Ахмет Жубанов-Замана бұлбұлдары

Otc b<a АХМЕТ ЖУЬАНОВ 1 АМ /1Н Л BVABYAAAPbl



лгч(*J?/ xA iem JK / Ijd c m o tf 1 Л Ч 1 И /1 БУЛБУЛДАРЫ КАЗАКТЫН МЕМЛЕКЕТТ1К КвРКЕМ ЭДЕБИЕТ ВАСПАСЫ Алматы — 1963

Ютапта сонау Б1ржан сал, Ацан cepi, Жаяу Муса, Муциттардан бастап naoipei Kesdeei эн цайраткерлерг туралы эцгЫе болады. Бул ецбек профессор Ахмет Жубанов- тыц квп жылдар бойында жургЬген гылми. зерттеу жумысыныц нэтижес!. Kiran кор­ нем, квпш1лРске аса уеымды т1лмен жа-

К1Р1СПЕ

Silii* WHIM! j !!!!













??9 l























халыч комлозиторларыныч б>ркатарыныц шытармаларына нигилистж кеэкарастарды цайта чарап, будан бурынгы музыка эерттеу ецбекта- р1ндв, ecipece А. Затаввичтв кездесенн кейб1р Topic пшрлор жешн- де токталады. Кептеген халыч композиторлары жен1нде жацадвн ашылган деректерге суйен!п, олардык OMipnix, творчестволыц «бет алпегтер|>1 басчаша жазылды. Олардыч |‘шжде: Б1ржан сал, Ахан се- pi, Мухит, Жалу Муса, Балуан Шолач, Меди, Майра бар. Бурынгы Kiranxa енбегендерден: Абай, Ыбрай, Естай, Эсет, Култума, Нартай, Эмфе, Кали, Куан, Жусшпек, Манарбек, Рарифолла, Эли, Косымжан, Тем1рболат бар. CeftTin бул ютапха ежш-композитор, енил-орындау- шылар енд|. 6эдер1 белек тарауга енуге материалдары аз болтан енштер жен1нде ютаптыч сочындагы цосымшада айтылды. Онда: Сегмагамбет, Капаш, Кудайберген, Кемтрбай, Раббас, Разез тагы бас­ ка еншикомпозиторлар мен анш1-орындаушылар бар. Kiraniin сонын- да осы енбекке енген Heri3ri енштер женшде деректерд!ц цайдан алынганы жейл> ечНме болады. Абайдын, Б1ржаннын, Мухиттыч, Ахан сер|'нщ. Жалу Мусаныч, Кененжч ендер! басылыл шыччан се- 6emi олардык бурын жарияланбаган ендершен немесе вариантта- рынан б|рд1-ек1л! улг! трпзд'|к. Сурет жагынан энштерд1ц 6epi№Ki б)рдей табылмады. Казачтыч халыч комлозиторларыныч eMipi мен творчествосы енд! тана толыч тылми турде эерттеле бастады. Сочты жылдарда консер­ ватория бшрген чазач жастарыныч ш1нен музыка эерттеу жагынан мамандыч алтандар KepiHin келедч Олар эерттеу объекттершде ха- лыч комлозиторларыныч eMipi жене енерштж чимылы бар. Эдеби жене музыкалыч мураларды сын кез1мен карал эерттеу туралы бол­ тан партия чаулылары бул жумысты будан былай дамытуда улкен чолчабыс THri3in отыр. Халыч комлозиторларыныч творчествосына, орындаушылыч жачтарына дурыс бата беру уилн б!эд!ч XX жене XXII КПСС съездер1жч шешгмдер1 непзп батыт болды. Mine осы жолбасшылыч шеилмдер жене жачадан табылтан деректер чезачтыч халыч комлозиторларыныч бурын баспасез бетжде туря жайда ба- яндалып журген жадтары женЫде 6ip-exi сезбен точтап кетуд! т!- лейт!н сиячты. Абайдыч музыкалыч мурасы женшде 6ipiHuii рет сез айтчан А. Затаевич болды. Б|рач А. Затаевич Абайдыч улы орыс халчыныч музыкалыч улплерше творчестволыч туртыдан череп уйрену!н, enix- теуш тусше алмай, Абай ендерш орыс ендер!жч нашар учсасы де­ ген ninip айтты. Шынында Абай творчествосы зерттеуштер уш;н eni де чызынты жаты кеп нерсе. Элечде жача елшеу-ыртач 1здеген Абай, музыкада да жача форма, елшеу Ездеген. Б1рач интонациялыч жагы- нан Абай eHflepi чазач музыкасы непзжде шыччандыты даусыэ. Ал Абайдыч тагы 6ip жачалыты, оныч 6ip энш 6ip ежжч сез1мен айтута келмейд1. Эр чайсыныч елеч елшеу!мен, сэйкест1п’мен четар, сол елечжч мазмунымен сейкес еуен| бар. TinTi xeft6ipeyi елшеу жагы- нан басча елечдер1мен айтута келт жатса да, музыкалыч мазмун, Т1Л жагынан келмейдк А. Затаевичт1ч тагы 6ip шала nixip айтчан адамы Жаяу Муса. Ол жеяу Мусаныч ендерж жечткол, чаланыч кечшд|' эндерше, би му- зыкасына елттеп шытартан дейдк Ал, Мусаныч шынында марш ыр- татында, кечшд1, журдек келетж уш-терт еж болмаса, шыгармала- рыныч Konminiri арчаныч шырчатып салатын eHflepimn улпсшде, \"Хаулауп, «Гаухар-чыз», «Кегаршыи», «Баянауыл» таты басча кепте- тен оядершде em6ip жеч'лдж кездеспейдл Дурысында музыкалыч 2* 19





и!!)?

Б1РЖЛН САЛ *жылдыц жазы. Омбыныц гене­ рал-губернаторы келед1 деп Кекшетау булж т жатыр. ^ала ез алдына да, бук!л уезд болып улкен дайындык журпзуде. Каланыц мацындагы кегалга кептеген уй- лер TirinreH. Елдщ «жацсылары» жиналуда. Акеарыныц болысы Жак- бота ез) б1рнеше уй TirtTipin, сауын, сойысты дайындатыл, ас nicipe- т1н уйлерд1 белепрек жерге TiKTi'pin, саеыган данныц, буркыраган жарошак тутжжщ HicTepi келмесж деп, езжше «дала медениетж» баскалардан асыра KepceTKici келт-ац жур. Exi 6inexTepiH сыбанган, «сен тур, мен атайын» жгНттер, табак тартуга, конацтыц баска жайла- рын жасауга дайын, тек буйрыц кут!п турган еияцты. Соцгы кеэде Жанбота улыцтарга цад1рл1 болып, ецбекш! халыдтарды зар кацса- тып, соцгылар колдарынан келсе оныц журген жерж уйтп-ац ж)бе- рер efli, 6ipaK оган куш цайда? М.не, сол Жанбота осындай ац пат- шага cinipreH ецбеп уш' и жинаган арам малдарын аямай, оныц уст!- не тагы елден салыц салып алган малдары бар, бэрш де ез ецбеп: табан ет! мен мацдай тержщ арцасында тапцандай, шалцац ба- сып жур. Коцырцожаныц Аэнабайы да Жанботадан калмаймын дел, б!рне- ше уйдгц керегелерш косып TiKTipin, узын зал сиядты тер уй жаса- тып, оныц iuiiH оцалы юлеМ, шайы керпелермен беэеп жатыр. Бул да езжше элемд! баскаргандай, эдей! Жанботаныц тобы ес!тс!н деп, нешетурл1 байлыц, пацдыц араласцан буйрыцтарды едеж дауыстап окып беруде. Оныц айналасында да толып жатцан пысыц Ж|пттер, каэацтыц рушылдыц сез:мжж салмагы басып, Азнабайдыц «багына» сем!pin журген кадандар, ездержж жоцтыцтарына царамай, цапай 2,3

