Лев Толстой-Анна Каренина

«ген менде болған жок, к,ой деп о йлап па едің із? — деді Варенька, соны айтқанда, Китидін, сезуіпше, бір ксздерде түлабойын тугел ш алған сол бір о т одсмі жүзінде б олар- болмас ду етіп бары п басылды. . 7\" Неге ойламанын? Ө з басым еркек болтая болсам, СВД білген соң-ақ, ешкім ді суйе алм аған да болар едім. Тек сонық шеше ы цғаііына қал ай кетіп, сізді қайтіп бақы т- адз еткеніне ған а түсінбсйміп; жүрек ж о қ болған ғой . _— Жо-жоқ, өте жақсы адам б ір ол, взім де б ақы тсы з КІСІ смеспін; қайта, әбден б ақ ы тты адаммын. Ж э, сөйтіп, будан эрі ән салм айм ыз ғой б ү г ін ? — дегенді қоса айтып, уиге қарай беттеді. — Не деген жақсы ж ансы з өзіціз, не деген ж ақсы- сыэі— деп К и ти сацқылдай сөйлеп, тоқтата бере, сүйіп алды.— С ізге бір, ты м болмаса титтей үқсаған болсамш ы, ШІркінІ — Ө зге біреуге ұқсау не керек дейсіз сіэге? Ө зің із де *ақсысыз,— деді Варенька, ш арш аған, момын күлкісіне салып. — Ж оқ, мүлде жамаи ж ан м ы н мен. Ж ә, бері, айты ң ы з- шьі иағав. Сабы р етіқіз, оты ра турайьіқ,— деді К и ти Ва- реньканы отырған оты рғыш ы на, қасы на ала қай та оты р- ғьізып.— М ахаббаты қы зды елемей, көціл қойғысы келмей кеткен адамдьг ойлағанда, ш ы н -ақ жәбірленбейсіз бе, соны атыңызшьі? — Ж оқ, елемейін деген жок, ол; он ы ң өзімді сүйгеніне шэк кслтірмеймін, бірақ ана сөзін жы қпайты н үл боп ш ық- — Рас қой, бірак, шеш есініқ ы рқы болмай, қ ұ р әшейін ®зі болса ш е? — деді К и ти , ө з сыры н ө зі ашып, үял а ду еткен бетінің, қы зы лы таны ты п қойғаны н сезіп. — Онда ол жаманшыльіқ істеген болар еді де, мен де аямаған болар едім оны,— деді Варенька, әңгіме взінен «етіп, Китиге жеткенін түсіне қой ған кісідей. — Жәбірлеу болса ше? — деді Кити.— Жәбірлеуді умьітуға болмайды, болмайды оны ,— деді, соңғы бал үстін- Де музыка толастаган кездегі к в з қарасьі есіне түсіп ке- тіп. — Н е жәбірлеуі б ар? Ж ам ан ш ы л ы к істеген ж оқсы я ғой сіа?

— Ж аманш ылықтан да асы п жатыр,— ұят. Варенька басын шайқап қойып, қолын К итидің қольіна салды. — Немене ұяты бар? — деді ол.— Ө зіңізге селқос кісіге сүйем дегенді айтқан ж оқсы з ғой сіэ? — Әрине, айтқам жоқ; өмірі ж алғы з ауыз сөз айтпаға- нымды да білетін өзі. К ө зқар ас бар да, тәлім бар. Ж үз жыл жасасам да, жадымиан салар жайым жоқ оны. — Е н деш е немсне? Т үсінб ейім . К,азір өзін сүйссіз бе, сүймейсіз бе, әцгіме сонда ж аты р,— деді Варенька аты- жөнін түгел атап. — Көрмегенім сол болсын; кешірер жайым қалған — Е н деш е Йемене? — Ұ ялы п, қорлана беремін. — Әттең! Ж ұрт біткеннің бәрі с із сықылды сезімтал болар ма еді десеңіэші,— деді Варенька.— Басынан кеш ір- меген қ ы з б ар дейсіз бе оны. Сонын, бәрі де соғұрлы бір м аңы зды нәрсе емес. — Енді немене маңызды екен? — деді К ити, Варень- каныц жүзіне елеңдсй, таңы рқай қадалып. — Түу, маңызды нәрселер көп қой,— деді Варенька к ү л ім сір е п . — О л немене екен? — Т үу, м аңызды нәрселер көп-ақ,— деді Варенька, не айтарын білмей. Б ірақ осы кезде терезеден княгиня даусы да естіле кетті. — К итн, түннің сызьі бар екен! Н е шәліңді алып, не бөлмеге келсеңші. — Рас, уақы т бопты! — деді Варенька түрегеле бсріп. — Әлі өзім ш -ш е Вегіһе кіріп шығуым керек еді; шақы- ры п қальіп еді. К и ти В арен ькан м ц қ олы нан ұ стаған күйі, одан: «О сын- дай сабырлы лы қ беріп тұрган, сол ең маңызды нэрсе не екен, не б олды екен? Білесіэ ғой, айтсаңыэш ы?»— деп елең қағып, көз қарасы арқылы жалына сұрап тұр. Бірақ Ва­ ренька, К ити көзі өзінен не сүрап тұрғаныи түсінген де жоқ тіпті. О ны ң көкейі әлі де болса т - ш е В сгіһе бүгін кіріп ш ығып, с ағат 12-ге дейін т а т а п шайына ү лгеру ғаиа болып тұр. Бөлмеге кірген соң, ноталарын жыйыстырьіп, уйдегілермен түгел қоштасып б олды д а, кетуге бет алды .

— Р ұқсат етссңіз, мен ертіп барайын,— деді полковник. — Айтты-айтпады, осы түнде қалай жалғыз барсын? — деді княгиня да қостай кетіп.— Т іпті Параша болса да біреуді қосы п жіберейін. Ертіп бару керек деген созді естігенде Вареньканың кү- ліп ж ібере ж аздаған ы н К и т и д е көріп тұр. — Ж оқ, мен езім ылғый ж алғьіз журемін, ешуақытта ештеңем құрамайды оған,— деді Варенька, қалпағы н ала беріп. Сөйтті де, К итнді тағьі д а суйіп, не нәрсе м аң ы зды екенін сол айтпағаи күйі айтпай, н оталары н қолты ғьш а Қмса ш ы й рақ басып, м ац м зды нәрсе не болды екен, қ ы зб а- лы қты саб ы р мен дегдарлы қты ө зін е не беріп т ұ р екен де­ ген қ упы ясы н ала, ж азғы түн н ің қараң ғы сы на ш ым бата ж ө н е л д і. XXXIII Кити Ш таль ханыммен де танысып, ол таныстығы Ва­ ренька екеуінің достығына қосыла келіп, өзіне күшті эсер ету үстіне, қам көңлініц жұбанышы да болып алды . Ол жубаныш ты өзі, осы таньістығы арқасында ашылған, өткен- дегісіне ту к ұқсасты ғы ж о қ б ір ж аң а дүниеден келіп тапты , ол дүниенің өзі шықында түрып, сол өтксндегілерге жайба- рақат қарарлы қ тамаша қы япатты дүние екен. К игидің бү- гінге д ейін қ у р дақпы ртпен ден қойған өмірінің үстіне, рухани б ір ж а ң а өмір кеп аш ы лды . О л өмір аш ы лғанда, дін арқылы ашылды да, ол діннің өзі Китидің бала жасынан білетін, тан ы стары ксздесе беретін Т ұ л да р Үйіндегі тауап, сажда мен попқа қосыла словян сурелерін жатша үйренетін дінге тү к ұқсасты ғы ж о қ , ө зге дін болып ш ы қты ; о л дін- ніц өзі не түрл і тамаша пікір, сезімдермсн астасы п ж атқ ан қы яп атты , ты лсы м дін екен де, о ны ң ©зіне, әмір солай бол- ран соң, сене беру үстіне, сүйе беру де керек екен. К ити соныц бәрін білгенде, алы п қашты сез арқыльі білгеи ж оқ. Ш таль бкке Китимен сөйлескенде, есіқдегі бір ж ас ш ағыцдай, жақсы сүйетін сүйкімді сәбимен сөйлескен- дей шуйіркелесе сөйлесе ж үрді де, қасірет біткенніқ қай- қайсысында болсын адамды ж ұбататын тек махаббат, се- нім екеуі ғана болмақ, біэде Х р и ст о с есіркемейтін болым- сыз қасірет дейтін ж оқ дегенді тек бір жолы ғана ауьізға а л ь т , әңгім е бетін ©зге нәрсеге қ ал т бурып экетті. Кити б ір ақ Ш тал ь бикеніц, эрбір қы йм ы лы , әрбір сезі, ө эі аита- т ы н әрб ір гажайып көз қ ар асы , эсіресе, Варенька ар қы л ы 253

біліп алға н кү л л і өмір тар и х ы н ы ц бәрінен осы к ү вге дейін ө зі білмей ж үргендері мен « м аң ы зд ьі нәрсе не» екенін де біліп шықты. Бірак, Ш т ал ь бикеніқ м інезі қ ан ш ам а қ ы яп атты , тарих біткені қанш ама тебірентерлік, сөйлеген сөзі қыяпат, назға қаншама толы болғанмен де, К и ти өзі одан бір қысылатын кескіндерді де амалсы з бай қ ап қ ал ы п жүрді. Ш тал ь бике одан туысқандарыпын, жайын сүрастыра отырып, жақтыр- май ж ы м ы қ еткенін де К ити ацлап қалы п, онысы христиан ізгілігіие ж арам сы з да керініп хетті. Кити Ш таль бике үйінде оты р ған католик свящ ен н и гіне тап келгенде де, Ш таль бике бетін шамдал қалқаны ны ң қалтарысына қалт- қылап алып, қаттьі жымыңдағанын да қоса байқады. Осы ацлаған екі нәрсесінің екеуі де болымсыз нәрселер болған- мен, ө зін қы м сы нд ы ра берген соң, К и ти Ш тал ь бикеден күдіктенейін д е деді. Бірак, оньщ есесіне, К и ти д ің арман етсе, арман етер ең аяулы жаны, ештеце қалап, ештеңе ая- майтын, не туысқан, не досы ж оқ, құлазып, мұңая торық- қан жалғыз Варенька ғана болып шықты. Т ек өзіңді өзің үмытып, өзгені суйсең болғаны, жаның жан тауып, бақыт- ты, ж ай сац ж ан болады екенсің дегенді де Варенькаға қа- рап аңғарды ол. Сондай болсам дегенге Кити көңлі де құлап кетті. Қ а з ір К ити ең маңызды нәрсе не екенін айқы н аңғары п алға н соң, соған сүйсіне беруді де місе түтпаи, өз алдьінан ашылған жаңа өмірге жаны түшіркене түгел бері- ліп т е кетті. Варенька айтқан Ш т а л ь бике мен өзгелер іс- теген істер жайындағы әңгімелер ізімен болашақ өмірінің жоспарын д»ж асап шықты Кити. Ш таль ханымнық Варень­ ка көп эңгіме еткен немере сіңлісі А Ііпе сьіқылды К ити де, қ ай ж ерде ж үрсін, ғарьш тарды тауы п, соларға қо л ы нан келгенше болысып, Інжіл таратып, аурулар мен қылмьісты- ларға, өлетін ж андарға ін жіа оқып тұруға бел б ай лады . Қылмыстыларға А ііпе қүсап Інж іл оқы п берсем деген пікір Китиді өте-мөте қы зы қты рып әкетті. Б ірақ сонын, бэрі де К и ти д іқ не шешесіне, не В аренькаға аш паған қүпыя арма- ны болатын. Сөйтсе де, К ити қазір, ойындағы жоспарын қарыштай орындайтын орайлы шақты күте жүріп те, аурулар мен ғарыптар соғұрлы көп жатқан су емінің басында, Варень- қаға еліктеп, жаңа ережелерін қолданатын ыңғайын да оп- оңай таба берді. Княгиня әуелгі кезде, еэі еп^оиеш епі деп аталған Ш таль ханыммен, әсіресе, Вареньканың ы қпал ы на К и т и д ің қүр 254

қаттьі тусіп к еткеп ін ғ ан а б а й қ а п ж ү р д і. О л ө зі К и т и і Ва- реньканын, қ ұ р қай ры м ы ііа ға н а е лік теп қ оймай, еоны ң тіпті жүрген ж үрісі, с ө з сөйлссі, к е з ы м д асы с ы қ ы л д м тә- ліміне де е рік сіз еліктеп б ар а ж а т қ а н ы н көре б ерді. В ір ақ княгиня содан сон, келіп, қ ь ізы н д а о л ы н т м к д а с о қп а й ты ч, қаидағы бір рухани, елеулі өзгеріс боп бара ж атқан ы н да аңғарайын деді. Княгиня К и ти дің кеш болса-ақ, озіне Ш таль хаиым тартқан ф ранцуз інжіліи оқыйтъш эдет ш ығарғанын да кө- ре бастады; бұрын өзі оны істемейтін; ол өзі қауым адам- дары арасьін дағы тан ы с т ар ы н ан д а тай қ а п , В ар ен ь к а қ ам - қор боп ж үрген аурулармен, әсіресе, П етров деген бір ауру суретшінің кедей сем ьясы на бары п шүйіркелесіп кетті. Кити езі сол семьяда бағы м паз эйелдің міидетіи атқары п жургенін, сірэ, м ақтан көретін де сықы лданды. О н ы ң өзі түгел бір ж ақсы нэрсе болған соң , оиы сы на кн яги н я д а еш- шай деп қ ар с ы бол а қ о й ға н ж о қ , о н ы ц үстіне П ет р о в т ы ң эйелі де ә бд ен б ір к ісіл ік ті эй ел боп ш ы қ ты , К и т и д ің қ ай - рымын банқаған соқ, жүбаныш періштесі деп принцесса да мақтап с ал д ы ө зін . Е гер а р т ы қ к етпей, мәмімен істелсе, осының бәрі де өте жарасы п түрған дай еді. К н яги ня болса, қызыньіц үш қары кетіп бара ж атқан ы н көріп, өэіне оны айта түсіп те жүрді. — Л п е Гаиі іа г п а із гіе п о и іг е г 1,— дей б ерді оған . Қ ы зы бірак, ештеце деген ж оқ, ол тек ішінен христиан ісінде а р т ы қ кеттін, деуге б о л м а й ды ғой дсгенді ған а ойла- Ды. Б ұл б етіқ е осса, о л б ет ің д і тоса бер, ш ап ан ы ң д ы сы- пырса, көй легің ді к,оса бер, деген у а ғы з а яіолын т ұ ты п отырғанда, қайдағы артык, кеткендік дейсің? Дегенмен де, княгиняға сол артык, ж алпылдауы бір жақпаса, өз сезуіне қараганда, К и ти дің түгел шешіле қойғьісы келмегені одан бетер ж ақпады . Ш ыны нда, ө зін іц ж а ң а көзқарасы мсн се- зімдерін ш еш есінен К и т и де ж а с ы р а берді. О л а р ы н ж асы р - ганда, ш еш есін бір қадірлемегендіктен, сүймегендіктеіі жа- сырған жоқ, өз анасы болған соц жасырды. Кити оларын шешесінен гөрі өзгелерге т езір е к т е аш қан б о л ар еді. — А нна Павловна біэдіц үйге көптен бері бір түрлі келмей кетті-ау, в зі,— дед і к н я г и н я б ір ж олы , П етр о ваны ауызға алы п.— Ш ақы рғам ы н өэін. Әлденеге наразы кісі сықылды бір.

— К,ой, мен байқағам ж оқ, ш а т а п , — деді К и ти өрше- — Солардікінде көптен болған жоқсыц ба, өзің? — Е р т ең тауға барып серуен жасамак, болғамыз,— деді — Н есі б ар дейсің, б ары ң дар,— деді княгиня қызынын, қысылған өңіне қадала, сол қы сы л у д ы ң себебін баныптағы- сы келіп. Сол күні Варенька түскі т ам а қ іш уге келіп, А нна Пав­ ловна тауға ертең бармайтын болды дегенді айтты. Кити- діц қы зарып кеткенін княгиня тағы да байқады. — К и ти , сенің, сол П етровтармен жайсыз бірдецец жок, па еді өзі? — деді княгиня, екеуі оңаш а қалған соң.— Біз- дікіне б алалары н жіберуді де, ө зі келуді де қойын кеткені несі соның? Кити оған арамызда тук те болған жоқ, Анна Павлов- наныц, маған неменеге наразы кісіге ұқсап жургенін тіпті білмеймін деп ж ауап берді. Китидің жау абы бар шыны еді. А нна П авловна өзіне неге қоңырайғанын білмегенмен, түс- палдап та жүретін өзі. Тұспалдаған нәрсесі, шешесіне айта алмантын нәрсе болатын да, өзіне де айтпайтын оиы. Оны- сы, тіпті, о зің біле түрьга та, ө зіц е ө зіц айта алмайтын нәр- селердің бірі болатын; қателестіріп жіберетін сонша бір қорқыныш ты, ұ я т нэрсе өзі. Кити с о л семьяға деген ілти п аты н есіне қайта-қайта тугел түсіріп ш ықты. Екеуі жолык,к,анда А нна Павловна- ның мейірбан двңгслек жузінде біліне кететін ацқылдаған көңілшектігін де еске алды ; ауру ж айы н сөз қылған өздері- нің әңгімелерін де, істеме деп ты йым салған жүмыстан соның көцлін бурғалы, серуенге әкетпек болған уәделерін де ойлап өтті; өзіне кіш і баласы бауы р басып алып, «Ме- нің Китиім» деп, мүнсыз тіпті ж атқысы келмей, қары саты - нын да есіне түсіріп шықты. Соны ң бэрі қандай жақсы еді десецші! Содаи соң ©зі П етровты ц мойны қ ы лқы я кү- реқ сюртук киген ап-ары қ кескінін, ш ыйырш ықталған сирек шашын, әуелгі к езде Китиге қорқыны ш ты көріиіп, аңтары- ла қараған көкшіл көзін, бұл барда шыйрақ, сергек көрінгі- сі келетін қалбалацдаған қыймылын д а еске алды. К и ти эуелгі кезде куллі көкірек аурулар сықылды одан да ж и - ренген жиркенішін қойғалы, өзін ө зі күштеп, согаи бірдеңе тауып айтайыншы деп талаптанган талабьш да ойлап өтті. Ө зіне қарағанда, соның сол бір ж асқана, елжірей қараған көз қарасы мен өзі де оны қоса есіркеп, ебі қаш а берген

