Лев Толстой-Анна Каренина

мақсаттары да сонша бірдей шығып жатқан соң, Д арья А лександровнаны ң да солардан кеткісі келмеді. Д ар ь я Александровнаға ең жайлы тиген жағы сол әйелдердің бэрі де, әсірссе б ал а л ары не деген көп, не деген жақсы балалар деп там аш алағаны н айқы ң аңғар ған ы болды. Қ аты ид ар Д ар ья А лексан д ровн ан ы да кулдіріп, өзіне түсініксіз соа күлкіге себеп болы п оты рған ағы лш ы н әйелді де ш амдан- дырып тастад ы . Ж ас қаты н д ар д ы ц біреуі жұртты ң ең со- ңьшан киініп ж атқан ағылшын әйелге қарап тұрып-тұрып, ол әйел үш інші ю бкасы н киген кеаде, көңіліне келген сөзін бөгеп тұра алм ай: «Уа, шіркін, қ аб а т т ап жатыр, қабаттап жатыр, қабаттап болар емес тіпті!» — дегенде, бэрі де са- қылдан күліп қ о я берді. IX Д арья Александровна басына орамал тартып, түгел шо- мылдырылған, ш аш тары су б алалары қоршай, үйіне таян - ған кездс, көш ірі: — Бір бари н келе жаты р, П окровскийдікі ғой деймін,— дегенді айтты . Дарья Александровна ілгері қарап жіберіп, алдарынан келе ж атқан сұр қ алпақты , сұр п альтолы Левиннің таны с кескінін көріп, қуаны п кетті. Ө зі оғаи ы лғы й қуана беретін еді де, қ азір б ар кемеліме келгеиімді көретін болды ғой, деп ерскше қуан д ы . Онын, мәртебесі дегенді Левиннен ар- тык, ешкім де а ц ғара алмайтын. Левин Д арья Александровнаиы көргенде, қыялында елестейтін болашак, семьялы тұрм ы сы ны ң бір суретіне тап — Ө зің із балапан ш ығарған сы қьілды екенсіз, Д а р ь я Александровна. — Түу, қуанып кеттім ғой! — деді Д олли Левинге қо- аын соза беріп. — Қуанғанмен, кедгеніңізді білдірмепсіз ғой. Үйімде бауырым ж аты р еді. С із осында деген хатты Стивадан ал- дым. — Стивадан дейсіз бе? — деді Д арья Александровна таңырқай сүрап. — Я, сіз сонда барған, бірдецелеріне болысуықа рұқ- сат берер деймін деп жазыпты маған,— деді Левин, соны айтқан соң қы сы л ы п қалды да, сөзін бөлген күйі, жөке ағашьшың ш ыбы ғын сындырып алып, соны қажалай, арба 301

қасы нда ун сіа т ар тты . О л өзі қы сы л ған д а, Д ар ь я Алексан- дровнаға куйеуі істейтін іс ж өн ін де бөгде адамның болыс- қаны ұнамас деген тұспалмен қы сы л д ы . Степан Аркадьич- тің ө з сем ьясы н ы ң ісін бөгде адам ға апарып таңған ол тз- лімі Д а р ь я А лексан д ровн аға ш ы н ы н да да унаған жоқ. Оиы Левиннің ац ғар ы п келе ж атқ ан ы н да біле қойды езі. Ле- винді ж ақ сы көргендс, Д а р ь я А лександровнаньщ өзі де соа ацлағы ш ты ғы н а, сол тарты м ды лы ғы н а бола жақсы кө- — Ә рине, оны ңы зға мен, өзім д і тек көргісі келгендігі ғой деген оймен, қаттьі қуаньіп т а кеттім,— деді Левин.— Эрине, ө зің із қ а л а әйелі болған со ң, бұ л жер жабайы кері- нуі де кәдік деп ойлаймын, керек десеңіз, қызметіңіэге де түгел эзірмін өзім. — Ж о-ж оқ! — деді Д олли.