да ез болыстарыньщ мерэжжц устем болу жэльшда дызмет 1Стеудв. Ел арасында журген эиялы-сымацтар да ондайлардыд талтыд сез'|- м1н туртюлел оятудыд орныка сол 6ip cyfieri дурап бара жатдан ру- шылдыдтыд отына май дуйып, тутандырыддырап цояды. Ол да пат- шашылдыдда жалынудыд 6ip тарауы болатын. Булардыд дандей кара пилылмен жиналып жатдандарын, едбекш! елд'|Н дамын жеуден аулак екенж жаратылыс не кылсын, осы б'ср сэтте шан басардай гана жадбыр жауып, оныд артынан шыккан кун жар беты бурынлыдан да сулулап, не 6ip швлтердщ х°ш niciepi ч°- сылып, мурнынды жаратын, кеудедд! ашатын дасиеттерж адам пай- дасына 6epin жатты. Сулу табилат, оныд imiHfle Кекшежд айналасы взж!д ежели мешр!мд!л!г!не бугж де басты. Ол байлыкты, ол кер- кемджт! нелене алмай отырлан будара кепиллжлд туб! сол байлыд- да кожа екен!и сезгендей, тарих майданында сол 6ip дуылдал билеп турлан аз лана топка «*л!м алдында даншама кек!репдд1 кере жутсад да кун!д санаулы» деп эдей! мырзасып турландай болды. Осы кезде Жанбота болыстыд уйлер тобыныд б!ржен ырлалтып саллан енжд уи! шыдты. Эн уй-уйдi аралал етш, сонау Кекшежд бауырына, аепанла дарай ерлеп бара жатдандай асдад. Бурын-содды бул эраныд жер! де, шеб! де, жел| де, суы да, адамы да мундай дауысты ecirnereH сиядты. ©з тобыныд imiHfle осындай елд! олеурет- кен, дуладтарын тостырлан энш!с! болланына Жанбота да кэтер!лмес!н бе, тужрюн тшт! «шырт» деп бгреулердж устержен асыра TyKipin, ез! !с!к кеэ! т!пт! ашылмай даллан сиядты. Энилжд сидырлы уж еж болыстыд бэсекесж, таласын не дылсын, Азнабай жадтан кептеген бозбала ылысып келш, жадындап, дуладтарын тосып, радаттанып тыд- дап тур. Жастардыд ол MiHeai Азнабайла унамай, ондай енш! ала келмегенже ез! де осы 6ip сэтте iujiHe ашуы сыймай турлан. Сон- дыдтан поштавайын жумсап, жюттерж дайырып аллысы келд!. Ай- даланла журе беретж дой емес, дарсыласпаланымен 6ip шет!н дуса, екжш! жалы енш! отырлан уйге дарай шубап, эл бермед!. Оны ке­ рш турлан Азнабай, долымен Genri 6epin поштавайын шадырып ал- — Анау уйдет! эпонж мен!д донад уйтме алып кел, эн салсын, сыйлыдты Жанботадан асырамын, ап кэлмесе аржальжыд 6Hniri езжде,— дед!. Атда жэд!л телпекбай — поштавай дамшысын дольжа алып, бар- лыд сусын сыртына шыларып, енш! отырлан уйге дарай адымдады. Б!рад ол еэшше айла долдануды кездеп, жадындаланда аса 6ip мей- piMfli адам болып, миылыиан кул!п, уйге сэлем берш к!р!п келд!. Отырландар ылысып, дазад эдетжше орын 6epfli. Поштавай 6ip т!- звлеп, дамшысын таянып отырды да эним аядталан кезде Аэиабайдыд тапсырмасын айтты. Олан энш> дозлала дойлан жод. ©йткеж осы 24

сэттв онын басында жака тана орыидаган еннщ маэмуны, сонымен байпанысгы ойы елдекайда алыста отыр ед!. Ол KyniMcipen, пошта- вайдык айткэнын ест!меген адамдай тары 6ip эсем энге бастап кет- т1. Поштавай амалы жок, еннщ аярын кутп де, келген жумысын кай- талады, колындагы каруы — камшысын к.атты кысыккырап, куилнщ де бар екенд1пн отыргандарта сезд1р!п койтысы келдй Энел ешкай- да да бармайтынын, мал, олжа, сыйлык 1здеп журмегенж, тек мына сиякты халыктык топтаскан жержде енерж керсетуге келгежн айт- ты, TLniH алдыра алмаган поштавай сол кеэде ацдаусыз отыртан внш!- н1ц басына хамшымен 6ip-eKi тартып калды. Отыррандар ду туреге- лт, онын колын устап, тартып алгысы Kenin 6iр басынан устап турган энилжн домбырасынан цольж бооатып ж1бердл взжше «ал! де кер- сетемж кересшдЬ. деп, неше алуан куштердж шетж керсетш, пош­ тавай келген !э1мен кейж кайтты. Энш! ойда жоцта мундай iске душар болранына так калып, дом- бырасьжык сарасынан устай-мустай, жанталаса орнынан тура бердл Журген жержде аттан кыз-келжшек KOTepin алатын, халкына сый- лы алтын басына мынандай жаман поштавайдык енпр таяк ойнатка- нына катты налып, Tini курмелгендей, 6ipaa уакыт сезге де келе ал- мады. взже ез1 енд> рана Kenin, 6ip жаман туе керш оянрандай бол­ тан энш1, домбырасынык цольжда калтаньж керш, каруы белжде калтандай кейшпен айналасындатыларра карады. Поштавай шырып кеткеннен кейж энил де жуг|ре басып далата шырып, домбырасын сол устатан боны, еншейждепдей улыксат суреп сызылып турмай, Жанбота отырран уйге Kipin келд| де, домбырасын карып-карып Ж1- 6epin, ен еатадаты пернеж басып турып, ызалы дауыс, ащы унмен, ки1з уйдж тундшЫ булюлдеткендей екпжмен: Жанбота, осы ма ед! елген жер!м, Кекшетау боктытына кемген жерщ. KiciciH бiр болыстык 6ipey сабап, Бар ма ед! статьяда керген жерщ? Жанбота езж белые, экен Царпык, 1ш!нде сепз болыс шежн вртык. 0з1кдей Аэнабайдык поштавайы Колымнан домбырамды калды тартып. Тартса да домбырамды бергежм жок, Есерд! поштавайдай кергежм жок- Камшымен топ 1шжде урып ед1, Намыстан о дарите, епгежм жок,— 25

деп болтан !ст! баяндап берд!. Энмщ 61рден ем. жогары дауыста, шыц нотадан басталуы, екжинден эр кезде сабырлы, байсалды эншн н'|Цбул арада журдек, екшнди цажырлы ундерд1 туйдектей, жан ашу- ындай ащы леб1зд1 таге, дыбыстан жалын аттыра шыркауы— сол 6ip сетгщ езжен туган efli. Энн1ч аягындагы кайырмасыныц езшде дауысты баспалдацтап кетерш тастап, емленд1рт барып 6itipyi ол арада жайбара^аттылыцца жол жок екендюн, безбвнге ар мен жу- генс1здшт1ч rycin турган жер1 екенж, не де болса «музыкалыц ары- зын» жетюзе, туйрей айту керектжж сезген вдь Айналада отырган журт эншршн, аскактаган енже, таскындаган ерцлл унже, тек улкен журектен гана шыга алатын музыкалык ви- барына риза болды. Поштавайдын дамшысы э ншiнiк басына уйрт- генде, отыргандардын кеб| ез бастерына тенген жуген<лздштей ке- pin, 6ipai< пара кушке керше карсы шыгып, сол арада лоштавайды сарсан кесек етуге шама жоц заманда, мына б:р эн поштаеай ту- гел, болыстын басына тиген соккыдай болып, оларды 6ip жагынан куантты да. Зинщ эр жержде 6ip бозарып, кукыл тартып, 6ip кы- зарып iciHin отырган Жанботага кездер1 туекенде, еннЦ есер'же жан- дары жай тапкандай, кышыган жерлерже тигендей болып отырысты. Суйектен ететж сез бул арада аскак енмен уласканда болыстын. су- йепмен коса жулынын суырып алгандай болды. Тутасып кеткен мойнын бура алмай, барлык кеудесгмен буры- лып каратан Жанботаньщ квз| енш!ге ось1 кезде аса унамады. ©йт- кен1 Жанботаныц жыландай ысцырган айбатынын адрес! тентектж ктеген поштаеай, оны ж1бер1п отырган Азнабай болмай, кез1н аш- пастан тецкит отырып: — Жетер! Каксама! «Бас жарылса берж !шшде» деген емес пе,— деп, Жанбота енилге акырды. «Май сасыса туз себер, туз сасыса не север?\" деген макалды энш! осы арада есЖе тус!рд| де, жаэыкты поштаеай емес, e3i бо­ лып шыкканына катты куйждё Б|рак «Бас кеспек болса да, Tifl кес- пек жогын» б'твт'ж ешш, тагы домбырасын квгып, байсалды п'шлн- мен, не де болса бетже баса кетейж дегендей: Созады Биржам даусын цоцыр даздай, Баскага 6ip важней журмж жазбай. Бас коскаи м»жЫс'|М1з болады деп, Жанбота мазамды алдыц ала жаздай. Айтвды Б1ржан влек ентелетт, Ыржанды халкы койган еркелетт. Есерге поштавайдай кез алдында, Б1ржанды коймак па едщ желкелетт,— 26