оғаш сеэімін де, содан соң келіп, о с ы н ы ң үстінде ө з ізгіл і- гш қоса б айьіптаған ж ай л ар ы н д а е сін е алды . С о ііы ң б әрі Дв қандаи ж ақ сы еді д есең ш іі Б ір а қ с о л а р өзі түгел әуелгі ксздің эңгімелері б олаты н . К ,азір, о с ы д ан бірпсш е к ү н б у­ рый, соны ң б эрі к іл т б ұ зы л д ы д а к етті. А н н а П ав л о в н а Китиді ж ай дары ж үзб ен к в л гір си қ а р с ы алы п , күйеуі мен 'кеуін кө з ж а зб а й қ ад а ға л ад ы д а қ ал д ы . Петровтың К ити таянғандағы сол бір тебіренерлік қуа- иышы А н на П ав л о в н ан ы ң су ы н у ы н а қ ал ай ссбеп б олды «ен десеңшіі 'Р ас.— деді К и ти есіне түсіріп,— осыдан үш күн бу­ рый, А н на П ав л о в н а: « М ін е к и , ьілғы й с ізд і күтіп оты р *зі, жаман әлсіреп оты р ған ы м ен , с іэ с із кофе іш кісі д е кел- меи қойды »,— д еп қ ь ш ж ы л а а й т қ а н д а . ө зін де б ір селкеу жатқан, м ей ірб ан д ы л ы ғы н а м ү л де уқсам ай ты н нәр се б ар кврінген». «Рас, ол кісі, бәлкім, куйеуіне м енің сол шәлі бергенімді Де шам к өрген б олуы кэд ік. С о н ы ң бәр і сонш а б ір ж ай иэрсе б ол ған ы м ен, к үйеуінің с о ға н соғурльі ебі к етіп, ал- ғысты с оғұрл ы үзак, ж ау д ы р а б ер ге н і де ы ц ға й сы з тиген взіме. С од ан с о ң , сол кісі с о нш а ж а қ с ы етіп ж асап берген мына суретім ж ә н е б ар. Е ң ү лкен і — н аэ тол а, қ ы сы л а қа- раган сонау к ө э қ арасы б о л ы п о т ы р ! Р а с , рас айтам , солай олі — деді К и т и іш інен, ш ош ы н а қ ай р а -қ а й р а а й т ы п .— Жоқ, мүмкін емес, б ол м ай ты н н әрсе олі С онш а аян ы ш , байғұстың өзі!» — деді ішінен содан соң. Осы күдік Китидегі ж аңа өмірдің шырын бузы п та жі- берді. XXXIV Щ србацкий князь Карлсбадтан сон, ез айтуыиша, орыс- рухына кенелейін деп Баден мен Киссингендегі оры с та- ныстарына бары п, әйелі мен қ ы зы н а су емі бітср алды нда ғана оралды . Князь бен княгиняның шетел тұрмысына деген көзқа- растары мулде алш ақ-алш ақ ш ы қты . К нягиня борін тама- ша көріп, ор ы с қ оғам ы нд ағы ө з ін ің о рн ы кты д зр е ж е сш с Дс қарам ай, ш етелде. өзі болы п к өрм еген — ө зі о р м с б зр ы - нясы болған с оң — Е в р о п а ә й елдерін е ұқсаймы н деп , соған тырыса көлгірсуі взіне біраз ы ңғайсы з да келіп журді. Князь болса, қайта, шетелдегінін, бәрін жексұрын көріп, Европа турмысын ауырлап, өзінің орыстық дағдысынан 17- * . . . ______ 267

аумай, ш ын түрімнеи гөрі ш етелде европалықк,а а з үқ- сайыншы дегенге тырысты. К н я з ь өзі жүдеу тарты п, жак, терілері ш албарлана бо- сап қалғаньімсн, көңлі мэз-майрам. шат болып қайтты. Ки- тидің мүлде оңалы п кеткенін көргеи сон,, мәз көңілі одан бетер ш алқы ды . К и ти Ш тал ь ханы м мен Варенька екеуіне дос боп а лд ы деген хабар мен К и ти д е бір әлденендей өзге- рістер болды деп княгиня ай тқ ан бақы лаулар князьды да қымсындырып, өзі жоқта қы зы н қызықтырған нәрселердің бәріне үйренш ікті қы зғаны ш сезімі де қозып кетіп, к,ызым өз ы қпалы мман қайдагы бір қолы м жетпес қыяға кетпегеи еді деп қо р ы қт ы . Б ірақ ол х абарлар, князьдан қаш ан да үзілмейтін, әсіресс, Карлсбад суынан күшейіп қайтқан мей- рім, ш атты қ теңізіне тоғытылып та кетті. К н я з ь , келген кушіің ертеңіне ұзы н пальтосын кие, оры сқа біткен әжім дері анды здай көрініп, болпыйған жак, еттерін қаты р м а жағасы тірей, мэз-майрам шат көңілмен, қызын ерте, су басына қарай тартты. Е ртең гі ш ақты қ өзі бір келісті ш ақ еді: баулары бар, тап-түйнақтай, әдемі үйлер, см р а ға сылқыйып алып, кол- дары қ ы п-қы зы л боп, жұмысты қ ы за істеп жүрген қы зы л шырайлы қызметш і неміс әйелдер мен шаңқыйған күн көзі де көңілді маз етіп тұр; бірак, екеуі су бойына жуьіқтаған сайын ауру лар д а жиі-жиі үш ырап, немістің кенелген қа- лыпты түрм ысы арасында түрлері де сүреңсіз көріие берді. О л алш ақтық Китиді таңырқатпайтын да болып кетіпті. Ш аңқыйған күн көзі, жайнаған көк майса, музыка үні де­ гендер Китиге сол, өзі бақылап жүрген таиыс адамдары мен оңалу, наш арлау езгерістеріиің табиғи өлшеуі болып алыпты; бірақ июнь күндеріндегі ертеңгілік ш ақты ң нұры мен ж айнаған коркі, салтты ш адман вальс тартып ж атқан оркестр үні, әсіресе, қызметші дөкей әйелдердің түрпаттары Европаның ш артарабынан тоғыса, ілби басып жүрген мы- нау тірі аруақтармен салыстырғанда, князьға біртүрлі ер- сі, үсқы нсы з да көрініп кетті. Қ азір өзі сүйікті қызын қолтықтаганға мақтанышы үс- тап, ж асты қ шағы қанта оралғандай боп келе ж атса да, ар- шынды жүрісі, май басқан кесек мушелері өзіне сөлекет көріиіп, үялы п кеткендей де болды . Ж ұрт арасында ж ал а- цаш жүрген адам сезіміндей бір сезімге келді. — Ж аца достарыца таны стырсаңш ы мені,— дей берді, қызыиыц қолын шынтағымен қы мты й түсіп.— Өзіңді осынша оңалтқанға, сенің сол С оден жексүрыныңды да 258

жақсы көріп қалдым өзім. Бұл аралары ц бір ж абы рқау жер екен тек . М ы н а біреу кім ? Кити, ездері жолыққан таныйтын, танымайтын адам- дарын түгел айтып беруі келеді. Е кеуі баққа дәл кіре беріс жерде қосш ы әйелмен жүрген соқы р ш-ш о В егіһе-ге ж с- лықты, Китидін, даусын естігенде, қар т француз әйслдің елбірей к еткен элпетіне к н я з ь да қ у ан ы п қал д ы . Ә й ел ө зі французға біткен артықша жайдарылығына сала, князьбен де тіл қаты са кетіп, өзің із осындай әсем қы зы ңы з бар кісі екенсіз деп м ақтай тұры п, К и ти д і де көзінше аяулы , асыл қазна, жубаныш періштесі деп жер-көкке сьійғызбай ж і- берді. — Я , өзі де екіиші періште мұныц,— деді кн яэь күлім- сіреп.— 1-іні нөмірлі періш те ш -И е В ар ен ька деп ж ү р бү л . — О һ! М -Пе Варенька деген нағы з періште ғой ол, а ііег',— деп т - т е В егіһе де іліп экетті. Екеуі галлереяда Вареньканын, өзіне де жолықты. Еке- уін көрген с о ң -а қ Варенька ә дем і қ ы зь іл сумкасы н а л а к,ар- сы жүрді. — М інеки, папам да келді,— деді К ити оғаи. Варенька жүрт біткенге істейтін әдетінше, бұ ж олы да сәлем мен тәж ім арасьшда бір орта дсңгеймси табиғи, ж ан яіліп қойлы да, киязьбен ж ұрт біткенмен сөйлсскендегі та- биғи, ж ай әлпетіне сала, сөйлесіп кетті. — Д ем ек, сізді мен, білгенде жете біледі екем,— деді князь оған күлімсіреп, ол сөзіне К и ти де әкесіне досьіньің үнап кеткенін біліп, қуанып қалд ы .— Сонша қайда асығып едіңіз? — М а ш а п осында еді,— деді Варенька, Китиге қарап.— Т үні бойы үйқтамаган соң, сы ртқа ш ығыңыз деп доктор да кецес берді өзіне. С оған іс апара жатырмын. — 1-ші нөмірлі періште осы екен ғойі — деді кн язь, Ва­ ренька к еткен сон,. К ити әкесініц Вареньканы сы қақ еткісі келгенімен, Ва­ ренька өзіне ұнап қалған соң, ол сьіқаққа ешбір б ар а ал- мағанын да аңлап тұр. — Ж ә, достарыңның бэрін де көретін болдык, қой,— деп қосы п қойды князь,— мені білемін деп бойына тоғьіт- са, Ш таль бикені де көреміз. — С ен оны білуші ме едің, папа? — деді К ити қо р қы п

ісетіп, Ш тал ь бикені ай тқ а яд а к н я з ь көзінде ж алт еткея сылтың отын байқап. — Күйеуін білетінмін де, п и ети сткалы ққа1 жазылғаиш а, өзін де аз-азд ап білетін ж айы м болтан. — П иетисткалық деген не ол, папа? — деді Кити, жо- ғары бағалап жүрген Ш таль ханымнын, ондай аты болға- иына шг>шып кетіп. — Ө зім де жөнді білмеймін. Ө з і әйтеуір кез келген нәрсеге, к ез келген бақы тсы зды ққа бола құдайға алғыс ай- тып, тіпті күйсуі өлгеніне де құд ай ға риза болып жүретінін білем күр. Екеуі отаса алмаған соң д а, күлкі жері сол оның. — М ы на біреу кім? Ө ңі неткен аянышты взінің! — деді князь, сәкіде отьірған күрең пальтолы, ақ шалбарлы, орта бойлы ау р у адамды аңғарып, ш албары сүйегі сорай- ған етсіз аягы н а бір түрлі оғаш бүктеліп кетіпті. Ол мырза қалпақ батып қы зарған сырқатты кең маң- дайын аш а, шыйырш ьіқталған сирек шашын басқан ши қалпағыи көтере берді. — Ә лгі суретш і, Петров қой ол,— деді Кити қы зарып кетіп.— А н ау кісі сонын, әйелі,— деді қосып, екеуі таяна бере, соқп ақ жолмен жүгіріп кеткен баласынық соңынан қасақана түра жөнелген А нна Павловнаны нүсқап. —1 Н еткен аяныш, ж үзі не деген сүйкімді өзінің! — де- ді князь.— Бармағаның не сеиің? Бірдеңе айтайын деді — Ж арайды , баранық ендеше,— деді Кити, ж алт бү- рыла кетіп.— Денсаулығыцыэ қалай бүгін?— деді Петровқа. П етров таяғы иа сүйене түрегеліп, князьға жүрексіне қарады. — Қ ы зы м ғой бұл,— деді к н язь ,— рұқсат етсеңіз, та- нысып қоялық. Суретші басын ие күлімсірегеиде, бірқыйльі оғаш ж ар- қыраған аппақ тістері де көріне кетті. — Кеш е с ізд і келеді ғой деп едік, княжна,— деді К и- Осыны айта бере, жығылып кете жаздап барып, әдейі істеген адамсып, соны тағы да қай талап қойды. — Б аруы н барайьш -ақ деп едім, б ір ақ Варенька сізд ер бармайтыи болыпты, соны айт деп жіберді деген соң, бармадым. — Бармағаны не? — деді Петров, қы зара жөтелген кү-

йі, әйелін к өз қыйығымен ш ола іздеп.— Анета^ А н ета! — деп дауы стай сөйлегенде, қ ы л қы й ған аппақ мойнынын, бі- леудей там ы рлары жіпше созы лы п кетті. Анна Павловна қастарына келді. __ Б із бармаймы з леген ді айт деп княж наға қ ал а й кісі жіберіп ж үрсің сен! — деді суретш і, үні біте, әйеліие түтей күбірлеп. — Сәлеметсіз ғой, княж наі — деді Анна П авловна, бүрынғы шырайына түк ұқсастығы ж оқ бір көлгір жымың- ға салып.— Т аны еқаньім ы з өте ж ақсы болды,— деді к н я- зьға қ арап.— Ө зің ізд і көптен күтіп сдік. — Б із бармаймыз дегенді айт деп, княжнаға қалай кісі жіберіп жүрсін, сен? — деді суретиіі тағы да, б үрын- ғыдан бетер долдана, қырылдай сөйлеп, дзусыныц қары м ы жетпегендіктен, сөзіне ойындағы қаһары н бере алм ағаны на, одан бетер түтеп кеткен сы қы лдаиы п. — О й , тәйір-ай. Б арм айм ы з ғой деп едім,— деді әйелі қьінжыла сөйлеп. — А пыр-ау, біз...— дей беріп күйеуі, жвтел буып кетіп, қолын бір-ақ сілтеді. — Т ү у , у һ і— деді ки язь, ауы р күрсініп,— О й , ғары п- тар-айі — Р ас, папа,— деді К и ти .— Білген кісіге, үш баламен жүріп, ешбір күтуші, түк қ ар а ж а тсы з отырғандары қандай ауыр дссеңізші. Академиядан бірдеңелер алады ғой дей- мін е зі,— деді Кити қунай сөйлсп, А н на П авловнаны ң өзі- нс деген ілтипатының оғаш өзгерісіне шиткіген көңіл тол- қынын сонымен баск.ысы келіп. — Ә, мінеки Ш таль бике де б ар екен,— деді К и ти , қол күймені нүсқап, сондағы қолшатыр астында ж асты қ- пен өбектелген бір көкшіл, сұр иәрсе оранған бірдсңе ж а- Ш тал ь ханым сол боп ш ы қты . А р т жағында ө зін т ар - тып жүретін үйелмендей неміс қы зм еткер түр екен. К,асын- да К и ти аты н білетін ш вед граф ы түр. Бірнсш е ауру адамдар, сол әйелге бір, төтенше нэрсе көрген адамдариіа қарап, куйме маңына аялдап қалыпты. К н я з ь Ш тал ь ханым қ асы на келді. Әкесінің көзіндегі сылтың отын Кити де дереу көре кетті. К нязь Ш таль бикенің қасы на келген соң, қ азір ж ұ р т сонша а з сейлейтін, өте ж аты қ білетін ф ранцуз тілінде асқан бір сьш ы қ, б и язы мінезбен сөйлесе кетті. 2С1

— Е сіңізд е бар-жоғымды білмебмін, бірақ қьізыма деген мейріміцізге алғыс айтқал ы өзімді білдіре кетсем деп едім,— деді к н я э ь оғак, қалп ағы н алған күйі, кие қоймаб. — А л ек сан д р Щ ербацкий к н яз ь сіз ғой,— деді Ш таль бике, ғаж айып көзін князьға көтере қарап, ол қарасынан Кити жақтырмағанын да байқап қалды .— Ө те қуандьірып жібердіңіз. Қ ы зы ң ы зд ы сонша ж ақ сы көріп кеттім өзім. — Денсаулығыңыз әлі сол пәс қалпы ма? — Т іп т і соиы ң өэіне үйреніп те кеттім,— деді де, Ш таль бике князьды швед графымен тапыстырды. — Д егенм ен, өзің із онша өзгере қоймаған екенсіз,— деді к н я з ь Ш т ал ь бикеге.— С ізд і көрмегеніме он — он бір ж ы л боп қал д ы ғой деймін өзі. — Я , кіреш псн сол креш ті көтерсін деген күшін құдай өзі береді ғой. О сы өмірдің несіне ілекер боп жүргеніне өзін, де тац ы р қ ай бересің... А рж агьш анІ — деді аяғындағы шәлісін ш алы с қьімтаған Варенькаоа қынжыльіп. — Ж ақ сы л ы қ істесін д ей тін . ш ығар,— деді князь, көзі кү л ім д е п . — О н ы сарапқа салатын б іэ емеспіэ,— деді Ш таль ханым, к н я з ь бетіндегі әлпет ыңғайын танып.— Сөйтіп, элгі кітапты жібересіз ғой маған, граф қарағым! Кеп-көп р а з ­ мет сіэге,— деді жас шведке бүрылы п. — ӘІ — деп князь, қасында тұрған Москва полков- нигін көре саң қ етіп, Ш таль ханымға басын иді де, қы зы мен М осква полковнигін қосып алы п жөнеле берді. — Б іздің ақсүйегіміэ ғой, к н язь , бұл! — деді М осква полковнигі, Ш тал ь ханмм өэімен таньіспағанға наразы боп журген соң, қағы та кетейін деген ниетпен. — Баяғы бір қалпы ғой сол,— деді князь. — Сіэ өзіңіз осыньі ауруына дейін, яғни жатып қалуы- нан бұрын білуші ме едіціз, к н язь ? — Я , менің тұсьімда жатып қалған,— деді князь. — Ө зін он жылдан бері турм айды деседі... — Т об ан аяк, қой, сонсын түрмайды. Бітімі жаман ө з ін ің ... — Қойш ы, папа! — деді К и ти ш аңқ етіп. — Ж еціл ауыздар солай десе береді, достым. Сенің Варенькаңның соры қайнағаны қайиаған ғой сол,__деп қосьіп қойды.— Эй, осы ауру бары нялар-ай десеңші! — Ж о-жоқ, папа! — деп Кити ш ыр етіп қарсыласа кет- ті.— Варенька өте жақсьі көреді өаін. О н ы ц устіне өзі де

сонша ж ақ сы л ы қ істеп ж үр! Қ а л а ғ а н кісіқнен сұрай бер! Мүньі д а, АІІпе Ш тальды да тү гел б іл ед і жүрт. — Мүмкін,— дсді князь, қыэыиын, қолын шьінтағымен қымтып қойып.— Бірак, кім нен сүрасан, да, ешкім білмей- тіндей болғаны жақсы ғой оны ң. Кити үндеген жоқ, үндемегенде, айтар түгі ж оқты қтан үндемеген ж оқ, құпыя сыры н әкесіне де ашқысы келм еген- діктен үндемеді. А лай д а, бір т аң ы р қ ар л ы қ нэрсе, К и т и өзі әкесінің көз қарасына көнбейін, аяулы сырыма аралас- тырмайын деп, сонша түйіле түрса да, көкірегінде аи бойы аялаған Ш тал ь ханы м ның сол әулие бейнесі ж ы м - жылас ж о қ бола қалғаны н да сезін е кетті, жок, б олғанда, тасталған көйлекте елестеп тұры п , сол көйлектін, ж ұ м арла- нып ж атқан ы н ақғарған сәтте кел іп ж ы м болатын бейнеш е жоқ болды . Б ітім і жаман болған сон,, тұрмай ж аты п алы п , үндемес В ареньканы шэліні ш алы с қымтадын, деп қы йн аған тобан а я қ әйелдің жалғьіз өзі ған а қ ал д ы . Бұры нғы Ш т а л ь бикені ешбір қы ял күші қ ай та ор алтп ас ж ақ қ а ш ы ғы п хххл К н я з ь өзінің мэз-майрам ш атты ғы н үнішінін, адам дары - на да, таны стары на да, тіпті Щ ерб ац ки й лер тұрған неміс қожайьшға да жүқтырып жіберді. Китн ексуі су бойынан оралғаи соң, князь полковникті, М арья Евгеньевна мен Варенька үшеуін кофе іш уге ш ақы - Рып, с тол меп орьнідықтарды бауд ағы талш ын түбіне ш ы- гарыцдар да, ертеңгі асты сол жерге жасаңдар деп бүйыр- ды. К нязь көңілді болган соц, қожайы н да, жалш ы да ж ады рап кетті. К н язьды ң ж о м арт кісі екенін о л ар д а бі- лстш еді де, жарты сағаттан соц, талш ы н түбіне тоғыск,ан орыетын, сол сау-сәлемет адамдарының шат дүрмегіне Гамбтргтыц ауру докторы да терезеден қызыға қарап тұр- ды. Т өбесін е көгілдір ленталы шок, байлаған к н яги н я ж а- пм рақты ң дірілдеген дөңгелек көлеңкесінде, а қ д астархан ж абы лы п, ш әугім, нан, сарымай, Ірімш ік, тоңазы ған қ ұ с еті қойылған стол басына жайласып алып, жұртқа ш ыныаяқ, май ж ақ қ ан нандар әперіп оты р . С то л д ы ң екінші б асы н а жаиласқан князь тамақты қарбы та асап, көңілдене, жар- қын-жарқын ^ сөйлеп отыр. К н я зь өзі, сатып әкелген ор алуан қобдыйларын, құрама ойынш ықтарын, қы руар сорт- ты пышақтарын қасына жайып қойыпты, олардын, өзін қай

