. Акдпаны алып кашасын ^ Г Г „ ҒГ ' ” “ »<* ™ „ с ш - д „ “ кТ р с“ “ ' 1 * ж ау ы п , лоткыга екі жүз

сомса салып берді. Алөксашка мен Алешка алларына алжапқыш байлап, бнялайларын белдеріне кыстырып, лоткы котеріп үйден шығып кетті. ‘ — Міне мснің сомсам, пеш кы зуы бойында, бал түсіреді ойы ңа, екеуі жарты тыйын, ыссылыктан ж еуіи қыйын,—деп олай-булай өткендерге жалт-жулт к а ­ рал, айғайлап Алексашка келеді. — Міне, кел шап, журтган бурын как! — ден 'Кояды. Анадай турған бір топ стрелецтерге көзі түсіп, о л билей жүріп сөйлеп берді: — Міне, жүгір келіцдер, сомоам патша, бояр сом- сасы, Кремльден сатып алдым, жудырыкқа батып ал- дым, Нарышкиндер өле қапты, іші кеуіп тырақ какты, деп койды. Стрелецтер күлісіп, жалма-жан сомсаны ала баста- ды. Алешка да соз косып, дауыстап келе жатты. Қыс- касы, не керек, өзенге жеткенше-ак олар. барын сатып бітіріп, тағы оомса әкелуге үйге іқайтуларына тура — Б ал ал ар , сендерді маған кудай жіберген екен, — деп Заяц о л а р ға так калды.31 13 Михайла Тыртов, міне, үш ж у м а болып барадыЛ каңғып М осквада жүр: кызмет те жс»к, каржы да жок- Анада Л убянка алаңында дьяктар оны әбден м азак кылған. О ған жер де, мужик т а бермеген. Князь Р о­ модановский д е урсып, маскаралап: ендігі жылы ал- дауды койып, жаксы атпен келіп көрін деп буйырған. Алаңнан шығысымен ол конуға шайханаға карай тартқан еді. Ағасы кездесіп, арсызсың деп урсып, атын алып калды. Б ірак, кылышы мен ж олак жібек тыстап жасалған, күміс тоғалы белбеуін алып калу есіне түс- педі. Осы кеш, шайханада, жуалап ішкен аракка Кы­ зыл отырып, Михайла кылышы мен белбеуін арак са- тушыға зал о к қ а салып жіберді. Михайлаға жылмаңдаған москвалык екі адам жа- быса кетті: біреуі — колес баласымен деді, екіишісі — подьячиймін деді, — шынында, о л а р — кабак кулары 41

еді, — Михайланы олар макгай бастады, аузыиан сүй- ді, көңілікді көтереміз деп уәде берді. О и ри і еріп, хайла бір ж ум а жүрді. Ішіне су куйып, сыиыр мүйізі мен кор-кор тартатын — жер үйлі бір грокке апарды- естері кеткенше кор-қор тартты, жын-шайтандар көзі- не елестеді, елтіді. Москва-реканык бойынан к а р а букараға арнап, патша салдырған моншаға д а алып барды, — оған мон- шаға тусу үшін ғана барған жок, онан гөрі моншанын әйел-ерге ортах, алдықғы бөлмесінде сібірткімен дене- сін бүркеп, бу арасынан ты рж алаңаш ата шыккан ка- тындарды көріп, күлкіге бату үшін барды. Бул Михаи- ланык кор-кордан да жаман есін кетірді. Онан кейін жеқгелікке жүретін әйелдерге барып, бозбалашылық етейік десіп еді. М ихайла жастығынан ондай іске алі де болса бата алм ады. Әкесінің сан рет, кешкі намаздан кейін, майшамның жанып болған ба- сын колымен алып тастап, жез ілгекті, тері капты ескі кітапты алып жіберіл, бурыштағы мабшам жанында жатып май-май болған беттерін аударып отырып, әй- елдер туралы айткан жерлерін есіне түсірді. Онда: «Әйел кім? Әйел — адамнық торы. Ол бойын түзеп, көзін к.