деп, созып келш, кайырмасында тары самгап аспанга шырып, аягын жуз кубылтып, куйкылжытып «айтпагым осы ед!» дегендей, домбы- расын алып, уйден тез басып шыгып кетед!. Бул эн алдьщгыга Караганда сазды, сабырлы, байыпты, 6ip эн,- пме айтып отыргандай, 6ip окиганы баяндап отыргандай кейттй Сонымен катар мунда улкен кулаш, кец тыныс, неэ!к лирика бар. Бгржан мунда Жанботаиы ж1б1тем деген ойдан аулак, онын шама- сын кергенссн, айналада отырган халкына шаккан муны сиякты. «Бай байга куяды» деген накылды бжетж Б1ржан, Жанботанын, екш! ушiн Азнабаймен ала квэ болгысы келмейтжЫ б1рден сезд1. Анандай ул­ кен улык келе жатцанда дандай да болса взже карсы шалые сеэ кв- lepeiiH жайдыч бэржен аулак болып калгысы келген Жанбота Bip- жаиды садаквга шалды да Ж|бердн Б|ржан алдычгы ез1 эн салып отырган уйге кейтып, кжмж ки т кеткел! жатквнда, отыргандарга тары 6ip карал, ойына келген 6ip-eKi ауыз сезж айтты: Бурынгыныч биждей би калмады, Бупнпжч би!нде ми калмады. Хатым-куран болмаса молдалардан, влжке тамнан баска сый калмады. Бурынгыныч жаксмсы там Е н д тш ч «жаксысы» жамс болды. Аргымактын аягьж аркан деп, езжгч жайбаракат, жанга жайлы келетж 6ip отмен осы oki шумакты айтты да, сол кеткеннен Б1ржан кете барды. Эдш бил!к !э- деп барган Жанбота анандай болгансьж, поштавай сиякты «куш! адал да, ет! арам» есектерге жаза болмай, Б^ржандай аргымактын аягьж аркан шалган замен озж!ц буйрыгын icKe асырды. Б1рак Б|ржан ай- тарын айтып кетт!, сезбен лагнат тачбасьж басып Kerri. Арканык ардагер[, акыны, ohujicI Б|'ржанныч басына осы 6ip ой- наган таяк KefiiHri кездерде де кайталап, оныч акыры эншжж туб!не жеттн Ол женжде алдагы беттерде токтаймыз. Ал Б|ржанныч басы­ на жогарыда айтылгандай ic тускенде суйенген! — халкы да, куралы— BHi болды. Оныч эндерт — eMipimn «жыл жазбалары» деуге болады. 03 колынан кай еншч кай уакытта, кандай жагдайда шыкканын жа- эып кете алмаганымен, халык аузында, сакасында, тарихта калган деректер осы ечпм етч басьжда баяндалган жагдайда шыккан эн- Н1Ч «Жанбота» атанып кеткенж дэлелдейдн Генерал-губернатор Пе- ровскийд|ц алдыкда тартканы ушж Курмангазыныц 6ip куж «Пе­ ровский марш» атанып кеткеж, Акмоладагы дуан басы Ерденжч ал- дьжда тартканы ушж Ыхластын 6ip Kyfli «Ерден куй» атанып кеткеж

СИЯКТЫ, БЕржанныч бул онЕ, оны тудырган очиганыч кейЕпкерЕнЕц 6ipi Жакботаныч алдында айтылганы ушЫ «Жанбота» атанып кетед‘|. Ал, екжш! сазды, салмацты енЕн БЕржанныч вз1 «Адасчач» атандырыпты. Оныч ce6e6i — улыч пен Жанботадан эдЕлдЕк кутЕп, оган барып Аз- набайдык поштавайынык кылыгын айтып арыз — ежнЕч ne6iai мен мучын шаччаныкыч адасу екежн, ani де юмжч Д°е. KiMHiK ел екенгн бЕле алмаганына ызаланыл н°йса керек. Эйтпесе, енжч формасы мен мвжсшде ондай атча тЕкелей чатысы боларлыч музыкалыч двлелдвр БЕржан осы кунгЕ Кокшетау облысы, Енбекиллдер ауданы, Степ­ няк чаласынан 6ip жарым километр жердей Ермол догон жврде 1831 жылы туган. Ол жерд! бурын «Кожагул ауылы» дейдЕ екен. Биржам Кожагулдыч Турлыбай деген баласынан туган. БЕрач К1шкене кунЕнен улкен uiemeci баурына салып асырап ecipin, еэдерЕ «61зд1н баламыэ» дел кетсе керек. Сондычтан Биржей Кожагулдыч баласы болып атанган. ЕкЕнцлден Кожагулдыч чолында болуына 6ip себеп— Турлыбайдыч дэулет1 шагын болады да, БЕржан Кожагулдыч чолын­ да чемд!к кормейдЕ. Ал, бер\\ челе ез экесЕ Турлыбайдыч чолына шыгады. Турлыбай деулвт жагынан гана шамалы болмай, ачылга да аса жарымайды. Квтач, енврмен ici жоч, малдан басчаны тусЕне чоймайды. БЕржан 6ip елвч1нде: Усынсам чолым жетпес туган айга, Айтсам да арыз жетпес бЕр чудайгп. Жылына бес жуз тенге тапсам-дагы, Жадпадым еэЕм экем Турлыбайга,— дейдЕ. Ел аралап журЕп, берген сый-сияпатты тастай 6epciH бе, со- лардын жылдыч чортындысы 6ipa3 болса керек. Eipan тойымы жоч Турлыбай оныч барже де чанагаттанбай, БЕржанныч керкем жанын тусЕнбей, тек «мал табушы ул» дел чарайды. БЕржанга Кожагулдыч колынан ез экесЕне келгенсЕн алгашчы кезде ел аралап, epKiH журу чиынга согады. Аз гана KefiicTi де чатты сезЕммен KyTin алвтын БЕр­ жан вкесЕнЕч жогарыда айтылган мЕнездерЕн катере алмай, бетЕнен алуга оныч адал жаны бармай, ыза болып 6ip мезгЕл уйде жатып алады. Мен ез!М жатыр ед1м керЕнбей-ач, ШЕркЕн тЕл сейлесейшЕ ерЕнбей-ач. Жастыч жел жокшылычча карата ма, Ачьж-эншЕ дегендер езЕмдей-ач,— «ЧУдайдыч салганына.» кенЕп жата бермейЕн дел. ел ара- ады. Ал, БЕржанныч eKeciHin кедейлЕгЕн: 28

Жылкыныц арыгындай Аргын-кедей, Тойгансып мэз боласын «шпвй-жвмвй. Кур айкай салганыннан kim шошиды, Женермж иттей кылып, адам демей,— деген еленжде Сара айтыс ycriнде Ыржанныц кедейлИн бет1не ба- сады. Кейб1реулердщ айтулары бойынша Ыржан К°жагулдыц к°- лынан шыккан емес, мол деулетлч аркасында цайта ел аралауга мумкжшшт болып, сонын нетижесжде акындык, еншшж енерЫ байытып алган, Саранын айтып жургеж Б1ржаннын 6epi келе кедей- ленген кез! дейдЕ Б1ржанныц 6epi келе «Мырза кедей» атанганын онын баласы TeMiprac та айтса керек. Тем|ртастыц берген дерепне Караганда, Ыржаннын аргы атасы Берне ертеректе Обаган езешшн бойьж мекендейдЕ Sepi келе Кек- шетау елкесже кеилп келт, Жекей кел Hiи. шыгыс жатына коныста- нады. Eepiic осы конысында картайып барып кайтыс болады. Бер- тктен: Акшуак, Айшуак, Жаншуак, Кожамкул, К°жатул деген бес ул болады. Ыздж бурынты айтып журген Ержан мен Нуржан Айшу- ацтыц балалары. Кожагулдан: Турлыбай, Нуралы, Ералы туады. Тур- лыбайдан Б!ржан болады. Eipeynep Б ржан Нуралынын баласы, eneci ерте ел'щ Кожатулга бала болып кеткен деп те айтады, Эрине, Б р- жаннык казактын халык музыкасында алатын орьжы уш!н онын еке- ciwiK kim болтан иным, шешуцл ce6i жок. Б13 жанадан косылтан дерек- терд) окушыларымыздык алдына тарткымыэ келедЕ Б1ржан жасынан езгеше мжездн еуеской, енпмекумар, сез!м- тал болатын. Малта тогышар, ен десе аузын ашып, канша уакыт бол- са да тындайды. Ауылта келген енш1, жыршы-куйил болса оны жата- лайды. TinTi Kepmi ауылда 6ip енерпаэ бупн ен салады екен, жыр- лайды екен десе, отан да кетт калады. Санасы аркылы бтмегенмен, казактын: «Акылын болса жыр тыцда» деген метелж куады. Жа­ сынан сыртына кеп карайтын, едем! кжмд!, жуйр!к атты, алгыр та- зыны, кыран кусты енг!ме еткен жер болса, аузынын суы курып тыц- дап отыра бередЕ Зз! де даланын бул кызыгынын сонына ерте Басыида Ыржаннын, бул кылыгы, талабы, кызытуы атасьжа да, агаларына да унайды. Онын бул кумарлыктарынын кайсысы да бол­ са, бардын балаларынын моральдык кодексже кайшы келмейтж болып кержедЕ Сондыктан Б!ржаннын колын ката бермейдЕ Bipan ж!пт жасына келгенде Б|ржаннын, бурынгыдай шаруашылыкпен ici болмай, кызык, сауык, ен куып, баска «пайдалы» жумыска мойын коймауы оларды ойландырады. Онын устже «он бесте отау Heci» болады деп журген Б1ржаннын TinTi уйлену ойында жоц, баска жасы улкейт кетсе де, кедейлжтен калын бере коятын малы жоктыктан 29