суға барса да үйіп-төгіп ала бергендіктен, жұртқа түгел Тар­ ту етіп, оның ішінде жалшы әйел Лисхен мен қожайынга да беріп жатыр, өзі былдырақтатып каш ар білетін неміс ті- лінде қожайынмен қалжындай се8лесіп, Китиді жазған су смі емес, сізд іқ осы құнары күш ті тамағы цы з, әсіресе, қа- раөрік қаткан сорпаңыэ деп дэмелендіріп те қояды. Кня­ гиня д а күйеуінің орысқа біткен дағдысын сылтьщ еткені- мен, су еміне келгелі беоі бітпеген бір жадырау, жарқын қалыпқа түсіп алған. П олковник те, қашангы здетіише, князъ қалж мндары на күле түсіп о ты р: бірақ ол ө з ойынша, Е вропа жөніиде, зейін сала зерттедім деп білгендіктен, княгиня жағында болды. Ақкөңіл, аңкылдақ Марья Ев­ геньевна кн язь айткан күлдіргілердін, бәріне де шек-сілесі қптып күліп отыр. К нязь қалжыцьі қозғап, бойы болар- болмэс ш ымырлаған күлкіден Вареньканың өңі де, Киги әлі күпге дейін әсте көрмеген б ір элпетпен қүбыла түсіп О сы ны ң бәрі Китиді де көңілдендіргенмен, алақ бол- мас жайы және болмады. Ө зі сонша сүйген достары мен өмірі жайында әкесінің жарқын көз қараспен отырып-яқ білдіре кеткен түйткілін Кити шеше алмай да койды. Ол түйткілге Петровтарга деген ілтипатьшын, бүгін сонша айқын, ж айсы з аңғарылған өзгерісі жане келіп жамалды. Ж үрт біткен түгел жарқылдап отырғанда, Кити жяокылдай алмай, ол жағы оэін одан бетер тағы қыйнады. Кити взі. бала күнінде бір жазығы болып белмесіне жауып тастал- ғакда. әпкелерінің мәз күлкілерін ести түрып келген сезі- міпдсй б ір сезімге келіп отыр. — А пы р-ау. уйіп-төгіп мүны неменеге ала беогенсің? — деді княгиня, күлімдеген күйі, күйеуіне кофе қүйған шыны- алқты әпере беріп. — Былай, аралауға шығьіп, дүкенге барсақ-ақ: «Эр- лагхт, экспеленц, дурхлаухт»1 дегенді шүбырта, сатып ала қойыцыз деп жабыса кетеді түге. Содан, «дурхлаухт» десе-ақ, шыдап түра алмаймып да: он талерден2 айрылып шыға колем ылғый. — Еріккендік қой бұл тек,— деді княгиня. — Эрине, еріккендік. Еріккенде, тіпті қайда кетеріқді білмейсің, бэйбіше. 1 Т а л е р — усақ күміс ақшасы (үш маркаға Сарабар). 264

— Қайдағы ерігу денсіз, кн яэь? Германияда қызык, нзрсе деген толы п ж а т ы р қ а з ір ,— деді М а р ья Е вген ьевна. — Қьізық нәрсесін тугел білем м еи: қараөрік қатқан сорпасы да, бүршак, т ы қ қ а н ш у ж ы ғы да қ ан ы қ . Т ү г е л білемін. — Жоқ, князь, не десеңіз о деңіз, бұлардын, мекеме- лері қызық мекеме бір. — Нсменесі қ ы зы қ екен? Т у г с л м э з болып, мыс ты й ы н - ша кмзара бөртіп жүргені түге; б эр іп ж сң дік деп қ ар ай ды . Сонда, мен мәэ б ол аты н -н ем сн е б ар , а л ? Еш кімді ж еқ ген жерім жок, етігіңді қ үр ө з ің ш еш т е, ссіктен ө зің ш ыға- рып кой. Т аң е р т ең тура сала к и ін іп ж ібер де, ж ексүрьш шаііын ішуге салонға т ар т . Ө э ү й ің дсгідей қай д а д ей сің і Бабыңмен оянасың, әлденеге кеи б у р қ ы л д ап алы п , кем еліңе келген соң, ойластыры п т а ш ы ғ а сы ц тугел, асы ғу деген жоқ. — Уақыт д еге н ;— ақш а ғой, сол ж а ғы н ұ м ы тады екен- сіэ өэініз,— дсді полковник. — Не қылған уақыт дейсіз! Б үкіл бір айықды елу ты- иынга қыятын да б ағзы уак.ы ттар б ар , эйтпесе бүй тіп жүріп жарты сағатта с о қ ы р т ы й ы н д а таппайсы н. С олай ма. Катенька? Н емене, ө зің , к ө ң іл с із оты р сы қ ? — Әшейін, өзім. — Қайда тартты ңы з? О ты ра түрсацы зш ы,— деді князь Варенькаға қарап. — Үйге баруым керек еді,— деп Варенька турегеле бе- Р|п. тағы да сылқы лдай ку л ді. Жөнделгсн сон. журтпсн к о ш тасы п , қалп ағы н а лга л ы Ү»ге қарай тартты . С оцы нан К и т и к оса кетті. К и ти ге енді Варенька екеш Варенька да оэге адам боп кврінейін деді. П?с ештеңесі болмағанымеи, К и т и қ ы ял д аған бұ р ы н ғы Варенькадан в зге Варенька б о л ы п кетті. — Т уу, көптен бері буй тіп күлмеген едім.— деді Ва­ ренька, қолш аты ры мен қ ап ш ы гы п ж ы йы сты ры п а л а бе- ріп— П апаңы э не деген суйкім ді ада м взі! Кити үндемеді. — Кашан көрісер ек е м із? — деп сүрады Варенька. — М а т ап , ПеТроБтардікіне кіріп шыксам деп еді. О н- Да болмайсыз б а ? — деді К и т и , В ар ен ьк ан ы ң пікірін т ар - тьіп. — Боламын,— деді Варенька,— аттанғалы ж атқан өз- Дсрі, нәрселерін жы йнасайы н деп у эд е бергем. — Ендеше мен де барамын. 26Б

— Ж оқ, не бар сізге? — Неге, неге, неліктен? — деді К и ти , көзі шарасынан шыға жаутацдап, Вареньканы жібергісі келмей, шатырына жабыса кетіп.— Ж оқ, тоқтаңы з, неліктен ол? — Сол, папаңы з келіп отыр, оны ң үстіне сіз жүрген соң, қысыла да береді өздері. — Жоқ, Петровтардікіне бара бергенімді қаламайтын мәнісіңізді айты ц ы з сіз маған? Қ ал ам ай тұрсыз ғой? Н е- ліктен сол? * — О лай дегем ж оқ мен,— деді Варенька жайбарақат. — Жоқ, жарқыным, айтып беріңіз! — Түгел айтайын ба? — деді Варенька. — Түгел, түгел айты ц ы з!— деді К и т я жепілдетіп. — Бөтен ештеңе дс жоқ, эшейін, Михаил Алексеевич (суретшіні солай атайтын) бурын ертерек аттансам деп жүреді екен де, қ азір аттанғысы келмей қойыпты,— деді Ва­ ренька күлімсіреп. — ЯІ я! — деді Кити, Варенькаға түнере қараған күйі, дікілдете сөйлеп. — Содан А нна Павловна да әлденеге, осында сіз бол-1 ған соң ксткісі келмей оть:р мұның дегенді айтып қалды. Әрине, олары орынсыэ болғанымсн де, жанжалдары сіз жөнінде содан барып шыгыпты. С о л бір ауру адамдардың қандай шамкес келетінін де білесіз ю й өзіңіэ... Кити сол үндемсген күйі, қатты шытына берді де, Ва­ ренька бұрк, еткелі тұрган ыцгайын танып, онысының жас екснін де, с ез екенін де білмей, К итиді жүмсартып, жүба- танын деген онмен, жалғыэ сөйледі. — Одан да бармағаныңыздыц өзі абзал... Б ілесіз ғой взіңіз, ренжіп журмеңіз... — Өзіме де сол еп еді, сол! — деді Кити шапшаң сөйлеп, Вареньканың қолындағы ш аты ры н жұльш алған күйі, досыныц көзіне де қарай қокмай, Варенька, досының балалық ашуына қарап, күлейін дегенмен, өкпелетіп алармын деп қоры қты . — Е бі не? Түсікбей түрмын,— деді Варенька. — Еп екені, соның бзрі де көлгірлік болып ш ықтм, өйткені жүректсн келген түгі жок,, бәрі де бір ойжота нәрсе боп шықты қүр. Бөгде адамга жүғысып нем бар еді десецші мепіц! Сейтіп міне, сол жанжалдыц себебі меи болып шы- ғыппын, өзіме ешкім істей ғой деп ©тінбеген істі барып іс- теппін. Бэрі сол көлгірліктен бон оты рі Квлгірлік! Көл- гірлік сол!.. 266

— Апыр-ау, көлгірсігенде не мақсатпеи квлгірсімек? — деді Варекъка ақы ры н ғана. — Ойпыр-ай, неткеи кещелік, сүмпайылык, десеңш іі Тіпті ділгер түгім ж о қ еді ғой... Б з р і сол көлгірліктеиі — деді Кити, шатырды бір ашыіі, б ір жауы п түрып. — Апыр-ау, не мақсатпен дейсіэ? — Жұртқа да, езіне де, құдайға да қош көрінгелі, жұрт біткенді алдағалы көлгірсиді. Ж о қ , енд і оған үры нар жайым жоқ меніқ! А қмақ-ак, болайьш , б ір ақ өтірікші, ал- дампаз болмайын, әйтеуір! — Апыр-ау, алдампаз кім е к е н ? — д ед і Варенька кд- рарзып.— Осыны өзің із, қ үд ды бір... Бірақ Китидің долды ғы ұстап кеткен екен. Варенькаға свз бермей қойды. — Сізді айтып тұрғам ж оқ, айты п тұрғаны м мүлде бас- қа меніқ. Сіз бір кэміл адамсы з. Р ас, р ас айтам, б ар кәміл- Дік сізде түр, білемін; өзім ақмак, болған соц, не л аж етерсің бірақ? Ө зім ақм ақ болмасам, ол д а болмаған болар *Л Мейлі, болсам бола-ақ қ ояйы н, б ір ақ квлгірситін «айым жоқ. А н на П авловнада не іпаруам бар меніқ! Ө з білгеидерінше өмірлерін сүре берсін мейлі, мен де өзімш е сүре берем. Ө зге болар жайым ж о қ... С о и ы ң барі де ж уы с- пан жатыр, жуыспай!.. ._ — Апыр-ау, жуыспай ж атқан немене о л ? — дед> Б а- ренька аң-таң боп. — Бэрі де жуыспай ж а т ы р . Ж үрегім қосқан ө.мірден •зге вмір сүрер жайым ж оқ менің, ереж елеріңіз бен өзде- ріціз-ақ жарый беріңіздер. С іздерді мен ж ай суйіп жүрссм, чздер мені ш ынында, құр жебеп қал м ақ қ а, үиретпекке сүйіп жүр екенсіздер! — Әділдік болмады м үны қы з,— деді ^Варенька. — Әділдік болмайтын мен езгеи ің ж айы н айты п тұр- ғам ®оқ, вз жайымды айтып түрм ыи. . — Кити! — деп шешесіпің даусы естілді.— Бері келіп, папада қүймаларьіқды көрсетші. Кити паңсынған элпетпеи, досымен татуласпаған бойы, столдағы қорапты қүймаларын ала шешесіне жө- . — Не болған саған? Немене өзіц қызарып кеткен- сш? — десті шешесі мен әкесі қосы ла ш у етіп. _— Жай ашейін,— деді Кити,— қ азір келейін,— деді Де- Қайта жүгіріп кетті. 267

«Ө зі элі осында екен ғойі — деді К и ти ойланып.— Тэ- қір-ау, не айтамын бұғаи! Н е істеп, не айты п кеттім десеңші! Неменеге ренжіттім өзін? Н е істеймін енді? Н е айтамын б ұған ?»— деп ойлады да, Кити есік алды на келіп кірді. Варенька қалпағы*. кніп, ш аты ры н қолыиа ұстаған күиі, Кити қы йратқан серіппені қарап, с тол қасында отыр екен. Басын көтсріп алды. — Варенька, ксшіріңіз мені, ксшірім етіңізі — деді Ккти, күбірлей сөйлеген күйі, қасы на таяна беріп.— Не айтып, не қойғанымдьі білмеймін өзім . Мен... — Ш ыны н айтқанда, сізді кейітейін деген жоқ едім мен,— деді Варенька күлімсіреп. Екеуі татуласы п кетті. Б ірақ әкесі келген соң-ақ, Кити араласмп жүрген сол дүние түгел өзгеріп сала берді. Кити еэі, білгепдсрінен түгел. пар кешпегенмеи, қалаған қалпым- дай болам деген оймен өзін ө зі алдап келгенін де ақға- раймн деді. К е зі ж арқ ете түскендей болды өзінің; шы- ғайын дсген шыцында көлгірлік пен мақтансыз баян тауьш түрудың да тым қыйын екеиін сеэе кетті; оның устіне, өзі араласып жүрген осы бір қайғьі-қасірет, ауру, өлмелі адамдар дүниесініқ де аса ауыр дүние екенін жете сезінді. Соиы жақсы көрем деп оэін өзі күштеп жүргені азап көрініп кстті де, таза ауаға, Россияга, Ергушовоға тезірек жетуге аңсай ьштықты, Д олли әпкесі балалары мен сол Е р- гушовога барып ,-,алғанын да К и ти хат арқылы біліп Варенькаға деген махаббаты суыған жоқ бірақ. Кити қоштасып тұрып, Россияға, бізге келіңіз деп к,олқалады. — Сіз күйеуге шыққаи к езде барамын,— деді Ва­ ренька. — Ө мір-ғүмыры шықпаймын мен. — Ендеше, мен де өмір-ғүмыры бармаймын. — Ендеше күйеуге соган бола ғана шығам мен. Бай- қаңыз, уәде есіңізде болсын! — деді Кити. Д октордьің болжалы расқа ш ьіқты. Кити Россияға эбден жаэылып қайттьі. Бүрынғысьіндай алаңсыэ. ақ-ж ар- қын болмағанмен, тынышталып т а алды өзі. М осквадағы қасіреті есте қалған бір елес ғана боп кетті,

Ү Ш І І ІШ І Б О Л 131 Сергей Иванович Коэныш ев ой еңбегінен ты ныгайы н Д^ген оимен, бүрынгы эдетінше, шетелге бару орнына, май “иыныц аягында деревиядағы бау ы р м па келді. Ө з нанымы «іньінша, ец жақсы тұрмыс деревня түрм ы сы болатын. |' М:Р бауырына келгенде, сол тұрмыстын, рақаты н кврейін ДМ те келді. О сы ж а зд а Н иколай ағасы келеді деп күтпе- тндіктен. Константин Л евин де қ ат т ы қуаны п қалды . Б і- РДҚ Сергей И вановичті жақсы көріп, сы йлай түра, дерсв- ™**д*і?. бауырымен түруы Конст анти н Левин г е ыңгайсы э да Ьауырьшың дсрев няға д еген а ужайы ы нғайсьіз тию усгше, тіпті ж ағым сы з да көрінді өзіне. К онстантин Л е - “\"ІІГС Деревня деген — өмір мекені, яғни қуаиыш , бейнет, 'Дбек мекені болатын да, Сергей И ван овичке, бір жагынан, 'Чбектен тынығу болса. екінші ж агы н ан улаған денсаулык,- пандасын біле, сүйсіне қ олданаты н шипа дэрісі болаты н. Деревня Константин Лсвинге ж ақ сы көрінгепде, күмэнсіэ \"аида келтіретін ецбек өрісі болған со ц, жақсы көрінетін. Сергей Ивановичке ерскше ж аксы көрінген деревня, сопы ң взінде түк істемей, боска жүруге б олад ы дегендіктен ж ақсы ^Рінді. О ның үстіие Сергей И в ан о в и ч тің халыққа дегси ■Дтипаты да Константина! б ір аз ш ам даиды ры п тастады . .Р гей Иванович халы қты сүйем д с білем деген сөздер ДИтьіп, мүжықтармен де әлсін-элі кецесіп, кеңесксиде. көл- Г|РДІк, мәнмөңкеге салмай, орны мен ж ақсы істеп, соидай Деңестердіқ әрқайсысынан халы қ пайдасы на да, сол х алы қ- ТЬІ взінің білетініп дәлелдеу ж өнінде д е ор тақ түйіндер иығарып жүрді. Х алы ққа деген ондай ілтнпат К он стан ­ тин Левинге ұнай қоймады. К он стан ти н ге халык, доген ор- 260

тақ ецбекте тек басты атсалысушы ғаиа болатыи да, мүжықты барыиша сыйлап, өзі айтқандай асыраған эже сүтімен кірді-ау дейтін кайдағы бір бауырлас қынмастық- пен сүйе тұра, ортақ жұмыста өзі де атсалысушы болған соң, кейде сол адамдардың қайратьша, момындығына, әділдігіне сүйсіне жүре, ортақ іске өзге сапалар керек болған кезде халықтың аңқаулық, салақтық, маскүнсмдік, втірікшілдігі- не де элсін-элі күйінеде беретін. Константин Левиннен ха- лықты сүйесіз бе деп сұрай қалса, не деп жауап берерін де ныспы білмеген болар еді. Х алы қты да адам атаулы сықылды сүйіп те, сүймей де ж үре беретін өзі. Әрине, өзі мейірбанды адам болған соң, адамды сүймеу жа- ғынан сүю жағы басым жататыи да, халыққа да осылаи болатын. Х алы қты бір ерекше бітім болған соң суйемін, я сүймеймін дегеиді де айта алмайтын өзі, өйткені өзі халықпен бірге жасап, бар мүддесі сол халықпен бай- ланысты болу үстіне, өзін өзі тіпті сол хальіқтьің бір бел- шегімін деп санап.өзі мен халықта тұрған ешбір ерекше сапа, кемшілік бар деп білмсгендіктен, халыққа өзін қарсы да қоя алмайтын. О ның үстіне, мүжықтармен өзі қожайын, арашашы, эсіресе ақылшы ретінде (мұж ықтар сеніп кет- кендіктен, ақылдасуға өзіне қырық, шақырым жерлерден келіп түратып) үзак, жылдар біте қайнап, бірге жүрсе де, халық жайында ешбір белгілі байлауы болмаған соц, ха- лықты суйесің бе дегеп сүрауға жауап беруден қысылған- дай да түрі бар еді. Халықты біледі деген сөзді айту, адамды біледі деген сөзді айтумен бірдей еді өзіне. Ол өзі неше қыйлы адамдарды, оның ішінде өзі жақсы, қы зы қ адамдар деп білетін мүжықтарды да үзбей бақылап, танып отыратын да, солардың жаца сапаларын дамылсыз байқап, олар жөніндегі бүрынғы байлауларын өзгертіп, жаңаларын жасап отыратын. Сергей Иванович соған қыйғаш жатыр екен. Константин сүймеген сол деревня түрмысын, қыйғаш түсе, Сергей Иванович сүйіп, Сергей Иванович мақтады, Константин сүймеген адамдар табы жөнінде де қынғаш шы- ғып, халықты да сол Сергей Иванович сүйді, адам атаулы жөнінде де бір түрлі алшақ келіп, халықты да сол біліп шықты. О ныц әдіс алған ақыл-ойында халық түрмысының белгілі түрлері де айқын қалыптаса кетті, ол түрлер ішінара халық тұрмысының өзінен сабақталғанымен, көбінесе сол алшақтык, айқастан келіп қүралды. Х ал ы қ жөиіндегі пі- кірі меи соған іш тартқан ілтипатын да ешуақьітта өзгерт- пей қойды өэі. 270