ысэды, билейді, бойыиды елжіретеді, денеңе шайтан отын жағады... Әйел кім? Әйел ~ жыланнын 'ордясы, көңілдіц курты, жынның ойнағы, өшпенділік- тің оты, дозактык әзәзілі, перінің салкыны...» дейтін. Муны естіп отырып қалай корықпассын! Бір күні оны Покров какпасындағы кабакқа апарған еді. Оты- рар-отырмастан-ак — жеке шымылдық сыртынан ш а- шын бос тастаған, кастарын хосып самайына дейін кап-кара ғып бояған, жағына кызылш а жақкан, дөн- РІН дынғылдатып ~ 22; хаблаииц тебе шашы тік тіпмп Қ р ИСІ келді - Ми- ТІК ТУРЫП. аты п түрегелді, ақы- 42

рып ж іберіп, қызға колын серм еп лалып еді, бірак, ти- ген ж ок, көшеге өзі ата женелді. Тым-тырс турған.көшенің с о н ау басынан к ы за р а тусіп ж азғытурғы күн баткан еді. Ауа кубылып, а я к астынан муз сыкырлады. Қ аны лтыр жалаулы к р е­ пость муңарасы мен тік төбелі үй үстінен «ызылды - жасылды ай шығып, М ихайланыц бетіне жарық түсір- ді. Қоркыныш бойын биледі... Тісі тісіне тимей кал- шылдап, жүрегі муздай болды. Қабактың есігі сы- қырлап еді, крыльцода ак көлеіцке сыяқтанып, алшый- ып турған әлгі кыз кврінді: — Неден корыктың,калка м , кайт, — деді ол. Ми- хайланын. онан жаман ееі кетіп, 'қ аш а жөнелді. У зам ай-ак акдіасы таусылды. Жолдастары ж айы - на кетті. Іш кені мен жегеніне, «өргені мен көрмегеніне өкініп, іші күйіп, үйден үй кезіп Михайла жүрді.\" Е лі- не қайтып, әкесіне баруды оның ойлағысы да қел- меді. .. Сүйтіп журіп, ақырында курдасы , кіндік әкесінің баласы, Стегііка Одоевский есіне түсіп, сонда барды ; есік какты , Онын баукеспе ж алш ы лары оған салкы н қарап; — Б асы ндағы беркінді алм ай, крыльцоға шығып, кайда б а р а с ы н ? — деп біреуі М ихайланың бөркін жу- лып алды . Сүйтсе де, урса келе оны коя берді; узын- ша орыядыктары аң терілерімен жабулы, кең, жы лы сенеге кіре бергенде, оны атлас көйлек, әдемі сафьян етік киген, әп-әдемі жас бала кар сы алды. Ол оны н бетіне бедірейе қарады да: — Б ояринға барғавдай не жумы сын бар еді, — де- ді жайымен. — С тепан Семенычке барып: сізгеб асиіп, досыңыз Мишка Т ыртов келіп тур деңіз, — д ед і Михайла. — А йтайын, — деді де, әндетіп, жібектей буралған буйра ш аш ын сілкіп тастап, б а л а жайымен жүре берді. Михайла көп күтті. Жарлы б о л сақ — арлы болма д е­ теншн, кебі к ел д і. Бір кеэде б ал а к айта шыкты да, сау- сағымен ым дап: — Кірішз, — дед}. М ихайла келіп крес- палатасына кірді. Жүрексініңкіреп, жалма-жан бурыш- тағы; айналасы алтын зермен көмкерілген образдар- ға бурылып б а с иді. Ж ан-жағына карап, — міне, бу- 43