Ажар, Б1ржанныч да коз кырына inirefli. Тычдаушысы жача табылган- дай, Ыржан да eKineHin, неб!р жаксы андерд1 б|р!нвн- соч 6ip>H то- гытады. ©нер куып датдыланбатан ауылга Бгржан сиякты онилжч ко­ лу! улкен окита болады. Ауыл адамдары дауыска жиналып калады. Тек ас iiueiiH уакыт болып калгасын амал жок, халык тарайдьг. Ер- теч'не де Б1ржанды Ж1бермей, эн салдырып, сол ауьшда б!рнеше кун болады. Кетержде Ажар кыэга арнап эн шытарып, «жолаягым» доп Кызы ед'ж Ацтонтект'|Ц Ажар атыц, Ешюмнен кей!н емес салтанатын. Кез келт ушырастык сот Tycin, Аман бол жолыкканша перизатым,-— деп бастал, онж'ч баеын Б!ржанныц eai айткандай «жай басгаля ба- рып, кайырмасында куйкылжытып, еркелетт, дауысын наше сакка жупртт, ойнакшытып алып кетед!. Энде сыпайылык та, ж!ч>шке се- з:м де, кыздын келбетже риза болтан жанныч кецц1 куй! де, курбы- лык калжыч сиякты леп те бар. Энжч курылысы, формасы, даму кезендор'| б1рден Б|ржанныц «каламынан» шыкканьж кэрсетед1. ©ci- ресе бул айтылтан кайырмасына кос',рек жатады. Онда Б!ржанныч баска эндержде кездесет'ж ерк!нд!к, дь:быс эшекей) бар. Казакта энн!н аты кездейсок 6ip сеэдермеи аталып кететж| сиякты, бул ха­ лык вузында, Ажарта арналтанмвн «Тентек» деген атпен жайылады. 1чкарга шытартан эн «Аккумныч б!р кызы бар 1чкар атты» дел бас- талтаны yujiH тана, елечжч басындагы свэбен, ешб!р далелс!з, ка- тыссыз «Аккум» аталып кеткен1 сиякты, бул арада Ажардыц экео- HiK атымен тарайды. Казактын, халык эндер!нде, куйлержде бул кеп кездесед» «Тентек» — кеч!лд1, мажор кежпт| эн. Б!ржанныц албырт, жас шатында, eMipre унем! «алкызыл кез эйнек» аркылы карал, тек квк1лд! жактарын керетж уакытында жарыкка шыгып калган ен болу «Сал Б1ржан елеч айтар кезш жур!п, Кайдаты жиын жерге мо- йын бурып» деп «Б|ржан — Сараныч айтысында» айтылтандай Ыржан ел аралап жур!п, Козыбактыч уж'нде болтан меж!л!ст|'ч устжен шы- тады... Айтушылар Б'|ржанныч «Жеймашуак» деген еж сонда шыккан Кел жагэлай б1тед! кекше курак, Шыркаушы ед! осыпай Лайл!м-шырак< Козыбактыч уйжде мэж!л!с бол, ©н ед! Б!ржан салтан «Жэймашуак»,—

деген елецмен халык арасына бул енн!ц тарауы езжен e3i аигып тур. «Жеймашуакты» ней кеэдерде эниллер баска еидерге де жепп алыл (сезж) журе бередн Бул да казактыц халык эндерж орындау- да кеп кездесепн жатдэй. К*лай болтанда да Б!ржаннын, peri келген жерде, жатдайы тутанда эн шытарып кету1 белпл| нэрсе. Энжн, аты- нын, 83i Б'|ржаннык on 6ip кезде нецЫшн, кетержж, e»ip еоккысым ani каре койматан уакытында тутанын далелдейдн БЕржанныц кепке 6enrini «Айтпай» атты еж де осындай жатдаи- да шытарылтан. Айтпай — кыздыц аты. Казацта кыздыи, сонынан ул тумаса, кызга еркекпц атын бередн Айтпайдын аты койылуда да со­ лей болтан. Атымныц как турады сауырына, Кос тепю салып келем бауырына. Колынан 6ip шай ш!п кетейж дел, Келемш Айтпай сулу ауылына,— дал казак эденндеп кешю турым ат устжде желт келе жатып сал- тан аннщ еуренн бередн Эн, арине, сол арада ат устжде шыкты »а (о да болуы мумюн), одам бурын болды ма, отан тэты Ыржанныч езг жауап бередн Касындаты Мамырбай деген езжен жасы улкен жол- дасына карал: Мамекем Айтлай десем кул!мдейд!, Сур жорта астындагы суржбейдн Аккудай аспандаты жуз кубылтыл, Сал Б:ржан эн салуга ержбейд!,— дел, Айтпайды Ыржанныц бурыннан бшеннж, отан дел арнатан ен- д'| айтуга Б1ржанныц ержбейпнж далелдейдк «Айтпай» Ыржаннын, кесек шыгармаларьжыц 6ipi. Онд тьщдаганда оныц шалкыган кен тынысы, eiu6ip enujeyi тар корсетке сыймайтьж еркж елшеу-ыр- тагы, тагы да Б'ржанга тана тан енжц кеудесжен баска кейтте жу- рат'ж кайырмасы, ондагы неше турлп «Ауызыц жеэ сырнайдыц ке- мейждей, Эшцн1ц кез жетпейд! бурмасына» дел Сара айткандай саналуан «бурмалары»— жай эдеттеп куплетик эннщ шецбержен асырып ж1бередк Осы кЕтаптыч баска бел[м|нде айтканымыздай «Айтпайды» ecipece Жусшбек орындатанда, жай кезге кержбейнн кейб|р ернектардщ, лупамен Караганда тана аныкталатындай, кепте- ген бедер! ащылады. Казакстан комлозиторларынын «Айтпайта» 6ip- ден «ауыз салулары» кездейсок аппетитнн, буйрыты емес, еншц те­ рец музыкалык касиетжщ эсер!. Тем1ртас акпмежц арасында: «Айтлай керей кызы. Жас кез1мде акеме epin 6ip бартанымда, калин, iuiiHeH, орта жаска келген 6io 32

xepiKTi эйел 6i3 турран жакка келт: «Б!ржан-ай, менщ атымды еле- елгенше 6ip жайып кетт1к-ау1» деп, 6ipa3 калжыхдасыл турып, кетш халды. Сохынан сурасанымда сол Айтпайдых eai екен, балалы-ша- ралы болыпты» даген екен. Б1ржан ол ауылда да «Айтпайды» айт- Квн кержедк Ыржан ел аралап журю, Арыцбалык жактан кайтып келе жатып агайынды Келбай, Жанбай дегендердщ ауылына келедь Келбай, Жанбай жас жагынан Ыржанмен шамалас, Ыржандармен *конысы катар, баска енерлер1 жок, малды-жанды адамдар болады. ©здерш н1н менменд|г!мен, пандырымен аттары шыккан, анау-мынау KiciHi менс!нбейт1н де м1нездер1 бар-ды. Ыржанных атын eciTin, оных *алык алдында аса беделд| екежн 6!лед|. ©нерд1х «ад!рж терецдеп 6iae коймайтын адамдар, Б|ржаннын халык алдындары беделжщ туб1н!к неде екежн нак басып б!ле алмайтын. Мже Ыржанных осы ауылра карай кисайганын карт, олар бурыннан кехтдес бола тур- са да, танымайды ма, уйлерже ежп кетедл Мунын, бэрЫ байкап кал- сан энил, 1рк|лместен езшше кыр керсетю, ауыл шетждеп кораш- тау 6ip уйге келт туседл Конактых атакты Б1ржан сал екежн бшген уй нес! барынша кутiп, эншiнiX асты-устже тус!п, байт болады. Те­ мах 1шкеннен кейш Ыржан эдетше домбырасын алып, эн салады. Ауыл адамдары жиналып, кошеметтеп, тунжх 6ip уакытына шейсн Б1ржанных есем эндерш тыцдап ракаттанады. Келбай, Жанбай exeyi б)рдей эн тыхдаура келмейд), ездержше кыр керсетедл Энш!нщ дауысын естт отыра алмай тура жупрген карындасы Лэйл1мд| де, баррысы келген келшшектерш де ж1бермейд1. Кжз уйдщ 1ш1ндег1 дыбыс естшмей тура ма, муных 6opiH де ауылдых 6ip ку ж1гтжх кулеры шалып калып, ол эн арасыных тынысында Б1ржан eciTeTiH eTin касындарыларра асырыл-Tycipin айтады. Байсалды энил бэрш де кех>лше тумт, ешнэрсе бтмегендей отыра бередл Ертех'не шай- дан кейш худых басын жасалап кеткен атын алып келуге Б1ржан- НЫК жолдасы кетедл Ырац еншiмiх атынын аярындары Ш!дер[ жок болып шырады. Оны ес1ткен Б1ржан ХУДЫХ жакха карал турып, эсем басып су алып келе жаткан Лэйл1мдi керед1. Кыздых KiHeci жорын б(лсе де, оных араларынан кешеп жаратпаган кейттер! уилн, энге Карындасы мен келшшектерш ж^бермегеж yuiiH кек алудых жолын ойлап, Лэйл1мн1х алдынан шырып, «ЦЛдер кермед!х<э бе?» деп су­ реп, эхпмеге айналдырып турады. Бул суретт! керген Келбай мен Жанбай худых басында жумыстары бардай харындасына карай жу- ред|. Араларынын сезд| анык ес1тетш жерге келуш куткен энил, табанда Лэйл1мге карал, суырылып, эндетедл Лэйл|м шырак! 33 /Лен де ез1хдей жас ед1м, жаха талап. 3 А. Жубанов.