Халық жайын с ез еткенде де, аға и ы н д ы екеуінің ара- сында болған таластарда Сергей И в а н о в и ч т ің х алы қ ту р а- лы, оныд мінезі, қасиеті, талғауы т у р а л ы ү ғы м ы белгілі угыа болған соң, б ауы ры н ы лгы й ж ец іи ш ы ға берді. К о н ­ стантин Левинніц ешбір белгілі, б а я н д ы үғы м ы болмаған- дықган, сол таластард а К о н стан ти м н іц ө зін е өзі қайш ы келгені де ылгый аш ы лы п калы п о ты р ды . Сергей Ивановичше інісіиіц ө зі ж үрегі жақсы жаралған (французша өзі солай деп к ел етін ), а й т у л ы ж ігіт б олаты н , оірақ ақыл жағы әж ептәуір а лғы р келгснм ен де, минуттік асергс бағына беретіндіктен, қ ай ш м л ьіқ ж а ғ ы қ ал ы н көріне оеретін. Өзі ағалык, кеш ірімділігіне б ас ы п , кейде оған дүнислж мәнш түсіндіргенімен де, ө з ін огі-оңай жеңе бере- тга болған соқ, айты са беруден де л э з з э т а ла алм айты н. Константин Л евин ағасы на орасан • а қ ы л д ы , білімді, ас- Мн мархабатты, о р т а қ нгілік ж о л ы н д а қ ай р а т к ер болуға Қабілеті бар адам деп қарай ты н . Б ір а қ в з і неғұрлы м ер- *стт, ағасын аеғүрлы м жете білген с ай ы н , о р т ақ и гілікке лсген, сол өз басында м үлде жок, д еп ж ү р ген қай р аткер л ік ЗДідеггі, бэлкім, сапа емес ш ы ғар, к,айта мсйрімді, адал, и.п кисттер мен талғауларды н, ж етп ей ж а т қ ан д ы ғы б о л ар , Шт| адамның өзін өм ірд ің сан сы з т а р а у ж о л д ар ы н ан б ір- ** *олын таддап алы п, соны ғана к ө к сететін жүрек дейтін 6|<ір куші мен ы қ л ас күш іиің ж етп ен ж а т қ ан д ы ғ ы б олар *{|,ен ойға да ішінен соғүрлы м ж и і-ж н і к ел е берді. А ғасы н \"“ Үрьім көбірек білген сайы н, С ер гей И в ан о в и ч те, ортак, \"тіліктід квптеген өзге қайратрсерлері де, о р т а қ \"члік жвніндегі сол сүйіспенш ілікке ж үрекпен келм сй, »шейін сонымен айи алы сқан ы м ы з ж а қ с ы б о л ар детей ақы л - ен келіп, ол игілікпен тек сол үш ін ға н а айналы сы п *?Ртендерін де согүрлы м көбірек б ай қ ай берді. О р т а қ \"Г1ЛІК пен өлмес рух ж айы идағы м әселелср ағасы ны ң кө- гси,ие шахмат ойьіны, яки ж а ң а м аш и н а н ы ң тауы п істел- ҚҮРылысы жайындағы м әсслелерден а р т ы қ қ о яган түгі л**аған соң да, Л евин н іқ ж о р а м а л ы б ск и түсті. иныд үстіне, К онстантин Л е в и н дср еен яд а, эсіресе *аэды куні, ылғы й ш аруаш ы лы к,пен айналы сы п, керекті Үиыстарын түгел қ ай та істеп ш ы ғуға ж а э айы н ы ц ү эа қ де жетпей ж атқанда, С ергей И в ан о в и ч ағасы дема- “ сҚа келіп, деревняда болуы және ы қ ға й сы з тиді. А ғ ас ы шрақ қазір дем алы п, яғни ш ы ғар м асы н ж а зу д а н қ о л ы 6ос *атқанмен де, ой еқбег:не со кш а ү й р еи :п кеткендіктен, ‘вҢиіне келген ойлары н қ ы сқ аш а ж а й л ап айты п оты р у ды

Да, оны тыңдайтын адам болуын да жақсы көре берді. Е ц үйреншікті, табиғи тықдаушысы інісі болып шықты. Сондықтан екеуі бір-біріне әшсиін дос адамша қарағанда- рымен. агасын ж ал гы з тастап кету Константинге де ыңғаи- сыз тиетін болды. Сергей Иванович күн көзіне шыга шал- ғынға жатып алын, сол к,ак,тала ж атқан куйі, жалқаусый сөйлсй беруді де жақсы көретін. — Сенбейсің ғой сеи,— дейтін інісіне,— осы хахол ерін- шектігі қандай р ақат десецші маған. Басымда бұдыр ой жоқ, жым-жылас тіпті. Бірак, К онстантин Левин соны ң сөэін тыңдаудан іші пысып, ты қырш ып отыра да алмайтын, отыра алмаганда, әсіресе өзі болмаса, тартып жургеи көцді тілік туспеген жерге әкетіп, көріп турмаса, қалай болса солай төге сала- тындарын; плуг жүздерін бекітпей алы п тастап, содан соң турып: плуг дегеиің бір ойжота, бос нәрсе екен. Андревна соқадай қайдан болсын деп, тағы-тағы талайларды кужіте- тіндерін білгендіктен отыра алмайтын. — Қойсаңшы, ыстык, кунде ж уре бермей,— дейтін оған Сергей Иванович. — Жоқ, әшейін конторға гана кіріп шыгам,— дей са­ лют, Левин егін-жайға шырқай жөнелетін. П Июнь айының алғашқы кундерінде даяшы, унемпаз Агафья Михайловна жаңа ғана туздаған саңрауқүлақта- рын салган банктерін подвалға апара жатып, тайып жы- ғылып, қолының басын шығарып алды. Курсты жаңа ғана бітірген, земствоның бір мылжыц, студент жас дәрігері кел- ді. Қолды қараған соң, шыққан жоқ, екен деп, компрес қой- ды да, түскі тамаққа аялдап, әйгілі Сергей Ивановичтің аңгімелсріие рақаттанғандай боп, дүниеге көзі қарагы скепін езі де көрсеткісі келгендіктен, земство жайы жаман дей отыра, уездік өсектерді де түгел айтып берді. Сергей И ва­ нович зейін сала тыңдап, сүрастыра келе сөйлей бастады да, бірнеше үрымтал, тужырымды пікірлерін айтып, оны- сын жас доктор да жалбаңдап бағалаган соң, інісіне қаны қ бір емен-жарқын қалпына да келе кетті, бүл қалыпқа өзі, әдетте, жақсылап, шешіле сөйлескенде келетін. Доктор кег- кен соң, Сергей Иванович қармак алып өзенге барсам де- генді айтты. Балык, аулауды өзі жак,сы көретін де, сондай 272

ж артым сыз ермекті жақсы көрем Дегенді мақтан еткендей де болатыН. Ж ы ртқан жер мен шабындық ж аққа жүргелі түрған Константин Л евин агасын қос а я қ арбамен апарып са- лайын дегенді а й тты . Ж ы л д ы ң б ұ л т ү сы ж а з 'о р тасы ж у ы қ таган кез болаты н, бұл тұста: б ы й ы л ғ ы астықтЫҢ аңкары анЫқталып, келер жылдың егін қам ы да ескеріле бастайды; шабу шары жетіп, қара бидай түгел бас жарып, Дэн ала қоймаған, әлі де жеңіл масагы ж е л ге ж ай қал а т о л қ ы й д ы ; арасына шоқ-ш оқ сарыбас шөп өскен қара көк сұлы лар кеш егілген егінге те- ңеле қой м ай ды ; е р те егілген з ы ғ ы р л ар ж ер бетін жасы ра шашақ атады ; мал таптап, ж ол-ж ол тартқан шегедей пар- лар жарым-жартылай айдалып та қалады ; сыртқа шығары- лып, дегду тар тқ а н үйінді көң иісі, ертеңгісін шиен шөп иісіне қ осы ла а ң қ ы й д ы ; ж а зы қ т а р д а ш алгы күткен жағалау шалғындары, арасында оталған атқұлақ сабақтары шоғыр- шоғыр қ арай ы п , тең ізш е тұ т ас а ш ал ы н ад ы . Бүл түстың өзі ауылш аруашылық жүмысында халық күшін ж ы л сай ы н түгел ж ұ м ы л ды р ы п , ж ы л сайын қ ай та- лап отыратын, жыйын-терін алды ндағы аз күндік толас кезі болаты н. Е г ін ересен ш ығы п, а ш ы қ , ы сты қ ж а з күнде- рі жеткен, т ү н і қ ы с қ а , ш ы қ түсіп қ а л а т ы н кез еді. Ағайынды екеуі пішендікке бару үш ін орманды аралай журетін б ол ды . С ергей И ван о вич ж а п ы р а қ көмген орм аи көркін ты н бай там аш алап , біресе кө л ең к е жағьінан қ ар ау ы - та көрініп, ж етім сар ы ж ап ы р ақ тар ы ш ү барта, гүл а тқ ал ы тұрған қарт ж өке ағашын, біресе быйы л өнген ағаш тардық жүбаржатша жылтылдаған жас шыбықтарын бауырыиа нүсқай түсіп келеді. К онстантин Л е в и н таб н ғат көркі жайында сөйлеуді де, тыңдауды да сүймейтін. А йтқан сөз көрген нәрселерінін. көркін алы п ж іберетіи . А ғасы н қо ш тай түсіп оты рған ы м ен , өзге ж ай ды ойлап келсді ам ал сы з. Екеуі орманнан өткен соң, бар назары кей жерлсрі қуең шөпті, кей ж е р л ер і тапталы п. айкы ш -ү й қы ш тілінгеи, кси жерлерінде үйінділер жатқан, кей жерлері андалып та қо- йылған, белеңдегі пар түріне құлады . Левин арбаларын есептей келіп, керек нэрселерді түгел тасы п алуға жетеді екен деген оймен, көңілі көншіп алд ы д а . піш сндікті пор ген соң, ойы піш ен ш абу мэселесіне қ ар а й ойы сты . Пішен ш абу- да көңілге қаш ан да бір ерекше д ы қ нәрсе барыи сезе ке- 18—Аов 273

Пішендікке келген соц. Левин Де а+ын тоқтата берді. Қ алы ң шөптің көлеңкелі түбіидегі тацертеңгі шық элі кебе қоймаган екен де, Сергей Иванович аягы м су болмасын де­ ген оймен, алабұға аулая жүрген шілікке дейін пішендік арқылы арбамен апарып сал деп сүрады. Константин Ле­ вин шалғыыын жапыруды қанша аяғанымен де, пішендікті аралай тартты. Биік шыққан шалғын шеп дөцгелектер мен ат аяқтарына судмрай оралып, арбакы ң шабақтары мен күпшегіне дэні төгіліп қалып жатыр. Ағасы бүта тубіне жайласып, қармағьш жазуға кірісті де, Левин атын әрі апарып байлаған соц, жел қозғамаи ты- нып түрған көгілдір-шалгырт ш алғьшныц жайқын теңізіне жүзе жөнелді. Д әні пісе жібектей оралған шалгын шөп, жайылмаларда белуардан келіп түр. Константин Л евин пішекдікгі кесе өтіп, жолға шықты да, аралары бар аулағыш алып келе жатқан ісік көз қарт- — Йемене? Үстап алдың ба, Ф ом ич? — деді Левин. _ — Қайдағы үстау дейсіэ, Константин Митрич! Өэіміз- дікін сақтап қалсак, та сол. Екінші рет қашты, ақмақтар... Нүр жаугыр, жігіттер шауып жеткені. Жерлеріңізді жыр- іы п жатыр скен. Аттарьш доғара сада, шауып жетісті... — Жэ, не айтасыц, Фомич,— шабайық па, түра тү- райық па, әлде? — Қайтер дейсіз! Біздіңше, Петр күніне дейін түра түрған да жен. С із болсаңыз, ылгый ертерск шауып жүр- сіэ. Қайтер дейсіз, қүдай берер, шөп жақсы ғой. Малга да кеңейіп қалады. — Ауа райын қалай ойлайсың? — Күдай біледі де. Ауа райы да бұзыла қонмас, бзлкім. Левин .бауырына қайта оралды. Сергей Изанович еште- ңе ұстамаганымен, зсріге қоймай, көцілі де мэз-майрам тэ- різді екен. Доктормеи арадағы эңгімеге елекдсп қалғач ата­ сы сөйлескісі кен отырғанын Л евин де таный кетті. Левин болса, одан гөрі, үйге тезірек жетіп, ертецгі күнге ніалғы- шыларды шақыруга жен сілтсп, шабындық жайында кө- кейін тескен күдігін шешіп алу жағын ойлады. — Жэ, жүреміз ғой,— деді ол. — Асыгып қайда бармақпыз? О ты ра түрайық. Келісіп су боп қалыпсыц ғой езің! Балык, үстамасаң да жақсы екен. Саят атаульшың жақсьі жері — осы табиғаты гой. Мынау бозатша мөлдіреген су не деген әсем су десеңші! — деді ол. — Мынау жатқан шалгын жағалар да,— деді ойын сабак,- 274

мП,— взіме әрқашан бір жүмбақ боп кврінеді,— білесіқ 6е опы? Шөп деген суға к,арап: біз болсақ, ырғаламыз да тү- рамыз,— дейді. — Ол жұмбағыңды білмеймін,— деді Левин самарқау 111 — Меніц ойлағаным бар ғой, сенің жайық боп отыр,— деді Сергей Иванович,— Әлгі доктордыи, айтуьша қараған- да, уездерінде боп жатқан жайдыи, взі келецсіз жай екеи деп отырмын; доктордын, өзі ессіз жігіт емес екен онша. Сенін, жыйналысқа бармай, жалпы земство ісінен шеттеп иеткепін, де жақсы қылық смес, саған мснің айтқаным да, айтарым да сол. Жөні түзу адамдар алыстан беретін бол- са, түгел не боп кетерін қүдай білсін, эрнне. Біз төлеген ақшалар жалақыға кетіп жатыр да, не мектеп, не фельд­ шер, не босандырушы эйел, не аптека жок,, к,ұр к,алып отыр- сыцдар. — Байқап көрдім ғой,— деді Левин сүле сапа, ақьірын тіл қатып,— жайым жоқ екені Не істемекшіміні — Немене жайың жоқі* Ш ынымды айтсам, түсінбеймін оныңа. Жаймашуақтық, іс білмегендік дегім келмейді де; сонда қүр, жалқаульіқ ғана болғаны ма? — Сол үшеуінін, ешқайсысы да емес. Байқағам да, «штеңе өндіре алмайтынымды көріп те отырмын,— деді Агасы айтқан сөздердін, байыбына да бара қойған жоқ өзі. Өзеннің аржағындағы айдауды шолған күйі, қарайған бірдеңе көрді де, соның не жылқьі, не салтатпен жүрген приказші екенін айыра алман қойды. — Неге ештеңе өидіре алмайсьш,? Талаптануын талап- танып түрып, соның орайы өзіңше келмей қалса-ақ, көне кетеді екенсің ғой сен. Намыс деген кәне? — Намыс дейсіа бе,— деді Левин, бауырыныи, свзі қы - тыгына тиіп кетіп,— түсініңкіремедім. Университетте оты- рып взіме: интеграл есебін өэгелер білгенде, сеи білмейсің десе, намыс та болған болар еді ол. А л, бүл араға келген- ле, сол істерге деген белгілі қабілетіқ болуы керек те, эсіресе, сол істердің бэрі бір вте маңызды істер дегенге ең- алдымсн нанымын, болуы керек. — Сонда неменеі М үнық мақы зы ж о қ па екен? — деді Сергей Иванович, көкейін тескен нәрсесін інісі мацы зсы з 276

Көріп, әсіресе, айтқаи сөэін де ты ңдацқы рамай отырғаньі қытығына- тиіп кетіп. — Ө з басыма мыцызды көрінбейді де, кецілімді де тар- т а қоймайды, істер лаж ы ң не?..— деді Л евин, көріп отыр- ғаны приказші екенін гж кр атқан соң, сол өзі жер жыртқан мүжықтарды ж іберіп қойган-ау деген оймен. Соқаларын төңкеріп те тастапты олар. «Қалай-ақ ж ы рты п қоиды екен?» деп ойлады. — Дегенмеи, қүлак, сгл бері,— деді ағасы, ақылды су­ д у жүзі түнере отырып,—бәрінің де б ір шегі болуы керек. А усар болсац да, адал адам болып, ж алған істі жаның сүймсу дсген оте жақсы нәрсе бір,— бэрін білемін оның; сеніц айтып оты ргандары ң, не құр мағнасы з бос сөз ғой дейміи де, не болмаса, ете теріс бағы п отырған сөз ғой дей- мін. Әйтпесе, ө зіц сүйемін деп сендіріп... «Секдірген ж ерім жоқ өмірі»,— деді Л евин ойланып. — ...тырған сол хальіқ, жәрдем бөлмаса құрығалы отырғаныи қалай мацызсыз көрмексіц сен? Дөкір құшнаш қатандар бзлаларды қор қылып, халықты надандық жаи- лап, қыйт еткеи писарьдің билігінде қалып отыр да, сен болсац, сол халы ққа болыссын деп қолы ңа қарж ы беріліп отырғанда, соиы өзіцше маңы зсы з. көрген соқ, болыспаи с<тырсық.— Содан келіп, Сергей И ван ович екіиіц бірісіц дсгсн түйін айтты : — Н е, қолыцнан келетін нэрсенің түгін коре алмайтып боп, соншалық кснжелеп қалғансыц да, не болмаса соны істессң тыныштық, пацдығыңнық мен біл- мейтін бірдецссі қурап қалады деген ж ақ қ а шыққансың. Константин Л евин не жеціліп, не болмаса, ортақ іске сүйіспеншілігім жетпей жатыр деп мойындай кетуден өзге ештеце қалмағаиын сезінейін деді. Соған е зі қорланып та, — Соныц скеуі де бар,— деді Л евин ш орт кетіп.— Пә- лендей... мүмкіндік барын көріп түрғам ж оқ өзім. — Н е дейді? А қшаны жақсы орналастырып, дәрігерлік жәрдсм беруге болмай ма екен? — Болмайтын сықылды меніцше... С у тасқындарымыз, дүлей борандарымыз, жүмыс ш ағымыз түрғанда, біздің уездің төрт мың шаршы шақьірым жеріне дэрігер жэрде- мін түгел беру орайын өз басым коре алмай жүрмін. О ныц үстіне, медицинаға жалпы сенбеймін де өзім. — Қой, ғапу ет; әділдік емес оның... М еи сағаи мыңда- ған мысалдарды-ақ атап беремін... М ектеп жағы ше ал? — Мектеп не керек? 270