— Әуелгі кезде қолайсыз болғанмен, қ ар т даяш ымның арқасы н да қ азір жақсы жаи- ласып кетті тугел,— деді, өзі ж айы нда сөйлесіп келе жат- қандарын а қл а п , Левинге жылы ш ыраймен масайрай күлім- сіреп оты рған М атрена Ф илимоновнаны нусқап. Ол өэі Левинді де, бойжеткен қы зға он ы ң ж ақсьі куйеу екенін де жете біліп, сол іс жөиделіп кетсе екен деп тілеп те жу- — О ты рсацы зш ы , біз былай сы ры ла тусейік,— деді Левинге. — Жоқ, ж аяу-ақ жүрем. Балалар, маған қосылып атпен жарысатьіндарың бар ма? Б алалар Л евинді вте аз білетін де, қаш ан көргендері де естерінде ж оқ болатын, бірақ көлгірс/геи ересек адамдар дегенде қы йт етсе-ақ жасқана, ж аты рқай қараймын деп, ба- лалардыц бір соғурлым жиі-жиі, қ атты т а я қ жейтін оғаш сеэімін, Левин жөнінде көрсеткен ж о қ олар. Көлгірліктіқ қай-қайсысы болсын, ең ақылды, ец байыпшыл адамды да алдап кетуі ы қтим ал; бірақ сол көлгірлікті қанша білдір- менін дегенмен де, ең топас деген баланы ң өзі де біле қойып, безіп шыға келеді. Левиннің қан ш а кемшілігі бол- ғанмен, квлгірліктің белгісі де ж оқ екен өзінде, сондықтан балалар да оған шешелерінің ж үзіндегі досты қ шырайдай шырай кврсетті. С о л шақырған соң-ақ, улкен екі бала з а ­ сыпа қарғы п тусе-тусе қалып, не даяш ы, не Гуль мисс, не шешесіне ілесе жүгіргендей, Левинге де емін-еркін ілесе жү- гірді. Л или де Л евин ге умтылған соң, шешесі оны да со- ған алып бере берді; ол оны иығына қондырып ала жу- гірді. 302

— К оры қпаңы з, қорықпаңыз, Д арья Александровна! — деді ол, шешесіне жарқылдай күле қарап.— М ертіктіріп, я құлатып алу дегсн болмабды менде. Содан, Л е в и н н іц әрі епті, ә р і күш ті, құнтты, сак,. тас түйілген ж үрісін е қ арай оты ры п, ш еш есі де көңілі ж а й та- уып, мәз бол а қ о ста й күлімсірсді. Левин осында, осы деревняда өз қолайына жаққан Д а­ рья А лексан д ровн а мен б ал а л ар ға қосы лған соң, ө з басы н да бір жиі к езд есетін б алалы ц м әз-м айр ам қалпы на д а түсіп кетті, Д ар ь я А л ек сан д р о вн а да он ы ң сол қьілығы н ерек- іпе жақсьі көретін. Б ал аларм ен ж ар ы са ж үріп, соларға гим­ настика үйретіп, агы лш ы нш а ш орқак, сөйлейтін сөзіне Г уль миссті де күл діре, Д а р ь я А л ек сан д р о вн аға деревнядағы кәсібін де айты п берді. Түскі там ақтан соң, Д а р ь я А л ек сан д р о вн а сонымен бал- конда отырып, К и т и ж айы н ауьізға алд ы . — Білуші ме едіц із? О сы н д а К и т и келіп, ж а зд ы бірге алады менімен. — Рас па? — деп, ду ете қалды да, әңгіме бетін бұра қойғалы:— Сөйтіп, екі сы й ы р ж ібер ем із ғой сізге? — деді іле-шала.