,ор кандай бай. Бул »е даго.. » « - < - * • ішінен. Кдбырғаларына тепе гү м -і\\л *® сырылған. Едеиіне шуп-шубар гы п кі ж і б ы л - неше кілем төселген. Орындыктарыпа оаркыт жаоыл ған. Терезелерінің манлаііына м арж аіідаи тіккен маң дайша ілген. Кабырғалары ж іб ск исн Г.аркыт жапкан сандык. пен сандыкшаларға тірс.нп тур. Ьул жабынғы нын. кайсысынан болсын тігілгеи шскпси мси шапак да өқің түгіл, тусіне де енбес... Т ерсзе тусмнла агаш коя- маға койылған кымбат сагат ту р , оныи устшде сары жезден ж ас а л ға н піл жатыр. — Е, М иш ка, саумысын, — д с д і Стопка Одоевский, есік алдында турып. Михайла ж ақ ы н д ай борді де, сау- сактарын кілем ге тигізіп оған б а с нді. Жяуап ретінде Степка да б а с изей салды. Сүйтсе д е кул смсс, дворян баласы ғой деп дым.кыл колын усьш ы п, кол алысты. — — Отыр, ко нак бол,— деді. Степка қольшдағы таяғын ойнатып отыра кеттк Михайла да оты ра калды. Степканы ц басьшда — асыл- тастар тағы п тіккен тебетей. М аңдайы бултыйып, домаланьш ту р , кассыз кабағы кып-кы зы л, мурны кый- сыктау, кішкене ғана иегінде сиректеу келген шокша сакалы бар еді. «Осыидай ж ам ан д ар ға да байлык біте береді-ау» — д е п ойлады да, М ихайла енсесі тусіп, өзі- нін жолы болмағанын, бакытсыздыгын, жас өмірін жегідей жеген жарлылығын айтып, налый бастады. — Степан Семеныч, кудай үш іи, мен сыякты кулы- ңа басымды к а д а й қарай буруды үйретші... Мен та- рықтым, тіпті монастырьға б арудан д а уялар жерім калмады... К олға шокпар устап, к а р а жол торудан д а кашар жерім калмады... — дед* М ихайла. Муны есті- генде Степка басын лык көтеріп ал д ы , баттыйған көз- дері бедірейе койды. Бірақ М ихайла д а сыр бермей' акылсыздыктан ға н а айтып отырған та- л ы ккапіы м ІР я3^ Семеныч' кар ғы с аткән кайыршы- К тағатьш к а л м ад ы ғой, - деді. - да, таяғының уш ы н жағапятк.г, - т а Р.тып отырды

.— С ағаа не акыл айтайын, М иша... Ақылдыға жол кеп, ая акылсызға, каша» да болса, дорба мен түрме- ден баска ешнәрсе жоқ... Анау Водоаька Чемодановты кермейсш бе, көршісішк келісті екі деревнясын жулып алды... Леонтий Пусторослей те жакында Чнжовтар- дын Москва колтығындаш келісті усадьбаеын ауда- рып алды,— деді. ... — Есіттім, есітгім, таккалдым... Ал енді мундаи істі, біреудіқ мүлкін колға түсіріп алуды калай істеу- ге болады? Онык өзі де оиай емес кой! — Деревняны байкап ал да, оны билеп отырған по­ мещик™ сөз қыл, шырма. Журттың бәрі де солай іс- тейді. — С«з кылғаны калай? — Не кадайы бар, квшедегі подьячидан бір тыйын- ға калам, кағаз еатып ал да, үстінен шағым Оер... — Ал, не туралы сез қылуға болады? Не деп ша- ғым беруғе болады? — Баласың-ау, Миша._ Емшек табы аузьщнав кет- пепті той.. Анау Левка ІІусторослевті көрмейсік бе. Ол бір күні ёбін тауып, Чижовтық туған күнівіц то­ йона барады. Ішкенінек сеэ баКканы көп болады, ке- ректі жерінде не, селай дел, костап та отырады... Бір кезде карт Чижов ішіц отырын « Б ір кудайдын өзі ж ар боп, улы патшамыз Федор Алексеёвичтің емтр-жасын узак кылсыи да, әйтвесе, овы журт оразаға да жетпей- ді, еткен түні Кремладе әтеш орвы на мекиен тауык шакырыпты десіп жүр ғой...»