— Не айтасы ң өзін ? Б ілім п ай ласы и да ш убә бола ма екен? Білім деген саған ж а к с ы б о л с а , ө зге л ер г е д е ж а қ сы . Константин Л евин қы ры смпы п, озін өзі тұйы қтап кдлғандай с езд і де, қ ы з ы п кетіп, о р т а қ іс к е с ел қ о с ж у р гс н басты себсбін де а м а л сы з а й т ы п с ал д ы . — Соның бәрі жак.сы болуы да к әд ік : бірақ ө з басы м емірі пай д алан бай ты н м ед и ц и н а п у н к т т е р і мен б ал а л ар ы м - ды жіберментін м ек теп тғр қ ү р у г а э л е к б о п не со р ы м м ен ің , оған тіпті ш ар у а л а р да б а л а л а р ы н ж іб е р г ісі кел м ей д і, б а- лаларды ж іберу к ер е к д егенгс о з б а с ы м д а әлі м ы қ т ы сен - беймін! — деді Л е в и н . Іс ж айындагы сол тутқы йы л к ө зк а р а с Сергей И ван о ­ вич™ де сәл у а қ ь іт т а н ы р қ а т ы п т а с т а д ы ; б ір а қ а й қ а с у д ы ң *ана жоспарын тағы да ж асан қойды . Үндемей, б ір қ а р м а ғ ы к ш м ғ а р м п а л ы п , суға т ас т ап ж і- б«рді Д“. б ауы ры н а к ’'\\:м с іо е й сө й л е д і о л . — Жә, ғапу ет... Біпінш ідси, м еди ци н а пункті керек те боп шықты. А г а ф ь я М н х ай л о ш ган ы қ а р а т қ а л ы зем ств о Докторкна кісі ш ап т ы р д ы ч с кеу м із. — Легеимен, қолы гы йеы к бітеді ғой деп турмын. — Мәселе ол әлі... О н ы ң үстіне, сауатты мүжық. саупт- гы қызметкер д еген өэің е к ер е гір ск те, к .ы м б аты р ақ та әрі. — Жок, кімнен сұрасац да,— деді Л '-рин ш орт кетіп.— жүмыскерлік ж өн ін е кел генд е, с а у а т т ы к іс і деген әл д с қ ай д а пэс соғады. Ж о л ж ө н д ет у ге д е б о л м а й д ы ; к ө п ір сал са да ҮРлатып алад ы . __— О нткенмен д е,— дед і С е о гей И в а н о в и ч ш ы ты н ы п , Қаншылық д еген д ерді, әсіресс, б ір д ен б іо г е д ам ы л сы з с ы р - гь,п> кайсысы на ж а у а п б ср ү д і б іл м е й т ін , түк б ай л ан ы с ы *°Қ жаңа д ә л е л д е р д і к ел тір е б ер г е н п і сүйм ег»чдіктен,— виткеіімен де ә ңгім е он д а б о л м ай т ү о . Ғ а ф ч ст. Б іл ім деген халық игілігі екен ін м о й ы н д ай гы ц б а о ^ ін ? — М ойындаймын,— деді Л евин байқам ай, соньіц ар- тьінша ой ы м дағы дэп ө з ге нәр сен і а й т т ы м -а у деп те о й л ад м . ” 3' оны м ойы н д ай м ы н деген к ү н д е , а й т ы п о т ы р ған д ар ы ТҮК мағнасы ж о қ , бос с ө з е кен дер і д с д эл ел д ене кеткел і тҮРғаньш с езіп оты о. О н ы ц к а л а й д ялел д ен ср ін білмегсні- Мен. дэлелденер қ ы й с ы н ы с е эс іэ к ел іп тү р ған ы н б ай қ ап , ‘°л дәлелдеуді кутіп те оты р өзі. Ол дәлел К онстантин Л евин ой лағакн ан элдеқзйда оңай Лэлел болып ш ы қ ты . _ —■ О ны е гер и гіл ік д еп м о й ы н д ай т ы н бо л саң,— дед і '-ергей И ван ович,— ө з б асы ң а д а л а д а м бо л а тұры п , о н д а 277

суимей отыра алмайсыц да, соған тілектес боп; соның жо- лмі;да кы зм ет істемей қоя алм айсы ң да әрі. — М ен б ір ақ ж ак сы іс деп м ойы ндай қойғам жок, оны элі,— деді қ ы за р ы п , Константин Л е в и н . — Неге? Ж ақа айттың ғой өзің... — Я гііи, ж а қ гы д а, мүмкін де нәрсе деп оты рғам жоқ, — К.айрат к ы л м ай тұры п. ены айта алм айсьщ сен. — Ж э, солай-ақ болсын,— деді Л евин, ол сөэді айтачы» деген тіпті ойы болмаса да,— солай-ақ делік оны; бірақ дегенмен де сонын, қамьін ж ейтін не ж өн ім бары н білмей отырмыч өзім. — Я'•ни, қалай? — Ж оқ, а қ ы р сөйлесеріміз сөйлескен соң, соны сен фи^ лософия жағынан түсіндірсең деймін маған,— деді Левин. — Түсіясем не қы \\ дейсің, философ ия не керек бүл жерге,— деді С ергей И ванович, Л е в и н байқауы нш а, фило­ софиям и с ал м ақ тау ға қ акы ң жок, інш егім деген ы қғай біл- діргендей болып. О ны сы Левинді шамдандырып та жіберді. — Н е керегі мынау! — деді Л евин ереуілдей кетіп.— Н е дегенмен де, күллі тірш ілігіміздің тетігі жеке бастың бақы ты деп ой л ай ы м мен. Ө з басым , дво р ян болған соЦ, земство мекемедеріиін қазір әл-ауқаты ма себі тиер тугі ж оқ екенін білемін. Жөнделген жол да жоқ, жөнделмеиді де; аттары м ж ам ан жолмен де тар т а береді өзімді. Д о к - тордың да, медицина пунктінің де, иелістіру судьясының, да керегі ж оқ мағаи,— өз басым оған өмірі барған да емес- пін, барм айм ы н да. М ектеп деген, ө зің е айтқаны мдай, ке- регі жоғы былай тұрсын, тіпті зы янды да маган. Земство мскемесі де маған: десе басы он сегіэ ты й ы н төлеудіқ, қала- ға салақтаудың, қандала арасына түнеп, қай-қайдағы қы- сыр, қы ям пы рс сө з естудің, әшейін б ір әуресі де, е з басым қызықпаймын да оған. — Ғаф у ет,— деп Сергей И в ан о в и ч те күлім сірей киіп әкетті сөзді,— ш аруаларды аза т етуде ө з басы м ы з қызык,- қ анды ктан істемесек те, істегеміз б із... — Ж оқ! — деп Константин, одан бетер екіленіп кегкес- тей кетті.— Ш аруаны азат ету басқа әцгіме болатыу. Жеке бастмң мүддесі ж атқан онда. Ө зім іздің де, дүйім жақсы адамдардың да еңсесін басқан сол аж ы ры қтм алып таста- гымыз келген. Бірак, кала депутаты бцлып, өзім түрмайтын қалага қанша дайракш ы керек, м үрж аларды қалай жасау керск деп с алм ақтап ж үрер жайым жок,; қосш ы би болып, 278

шошқа етін үрлаған м ү ж ы к ты с о т т а п . қ о р г а у т ы л а р м ен прокурорлардың қ ай -қ ай д агы е зб е қ ы с ы р с ө зд ер д і м ен өзімнін А * е т к а -а қ ы м а қ дей тіи ш ал ы м н а н п р ед сед ател ь отырып: «А йы пкер м ы о за, ш о ш қа етін к ы м к ы р ғ ан ф я к ті- ю»<!І мойы»дайгыз ба?» деп сүрайтьін сүрауын,— «Л әб- бэн?» дейтін ж а у ап т ы алты с ағ ат а ц ы р а ты ң дап о т ы р ар жайым жоқ менің. Константин Л евин сөзінен ауы п кетті де. председатель мсн Алешка-ак.ымактың с ы й қ ы н а с а \\ а б а с т я д ы ; со ла р ы да іске түгел ғя тн а сы б а р с ы қ ы л д м к ө р ін д і өзіпе. Сергей И в ан ов и ч б :р ақ и ы гы н қ ү н ж ы ң е ткізд і. — Жэ, соны м еи не а й т қ м ц кеп о т ы р сен ің ? — Антқым кеп оты рғзны -ак, өзіме... вз мудделеріме астасатын қ у к ы қ г а р д ы к аш ач б гм с ы н к я.йр аты и дм түгел жүмсаи қоры нм ы н дем скп :н : е э ім іэ д і, с ту д е н т т а ғ м м ы з д а жачдармдар тін тіп . х а ты м ь'ч д ы о к ы гао .чя , сол к ү к ы к т а р д ы каиратымлы тугел ж үм сай қ о р ы п , б іл ім мен б о с т а н д м қ жолыидагы өэ к.укықтярылтлы да к о с а ц у о ү са » з:р б о л ға - МЫІ!- Б алалары м иы и, б ау м р л ар ы м н ы н . е з 'м и іц тағд ы р ы м а астасатын әскери м ін дет д егенд і д е т т сін е м ін ; ө зім е саяты ті чэрселерді т ал қ ы л ау ғ а да я э :р \\г и ; б ір а қ зом ствон ы ц к ы - Р«Қ мың сом ақіяа сь ш к а й д а б ө \\у д і с п о е н - а сал ьш . я к и Алешка-акымақты соттау дегендерді түсіибенмін де, түсінер *аным жоқ т а оны . Константин Л ррин с«эініц тоспасы ағы ты лы п кеткен адамшя гөйледі, С е о гей И в ан о в и ч ж ы м ы я күлді. — Ертең ал, өзің соттасясмн делік: сонда өзіцді ежелгі КЫлмыс п алатасы н д а с о тта ған ы қ о л а й ы ц а ж а ғ а р м а еді сенің? — Соттаспаймын мен. Ө м іоі кісі пьчиақтамайммч да, «ерегі де ж о қ м аған оиы п- Қ о й ш ы тіп т і! — дегея күйі, әқ- \"меге түк қатн асы ж о қ ө зге п.-осеге о и ь’са кет-’-' т агы д а . Ьіздіқ сол зем ство м ек ем ел ер ім іздін б яр і де, Е в о о п а д ә в з - Дігінен өскен орм ан д ай б о л сы н д еп Т р о и н а күнінде о зім іэ ианышқан қайы ң ш ы бы қтарға үк.сайды да, сол қайыпдяр- яы ыцласымды с ал а суғары п, а ға ш б о л а д ы деуге е з ім де 'енбеймін! Сергей И в ан о в и ч иы ғьін б ү л к е т к із іч цойды д а, т ал а с 'вздеріне сол қайы цдарды п; енд і к а й д а н кеп сяп ете т у ск е- ['■не осы иш арасы а рқы л ы т а* ',ы р қ ағаи д м қ кврсетксш м ен , ,ніс; оны ауы эға а лған да не а й т қ ы с ы келгенін д е іле-ш ала тҮсіне кетті. 87»

— Ғаф у еткейсің, олай сал м ақ т ау келісіңкіремейді ғой дсймін,— деді ол ескертіп. Бірақ Константин Л евин ортақ игілікке селқос қарай- тын кемшіліктерінен басын араш алағы сы келіп, сөэін де са- бақтай жөнелді: — Менің ойымша,— деді Константин,— жеке бастың мүддесіне сүйенбеген қ ар ак еттіқ е ш қ ай с ы сы да баянды бо­ ла алмайды. О л ө зі ф илософиялық, ортак, шындық бір,— деді философия жөнінде сөйлеуге м ен ің д е қақы м бар де- генді көрсеткісі келгендей, философия деген сөзді батыл айтып. Сергей И ванович тағы да күлімсіреді. «Кәсібінің ық- ғайына көш е қ ы эм ет істейтін м ү н ы ц д а бір философиясы бар екен ғой, өзінше»,— деді ойланып. — Қ ой , ф и лософ и яға кіріспей-ак, қ о й сен,— деді ағасы. — Бүкіл ғас ы р л ар ф и лософ и ясы н ы ц б ас т ы міндеті де жске мүдде мен о р тақ мүдде арасындагы тап сол қажетті баила- нысты табу боп келе жатыр. Б ірак аңгімеге қатнасы жоқ сныц, ацгім еге қ атн асаты н нәрсе — сенін, теңеуіңді түзетуім керск болып оты р тек. К,айыц ш ы бы қтар шаншылған шы- бык,тар смей-ақ, к ей і егілген, кейі себілген ш ыбы қтар да, сағырак, қ ар а у керек оларға. М екем елерінде ненің маңызды, мәнді скенінс сақ келіп, соны қадірлей білген халықтарды ғана болагоагы бар, тарихи халы қтар деуге болады. Содан Сергей И ванович мәсслсні Константин Левинніц қарымы жетпейтін философиялық-тарихи тұрғыға алып кетті де, Л е в и н к ө эқар асы н ы ц түк әділдігі жок, көзқарас екенін де д әлелдеп берді. — С аған со н ы ң ж ақпай жүрген ж айы на келсек, кешірім етерсің,— ол біздің оры сқа біткен еріншектігіміз бен ба- риндығымыз да, сеніц басындағы сол уақытша адасқандық өте ш ыгатыны на д а сенімдімін өзім. Константин үндеген жоқ. Ж ан-жағынан өзі түгел қый- рай жеңілгенін сезгенімен, аитайын дегенін ағасы да түсін- бегенін қоса с езіп оты р. Ө зі тек сол с ө зін ің неге түсінікті болмағанын білмей койды : айтайы н дегенімді әлде ай- к.ын етіп айта а лм ады м ба екен, ә лд е бауы ры миы ц түсінгісі келмсді ме екен, сөзім ді түсіне алм ады ма екен элде, деп ойлады. Бірақ ол пікірге тереңдей қоймады да, ағасына да қарс.ыласпай, м улде ө зге жайды , ө э ісінің ж айы н ойлауға к ір іс ті. Сергей И ванович соңғьі қармағын ж ы йнаған соң, атты шешіп алып, ж үріп Кетті екеуі.

Агасымен арадағы эңгіме устінде Л евин н іц ойын бөле б«рген жеке басының ісі мынау болаты н: өтксн жылы, бір «оды шщен басына ксліп, прнказш іге аш уы үстаған соң, Левин көңілін басатын әдісін қолданы п жіберіп, мужық цолындағьі шалғьіны ала сала, өзі де ш аба бастаған. Сол жұмыс өзіне соғұрлы ж ағып кеткендіктсн, пішен вабра талай рет араласқан болаты н; уй алдьіндағы пішен- Яіиі тугел шауып шығып, м үжыктармен күнүзы н бірге ж у ­ рю шабуға — быйылғы жылы ж а з басынан-ақ жоспар *асап алған. Ағасы келгеннен бері: ш апсам ба екен, щаппа- сам ба екен? — дегсн ойда болаты н озі. А ғасы н күні бойы *алғыз тастап кетуден бір уялса, піш ен ш апқанымды келе- че« қылама деп жэне қоры кдан-ды . Б ір а қ пішендікті ара- *ап. пішен шапқан шағы есіне түскен соң, шабамын дсген “\"м келіп те қойғандай болды. А ғасы м сн арадағы қағытпа эқгімеден соң, сол әдетін есіне тағы д а алды. «Дене қыймылы керек, эйтпесе мінезім мүлде бузы лы п ^ра жатыр»,— деп онлады д а, агасы мен хальгқ алдында Цанта ыңғайсыз болса да, пішен ш абуға м ықтап бекіді. Константин Л евин кеш болсы м ен-ақ конторға барып, *»*™с жайында жарлықтары н берген соң, ең мол, ең ж ақ- СЬІ Калина пішендігіи шабуға ертеңгі кунге шалғышылар оақырьіп келуге деревняларға кісі жіберді. Шыңдап, ертең ала ш ығуға менің ш алғымды да Т и т - \" беріп жібсріқіз; өзім де ш абармьш , бэлкім,— деді Л е ­ ин, қьісыла бермейінші деп. Приказші жымыя күлді де: Қуп болады,— деді. Левин кешкісін шай үстінде ағасы на да айтты: ~ Ауа райы түзелді ғой деймін,— деді ол.— Ертең ®аба бастағалы отырмын. _ и ~ Сол жұмысты өте жақсы көрем өзім ,— деді Сергеи Иванович. — Керемет жақсы көрем мен. Б ағзы уақы ттарда мұ- *ьіқтармен бірге өэім де ш апқамын, ер теқ куні боны ш ап- Қалы отырмын. Сергей Иванович басын көтере, б ауы ры н а таңы рқаи па­ рады. Қалай, яғни? К үн узын, мұжык,тармен бірдей шап- п*Цсық ба? я , вТЙ сүнінішті жумыс вэі,--- ДСДІ Левин. 181

— Д ен е ж атт ы к т ы р у ж ағы н ан өге гамаш а да нзрсе езі, тек соған ш ы д ай а л а р ма е кен сің дейім сен,— дсді Сергей Иванович, ешбір сы лтм қ-сы қақсы з. — Б ай қ а п кергемін. Ә у ел гід е ау ы р болғанымен, келе- келе төселіп к етесің. К а л а қо й м асп м н деймін... — С олай де! С он ы ң а м у ж ы қ тзр қал ан қарайды , соны айтшы, а л? Б ар и н ім із ерігіп ж у р деп к ү л к і ететін де болуы — Ж оқ, өйтпейді; в з і бір сонш а квңілді, соған қоса қьійын ж үм ы с т а, ойлауға д а у а қ ы т болмайды тіпті. — О л ар м ен там ақты калай б ір ге ішпексін а л? Ө.,іңе онда ш арап пен қуы рған күрке т а у ы қ етін жіберу де ың- ғайсыз. — Ж ок. о л ар д ам м лдаеан к езд е үйге келіп турам тек. К елесі к ү н і т аң е р тең К он стан ти н Левин әдеттегісінен ерте түрғаны мен, ш яруаш ы лы к ж ай ы н д а жөн сілтеймін деп кідіріп калды да, ггшен басына ш алғышылар екінші саланы шауып ж атчанда келді. Ш алғы ш ы аар алғашқы салаға кіріскен жердегі шабы- лып тасталған, жағалай көлецкелі, салалары сүр тартқан піш ендік пен ш алғы ш ы лар шешіп, қарай та үйіп тастаған ш ап»ндар сонау к ы р ат үстінен-ақ ш алм на кетті. Л евин так.алған сайын, ш алгы нм оралуан сілтей. біріиің сонмнан бірі ш үбала тарткан, кейі шапаншаң, кейі коилек- шең мүжы ктар да шалыиды. Левин санағанда қырық екі адам боп шһіқты. ІІІал ғы ш ы л ар пішендіктің б.’р. ескі тоспалм ойда-шоркьі ойпатын ш ауы п барадм екеи. Л евин ө з кісілерінің кейбі- реуін таный да кетті. Өте узын ақ көйлек киген Ермил карт та осында екен, шалғыны бугіле сілтеп барады; Ле- винде квшір боп істеген В»гмгя да соида екен, эр саланы құлаш тай қар п ы п барады . Ш алғы іпабуда Левинге аға боп жүрген, кіш кентай арыц мүжы қ Т и т те осы арада екен. Ш алғы ны бугілмей, ойнай сілтеген адамш а, в з саласын кең алып, алда кетіп барады. Левин атынан түсіп, жол жағасына байлады да, Титке келіп ж олы кқан с о қ, ол оған бұта арасындағы екшші Шад­ рины а »ып берді. — Д ап -дай ы п , бар іш ; кол сілтетпейді, қылпып тұр,— деді Т и т, баскнімін күлім сірей шешкен күйі, Левинге шал- Левин шалғыны алган соң, вдшеп коре бастады. Сала- ларын шауып болған, шат көңілді, тер басқан шалғышылар