Bipeyre Ташкент баркан алдырып ем, Кызыл жЕбек кырмызы пут бес кадак,— ден коя берд|. Ойда жонта мундай Елтипатца ушыраканына тан-гама­ ша налган Лэйшм, «бул сал макан не айтналы келедт дегендей ойка налып, напел'|мде не дерге де бшмей. анырып туркан орнында коз- калмай налады. Ыржан болса одан бетер еюлежп: ЛейлЕм шыран! Кыран бурют мен тусер таудан нулап. Сепз би сиязына салдырмай-ан. Кел, екеумЕз б1тей)'к нупиялап,— дел нынжь)лкан, «алдыркан анасыныч нойнын ашылты» дегендей т - цлн керсетед). Жалынкандай: @з!ме бер шЕдердЕ тауып алсач. Елу тенге берер ем шуйЕнел алсан- Жерде uiipin налса да, кез1м керш, Кыршын жасым ииылсын б1т!м алсам,— дел, аякын натайта, тусЫ суыта такы тшш безеп, жацындап дабырга Лэйл|м шыран — асыл тась)м! Келбай-Жанбай бЕрге естiк, замандасымЕ Келген жон кектен nepi, жердей шайтан, UJiflepiMfli урлакан нарындасым,— дел Лойл)мД| ебден састырады. Лэйл1м: «Bip найыс уилн журттын 6epiH уры цылдыцыз гой!»— дейд). Б|ржан такы да екЕленш, icTiH жайына емдЕ тусЕнЕп келе жатнан Келбай-Жанбайка, ЛэйлЕмге кезек карал, шЕдерЕн мантай: Лэйл1м шыран! Таудан аннан сылдырап мен 6ip булан, Кайыс болсын, win болсык неге керек, ШЕдерЕмшн бакасы нырын нь)сыран,— дел, олар мен нунына келЕспей туркандай, басып айта 6epefli. ЭншЕ- нЕн ертенгЕ уаныттакы ауылды басына котерген дауысына жиналкан журт 6ipAen-6ipre кебейЕп, булардыц насына келЕп налканын керЕп, «мына сал такы бЕрдеменЕ былынтырар» дегендей xayinneH, Келбай, 3-1

Жанбай, Лэйл1МД| ымдап уйге карай бурады. «Не болды?» деп шу- лаган адамдарга «Б|здщ Лэйл1м жанга шыгарып турган SHi гой!» деп 1стщ шын сырын ашкылары келмей, сокдарынан ерген журтты жекь- pin кейж ысырып тастайды. Акбоз уйдщ тержде калы юлем жйбек нерпе тесел|п, самауыр буркылдап, кымыз куйылып, эпсэтте мурт esrepic бола калады. Журген жер1нде 6i3fli жамандап журер деп корыккан Келбай, Жанбай Б1ржанды конак вт' п< сыйлап, б!рнеше кун кондырып, эн салдырып, риза е тт женелтедл Кетер кезде, жа- зыксыэ 6ipa3 уялтканы уш1н, Бгржан Лэйл(мге карап, «euiipiM сура- гандай, цлдерд) коспай, баска сез'жде «котыры» жок елец мен «Лэй- Л1м шырак» эжн айтып, оны кызга арнаганын, кайда болса да айта жургенде ер кезде Лейл1мшц cypeii кезалдында болатынын сеэд1- ред1. Будан артык ешнэрсе айта алмай, устерже агалары Kipin келт, екпмеш баска жакка бура салады. Алгаш айтылгандагы эннщ кеу- десже (запев) узак кайырма косып, Б1ржанныц езже тэн куйкылжы- ган, кубылтан, еркелеген дыбыстарды «оюлап», эшексйлеп, сыпайы- лап алып барып бтред!. «Лэйл1м шырак» ен!нщ булай бейб1т кейтке кешш, аягь «кайырлы» кездесу болып б 1ткенже кыздыц ага- лары да куанып калады. Осылай Б1ржан ендержщ imiHfleri 6ip бел- Aici — «Лэйл1м* шырак» дуниеге келедн «Лейл!м шырак» кепке 6enrmi шыгарма. Оны TyciHflipin жату- дыц Keperi аз. Радиодан да жи! бершед!. «Б1ржан— Сара» операсына енд|. Бiржаннын, дауыс байлыгымен байланысты шыркай, кере сала- тын эн. Байлыгына мактанып, баста менсжбегенмен журекте туйткт болып калган ашудыц жиьжтыгын б!р меэет улкен жтермен сыртка шыгарганнан ба, энде сертген куш кеп, Timi, басьжда сездер1 бо­ сым айтылып, тек елецжн YUJiHuji жолына кешкенде гана аэдап «тыныштала» бастайды. Б1ржан баска андершдепдей, мунда да со- зып турган жогаргы регистрге таяу жердеп 6ip нотаныц езжде ул­ кен кажыр жатады. Лейл|мнж жазыксыз турж керген энш! журеп- нщ Ж|бу кезецж тек кайырмага кешкендеп ерке дыбыстар аркылы гана бшесщ. Эннщ «кортындысы» сиякты, кайырмадагы жылы леп Дыбыс бояуы «Лэйл!м Шырактык» бастагы ызгар-аязын epiTin ж1бе- ред|. Эндеп драмалык, лирикалык кей!п, Б1ржаннын, б!ркатар ше- берлккке не болып калганын да керсетед1. Б'ржан эндержщ шыцыныц 6ipi — «алык арасында «Б|ржан сал» атанып кеткен еж. Ол энн'ж б1рнеше варианты жазылган (нотага тускен). Kim айтса да 6елпл1, журттыц 6opi бшетж: Баласы Кожагулдыц Ыржан салмын Ешкгмге зияным жок журген жанмын. Kicire ез!м деген бас имеймж ©aiM энил, ез1м сал юмге зармын,— 35

деген олецмен айтады. Бул басынан аягына шеЙ1Н сазды, ете бай- салды ектнде журетт, Ыржанныц сая деген атына сэйкес келед>. Улкен адамгерднлж, азаматтык лирикага толы, кектем желждей суйюмд), жумсак терец журектен шыккан туынды. Мунда эншжщ ем)р образыныц саулес), эдшд'ж, кепке б1рдей жарьщ '|здеген адам- ныц арманы, еюнин жагынан еэ енер)не сенген адамныц творчест- волыц «такаббарлыгы», ен! мен халкына кызмет ете алып журген) ушж жаныныц жадыралыгы, туысы деулет жагынан езжен жогары- мьж дегендерге бае имейтж, адамгерш)л)к арды жогары коятын хасиет)— бэр! де бар. «Б)ржан салды» езж)ц улкен шыгармасына аркау еткен казак комлозиторлары жайдан жай бул энге ауыскан емес. Эн дауыстыц келем) жагынан, енинлерше айтканда, «ете ыц- гайлы», орьждаушыга ез творчествосын косуга барлык мумкждж беред), аша 61лсе, сыры тукгиык терец шыгарма. Басьжан аягьжа шешн сабырлы, саспайтьж мжеэд) адамныц айналасына езш)ц аскан жылылык, мей)р)мд) журепжц адалдык деп соккан ыргагьжыц со- гуьжан туган эн екенд)п 6|л1нед|. Еюнцл куплетжде айтылатын: «Жа- сым бар елу бесте жасырмаймын» деген сез, б]зд)цше жай, казак урдкждеп емж-еркж ауэьжа келген елецд1 т)ркеп ала беруден ту­ ган, далелаз «музыкалык неке» сиякты. Бул эн егде тарткан кезде емес, Б1ржанныц «тастаган тасы ерге домалап», эл< де 6eTi кайтпа- ган, жастык кушт)ц кернеп турган кезжде шыккан энже усайды. Ыз жогарыда келпрген 6ipiHUii куплет) энн)ц музыкалык мазмунымен кабысады. Эйткен! сез канша шалкыса, эн де сондай шалци TyceAi, жараланып улгермеген жанныц ун) сиякты. А. Затаевичт1ц жаэуында осьждай «Б)ржан сал» деген атпен аталган тагы 6ip эн бар. Оныц сез) де, муэыкасы да бул баяндалган эннен Т1пт) баска. Ол шынында да жасы улгая келгенде шыккан эн болу керек. Бул женде кежжрек токтаймыз. Б)ржан ем)р)нде улкен б)р окига болган, оныц акын Сарамен айтысуы. Б|зд)ц максатымыэ — Б)ржанныц энш)л)к жагьж керсету болган ce6emi бул арада айтыстыц табигаты болган акьждык жагын сез етпейм)з. Ол жен)нде эдебиет зерттеу ецбектерде толык жа- зылган. Б)реулер Б|ржанныц Сарамен айтысуы дуниеде болмаган нарсе, жай б)р акынныц ез)н1ц' Б)ржан мен Сараныц атынан шыгар- ганы дейд). Бул ацг)мен)ц туп шьждыгын куалап жатпай халык ау- зында кептен келе жаткан дастанныц Б)ржан мен Сараныц басында болуы мумк)н оциганы жыр eTyi жетюлжт) сиякты. Айтыстыц imiHAe KepceiinreH жер атына Караганда, кездесу Еш- Ki елместе болса керек. «Б|ржанныц думб)рлеген эн)менеи, Ешк|' ел- мес ел жиналган бауырына» дегенде Б)ржанныц ен)н)ц куш1н рет) келгенде айтып кегед!. Ал «Бул салдыц ез) елецш) аты Б1ржан, Сан- далтып Орта жуэд'| энмен кырган» дегенде энш)н|ц енерден алдына 36