— д еп салады. Пусторос- лев, ақмақ белсын ба, ушып түрегеліп: — <Сөзі де осы, ісі де осы», — деп айкай салады. Барлык конак,- тарыиек бірге той иесін — шап бер»п устап ап, жасы- рын істер приказы алып кетеді. Пусторослев: «Чижов- тың патшаны жамандап айтқан сөздері — мынау да мынау» деп бәленід бәріи оған үйт-төгеді. Сол-ақ екен, Чижовтыа кадын бурап шығарьш, алегія аспаны- нан келтіреді. Әтеш боп шақырған мекиен тауъвдын. ісі әбдеи ушығадьі. Содам адал кызметі ұшін Пусторос- левкс Чижовтың усадьбасы альш беріледі де, Чижов өмір бойына Сібірге айдалады. Міые, ақылды адам- дардыц ктейтің ісі осы...—деді де,—Степка балықтың көзі сыякты бедірейген кездерін Михайлаға көтеріп 45

алып, кадал а койды. А л - д е д і ол тағЫ да - иододь- ка Чемоданов будан да оңай ам ал к ы л д “ көршім уйіне апарып өлтірмекш. болды, арен ку™ дым деп донос берді; дьяктарға осы жаладан треп олжасының үштен бірін беретін боп уәде кылды^ ал квршісі, соттан кутылу ушін б ары н сыпырып оеруд де тайынбады. '. Ойланып, колындағы беркін аударып-төнкеріп оты рып, Михайла: ~ Осы сот ісіне дегенде, айтеуір, меніц түк тәжри- бем жок, С тепан Семеныч, — деді. — Егер сен тәжрибелі болсан мен сені уйретпес ем ғой... (деп Степканың келемеж етіп, жыркылдап күл- гені сонша, М ихайла оның ку р т жеген усак тістеріне көзі тусіп, шегіне тусті). Сотка бар у ға да тәжрибе ке- рек... Абайла, — бір күні өзің с о тк а түсіп калып, эле- гің асапаннан келіп жүрмесін... С о л ай, Миша, күштімен алыспа, күшсізден —- таяғыңды айырма... Сен осы, сі- рә, маған корьгкпай-ак келдік ғой... — Степан Семеныч, қорыкпай келгекімді кайдан — Ж арар, жарар, аузыңды ж а п , ауызға ие болу- ды да уйрену керек... Мен сенімен ж а й ғана жылы жүз- бен сөчлесіп отырмын, ал басқалар кайтетінін білесін бе?.. Менің бугін бір ішім пысып отыр еді — деді. Алаканын сокты. Қонакжайға ж ал ш ы л ар жүгіріп кел- ді... Адал кулдарым, менін көңлімді көтеріндерші... — деді ол оларға... Сені де ак білегіңнеи жетелеп, аулаға шырарып. мысық пен тышкан ойынын көрсетер ем... — деп, тағы да мыйығынан күліп койды, бірак көздері селт етпеді. Сүйтті де — корқпа, қ оркп а қалжыңға ай- там, мен бүгін күні бойы калжыңға түсіп отырмын — деді. пяныпепіЛГт»пТПСКШІ боп’ көтеР'л ‘п бас июге ыңгай- кайта от^рғызды ° НЫТаяғьшың Уш ы мен түртіп койып. ,« ч ° 1™ - т р,п- -С ү һ » к ^ й “ ет і^ Г а іг? р і