бірінен соң б ір і ж о л бойыпа ш ы ғьіп, бар и н м ен , с ы л т ы ң еті- се амандасып ж а т ы р . К есе ж ү зін эж ім бнсы п, қой т»рісінен *урте киген б о й щ а ң қ а р т ж о л ға ш ы гы п , тіл қ ат қ а ш и а , Левинге түгел қараған күйлері, еш қайсы сы да сөйлегсіі жок, олардың. — Банқағайсың, барин, қүлакбауға жармасқан соң, ка- аып қойып ж ү р м е! — деді о л . ш ал гы ш ы л ар а р асы н д агы сабырлы к үл к ін і Л е в и н де ести кетті. — Қалыспауға қамданармын,—• деді Левин, Т и т соңы- иан түскен күйі, б ас тау кезін а ң д ы й тү р ы п . — Байқағайсы ң,— деді қарт қамы рмп. Т ит ж ол а ш қ аи сон,, Л е в и н с о ц ы н ан ілесе т ар тты . Ж ол жағасының ш өбі аласа ксліп, өзі эрі коптен бері ш алғм шаппағандықтан, өзіне қараган ж үрт көэінен де қысылып, алгашқы сәтте қ ә т т ы сілтегсимон д е , н аіч ар ш ап ты Л е в и н . Арт жағынан дауы стар да сстіліп ж аты р: — Ж ақсы сапталм аған експ, түтц асм бнік орнаты лм п- ты, қалай б үгіл іп ж үргенін к ө р д іц бе, в эін ің ,— дсді біреуі. — Ө кшеңді көбірек тіре,— деді екіншісі. — Ж арайды, уақасы жок, жаттш гады ,— деді қарт жял- ғап.— К өрд ің бе, сілтесін ... С а л ан ы к ең алд ы ң , қ ар л ы гы п қаласың... Қ о ж а й ы н ғой, в зі үшін ты р ы сііп й қайтсіи! К п р - лің бе ж ал қ а л ы п ж а т қ ан ы н ! С о л үш ін біддің жон тер ім із тілінетін. Шөп майда тар тты да, Ленин ты цллум н тындағанмгіі, жауап бсре қ ой м ай , қалай д а т иу<о п м б айы н л 'ч тн оммен, Тит соцынан сілтеді дс оты рды . ?Күз қадамдай жергс ба- рып та қалдьі ө зд е р і. Т и т т и т гей ш ер ш ау д<-г.чіяі н іалдчір- май, тоқтам аған к үй і, сідтей б срді ы л ғы й : Л е в и н б ір а қ соч- ша шаршап к еткен діктен , ш м д ай алм апм ы п б а ден те Чорықты. Ш алғы сілтеуге шамасы эрец ж етіп кеде жлтк.янын ге- эіп, Титтен ток.таоақ дсгенді гү р п у га д а бейімлелді. П ір ақ дэл соа к езде Т и т т ің ©зі д с ток,татг, «чіксйс інон а-.м ч. т а л - ғысын сүртті де ж а н ы й б астлды . Л е в и н де бойі.ін ж а за күрсініп, б үры л а қ ар а д м . А р т ы н д я коле ж ан гап м ү ж ы қ та шаршагап б ол уы керск, Л е в и н ге ж е т с кмймай, к.алт то к т я - ДЬІ да, ш ал ғы сы н ж ан у га к ір іс т і. Т п т « т ш ал ғм гм мен Левин ш ал гы сь ш ж ан ы гап с о ц , ексу і тагы д а ілгері тартты. Екінші ш абыста да әлгідей б олм п ш мкты . Т и т гол кү- лашын сілтеген күйі, то қ т ау д ы д а . піярніаүды да б ілген *оқ. Левин қалы спауга ты рысы п, ілесе тартқанымен, бар- гея

ған сайын қ ы й ы н д ап т а кетті е зін е : халім бітті-ау деп ссзінген сэттер і д е болып, б ір а қ со л к езд е Т и т те тоқтап, шалгыны ж анып отырды. Б ірінш і с ал ан ы ш ауып ш ы қ т ы . С о л ұ зы н сала Левннге- де өте қы йы н кврікді, бірақ оиын, есесіне, сала аяқталған соң, Т и т ш алғы сы н иығына салды да, шапқан жеріндегі өз ізіне түсе, тағы да оралғалы б аяу аяңмен қайта тартты, өзі ш апқан ж е р м е к Л евин де қ а й т а ж ү р д і. Л евиннің беті- нен м онш ақтаған тері мүрнынаи тамш ылап, жотасы суға батырып алғандай түгел ш ылқы лдап кетсе де, жаны жыр- ғап қал д ы ө зін ің . К,азір, ш алгы ш аб у ға шыдайтынын біл- ген соң, өте-мөте қуанып та кетті. Түшіркенген көңілін өз саласы нмң нашар шабылуы ға- на б үза б ерді. «К,олымды құ л аш тай бермей, бүкіл кеудемді сала сілтейін»,— деп ойлады, Титтін, жіппен өлшеп қыи- гандай, дөп түскен саласын өзініц ығы-жығы шашмлып жатқан саласымен салыстырып. Т и т алғаш қы саланы ш апқанда, Л евиннің байқауынша, баринді сынағысы келгендей, өте-мөте тез қыймылдады да, сала д а ұ зы н кслді әрі. О дан с о қғы с ал ал а р оңай соққан- мен де, Л евин мұжықтардан қалы спайын деген оймен, сон- да да болса, бар күшін сала қыймылдады. М үж ы к,тардан қалы спай, қалай да ж а т ы қ істейін деген- нен өзге ештеце ойлаған да, қалаған да ж оқ өзі. Ш алғы сы ц ғы рлары н ған а естіген күйі, қ ар с ы алды нда ұзап бара ж атқ ан Т и т т іц тіп -тік бітімін, орай ш абы лған ш абындығын. баяу, толқы й түқырған шөптер мен е з шалғысының жүзіне жанасқан ш өп мәуелерін, алдағы с ал а шетін ған а көріп келеді, сол ж ерде дамылдамақшы д а болаты н. Ж умыс үстінде терлей күйіп келе ж а т қ а н иығына қапе- лімде бір сап -салқы н , жайлы нәрсе т и ген ін , қайдан тигенін де білмей, сезе кетті өзі. А сп ан ж ү зін е ш алғы жанығаи кезде келіп қ ар а д ы . Қалын, бүлт сал б ы р ай қоршап, ірі-ірі ж ақбы р түсіп тұр екен. М үж ы қтарды ң кейбіреулері шапан- дары на қарай ж үгіріп, киіп те а лы сты ; кейбіреулері құдды Левин сықылды, жайлы тиген салқыи жаңбыр астында иықтарьін қүр мәз бола қомдай түсіп тұр. Тағьі да екі сала шауып шықты. Салалар ұзын да, қыс- қа да, шөбі ж ақсы да, нашар да келіп отырды. Левин уа- қ ы т дегснді мүлде ұмытып, қ азір не ерте, не кеш екенін де ныспы білген жоқ. К,аэір жумысында, взіне бір орасан ра- қ ат сезілген өзгеріс те басталайын деді. Жүмыс үстінде тіпті не істеп жүргенін де үмытып кеткен свттері болып, 284

ондайда в зін е оп -оң ай соғы п, со л с әт т ер д е ш апқан саласы да Т и т саласы ндай тегіс, ж ақсы ш ығы п оты рды . Б ір а қ не істеп жүргенін еске алы п, тэу ір ір ек істей ін деп, ты р ы са бас- таса-ак, болды , ец б ектің д е б ар сал м ағы н дереу сезіп, ш ап- қан саласы д а н аш ар ш ы ғы п о т ы р д ы . Және бір саланы шауып ш ыққан соң, Левин басынан тағы да түсейін д еп еді, Т и т б ір а қ то қ т ад ы д а, қ а р т қ а барып, соған бірдеце айтты ақы ры н. Е кеуі де күнге ж алт қарасты. «Н е ж айьш сейлесін тұр ездсрі, салаға неге түс- пей тұр, а н а у ? » — деп о й л ад ы Л е в и н , кемінде тө р т с ағат дамылсыэ ш ап қ аи м ұ ж ы қ та р д ы ң е р те ң гі ас іш етін уак,ытта- ры болганын бай ы п там ай . — Е ртеңгі ас ішсйік, барин,— деді қарт. — У ақ ы т боп қ ал д ы м а? Ж ар а й д ы , ішсск іш ейік. Левин ш алғысьш Титке берді яе, нан алғалы шапан- дарына қарай тартқан м үж ы қтармен бірге, шөбі ш абылып, жаңбыр сәл бүркіп кеткен үзы н саланы аралай атына кетті. Ауа райын білмегендіктен, ж аңбы р піш енін сулап кеткенін тек осы а р ад а к еп а ң ғ а р д ы өзі. — Пішенді бүлдіретін болды -ау,— деді ол. — Ештеце етпейді, барии, ж аңбы рда шап, ашықта жыйиа дегені — деді қарт. Левин аты н шешіп, кофе іш келі үйіне қарай жөнелді. Сергей И ванович жаца ғана тұры п ты . Л евин кофесін ішті де, С ергей И в ан о в и ч киіи іп , а с ү й ге келгснш е, піш ен басына тағы д а к етіп қ алды . Ертеңгі астан соң, Л евин бүрынғы орнына тап келмеи, қасына ш ақ ы рған қ ал ж ы ң б ас қ а р т пен к ү зд е ғана үиленіп, шалғы ш абуға осы ж а зд а тұ ң ғы ш р е т ш ы қ қ а н ж ас м ұ ж ы қ- тың арасына тап келді. Қарт, денесін тік ұстаған күйі, теріс аяғын әрі тең, әрі кең басып, а л д а к етіп бар ады да, сір ә, жүріс үстіндегі қол серместен қ ы й ы н с оқп ай ты н б ір д эл алған , бап қы нм ы л - мен, шөбі б и ік, бірк ел к і өскен с ал ан ы ж ай , ойнай жусаты п барады. Щ алғы ны ол сілтемей, ш ы ры н шөпте шьщ ғыраи шалгының өзі алы п бара жатқан сықы лды. Левин соқы нан балғын М иш ка келе жатыр. Тебендеген түгіне ж асаң ш өптің қ ау ы зд а р ы ж а б ы с қ ан әдемі, б ал ғы н жүзі қайы са қ ы йм ы л даган ы н кө р сетіп т ұ р ; бірак, өзіне қа- 283

раса-ак, б олды , ж ы м ы я куліп қ о я д ы . Қ ы й ы и ♦ИДі деуден, елгенін арты қ көріп келе ж атқан түрі бар екен өзінің. Л евин сол екеуіиің о ртасы н да келе жаты р. Н ағ м з шы- жыған ы сты қта да ш ал іы ш абу ө зін е олғүрлы қыйын кө- рінген жоқ. Ш умектеген тері денесіи салқы ндаты п тұр да, ш ынтағыиа дейін сыбанған қ олы н, ар қасы н , басын куйдір- ген күн көзі жұм ы сы нда бекемдік, таб анд ы лы қ беріп тұр; не істеп жургеніи ойламан, өзін ө зі ұмыта қыймылдаитын минуттар да элсін-әлі үш ырайды . Ш ал ғьш ы ң өзі қыйып ке- леді. О л бір б ақ ы т т ы м ииуттар б о л аты н . Ш апқан салала- ры өзенге кеп тірелген соң, қарт шалғысын дымқыл қалың шяпке сүрте, е зе н и іц таза суына ш айған күйі, қалбырымен су іліп альіп Л евинге бергені одан да қуанышты керініп — Кәнеки, квасымды сіміріп жіберіңіз! Ж ақсы ғой, ә? — деді оа ы мдап қойып. Л евин ш ы н ы н да да бетінде б алд ы р жузіп, қаңы лты р қалбырдың тот дэмі татыған осы жы лы судай сусынды ешуақытта ішкен ж оқ болатын. О сыдан соң-ақ шалғыға қолын арта, м ац -м аң баса балбы рай серуендеп, шумектеген терін сүрте, кеудені кере тыныстаған күйі, созыла тартқан күллі шалгышыларды, твңіректе, орманда, далада не болып жатқаиы н ш ола қарайтьгн ш ақ та келіп жетті, Л евин неғүрлы м шаба түскен сайы н, өзін өзі үмьітқан соттерін де соғүрлы м жиі сезіп, соны ң түсында қолы да шалғы сілгсмей, қай та езін өзі сезінген вмір толы денесін ш алғыныц ө зі қ озғап, ой жүмсалмай, тылсым боиынша іс- теліп жатқандай, жумысы да өзінен өзі деп түсіп, дәл іс- теліп жаты р. О л б ір ең рақат м инуттар болатын. Сол взін өэі үмыта сілтеген қы йм м л ды қойып, ойлау керек болса-ақ, қыйындай да берді; қыйындағанда, не шо- қаттарды, не оталмаган атк,үлақтарды шапқан шақтарда қыйындады. К,арт оны оп-оңай ш ауы п ж үр. Ш оқат келсе- ақ, жүрісін ө згерткен куйі, ш оқатты кей жерде өкшесімен, кей жерде ш алгы үшымен екі ж ақтан қақш ы п тастап кете- ді. Соны істей ж үріп, алдыңғы ж агы н да көрінгендерді де тугел шолып, б ақм лап келеді; біресе бал ұяны сыпырып алып, не в зі сорып, не Левимге тартады , біресе бүтақтарды шалғы ушымен қарпы п тастап, біресе ш алғы астынан пы р еткен бвдене үясына үңіледі, біресе ж олда үиіы раған жы- ланды устап, ш алғы сы на шапышқыша іле көтерген күйі Ле- винге көрсетеді де, лақтырып кетеді. Бүл жүріс өзгерістері Левинге де, соның соңындағы 286

жас жігітке де қы иы н тиді. О л екеуі б ір түйіле қы ймы л- дап, ж үм ы сқа қ ы з а к ір ісіп а л ғ а н с о ң -а қ , қы й м ы л д а р ы н езгертіп, а лд м ң іы ж ақта не болы п ж атқан ы н қоса бақы - лау дегенге ш ам ал а р ы келген жок,. Левин уақыттын, қалай өткенін де білмеді. Ө зінен егер қанша у а қ ы т ш анты н, дсп с ү р ай қ а л с а , түскі тамак, к ез і боп қалганы м ен ,— ж а р т ы с ағ ат ш ап т ы м дегендей д е ту р і бар еді. С а л ағ а қ а ііт а түскен со ң, қ ас ы н д а гы қ ар т Л е в и н ге бір қ ы з бен б ал а н ы к ер сетті, екеу і скі ж а қ т ан , б и ік т е н ­ т а әрец кврініп, ш лмыш ы ларға қарай жолмен келе ж а- тыр екен, н ан о р а га н тү ііііш іектері м ен к в ас қ үйы п, ш үпе- рекпен ты ғы іід а ғаи қ ү м ы р а л ар ь ш қ о л д а р ы со зы л а к ет е р іп — К,арай гер, ш іркейлсрдің м алты п келе ж атқанда- рыні— деді ол , с о лард ы н ү сқ ай , к ү н ге к,олын қ ал т қ ь іл ай Қарап. Тағы да екі сала шмғарған соң бары п тоқтады карт. — Ж ә. б ар и н , т эм ақ іиіейік! — д ед і оа кесіп. С о д а н , шалғышылар азенге жеткен соқ, түскі тамак, окелген б ала- лар касында күтіп оты рған ш апандзры на карай, саланы аралай т а р т т ы . Ш а л ғ а й ж үрген м ү ж ы қ т а р ар ба к өлең кеде- ріне, ж а қ ы н д ағ ы л ар ы ү стін е ш өп ж а п к а н ш ілік тү б ін е ке- ліп тоғы сты . Левин қайтқы сы келмей, соларды ң касына келіп отырдьі. Барин аддмнда қысылу-қымтылу дегендер әлдеқашан- ақ жоғалған. М үж ьіқтар там ақ іш уге қамдана бастады. Бі- реулер ж уы ны п, ж ас ж ігіттер өзен ге ш омы лы п, енді біреу- лер тынығатын оры ндар ж айлап, нан дорбалары н шешіп, квас құйған қ ұм ы ралары н аш ы п ж аты р. К,арт кесесіне наньні ту р ап , қ а с ы ғы н ы ң сабы м ен ү гітті де, қал б ы ры иан с у қүйы п, т ағы да н ан турап, т ү з с ал ғ ан соң, ш ы ғы сқа қ а р а п ш оқьіна б ас тад ы . — Кэпе, барин, к°йыртпағым нан алы п жіберіңіз, деді қарт, кесе алд ь ш а тізерд ей о ты р ы п . К,оныртпақ сонш а дәмді болған соң, Л евин үйге барам дегенді де т о қ т а т т ы . Қ ар тп ен б ір ге т ам а кта н ған соң, с о н ы қ үйдегі ш аруа ж ай ьш сөйлссіп, со ға н ы қ л ас с ал а о ты р ы п , карт ден қояды -ау деген ө з ж айын да, бүкіл ж ағдайларды Да түгел айты п б ерд і оған. К ,а р т т ы ң е эін ағасы нан да ж а- Қыи сезіп, сол а дам ға іш і д е ж ы л ы н ға н д ы қ т ан , ер ік сіз кү- лімсіреп те к о й д ы . Қ а р т т ағы да т ү р егел е ш оқы ны п, б асы - на шөп ж астап , с ол бүта түбіне ж а т қ а н соң-ақ, Л е в и н де 287

соны істеп, ж а т а сала, терлеген бет! мен денесін күн көзін- дегі шыбын-шіркей жыбырлата, ты нбай қонып, мазалаға- нымен, дереу ұйқтап кетті де, күн бұтаныц екінші жагына шыгып, өзіне түсе бастаған к езде б ір -ақ оянды. К ар т көп- тен бері-ақ ұйқтамай, жас ж ігіттердіц шалғыларын шыңдап Л евин төң ірекке қар ап ж іберіп, ж е р бітімін танымай да қалды : соғүрлы түгел өзгеріп кетіпті. Ж айқы н ж атқан пі- шендік ш абы лы п болып, иісі а қ қ ы ғ а н салалары қыйыс түс- кен кешкі күн ш үғы ласы на ерекш е б ір ж аң а түрмен шағы- лысып тұр. Ө зен бойында шөбі ары лған бұталар да, бүрын ш алынбай ж а ты п , қ а з ір иіндері б о латш а жылтыраған өзен суыны ц ө зі д е, ж үрген, түрегеп ж а т қ ан адамдар да, пішеи- діктің шабылмаған жерлеріндегі тіп-тік кенелер де, жалаңаш ш абындық үстінде қалықтаған қарш ыға да,— түгел жап-жа- ң а екен мүлде. Л е в и н ұйқысы аш ы лған соң, бугін қанша шабылды, тағы қанш а шабуға болар екен дегенді бажайы- лай бастады. Қы ры қ екі адам ұшан-теңіэ көп жүмысты бітіріп тас- тапты. Барщ ина тұсында отыз шалғымен екі күн шабыла- тын үлкен пішендік тугел шабылып болыпты. Шабьілмаға- ны тек сал ал ар ы қы сқа-қы сқа бұрьіш -бұрыш тар ғана екен. Л евин б ір ақ сол күні мүмкін болғанш а көбірек шабылса екен дегендіктен, күннің сонша т ез еңкейіп кеткекіне қын- ж ы лы п та қал д ы . Ө з і тіпті ш ариіау дсгенді сезбепті; тек бұрынғыдан д а тезірек, мүмкін болғанш а бұрынғыдан да көбірек істесек екен дегенді ғана ойлады ол. — Й емене, М аш кин Ө ріи де ш абар ма екеміз, қалай ойлайсың? — деді ол қартқа. — К үдай біледі ғой, күн еңкейіп қалы пты . Ж ігіттерге арақ жағы болса қайтер сді дсймін? К үн қайта тағы да дамылдап, ш ылы м ш ы лар тсмекілсрін тартып отырған кезде, қарт түрып: «Машкин Өрін шап- сақ, арақ болайын деп тұр»,— дегенді жариялады жігіт- — Я , шаппас несі бар дейсіңі Т ү се к ал , Т и т! Т е з қа- ғы п тасталық! Т үн де тоясың, түсе қ ал ! — деген дауыстар шықты да, шалғьішылар нандарын жеп болып, салаға түсу- ге бет алды. — А л , жігіттер, берік б о л ы ң д ар !— деп Т и т, алдымен желе кеп жөнелді. — Жүр, жүр! — деді қарт, соның соцына түсе қала, лезде тақымдай кетіп,— қыйып тастармын! Уақып болі