кара сапмаганы байцалады. Эрине, айтыс негiзiмде сеэ шеберлкже курылтан. Ол окушы журтца кептен белил!: Солай бола typeа да, бЕзджше, бул айтыста оннi4 poni аз болматан. «>Ki6eppi домбырасын кекке сермеп, Айкайга басты Б1ржан асланта ерлеп» деген жол- дврда тагы да акын даусынын, ала-беле кушт» екен'ж керсетедл Сез таласында «ургак айкай мен жецкке жетлейтж! белил!, ал бул вре­ да домбыраны, дауысты энпме ету кездейсок, уйцае уш!н TipKey емес. «Мойыным жуэген каздай и1лед!, Орга жуз эн шыркасам су- йжед!» дел Б!ржаннын e3i де, тек акындыты емес, халык алдында эшмен кад!рл1 екенд!пн баяндайды. Ыз б!лет!н нотага тускен, осы айтыста еленге косып айтты деген эн, музыкалык жагынан Б|'ржан- нык баска эндержен олкырак туседл Б!рак айтыста узак созып жа- татын жэй жок, онда создщ оты се нт калады, сондыктан утымды, журдек, мелодиялык кубылысы саран эн керек. Екжилден кейб1р влецдершде Б|ржан баска эндер айтпатанына к!м кегйл. Кай 6ip жаэылып калган нота бар? Онын уетже, сезбен барынша туйреп, кандай да болса кем!ст!к жагын тапсам дел, бар бтгежн аямай тур- тан Саранын ез1: «Ауызын жез сырнайдын кемейждей, эн'щн'щ кеэ жетпейд| бурмасьжа» дел, езж!н карсы «жауыныч» жаркьж жакта- рын жасырмай айтып бередл БЕржан эмдерЕнде «бурма» кеп екежн тауып-ак айткан. «0ленщд1 айт дегенеж елеч'ЧД1 айт, влен'НД! айт- басан уйЕне кайт» дел жаттап алтан, дежурный айтыс жолдарын айт- каннан dpi шыта алмайтын ауыл арасынын «бойдай талайы» емес, дарынды акын, енш! Б1ржан, Саранын айтканындай, сеэ кестелержщ арасында, «он ею збот ендержя керсеткен болу керек. Артьжнын мал байлытын, ел «жаксыларын» санатанда, елдщ байлыхынын ар- тыкшылыгьжыч, арынын б1рждвй: «Тэтп'мбет Аргын аскан ардаге- р!м, Кырык турл'| куй Елжген бармагына» дел куй nepiciH мадактай- ды, котередi. Бул да болса БЕржаннын музыка дуниес1не деген ерек- ше кезкарасьж керсетед!. Канша сез тартысьш куйттегенмен эн мен куй 6ip мезплде онын басынан шыкпайды. «Акку мен асландаты эн к°самьж, шыркасам ащы куйд1 туптен твртып» деген сездерЕнде Б1ржан унемЕ сез етк!рл!г!нен эн-куйдщ жан тебЕрентер касиет!не кэше бередл «Даусымнын жана туст! кэр! жыны, Дэу1рлеп барган самый болмайтугын» немесе «Даусыма асландаты кус айланар, Ку~ былыл токсан ек1 течкерЕлген» дел баягы дауыс, эн, энжч ноше килы, токсан тенкер!летж кубылыстары enriMe боладьл Ал Сара болса, ол езж баяндаута келгенде тек турж, сулулытын, денесж мак- тайды. Эн, дауыс женЕнде жумтан ауэьж ашпайды: Мойыным сунгвтьждай жуэген КУДЫП' Леб|31м шербетЕндей Keycap судьщ. 37

Какпандай теккертген кас-KipniriM, Кулпырран етепндей ж1бек тудыц. Мойыным жас баланык бтепндей, Иырым т!к саидалдын, т!рег!ндей. Бвталдым к°ныр каздык кеудесждей, Тал бойым жолбарыстык журепндей. Kbip мурын кыэыл жузд1, макдайым кец, ApfbiHHbiK КУДвй кэне кай кызы тек? Тал бойым узын да емес, кыска да емес, Болсан, да анык душпан, кай жер\\м кем? — дел келедк Свз 1здеп, койын-цонышын актарып, жолдан калып жатпайгын Б1ржан, шындыкка бас уррандвй: «...Сан жуйрж карт ед!м мен жа- сымнан. KoMiTep душпан илркж кай wepiHfli, Адамзат оза алмайды еэ басыкнан» деп, Саранык шын мэнкшдеп артыкшылыгын, квсие- TiH айтпай кете алмайды. Бул арада тары да казак эдетждеп айтыста ж!г1т жену эдет бо- лып кеткен жардай кайталайтын сиякты. вйткенг, «Б1ржаннык Сара­ ны жену! халык аузында да, «баска 6ip акын жазды» дейт!н дастан- да да тек Жиенкулмен бвйланысты. «Обалык Еамбок пен Турыс- бекке. Куйеущ жаман екен, ей бишара» деген Б1ржан сеЗ| ба13д'|К айтканымыэды костайды. Эйтпесе: «Б|ржанды 6ip какканнан шы- рармас ем, Кудайым меж кайдан косты буран» деп айтыс аярында Саранык налуы жей емес. Таксыр-ай, куш курсын ургашынын, Бил'|г'| болмаран сок 6ip басынык. Бергенсж Tepi-терсек ит те алады, Булындай берекеа'з арбашьжык,— деген Саранык хажы алдында шаккан мукы — жалпы казак кыздв- рынык мукы, тагдыры, текс1зд!п екеж мел!м. Бул айтыста да осы ек{ жактык текс'|зд1г| кадам свйьж кержт отырады. Эйтпесе: Кызы ед|м Тастамбектщ атым Сара, Бэйгеден кунде келген жалрыз кара. Колыма он уцлмде домбыра алып, Келем|*н 6ip суршбей жалрыз дара,— деп улкен жкер, кушпен бастаган Сара, сеэден жек'лш емес, ай- тыска катысы жок баска жардайдан келт «жектедЫ. Тары 6ip нер-