мені алдыңғы үйде күт, төрге шакырсам — шегіншск- теп аяғыңды баспа, отыр деп буйырсам да — отырма. Маған тік турып бас име, аяғы м а жы ғыл,— деді. Михайланың ашуы келіп кал ы п еді, бірак өзін-өзі устады. К ііш лік етіп, акыл айтканы үшін алда риза болсын айта бастады. Степка аузы н кайшылап, есінеп койды. — Сен сорлыға бір жәрдем ету керек-ау, жәрдем ету керек... М енің бул жөнінде істей алар бір ғана амалым б ар... Ал өзін. аузын.а ие бола білесін бе?.. Ендеше, ж а р а р . Тусінетін жігітсін ғой... Кане, жакын- даңкырап отыршы... (Таяғымён еденді бір түйіп койды, Михайла катары на келіп оты ра қалды. Степка оған әбден к а д а л а карап алды д а.) С ен казір, шайханада- мысын, к ай д а жатырсың? Бүгін конаға маған кел. С а ­ ган әсем шекпсн, шапан, ш албар, жаксы етік беріп, иуэдай киіндірем; өзіңііің ж ам ан кйімдерінді тығып коя тур. Б ір бояринанын көнілін аулау керек. — Э-э-э, ананы айтасын ғой? — деп Михайла кып- кизыл боп кетгі. — Ис, соны істеп, онын шайтанын бас. Ешбір мих- натсыз к алтанды алтынға толтырасын... Өзі даңкты боярыня.. К,азнасы мол, тек шайтаны қозып жүр... Тү- сіндің ғой, М ишка? Оған барып ж а ғ а алсаң болғаны, — онда сенің бақытың... Ал егер киянат кылсаң — аю жаткан куды қка апарып салғызамын, сүйегінді де еш- кім таба алмайды. (Маржандап тіккен жекінен колыи шығарып, алаканын соғып еді, манаты бала кіріп кел- ді) — Феоктист, мынау дворян баласы н моншаға апар; ішкі, тыскы жаксы киімдер беріп, муздай киіндір... Кешкі там ақ қ а маған әкел — деді.14 14 Царевна Софья тускі ғыйбадагтан кайтқан еді, — шаршаған екен. Бүгін ол екі рет улы ораза намазын окып кайтқан болатын. Қара нан мен капуста жеген еді; олардың өзін де болар-болмас ауы з тиді. Әкесінін. шеттен әкелінген орындығына отырып, кестелі орамал- 47

ға салғаи к аси етті нанын тіз е с ін е койлы. Орынпык онын буйрығы бойынша ж у ы р да гана Грановитапа- латадан әкелінген еді. Оны естш ж е с ір царица Наталья. «Царевна С о ф ь я бір куні өз ү ш н е патш а тағын окел дегенді де ш ы ғарар-ау.» деп ренж лген. Мсилі царица Наталья р е н ж іс е ренжи берсін, о н ы и рснжігеиіне шм карап жатыр. Кішілеу ке л ге н екі терезекің ж и і-ж и і оіінектерінен март айык.ың м ы к қубылған ы с т ы к сәулссі түсіп тур. Қыз бөлмесі — тап-таза, а р ты кш а сэн-салтанат бол- гандай іш інде ешнәрсе жоқ: к у р ғ а қ швптер исі ғана шығып тур. К абырғалары м о наш ка кужирасындай ап- пак.. О ймыштап, ж а та к орын ж а с а п , салынган пеш ып- ыстык- Үй жиһаздарыны ң, орынды ктардын, столдар- дьщ бәріне кенеп жабулы. Қ о й м а сағяттың гүлмен өриектеп та ста к а н тілдері а к ы р ы н жүріп тур. Кітап шкабы ш ан-ш ац: улы ораза к ү н д ер і емес не — кітап- пен, ойын-күлкімен де ж уртты ң ісі жок. Мауыт б а ш м а к киген а як тар ы н С оф ья кішкене ка­ па орындыкка салды да, көзін а ш а р -а ш п ас болып, тек селіп отыра берді. Ж азғытурғы ж ы л ы күн бой бал кытып, там ы л ж ы п, ойды бөліп, к ы з үйіне келіп тур.. Не дерсія, б у л улы ораза күнінде!.. Іерезелердік ж а мылғысын түсіріп, мынау мын ку б ы л ы п турған сәуле- лерді «ішірсе ж а к с ы болар еді. — б ір а к царевнаныц ориынаи ту рғы сы келмеді, к ы зм етш і кызды шакырука да ерінді. Есін сскі діни д әрш тілік ү н і билеп отырса д а, онын, қулағы б ір дыбыс күтуде, — еден сықырламай ма, жан сәулем .