Жастар да, кәрілер де бірін бірі тақы м дай шауып келеді. Бірақ өздері қанш а асы ққанмен де, ш өпті бүлдірмей, сала- лары д ақ-дағы м ен, сонш а т а з а , б а п т ү сіп ж а т ы р . К,ы йы с қалған бұры ш ж е р б ес м и н у т т а -а қ қ а ғ ы п т астал д ы . С о ң ғ ы шалғьішылар саланы н, а яғ ы н ан ш ык,к,анша, а л д ы ц ғы л а р шапандарын иы қтары іга арта салы сы п, ж олды кесе М аш ­ кин Ө ріне қ а р а й т артты . мҚ а л бы рл ары с ал д ы р л а й , о л ар М а ш к и н Өрінін, о р м ан д ы сайына к ірген д е, к ү н де а ға ш қ а л қ а с м н а б ар ы п қ а л ғ а н бо- латын. Қ о қ т ы о р тас ы н ы ң ш өбі б е л у а р д а н екен- д е, әрі б а- лауса, әрі м ай д а, тікенд еу б о л ад ы екеи . О р м а н н ы ң о ж е р , бү жерінде ш ү б а р т қ а н Қ ү л қ а й ы р г ү л і д е көрінеді. Әлде қуа, әлде кесе ш абам ы з ба десіп, қыоқаш а кеңескен соң, белгілі ш ал ғьіш ы , еңгезер дей , к,ара-к,ош қыл П р о х о р Ермилин дейтін мұжык, алға түсті. Б ір саланы өзі алдымсн шыгарып тас тап , қ а й т а келіп, с а л а б а с ы н қ ай ы р ғап сон,, соның соңьш ан ж ұ р т түгел қ а т а р л а с а , еңіске қ ар а й е зе к т і Құлдыйлай т ар т ы п , од ан ө р ге с іл теген к ү й і, о р м ан н ы ң д әл жиегіне б ары п тір е л д і. К ү н о р м ан и ан а сы п та к етті. Ш ы к, та түсе бастап , ш ал ғы ш ы л ар тек б ел е ң д е ған а кү н ге ілін іп , бу квтерілген сай м ен о д ан а р гы қ а б ы р ғ а д а шык, а р ал ас салқын көлеқкем сн т ар т т ы . Ж ұ м ы с қ ы з ы п кетті. Ш ылғырған балғы н иісі аңқы й қы йы лған шөптер биік- биік сала б ол ы п қ а л ы п ж а т ы р . К ,ы с қа с ал ал а р д ы ц ж а н -ж а- тьінан иін тіреск ен ш ал ғы ш ы л ар , қ а л б ы р л а р ы сал д ы р ай , біресе ш ал ғы л ары қ ағы са с ы қ ғ ы р а п , біресе ш ал ғы л ар ы н Қайраққа ш а р ы л д а та ж ан ы п , б ір ес е д ау р ы ғ а ай қ ай ласы п , бірін бірі т ақ ы м д а й сілтеп келеді. Левин әлі сол ж ас ж ігіт пен қарттын, ортасьшда келе жатыр. Қ ой тері күртесін киіп а л ғ а н қ а р ^ к өң ілд і, қ а л - Жықбас, еркін сілтеген сол қ а л п ы н а н т а н б ай ^келеді. О р м а н ішіндегі ш ы ры н ш өп ар асы н д а қ а б а р ғ а н қ ай ы ц саң р ау қ ү - лақтары д ам ы л -д ам ы л кезд есіп , ш а л ғ ы л а р қы йы п кетіп ж а ­ тыр. Б ірақ ә л гі қ а р т саң р ау қ ұ л а қ т а п б о л ға и сай ы н ецкеие сьіпырып алы п , қ ой ны н а ты ға с а л а д ы . «К ем п ірге де сар - Қыт болатын 6 оады» ,— д ей тү сіп қ о я д ы өзі. Әрі дымқыл, әрі морт шөпті ш абу деген қанш а ж еңіл болғанымен, с а й д ы ң тік бетінен б ір т ү сіп , б ір ш ы ға б ер у де Қыйын соқты . Б ір а қ қ а р т о ған қ ы қ қ еткеи ж о қ . Ш а л - ТЫНЫ сол сілтеген і сілтеген к ү й і, д әу ш оркейлі а я ғ ы н ы ң адымын қ ы сқ а, нык, алы п, тік қ ы я ғ а б а я у өрлеп ж ү р де, шалбары м ы қ ьш ы н а түсе, денесі т ү г ел зір кіл д еген м ен .^ж о - Аында қы лтанақ, қ ал д ы р м а й қ ақ ш ы п , с а ң р ау қ ұ л а қ қ ои м аи 1‘»9—-Л. те. „Кареннва. 289

жыйнап, м ұж ы қ тар м ен де, Л ев и н м ен д е қоса қалжыңдасЫЯ жүр. Л евин с о н ы ң соңьш ан келе ж а т ы п , ш алғы сы з шығуы қыйын осындай тік бетке ш алғы мен ш ыққанда, сөз жоқ қулагі кетем рой д еп те ойлай б ер д і. Б ір а қ шығып та, жү- мысын істеп те к етті. Ө зін қ ай д ағ ы б ір сыртқы күш қол- дағанын сезіп келеді. ТІ М ашкин Ө рін шауып болып, соңғы саланы тындырған соң, ш апандары н киіп, м эз болыса үйлеріне беттеді. Левин атьш а м іңген со ц, м үж ы қтарды қ ы й м а й эрен, қоштасьіп, үйіне тартты . К,ы р басынан б ұ р ы л а қар ад ы ; ойпаттан кө- терілген мүнардан мұжьіқтар көрінген жоқ; жарқын-жар- қын сөйлеген д өкір дауы стары , қ ар қ ы л д ағ ан күлкілері мен қақтыққан ш алғы лары ның дыбы стары ғана шалынды. Л евин тер б ас қ ан м аңдайы на ш аш ы ьіғы-жығы жабыса, арқасы мен о м ы р ау ы қарауы та ш ы л к ы л д ап , бөлмесіне мәз- майрам күйі д аң ғы рлай кіргенде, Сергей Иванович тама- ғын іш іп б о л ы п , бөлмесінде ли м он м ен мүз салган суды сіміре, пош тадан ж а ң а алы нған г азет т е р мен журналдарды қарап отыр екен. — П іш ендікті ш ауып та т ас тад ы қ ! П а, неткен жақсы, ғажайып десеңш і! Ө з ж ай ы ң қ ал а й , а л ? — деді Левин, ке- шегі ж ай сы з әқгім елерін мүлде үм ыты п кетіп. _ — Ж аратқан-ауІ Н е боп кеткенсің өзіқі — деді Сергеи Иванович, бау ы р ы н ә дегенде ренж и шола қарап.— /Кә, есік- ті, ссікті ж ауы п ж ібер! — деді бажы лдап.— Сөз ж о қ бір то- бын кіргізіп жібердің. Сергей И в ан о в и ч ш ыбын десе сілтідей тынып, терезесін тек түнде ғана ашатын да, есікті таре жауып отыратын. — К,удай б ар -д ы , біреу де кірген ж о қ . Кіргізсем, үс- тап алам өзім. С енбейсің ғой, не деген р а қа т десеқшіі Уа- қытты қалай өткіздің өзің? — Ж ақсы ө ткіздім . Бірак, ө зің күні бойы рас шаптың б а? Ө зің де аш ьіқ қ ан -ақ ш ы ғарсы ң деймін. К узьм а өзіқе бәрін де эзірлеп қойған. — Ж оқ, там а қ қ а зауқы м ж о қ м енің. С о л жерде іштім. Барып жуынайын деп тұрмын. — Ж арай ды , б ар а ғой, қ азір ө зім б арам саған,— деді Сергей Иванович, бауырына басын ш айқай қарап.— Тезі- рек^бар,— дегенді қосы п қойды, күлімсіреген күйі, кітапты жыйыстыра, жүруге ыңғайланып. Қапелімде өзі де жады- 2Ө0

рал. бауырынан да ай р ы л а қ о й ғы с ы к ел м ед і.— Ж ә , жан,- быр кезінде қайда бол ды ц ? — Сол^ да ж а ң б ы р м а? Т и т т е й б ү р к іп к етті қ ұ р . Ж ә , қаэір келейін мен. У ақ ы тты ө з ің ж а қ с ы ө т к ізге н екенсін, ғои сөитіп? О н ы ң ж а қ сы б о л ған е ксн ,— д ед і де Л е в и н ки і- иуге кетті. Бес минуттан соң а ғай ы н д ы екеуі ас ү й д е келіп т о ғы с- та. Девин өзі, асқ а за у қ ы ж о қ с ы қ ы л д а н ы п , тамак, б асы н а так Кузьма р ен ж ір деген оймен о т ы р с а д а , іш е б ас т аға н “ Ц, өте дәмді д е к өрін іп к етті ө зін е. С е р г ей И в ан о в и ч ін і- СШе күлімсірей қ ар а п оты р. — Айтпақшы, саган хат бар еді-ау, бір,— деді ол,— Кузьма, төменгі үй де еді, а л ы п к ел ш і, ж а р қ ы н ы м . Б а й қ а - гаисыц, есікті ж а у ы п ж үр. Лат Облонскийдің хаты екен. Л евин еетірте оқы ды . Облонский П етербургтен ж а зы п т ы : « Д о л л и д ан х а т а л ы п “тырмын, Е ргуш ов од а еді, ә л і сол ж ө н д ел е алм ай ж а т ы р «ен, барып а қ ы л б ер, ж а р қ ы н ы м , т ү г е л білесін, ғой ө з іц . ин,Ң барғаныңа қатты қуанады ол. М үлде ж алғы з, бай- 'ҮСТың өзі. Е н ем ә л і үй іш імен ш етел де ж ү р » . ~ Жақсы болды -ау мынасы! С ө з ж о қ барам оларға,— ДВДі Левин.— Б о л м а с а, екеум іэ д е б а р а й ы қ . Ө з і а яу л ы адам бір. Р ас емес п е оны м? — Осы арада ж ақы н ғой өздері? — Отыз ш ақы ры м келеді. Қ ы р ы қ ш ақы рым да боп Қалар, бәлки. Ж о л ы б ір а қ ө те ж а қ с ы ж о л . Ж ақ сы , б ар ы п Кайтамыз. — Тіпті ж ақсы ,— деді Сергей И ван о вич сол күлімсіре- « н күйі. Інісінің т ү р і қ о л м а -қо л к ө қ іл д ен д ір іп те ж іберді ө зін . — Па, араныцнын, ашы лғаны н-айі — деді ол, тарелкеге тұқыйған ін ісін ің қ ы зы л -к ү р е қ т а р т а т о т ы қ қ а н ж ү з і мен Мойнына қ ар а й о ты р ы п . — ТамашаІ О сы бапты ң бүкіл бы лш ы л біткеннен ар- тык, екеніне с ен б ей сің ғой сен. М е н ө зім медицинаны А г- веіізсиг' деген ж а ң а терм инмен б ай ы т са м деп ж үрм ін. — Қой, саған керегі жок, сықылды. — Рас қой, бірақ әртүрлі жүйке ауруы барларға ке- Рек ол. — Рас, сы наған жөн. М ен өзім, пішен басына бары п сені көрсйін десем де, күн қ а т т ы ш ы ж ы п кеткен сон,, ор-1 1 Жүмыспсв емдеу.

манная ары барғам жоқ. О ты рды м -оты рдым да, орман арқьілы слободкаға соғып, сенің әж еңе ж олы ққан соң, мұ- жьіқтэрдың сен жөндсгі пікірін т ар ты п көрдім. Байқауым- ша, солар өзі осыны ңды қостамайды да ғой деймін. «Мыр- заның ісі емес қой бұл»,— дегенді айтады әжең. Тегінде де меніңше, халы қ ұғымында «м ырза» қарекеті деп өздері айтқан, белгілі қарекетке қоятыи талап тары да орнығып алған айқы н талап сықылды. Ұ ғым дары ндағы сол белгілі шектеп м ы рзаларды ц шыгып кетуін үнатпайды да екен өз- дврі. — Болса болар; бірақ ол өзі менің вмір бойы көрмеген сондай ләззәтім екен бір. Ж ам анш ылы қ ештеңесі де жоқ. Рас емес п е ? — деді Левин.— Үнам аса қайтелік оларға. Әйтседе, ештеқесі ж о қ қой дейім взім . Сенші? — Байқауымша,— деді Сергей И ванович ойын жал- ғап,— бүгінгі куніңе өзің эбден р и засы ң ғой деймін, тегі. — Ө те ризам ын. Піш ендікті түгел ш ауып ш ықтық. Әрі өзім қандай қартпен достастым десеңші онда! Тамаша тіп- ті, ойың жетпейді сеніңі — Ж ә, күніңе ризамын-де солай. М ен де ри за боп отырмын. Біріншіден, шахматтың екі мәселесін шештім, өте қыэық біреуі,— жай таспен басталады . Ө зің е керсетем оны. О дан соң кешегі әңгімеміздіц ж айын ойластырдым. — Немене? Кешегі эңгіме жайын дейсің беі* — деді Л е ­ вин көзін балбырай сүэе қарап, ішілген тамақтан соң жел- пінген күйі, кешегі ол әцгімесі не әңгіме екенін есіие түсі- руге түк дәрмені болмай. — Ішінара дүры с та айттың ғой деймін сен. Т аласы - мыздын, өзі: сен болсаң, сүйенер тетігіміз жеке бастыц мүддесі деп, мен болсам, белгілі білім сатысьшда түрған адамның қай-қайсысында болсын ортак, игіліктің мүддесі болуға тиіс деймін деген сөзімізден туған болатын. К,ыз- метті матсриалдык, жағынан қы зы ға істеген жөн болар еді дегенде, сен ө зің дүры с та айтқан б олуың кэдік. Тегінде сен өзің, ф ранцуздар айтқандай, өте б ір ргіш езаиііеге1 адам да көрінесің; не құмарта, күш сала істейді екеисін, де, немесе түк істемегенді қош көреді екенсің өзің. Левин бауы ры ның сөзін ты ңдауын тыңдағанмен, түк түсінбеді де, түсінейін демеді де. Бауы ры м тек, түк тықда- мағанымды таны п қоятындай бірдеңе сүрап қалмағай еді дегеннен ғана қоры қты өзі. ' Қ0Л«-Ц0А. 292

— Солай, досты м ,— деді С ергей И ванович, інісін иы- гына түртіп қойы п. — Э лбетте рой. К,айтер дейсіңі А йтқан ы м н ан қайтпа- йын деп ж үргем ж оқ,— деді Л е в и н ж ааы қты балаш а жымыя куліп. « Н е жайында сүрап едім осы? — деді ойла- нып.— Д ем ек, м ен д е, б ұ д а д ұ р ы с б о п ш ы қ қ ан ғой, жак,- сы да болган екен. Т е к к о н т о р ға б ар ы п , ж өн сілтеуім ке- рек-ау». Л ев и н керіле, күлім сірей түрегелді. Сергей И ван ович те күлімсіреді. — Ж үріп қайтсам деп пе едің, бірге жүрейік,— деді ол жасаңдық пен ж арқы н д ы қ ш алқы й есіп түрған інісінен ай- рылғысы келмей.— Бірге ж үрей ік те, керек етсең, конторы - ңа да кіріп ш ы ғайы қ сенің. — Қап, әттегене-ай! — деп Л евин даусы қатты ш ығып кеткендіктен, С е р гей И в ан о в и ч т е с е л к е те қал д ы . — Йемене, не болды? — А гаф ья М ихайловнаның қолы не болды екен десеқ- ші? — деді Л е в и н , ө з б асы н а ө зі ш ы п етк ізіп .— Ү м ы т ы п кетіппін өзін. — Көп тәуір боп қалды. — Дегенмен де жүгіріп бары п келейін соған. К,алпа- ғыңды киіп үл гірген гае-ақ қ а й т ы п о р а л а м . Соны айтты да, өкшесі тақ ы л д ақ ш а ж аңғы ры ғы п, бас- палдақтан түсе жүгірді. V II Степан А р к ад ьи ч П етербургке келгенде, қы зм ет істе- мейтіндерге тү сін ік сіз б о л ған ы м ен, қ ы эм етш іл ер түгел б іл е- тін, онсыз қ ы зм ет істеуге б о л м а й т ы н , е ң таб и ғи , е қ к ер е к ті міндетті — өзін м ин и стр лік ке б іл д ір у м ін детін — о р ы н - дауга келген; сол міндетті оры н дау үстінде үйіндегі ақш а- ларын түгелге ж уы к, а ла к етіп, у а қ ы т ы н бэй ге мен д о ч ад а эрі щат, әрі ж а й л ы өт к ізіп ж ү р г е н д е , Д о л л и ш ы ғы н д ы мүмкіи болғанш а а з ш ы ға р ай ы н д е г е н оймен, б ал а л ар ы н алып деревняға көш кен болаты н. Д о л л и өзіне енш іге тиген Ергушово деревнясыпа келген, ол әлгі көктемде орм аны сатылған деревня болаты н да, Л е в и н н ің П окровскойіне елу шақырым тұратын. Ергушоводағы көнетоз үлкен үй әлдеқаш ан құлатылып, флигельді' к н язь ө з қолы ндағы к езд е оқдап, ұлғайтқан.1 1 Аула ішіндегі үн. 293

Бүкіл ф лигель сы қы лды , бұл ф лигель де шыға беріс аллея мен оңтустікке қ ар а й бүйірлей гұ р ған ы м ен , бұдан жыйыр- ма » ы л б ұры н, Д о лл и д ы ң бала к езін д е кең де, қолайлы да болатын. Б ірақ сол флигель қ азір ескіріп, шірік тартып кеткен. Степан А ркадьич көктемде орман сата барғанда-ақ Долли оған сол уйді көріп, керекті нәрселерін тузету жа- ғын тапсы рып кел деп жіберген. Б үкіл айыпты еркектерше, Степан А р к ад ьи ч те уйді өзі к ө р іп , өз білуінше, керекті деген нәрселері ж өнінде тугел ж а р л ы қ берген болатын. О н ы ң білуіы ше, саймандарды кретонм ен түгел қаптатып, перделер іліп, б а қ т ы тазарты п, то сп а қасы на көпір салып, гүлдер егу кер ек болаты н; б ір ақ о л қ аж етті көп нәрселер- ді умытып кетіпті де, солардьщ жетіспеуі соцьшан Дарья Александровнаны қатты қыйнады. Степан А ркадьич қамқор әке, қамқор куйеу болайын деп қанша тырысқанымен де, әйелі мен балалары барын есшде ешбір ұстай алмайтын. Т алғауы да құр жадағай талғау болып, сол бойынша кесіп-пішетін. Москваға орал- ған соқ-ақ, әйеліне тугел ззірленді, үй дегенің жутынып ту- рады, барганы ңды қош көріп тұрмьін дегенді мақтана айт- қан өзі. Әйелініқ деревняға барганы Степан Аркадьичке қай жагынан болса да өте жайлы болатыи: балалардың дені сау, шығьгн а з , өзіме де еркінірек болады деп ойлаған. Дарья Александровна болса, ж азды куні деревняға бару деген балаларга д а, эсіресе, ж уп ардан соң оңала алмай журген қыэыма да өте қажет, одан соң, өйткен-буйткен жасудан да, е з басын қыйнай беретін отын, балық, башмак, сатушыларға телейтін усақ-туйек ш мғындардан да құты ла- мын деп есептеген. О ны ң устіне, К и ти сіңлісін де деревня- да қасына уйіріп алсам деген арманы болған соң, деревняға баруы жайлы көрінген, ол болса, шетелдсн жаэ ортасын- да оралмақ болатын да, суға тусіп тұруы да керек болатын. Кити су емінде ж ү р іп: ж азы м ы зды екеуміздін, балалы қ ша- ғы мызды еске түсіретін Ергуш овода бірге өткізуден к,ызық ештеңе жоқ маған деп хат жазған бұған. Деревня турмысы алғашкы кезде Д оллиға өте ауыр ти­ л ь Деревняда өзі бала кезінде тұрғандықтан, қаладағы жайсы зды қтан деревня тугел аман алы п қалаты н жер де, тұрмыс корікті болмағанмен (ол жағына Д олли оңай келіс- кен), оның есесіне, әрі арэан, әрі қо л ай л ы ; бәрі бар, бэрі арзан, борін таб у ға болады, б ал ал ар ға да жақсьі деген уғымда еді. Б ір а қ деревняға қ азір уй иесі боп келген соң, 294