се — он уш|мен цолына домбыра алтан Сара да тек акын емес, эн- Lui де болуында сез жок- BipaK баяты «еркекке жекдЕру» максат болтан, зач болтан заманда Саранын баске касиеттерЕ' айтылмайды. Сондыктан, керкем шытарма болса да X. Жумалиеэ пен М. Телебаеэ ездерш1н операларында ею асылды тец керсеткен. Б1здщ колымыз- да eaipre, жогарыда айтылтандай, осы айтыстын музыкасы есеб1нде 6ip-aK ен бар. Шынында БЕржан елецЕн айткан энмен Саранын да айтуы мумкЕн емес. Зерттей келе ол ендер де тэбылар. БЕздЕч ток- тайын дегежмЕэ — Ыржаннын, Сарамен айтысы халык аузындатыдай немесе «бЕреу» жазтандай 6ip беткей тек сез таласы, сез жарысы емес, баска да енер жарысы, эн жарысы болды деймЕз. Эйтпесе, ею сезш1Н бфшде БЕржан эн, дауыс, дыбыс epHeri туралы айта Таты 6ip ЖЭЙ1Т— СОЦТЫ жылдарда ЖетЕсудыч жерж аралатан музыкалык экспедиция «Ыржан— Сара айтысыныц» турлЕ вариантта- рын алып келумен катар, Алматы, бурынты Талдыкортан облыста- рында таратан БЕржаннын кептеген ондерж алып келдл Ол ендердж Б)ржанд'|ю екен| анык керже тура, заманнан заман ете 61ркатар езгер1ске ушыраганы, ocipece эндердЕн кейбЕр жерлержде Жетку эн дэстур|'не тен ккосымшалар», «ечдеулер», «жамаулар», «жыр- тыктар» да кеэдеседЕ. Будан шытатын кортынды — БЕржаннын сол Ешю елмеске келу сапарьжда кептеген эндерЕн Жеткута жэйЕп кет- HeHi байкалады. Олай деудЕч ce6e6i— BipwaH, Балуан Шолактыц эн- держен баска арканыч Акан Cepi, Култума, Естай, Меди, Жаяу Муса жэне баскалардыч эндерЕ кездесе бермейдн БЕржаннын творчестволык емЕржде улкен 6ip окита болтан оныч Абай аульжа баруы. Баста езжщ эдеттеп эн сеяхаты есебжде бар- танмен, поэзия алыбы, Абайдын ecepi Б|ржанга куштЕ болады. Элен шытарудаты жацалыгы сиякты эн творчествосьжда да бурынты ата- баба салып кеткен каражолмен тана журе бермей, тыннан is салтан данышпан, ен epKeci БЕржаннын улкен талант екенЕн танып, отан тиЕетЕ бага бередЕ. ЭнилнЕч халык творчествосын бабына келтЕрЕп орьждаумен катар, езЕтн шыгарган эндерЕжч терен мазмуньжа тан калады. Отан шейЕнгЕ болматан эн OflicimH бар екенЕн, дарынды орындаушыныч езЕ сеэбейтж накыштар енпзуЕн, ел аралау аркылы кептеген эн дэстурлерЕнен сусьждатанын кызыктайды. БЕржан айлап жатып, енердЕн шын баталаушысы Абайдын эзЕнЕч жэне онын айна- ласындаты талантты поэзия мен эндЕ кутан жастарынын сьжын есЕте- fli. Ocipece Абай БЕржаннын басьжа бЕткен композиторлык, акын- Дык, аскан орындаушылыктын баска к°нган бакыт екенЕн катты айта- Ды. Осы бакытты орньжда пайдалану уинн улкен енбек керек екенЕн TyciHflipefli. Абайдын аулында болу, елен мен еннЕч салтанатыныч кайнатан базарьж аралау БЕржан уш1н улкен табыс болады. ЭрбЕр 39

кушт! дарынва тэн нэрсе — Ыржан буп сапарын iacia калдырмайды. «Мен кврд'рм уэын кайын, кулаванын» элецше эн шыварады. Б|ржан- нык музыкасы, эринв, б!з 6ineTiH Абайдыц вариантына жанаспайды. Мунда анилнщ творчестволык дэстур] сактагван. Абай музыкасын- давы эн б!рден улкен дыбыстык cenipy аркылы басталмай баспал- дактап, тэменнен жоверы карай ерлеп шывады. Ой-хиялы аркылы узын кайыцныц тамырынан бастап басына шежн квз ж1берш 6ipa3 тамашалап турвандай. ©те жумсак, ойлы, философиялык астары бар шыварма. ©н сезжж мэнж, сырын Брржан ез1нше ашады, еэрнше музыка тт!мен талкылайды. Мунда ез1нщ бурынгы музыкалык каз- насына Абай аулына барваннан косылван Жака жарна бар екеж се- з!лед1. Дарынды композитор, жазба поэзияныц ой-кырын актарып, уцтт, iuiKi-сырткы касиеттерш зерттейтш колында KYPanbi-6miMi болмаса да, жан байлывыныч, творчестволык кушж'ж аркасында оз1- не ой салван, тербеткен такырыпты музыкалык жагьжан Мецгере ала- ды. Халык арасына кэп жайылмаса да, бул энжн кай кэздерде Bip- жан колынаи шыккандывы дауга тусет1н уакыттары болса да, шын- дык Б1ржаи жавында екендсг! кэзге б!ржил рет тусе береди Б1зд1Ч колымызда унем|‘ аз болатын деректер, халык кайраткерлер1 — эн- ш1лерД1к, акындардыц творчестволык байланысы болатын. М1не, осы турвыдан Б[ржанныц Абай творчествосымен, оныц вйналасымен та- нысуы — казактын халык композиторлары арасында болван ип бай- ланыс. Мысалы, б!з осы кунге дейт Бфжан мен Аканныц творчест­ волык байланыстары жэйл1 анык ешнэрсе б'|лмейм1з. Сол сиякты баска да халык композиторларыныц оныц |цлнде энш1лердщ твор­ честволык катынастарын 6ip катарымыз тек хиялва суйежп айтып келем1з. Ал, Ыржаннын, Абай аулына баруы жэйл‘| халык аузында кептеген эцпмелер бар. Б|э солардыц бэрж 6ip-6ipme салыстырып Kenin, белгш! кортынды жасадык. Бул жэнде Мухтар Эуеэовтыц Абай аулында Б!ржанныц болванын баяндауы, кэркем шывармава тэн кэлтеген ержн ойлармен толы болса да, музыкалык шындыктан аулак кетпейдй ©мгрд!, оныц |шжде халык мэдениетж жаксы зерт- теген суреткер, сол керкем шывармасыныц езшде музыка зерттеу- ш!лер ушж улкен niKip айтып кеткен. Кыскасы — Б1ржанныц бул сапары улкен музыкалык сапар болып шыкты. Кей1н Б1ржан творчест- восыныц такырыбына да эсерж типзди Б1ржанныч Жанботамен кез- десу| б1эдщше осы сапардан кей1н болван сиякты. Б|ржан езшщ осындай 6ip музыкалык сапарында ©л!ш деген кызды алып келедл Эп!ш акьглды, Б!ржанныч kim екенш, оныц «кун ортак, ай ортак, жаксы ортак» деген сиякты букш халыктыц Б1ржа- ны, халыктыц барже ортак адам екежн жаксы б!лш, жаксылап ба- вады. Аваларынык ойынша Бфжан «аявын шырмавансын» eHfli уйку- Ш1К болып, ешкайда шыкпайтындай кер1нед'|. Ырак Kaflipni энш), 40

ЭшштЦ лучсатымен бурынгысындай ел аралап кетедi, журген жер! айт пен той болып, бшген эжн айтып, жачадан есикежн уйренш ре- пертуарьш байыта бередд Калай дегенмен де Биржам бурынгыдай айлап-жылдап жоч болып кетпей, аэ уачытта аулына орала беред!. Жасы келе тым алысча кетпей, кебже уйде болады. Б1ржанныч ай- наласына кептеген аншi жиналады, Култума, Жарылгапберл| сиячты сол дэу(рде аттары шыччан эндшлер Ыржанныч шыгармаларын еэ'| бар кезде де айналага жаюшылар болады. Жасы улгая келе Ыржаи ауылдан шыга бермейдд Оныч уст’же агалары Ержан, Нуржан: «Енд! жасыч келдд кеп чачгырмай уйде отыр, суйепч далада калып ч°яр» деп чорчытып, чанша айтканмен тумасы болгансын, сауын, сойыс бе л т бер'т, ешнерседен тарыктыр- майды. Ойткен! Б|ржанныч аты енд; бурынгы айтып жургендей: «Сандалтып Орта жузД1 энмен чырган» болмай, уш жузге Teric жа- йылып кетедд Аралап барган жерлержен !здеп кел!п жатчан адам- дар да аз болмайды. Ержан, Нуржан Б!ржанга деген кезчарастарын еэгертпегенмен солардан (кел1мд1-кет1мд| к!с1перден) уялганнан жачагы айтылган «мырзалычча» барады. Оныч себебж1ч тагы 6ipi — Б1ржан уйде отырып чалгансын оныч эжн 1здеп келт тычдаушылар TinTi кебейедд Ежелден ачкеч'л, жомарт энш! келген адамдардыч барж де сыйлап, мал сойып, чурметтейдд Соныч нэтижесжде агалары берген санаулы «деулет» кун сайын азая беред;. Кундерд1ч кунжде Б;ржам мулде кедейленедд Сонда да мойымайды. Бурынгысындай e4ceci жогары, кеч'Л! кетер!чк1 болады. Осы кезде Б|’ржан сачал-шашка Чырау тусе бастаганын суреттеп, бфач эл1 де тагдырга мойнын усы- на чоймайтынын айта эн шыгарады. Энн!ч аты «Бурыл» болады (6ip- Чатар Klcinep «Бурыл» болса «Бурылтай» да болар деп, «Бурылтай» атап кеткен. Б|‘зд!чше ол дурыс емес). Жогарыда баяндалган «Б1ржан сел» атанып кеткен энжч екжил куплетгн орьждаушылар ол энге зорлап чосып жур. Шынында ол осы «бурыл» эжмен айтылады екен. Жасым бар елу бесте жасырмаймын, Басымнан жаман сезж асырмаймын. Кысча ж|'п келмесе де курмеу1ме, Саган барып туысым бас урмаймын,— Дел аэайып келген дэулегп келген адамдарды кеч'лдепдей аттан- Дыруга шамасьж келт1рмесе де, ешнэрсе сурап агаларына бармайды екен. Б|рач кедейиллж эбден чажытады. Кей кундерде келген адам- Дарды чурауыз шыгарып салатын да уачыттар болады. МЫе осы 6ip Дау;рде, жогарыда аты аталган «Биржей салдыч» екжил Typi шыга- Ды. (А. Затаевин жазуындагы). 4/