келе жаткан жок. па, ой, кудай-ай, күна кіріп кел е ж аткан жок, па... « Б ір а қ , онда не тур’ неғылар дейсін кудайга ж албары ны п күнамнам ар ы - лармын... Қ ер ек болса бүкіл әулие-әнбиені ж аяу ай- дейЫболадЫҒа^ МЬШ КФСІНШІ- сәулем»,— деген- м н ^ ЬДр^,оЛМ-есі ™м-тырыс. Ш ы к -ш ы к етіп тек сагат бадғни Тя п=У-Р' Б у л бөлмеге тө гіл і ен көздіц жасы көл қ?н А йіай г я п е і С° фЬЯ басын ж а Рдан соқ- кылсаң о к ! , 'с а л * *іи“ Нғь,Р' к олы ңд ы шайнап таста, не барады П атш а ? „ ,'Р күяш' ө т т б а РаДы. гүлің семіп а кызының өм ір і к.ыз ббооллыыпи ету 48

ктриғына ілінген... Бул бөлмедеп шығатын бір ғана есік калды, — ол монастырьға апарыл хіргізеді. Бул бммеде оңдай лете патша кызы тун жамылыл солк- солқ жыламады, кулындай шынғырып ыстык жасын івкпеді, ашуланып өз тулымын өзі жулмады — бірак оны ешкіы де естіген жо», сшкім көрген жоқ. Оядай нсше қыздын өмірі ізсіз өтпеді ондайлардын нешеуі моиастырьда шірімеді. Оадай бүкіл өмірі кай- ғнмен өтхен кыздардық еиді аттары да умтылып кет- гі. Олардыд тек біреуіиіқ ғана басына бакыт конды, — «ьіз турмесікен кутылды. Сондықтан да ол: сүй, жүре- гім,—суй...— деді. Үйткені ол жаксыны сүйді, шыбырг- кы сүйреп, аяғына добардай етік кигеи элдекімнің ®рі емес, сулу свзбен сүйіскен, сыр бермеген, күнде юрсе ыятыккан, квздіц нуры Василий Васильевичи сүйда. Ой, күна, кува! Софья нанын коя салды да, ку- яалы ойын куған гәрізденіп, жайы.мед колын сермеді, Чйпі де көздерін ашпай, жылы сәуле, татті ойға езу тарггы... 15 Еден сыкырлады. Софья селт етіп, от канатты жан Цмш келе жаткдндай, есікке карай калды. Еріндер? ДІрілдеп коя берді, бойын билейія деп, баркыт квпшік- « шынтактай берді де, алақаньша бетін баса койдьт. Жүрегі алып ушгы. Апаса мацдайшадан ецкейе тусіо, аяқтарын ептеп басып, Василий Васильевич Голицын кіріп келді. Үн- пз-тунсіз ораа-ак алған болар еді. Бірак, қалғығансьт 01ьфа бөру: одаи әдептірек көрінді; соидыктан, ку- Яавғ» ғыйбадат кыа, шаршап келгея царевна езу тар- калғый берді. — Софья, — деді ол, акырын ғана. Аятындап тік- «а жібек шапаныя судыратып, б а с иді. Софья сүйісу- геазірденгеядей болды. Сонда сана жупар нсі аңкыған нурт Софьаньщ жағын жыбырлатып, жыды ерін- *БР какындай түсті, бір-біріяе жабыса калды. Софья сьшқ тартып алып еді, түсшдіріп болмайтын бір сыр бойыя иіымырлатьга, ту сыртыиан жағалап №*яі де, иемсндей беріп, тарап ксттс. Василий Васи-