соның бәрі де ойындағыдан мүлде басқа екенін айқын көрді ол. Олар келген күннің ертеңіне нөсер жаңбы р жауып, ко­ ридор мен балалар бөлмесіне түнде тамш м тамғандықтан, кроватьтарын қонақ үйге алып ш ы қты . Күтуші кухарка жоқ екен; сыйыршы әйелдің сөзіне қарағанда, тоғы з сы- йырдың кейбіреуі буаз, кейбіреулері тұмса бүзаулаған, кей- біреулері кэрі, кейбіреулері топ желін боп ш ықты ; тіпті бала екеш балаларға да сүт, май болмай қалды. Ж ұмырт- Қа да жоқ екеи. Т ауы қ алуға да болмады ; тарлан тартқан, тарамыс кәрі қораздарды қуы ры п, асы п талшык, қы лды . Қатын біткен картош када ж үргендіктен,— еден жуатын к,а- тын табуға да болмады,* бір а т бүзы лы п , тертені тепкілей бергендіктен, сайрандаудың да ж ай ы келмеді. Ж ағалау біт- кенді мал таптап, жол жағы аш ы қ калғанды қтан,— шомы- лар жер де ж оқ боп шықты; сы й ы рлар сынған ш арбақтан баққа кіріп, түрі суық, күжілдеген б ір бүқасы болғандық- тан, қьідыруға да болмады тіпті, өйткені бүқаньщ сүзетін де түрі бар екен. Көнлек ілетін ш каф тар да болмады. Б ар- лары жабылмайды екен де, ж аны нан жүргенде өзі ашылып кетеді екен. Ш өген, қыс шелектер де болмады; кір жуатын қазан, тіпті к ы з киімін таптайтын тактай да жок, екен. Дарья А лександровна, ө з квзқарасы нш а, осынлай арыл- мас сорға тап болғандықтан, алғаш қы кезде тыныш тық тауып, дамыл алу орнына, ш ы ж ы қ боды п: бар күшін сала кдм қылып, түк өнбссін сезген соқ, көзге іркілгең жасыма минут сайын эрең ие болып жүрді. Кврікті, биязы бітімін *ақсы көріп, Степан А ркад ьи ч швейнардықтан котерген, бурынғы вахмистр басқарушысы да Д ар ь я Александров- ианың басына түскен кәріпшілікке титтей себі тимей: «қы- лаР қайран жоқ, осындай оңбаған ж үрт бір» деп ізет айту- Дан өзге, ештеңеге болыспай қойды . Барар ж ер қалмаған сықылдандьі. Б ір а қ бүкіл семьялы үйлер тэрізді Облонскийлер үйінде де, кврнексіз болтан­ и и - өте керекті, пайдалы бір адам — М атрена Ф илимо­ новна бар еді. О л өзі барыняиы жұбаты п, бәрі^де орнына келеді (бүл сөз соның сөзі болаты н д а, Матвей содан үй- ренген) деп дәмелендіре жүріп, асы қпай, абыржымай, өэі Де кірісіп бақты. Прикаэші әйелмен де жақындаса кетіп, алғашқы куннің өэінде-ақ соның күйеуімен үшеуі бозқараған түбінде шаи іше отырып, шаруа жайыи түгел кеңесіп шықты. Кешік- Цен, бозқараған қасында М атрена Филимоновнанын, клу- 295

бы қүры лы п, п ри казш і әйелі мен с та р о ст а , конторш ы үше- уінен құрьілған сол клуб а р қ ы л ы т ұ р м ы с қы йы нш ылы ғы аз-аздап кеми бастады да, бір апта өткен соң, шынында да бэрі орнына келе кетті. Ш аты рлар жамалып, кухарка болатын — старостаны ң кіндік шешесі де табылып, тауық- тар да сатып алынды, сыйырлар да сүт бере бастады, бақ та сырғауьілмен қ орш алды , ағаш ұ с та сы күбі ж асап берді, ш кафтарға ілм ектер ж асалып, өздігін ен ашыла берулерін де қойды. Орындык, жақтауы мен комод арасына солдат шүғасы оралған кір таптайтын тақтай да орнатылып, қыз- д ар бөлмесікде үтек иісі де ш ы ға бастад ы . — Мінеки! Ы лғый қапа бола беріп едіңіз,— деді М ат­ рена Филимоновна тақтайды нүсқап. Тіпті сабан қалқаннан ш омылатын жер де жасалып қо- йылды. Л или де шомыла бастап, Д ар ь я Александровнанын, деревня түрм ы сы м азас ы з болғанмен, қолайлы болса екен дегеи ойы да ш ет жағалап болса да орындалып шықты. Ал- ты баламен жүріп Д арья Александровнанын маза көрер де ж айы жок, еді. Б ір еу і ауыры п қ ал ы п , екінш ісінің ауыратын түрі болып, үш інш ісіне бірдеңелер ж етпей, төртіншісі жа- м ан м інез ны ш аны н кврсетіп, тағы -тағы сондайлар бола берді. Т ы н ы ш т ы қ тап қан қы сқа т о л ас тар ы да өте сирек кеэдесті. Б ірақ Д ар ь я Александровнанын орайы бар жал- ғы з бақы ты ны ң өэі де сол қам істеу, тыныштық кермеу жары ғана болатын. Ол болмаған күнде, суық тартқан күйеуі жаймндағм ойлармен сарғайып, жалғыз калатын да түрі бар еді өзінің. Оған қоса бірақ, балалар ауырады- ау деген қорқыны ш пен сол аурудың взі^ де, балаларда байқалған жаман қылықтар нышанына қайғыру жағы да ана көніліие қанш а ауыр болғанымен,— қ азір балаларды қ ө зі де үсак-түйек қуанышпен шешесінін, қ ам көцілін аулай бастады . О л қуаны ш тар құм іш індегі алты ндай соғүрльі усақ, көрнексіз болғанды қтан, қам ы ққан к езде шешесі де ьтлғый қайғы мсн қүм ғана көретін; б ірақ ылғый қуаныш, ылғмй алтын көрген жақсы шақтары да болып жүрді. Қ азір өзі деревняда оңаша жүргенде, сол қуаныштарды жиі-жиі сезе де бастады. Соларға элсін-элі қарай отырып, адас басып жүрген болармын, ана болған соң, осыларға бэлаж ан да ш ығармы н дегенге көзін ж еткізгелі неше қы й- лы күш салып т а көрді. Дегенмен де, б алалары м бір эсем балалар, алтауы тугел алты түрлі болса да, некен-саяқ кездесетін б алалар дегенді өзіне в зі айтп ас ж ай ы болмай,— соларға м әэ болып, соларды м ақтан ете берді.

VIII _Д<Ревняда ш ал а ға й қ ал ға н Ісгі ш ағы п ж а зғ а н хаты н а, күйеуінен май а й ы н ы ң а яғы н да, барлы к, ісі а зд ы -к ө п ті ж ө н - делгеа соң кеп ж а у а п алд ы . К ү й е у і т ү г ел ой ласты ра алм а- ғаныма кеш ірім ет, м үмкінш ілік б о л ы сы м ен -ақ б ар а м ы н деп уәде ете ж а зы п т ы . О л м у м кін ш ілік бо л м ады д а, Д а р ь я Александровна ию нь айы ны ц басы на дей ін деревняда ж ал- гыз тұрды. Дарья А лександровна П етров түндері, жексембі сайын балаларын пак тік ш арабы п т а т т ы р у ғ а ш ер к еу т ау аб ы н а тү- гел апарып ж үрд і. Д а р ь я А л е к с а н д р о в н а сіңлісім ен, ш е- шесшен, д остары м ен ш еш іле сө й л е ск е н ф илософ иялы к, адгімелерде д ін ж өн ін д е ө зін ө з і е р к ін ұ стай ты ны н кө р се- ип, әлсін-әлі т аң ы р қ ат ы п т а ж ү р е т ін ; ө зін ің б ір о ғаш метемпсихоз1 діні б олаты н д а , ш ер к еу қар ы й л ы ғы н о й л а- маи, сол дінге м ы қ та п сеніп ж ү р е т ін . Б ірак, сем ья іш інде шеркеу талап тары н — к,ұр ү л гі к ө р се тей ін дегендікке сал- маи, шын көңілден — айны тпай о р ы н д а й ты н , содан келіп балаларьшың ж ь іл ға ж уьіқ у а қ ы т т а н б е р і пактік ш ар абы н татпағанына м азасы к еткендіктен, М а т р е н а Ф и л и м о н о в н а эбден қостап, м ақ ұл көрген соң, с о н ы қ а з ір ж а з д а істейін дегенге келген б ол аты н өзі. Дарья А лександровна балаларды ң бәріи қалай киін- ДІрсем екен дегенді біриеш е к ү н б ү р ы н о й л асты р ған . К ө й - лектер тігіліп, қ ай та ж ө н д ел іп , ж у ы л ы п қ о й ы л д ы , т ігістер і мен бүрмелері кец ей тілді, т ү й м е л ер і қ ад а л ы п , л е н т а л ар мірленді. Д а р ь я А л ек с ан д р о вн а н ы , Т а н я н ы ң ағьілш ы н эйел тігем деген б ір көйлегі тіп ті көп кейітті. А ғ ы л ш ы н эиел көйлекті қ ай та тігем д еп қ ат а р м а с ы н қыйсык, сал ы п , Шеңін тым ұ ш қары қ о н дм р ы п , м ү л д е б ұ зы п қо й ы п ты . Таняның и ы ғы н т арты п , тіп т і қ а р а у ғ а бо л м ай тұр. Б ір а қ Матрена Ф и л и м он ов н а қыйы к, қ о н д ы р ы п , ж ел бір ж а са у ■“ рек дегенді таб а қой ды . О н ы с ы ж өн д елгенм ен де, ағы л - шын әйелмен ұ ры с боп к,ала ж а зд а д ы . А л а й д а ер теқ гісін түгел реттеліп, тауап тағы п оп ты т о с а т ұ р ы ң ы з деп ө тін ген Мерзімі — сағат т оғы зд а, әсем к и ін ген б а л а л а р қ у ан а ж а й - иап, есік алд ы н дағы ко л яска қ а с ы н д а ш еш елерін күтісіп те тұрды. Коляскаға б үзы лған К,ара а тт ы ң орнына, М атрена Филимоновнаның қалауымен, приказш ы ны ң Бурылы ж егі- 1Аруақ қонуьі (өлгсннің жаны өзгеге ауысуы). 297

ліпті де, сыланып-таранам деп бөгеліп қалғаи, а қ кісия квйлекті Д арья А лекандровна да мінгелі сьіртқа шықты. Д арья А лександровна сыланып, киінгенде, құнттап, толқый тұры п киінді. Бұры н киінгенде өзінш е сұлу, ұнам- ды көрінсем деп киінетін; содан ө зі неғұрлы м егде тартқан сайын, әсем ки ін у деген де соғұрльім сүйкім сіз тартқан болатын. Ө ң ін іқ өзгеріп кеткенін де көріп жүретін өзі. Қ а зір б ірақ т ағы д а түшіркене, т о л қ ьій тұры п киінді. Қ азір киіигенде өзі үшін сұлу көрінейін д еп киінбей, осынау осем балалардын, анасы болған соң, ж алпы шырын бұзбайын деген оймен киінді. Содан, а қы р ғы р ет айнаға қараған кезде, өзіне ө з і р и за боп та қ ал д ы . Әдемі екен өзі. Әдсмі болғанда, б ал ға барғанд а қ алай ты н әдемілігіндей әдемілік болмағанмен, к ө ң іл ге алған қ азір гі м ақсаты на жарарлык, әдсмілік екен онысы. Ш еркеуде мүжықтар, қора күтушілер, солардың қатын- дарынан өзге ешкім жоқ екен. Б ірақ Д ар ь я Александровна балалары меи ө зін е сүйсініп тұрғандары н да көріп қалды, көрмесе де солай көрінді өзіне. Б ал ал ар өздерінше келісті көрінгенде, сәнді киінгендіктен ғана көрінбей, өэдерін ж ақ- сы ұстаған соң да сүйкімді көрінді. Рас, А леш а онша жак,- сы да түра қ о й ған жок,: ылғый бұры лы п , күртесінін, арт- жағын көрсем деді де түрды; дегенмен д е ерекше сүйкімді келді ©зі. Т а н я естияр адамша кіш ілерін де бақылай тү- сіп түрды. Б ір а қ ең кішісі Л или бәріне де таңы рқай қара- ған аңқаулығы ар қы л ы тіпті әсем көрініп, пактік шарабын жүтқан соң: «Р Іеазе, з о т е т о г е '» ,— дегенде, кулмеске де болмады. Балалар үйге қайтқан соң да, салтанатты бірдеқе бол- ғанын сезіп, жүп-ж уас тартып кетті. Үйдегі жай да жақсы болды; бірақ ертеңгі ас үстінде Гриша ьісқыру дегенді шығарып, е қ ж ам ан ы тіпті, ағыл- шын әйелді де тьіңдамай, тәтті пирогтан да қүр қалып қойды. О л арада Д а р ь я А лександровна болғаида, мүндай күнде ж а за беруге де бармайтын еді; б ір ақ ағьілшын әйел- дің бұйрығын қолдау керек болды да, Гришаға тәтті пирог берілмейді деген байлауын ол да суйеді. О р т ақ қуанышта- рын аздап бузып та кетті ол. Гриша ж ылап тұрып: ысқьірған мен емес, Николинька болатын, әнеки, соғац тимейсіңдер, п ирогке жылап тұрғам жок,.— М аған бэрібір,— орынсыз ж абы ласы н дар маған дсп

жылады. Соньгсы ты м ж а б ы р қ а у с о қ қ а н с о ц , Д а р ь я А л е к - сандровна ағы лш ын әйелмен сө йл есіп , Г р и ш а ғ а кеш ір ім б е р - гізейін деді де, соған қ а р а й т а р т т ы . З а л а р қ ы л ь і өте б ер е, бір қызык, нэрсе к өріп , к ө ң іл ін е қ у а и ы ш т о л ы п к етк ен с о ң . көзіне жасы д а кеп қ ал ы п , б а л а с ы н ы ң а й ы б ь ш ө з і к еш іп жіберді. Жаза алған б ал а сы з а л б ұ р ы ш ы н д а ғ ы т ер е зед е о т ы р екен де, Т ан я қ ас ы н д а т а р е л к е ұ с т а п т ұ р екеи. Т а н я ө з пирогін қуьіршаққа б ерем дегсн с ы л т а у м е н б а л а л а р б ө л м е - СІНе әкетуге ағы лш ы н әйелдеи р ұ қ с а т а л ы п т ы д а, о н д а а п а - РУ орнына, б ауы ры н а әкел іп ті. Г р и ш а т а р т қ а н ж а з а с ы н орынсыз көріп ж ы л ағ а н к ү й і, әкел гем п и р о гт ы ж ей о т ы - рып: «өзің де ж е, екеум із б ір ге ж е й ік ... б ір г е» ,— деп ө к си сөнлеп отыр екен. Таня әуелде Г р и ш ан ы а яп , с о қ ь ш а н ө з ін ің д е к ө ц іл ш е к - пгі '^стап кетіп, к өзін е ж ас а л ы п т ү р е к е н ; бірак, т ар т ы н а Ноиман, қоса ж е п т ұ р екен. Екеуі шешесін к ө р іп ш о ш ы п қ а л ғ а н ы м е н , ж ү зін е қ а р а й келе' жақсы істеген скем із д еген о й м е н , к ү л іп ж ібе р іст і д е, ауьіздарына п и рог т о л а т ұ р ы п ж ы м ы я кү л ген е р ін дер ін Қолдарымеа сүртем іэ д еп, ж а с п ен в а р е н ь е н і ж а й н а ғ ан ж ү з - Аеріне түгел ж а ғ ы п алд ы . — Әжетай-ауІ! Ә рі ж аңа, әрі а қ көи лекгі қ ар а і Т а н я ! риша! — деді ш еш есі, к ө й л ек тер ін б ы л ғ а т п а й м н деген ой - «'-■көзінде ж ас м өлдірей , ж а н ы ж а й т а б а , н асаттан а к ү л іп . Жаңа көйлектерін ш сш іп, қ ы з д а р ғ а б л у зк а л а р ы н , б а - лаларға ескі к үртел ерін к и гіэің д ср д сд і д е , с ац р а у қ ұ л а қ т е- Р'п, Шомьілып к елуге, п р и ка зш і к ей іге н м е н т әр те ге т а ғ ы д а Ьуырылды ж егіп,— а р б а ж а б д ы қ т а ц д а р д еп б ұ й ы р д ы . Б а - л>лар бөлмесі қ у аи ы ш т ан у -ш у б о л ы п , ш о м ы л ать ін ж е р г е ^УРері жүріп к еткенш е, б ас ы л ға и ж о қ . Корзинканы саң рауқұлаққа б ірд ін і етіп толты ры п адЫсты, Л или екеш Л и л и д е қ а й ы ц с аң р а у қ ұ л а ғы н тау ь ш алДы. Бұрьін Г у л ь м исс т ау ы п , со л к ө р се т іп бер етін ; қ а з ір бчлса, үлкен қайы н, б езін ө з і т а у ы п а л ы п : « Л и л и қ а й ы ң “сзін тауып алд ы !» д егізіп , б әр ін м о з-м а й р а м етті._ Содан соң өзсн бой ы н а к ел іп , а т т ы қ а й ы ң тү б ін е қ о и - с°н,. ш омы латы н ж ерге қ а р а й т а р т т ы . Т ер е н т и й к ө ш ір бүгелектен сы й п аң д аға н а тт ы ағаш к,а б а й л а д ы д а, қ а и ы ң •'влеңкесіне ш өпті ж а п ы р а ж а т ы п , тем е кі т ар т т ы , ш о м ы л а- ТЫи *ерден м әз-м айрам ш а ң қ ы л д а ға н б а л а л а р д ау с ы Да Ть№бай естіліп тұр. 299

Б алаларға тугел қарап, тентектік істегендерін қойғызу жағы көп әбігер ғып, күллі сол ш ұлық, сол штандарды, түрлі аяққа киілетін сол башмақтарды есте түгел сақтап, тугел шешіп, түгел ағытып, бауларын байлап, баулықгарын салу деген қанш а қы йы н болса да, ө з басы шомылуды ыл- ғый жақсы көретін, балаларға да соііы п айдалы деп білетін Д арья А лександровна букіл балалары мсн бірге шомылған- дағы рақаты ндай ешнәрсеге р ақаттанбайты н. Бүкіл сол бұл- тыйған аяқтарды аңластырып, ш үлықтарын кигізу, сол бір жалацаш сәби денелерді қолына алы п, суға сүңгіту, біресе қуанған, біресе шошынған ш аңқы лдарды есту; көздері ша- расынан шыға эрі қорқып, әрі м асайраған сол бір алқьі- нысқан жуздерді, су шапақтаған сол періштелерін көру — өзіне бір ересен л ә з з э т болатын. Балалардыц тең ж артысы киіндіріліп болған кезде, шо- мылатын жерге жеміс тере, сүт ала жүрген сәнді қатындар келді. М атрена Филимоновна біреуіне суға түсіп кеткен простыня мен көйлекті жайысып ж ібер деп дабыс берген соң, Д арья А лександровна да қаты ндарм ен сөйлесе кетті. Қатындар, әуелде сұраған сұрауды түсінбей, қолдарын күр- гейлей күлісіп тұрғанмен, көңілдерін кешікпей-ак, дсмдеп алысып, сөйлесе жөнелді де, балаларды ш ын тамашалау ар- қылы Д арья А лександровнаны да дереу уйіріп әкетті. — Әдемісін өзінің, аппақ қант сы қы лды ,— деді біреуі, Таничканы там аш алаған күйі, басын ш айқап қойып.— Арык, екен бірақ... — Я, ауру өзі. — Қарай гор, муны да шомылдырған-ау,— деді екінші біреуі емшектегі балаға қарап. — Ж оқ, әлі үш -ақ ай бұған,— деді Д а р ь я А лександров­ на мақтаныш етіп. — Қарай гөр взіні — Балаң бар ма өзіңнің? — Төртеу еді, бір ұл, бір қы з екеуі қалды. Емшектен осы өткен ораза алды нда шығардым. — Каншада еді? — Жастан асып барады. — Неге үзақ емізгенсің сонша? — Біздің әдетім із: үш ораэа еміземіз... Содан келіп: қалай босандың? Немен ауырды? Күйеуіқ қайда? Жиі кеп түра м а ? — деген әңгімелер Д арья А лек- сандровиаға да ең бір қызық әңгімелер боп шықты. Сол қаты ндармен әңгімелесу сонша б ір қы зы қ келіп,