Ж'|птке кедейш1л'|к ол сергелдеч, - Болмаса жалгыз атыч влгенмен тек- Уй!че курбыч квл!п кур аттансв, Не лайда ол вм1рден боска сурген,— деген елечмен айтылады. Эн вте кербез, муцды, Б1ржанга тэн саз- ды, Свлмакты, катты кынжылудан шыккан. Scipece кайырмасы ©pi эарлы, ©pi сулу, жылау емес, налу Абай айткандай «картайыл, кайгы ойлауга» жакын цалганын сезу ноталары бар. Бул эн де б1здщ орын- даушылардык репертуарында осы кунге шейш жок. Tinri Ыржан эндерж!ч Ti3iMiHe юрмей калатын да уакыттары бар. Ел уст!нде ж урт калган энцлге, уйде шепп калу ауыр тиед|. Онык устже жас та алпысты иектеп калады. Эгпштен туган TeMiprac, Калкен деген улдары, Асыл, Ахык деген кыздары есейед1. Б|ржан балаларынык кызыгын кызыктап уйде отырганмен оган ©p6ip yftiuii- н!к кимылы Kepinin, саналып, б1рде куантса, б1рде ренж1тедл Улкен журек, ондвй от басы-ошак касыныч кучктж кетере алмайды, тол- киды, кобалжиды. 0 p6ip жаныиыч козгалысын дыбыс аркылы, эн аркылы сыртка шыгаратын адам, бул жагдайды да такбалап кетедл Даркан жастык шагын ескв алып, карттьщтыч кайсы 6ip квн1лоэ жэйларын керсете эн шыркайды. Уцлне орамалдык туйд1м сусар, Кеп жылкы кек алалы келде жусар. КешеН ел кыдырган есер шакта, Эн ед! Б|ржан салган «Жамбас силар»,— дел, еткен сонау кызыкты, кызгылыкты дэуренд! кез алдына келт1- ред>. BipaK вз!жч осы кездеп жэйжа оралып, оныч кайтып келмес деурен екежн баяндай: Дегенге 6i3 квртайдык, 6i3 картайдык, Benrici картайганныч серттен тайдык- Каменей соныменен шыккан муй1з, Касына сулулардыч кеп жантайдык,— деген Сиякты еэ!не eai калжыч айткандай, коч!л1н кетергендей жай- ларга барады. BipaK: Бергенсж кудай ем:’р акбас болдык, Кел!н мен балага да жакбас болдык. KepreHciH «eai кургыр шыдай алмай, Таппайтын адам ебж саппас болдык,_ 42

доп, карттыктьщ кейб|р кайгылы суреттерж келлредк Эрине, кез1н- де ойына алганыньщ бэрin де орындап едет алган Б!ржанга, цолына карап отырган келж баланын, елшеул(, б!эдщше айтканда «режимдт устауы эншжщ жанына жакпайды. Сондьщтан ол кей кездерде уйде отырудан imi пысып Kerin, ауылдан узал жаяу кет)п калыл журед!. Кырдыц ар жагына барып, едетжше айкайлап, алты кырдан асатын дауыстьщ sni де куш1 кетпегенже риза болып, imreri шер1н шыгарыл алады. Б1ржанньщ бул еден тек балаларына гана емес, Ержан, Нур- жанга, ауып-аймакка жат кылык болып кержедК Эншжщ жан дуние- ciH тусжуге интеллектуалдык ерелер! жетлейтж ауылдьщ «жаксы- лары», молдалар муньщ бэрж дож\" сау адамньщ ктемейтж ici дел карайды. Енд! Б!ржанньщ далага цыр асып кеткенде не ктейтжж андиды. Оньщ бар даусымен эн тыркал жургежн кергендер шын мэжсжде Бiржаи шатаскан екен, жьж урган екен дел ойлайды. Олардьщ ойынша сарылып тындап отырган айналасында ешк!м жок, ен далада езжен ез|’ эн салу соракы болып кержедь Кеп узамай Б|ржанньщ надан агалары, ауылдык «жаксыларынын”, молдалардьщ айтуымен Б1ржанды жынданды дел байлап салады. Эншжщ ешб1р жыннан аулак екенД|'пн айткан арызы тыцдалмайды. Осылай, жасы алпыстын ортасына келгенде, эрдакты энш!, надандыктьщ кеп КУР- баныньщ 6ipi болып, улкен азапка сальжады. Б|'ржанньщ шыньжда кайсы 6ip кездерде басы катты ауырып кет1п, есжен танып кола жаэдайтын минуттары болады екен, Оныц ce6e6i жьж емес, тагы да сол кешеп заманньщ айуандьщ заны мен казактыц рушылдьщ цалдытьжан болтан трагедия. Айтушылар 6 ip кеэде Карауыл мен Керей арасьжда араздык болып, ол недэу!р уа- кыт созылады. Бул ек! ру б1р-б1р1мен катьжаспайды. Ел аралап, кезш калган Б|ржан казактьщ ондай «шылыгьж» ескермей араз деген ауылдарга барып ен салып, кыдырып кайтады. Олар Б|ржанды бу- рынгыдай курметтеп карсы алады. Жаны таза эншжщ ауыл арасын- дагы усак-туйекл елемейтжж бшедк Б1рак Бгржан кайтып келгенс!н агайын-тумалары оны ортага алып сабап, басьжа закым келлред). 9цпменщ басьжда айтылган Аэнабайдын, поштааайьжьщ камшысы- \"ан бастап, Б1ржаннык басьжа тиген таяктын, осындай трагедияльщ нэтижес! болады. Оган дэлелд!ч 6ipi — Б1ржанньщ сол байлаулы жаткандагы 6ip шумак елень Онда аурудьщ калдыгы анык айты- Арканьщ тугел керд1м Kapi-жасын, Умытпас курбы-курдас Ойланам ауруымньщ Typi жаман, Б1ржанньщ KiM устар деп домбырасын,— 43

дейд1, Бул шумакты Б1ржан езжщ Тэцтбай деген курдасы кацл!н сурай барганда айтады. Тэчк|бай барганда ecin энчп кезже жас алып, кец1л] бузылады. Б!рак eci толык дурыс болады. Баска 6ipey- ларден жазылып алынган Ыржаннын, сол жаткандагы тасы 6ip ауыз Аурудан акыл квт!п адасам ба, Жаксымен бурынгыдай жанасам ба. Б!лмейт1н бул ауруды «Не кылар» дейд. Егерде «алам» десе таласам ба,— дейд1. Осыныц бар! де Б1ржанныц байлаулы кезшде аурудан кайтыс болганын 6ip ецпмес!нде Тем|ртас та айткан кержед!. Б1ржанды каншама «жынданды» деп лакал шашса да, оны бше- тж, керген халык сенбейдь Уз1лместен энилсже келт журедь Сол жатканныц ез!нде де Б!ржаннын халык алдында бедел1 улкен бола­ ды. Каумалаган карындас, дос-жарандары кунд^з-тун! айналасынан кетпейд!. Арканнан босатып алатын олардыц шамасы болмайды. Bi- рак Б1ржаннь:к балаларын касьжа ж1бермеген тумалары анау келген адамдарды токтата алмайды. Сол жатканнын езжде Б1ржан неб1р асыл сеэдер, елд1 аралауда кездескен кызыкты окигаларьж айтады. Арасында кук>ренш эн айтып кояды. Оныц дауысы кумктей таза калпьжда калады. Аяк-колды байлаганмен, ен болмаса, ауэьжыц бос болуын пайдаланыл, Б1ржан еленмен, енмен муньж шагады. Свясы кеп болады ку кайыцныц, Ж ттке керег! не уайымныц. Келгенде алпыс жаска конды конак, Бшмеймж не кыларын кудайымнын. Дуния eTepiKAi 6inin ед!м, Бшд!рмей сершжпен ж урт ед!м. Бул кунде арык койдан багам темен, Yuj жузд'щ ортасында Б1ржан ед1м. Ел кеэд1м Кертебелмен шарыктатып, Жаксыга сез сейлед1м швлыктатып. Yui жузд'|ц ортасында Б1ржан ед!м, Койдын, гой енд! мже арыктатып,— деп, басьжа тускен ауыр жайды суреттейдк Бурынгы жаксы кунде- р!н есже алады. Тек Аргын, Найман емес, буюл казак даласына, уш жузге втыныц шыкканын айтады. Касына жолатлай койган, жа- ньждай жаксы керетЫ балаларына карал: 44