— А л д а -ж ал д а есептескіңіз келсе, ү ят көрмесеңіз, аиына бес сомнан төлеп тұ р у ы ң ы зға б олад ы маған. — Жок,, рақм ет. Реттеп алғамьіз. — Ж арайды, ендеше сы й ы р л ар ы ң ы зд ы көрейін де, рүк,- сат етсеңіз, қ ал ай жемдеу ж айы н айтай ы н . Б ар әңгіме жем- деу жағында ж аты р. Содан, Л евин әңгімені қ ұ р б ұ р а берейін деген оймен Дарья Александровнаға сыйыр деген жеген жемін сүтке айналдырып тұраты н әшейін бір м аш и на деп, тағы -тағы сон- дайлар жвнінен сү т ш аруаш ы лы ғы н м ң теориясын айты п шықты. Өзі осыны айта отыра, К ити ж айын естуге қаттьі құ- мартып, соған қоса одан қо р қы п т а о ты рды . Сонш а к,ыи- нала жүріп тап қан тыныштығым бүэы льш кете ме деп те шошыды ол. — Рас қой, әйткенмен де соларды түгел қадаралау ке- рек те, соған ош аң етер кім бар десең ізш і? — деді Д а р ь я Александровна сүле тіл қатып. М атрена Ф и ли м он овн а ар қы л ы қ а з ір өэі^ ш аруаш ы лы - гын сонша жөндеп алғандык,тан, соны ң ешқайсысын да өз- герткісі келм еді; ои ы ц үстіне өзі Левиннін, ауьтл ш аруашы- лығы жөніндегі біліміне де сенген жоқ. Сыйыр деген — сүт жасайтын маш ина деп оты рған пікірі де күдікті келді

өзіне. О л сы қы лды п ікір ш аруаш ы лы ққа қ у р бөгет жасай- тын пікір боп көрінді. Соның бәрі де өзіне әлдеқайда оқай істелетін: М атрена Ф илимоновнаны ң айтуынша, Пес­ труха мен Белопаха екеуіне ж ем-ш өпті тек көбірек беріп, суын қанды рып, к ухн ядағы ж у ы н д ы л ар ды аспазшы да кір жуғыш әйел сыйырына әкете бермесе, біте қалатын жұмыс сықьілды көрінетін. О л айқы н нәрсе еді. А л, жармақ пен шөп азы ғы болса, дүдәмэл, к үң гірт нәрсе боп шықты. Бә- рін қойып, К и ти жайында сөйлескісі келді оның. X — К и ти ө зі м аған : оңаш а ты ны ш ты қтан еэге ештеңенің керегі жок, деп ж азы пты ,— деді Д о лл и біраз ундеспей отырған соң. — Немене, денсаулығы оцалып па взінің? — деді Ле­ вин елеңдей сұрап. — Қ ұдая ш үкір, әбден түзеліпті. Көкірек ауруы бар дегенге де өмірі сенген жок, едім өзім. — Т үу , қ у ан ы п кеттім ғой! — деді Л евин , өзі соны ай- тып, Д оллиға томсара қараганда, ж үзін де бір тебірентетін дәрменсіздік те б ар сықылды көрініп кетті. — Құлақ салыцызшы, Константин Дмитрия,— деді Д арья А лександровна, біраз сылты ң аралас, мейрімді жы- мыңына сала кулім сіреп,— Китиге неге ашуланып ж урсіз осы? — Мен бе? Ашулангам жоқ мен,— деді Левин. — Жоқ, ашуланып жүрсіз. Әйтпесе, Москвага келгенде, не бізге, не соларға неге соқпады ңы э? — Д ар ь я Александровна,— деді ол шаш ының түбіне дейін қы зарып,— осы мейріміңізбен оты ры п, соны қалай сезбейтініңізге тіпті тан, к,алып оты рм ы н өзім. Біліп оты­ рып, қалай аям айды екенсіз дейім мені, әшейін... — Н е біледі екем мен? — М ен үсыныс жасағанда, көнбей кеткенін біліп ж үр- сіз,— деді Левин, осыдан б ір минут бұрын Кити дегенде елжірей түсіп оты рған сезімін, соны ң жәбірлеуіне іштей ы за болған сеэімі жеңіп кетіп. — Н еліктен мен біледі деп ой лай сы з оны? — Ж үртты ң б әрі білетіндіхтен ойлаймыи. — Б ұ ж ерде міне, қателесіп к еттің із; түйсінуін түйсін- генмен, білген ж о қ болатынмын оны. — А ! О л ай болса, енді білетін бо л ды ң ы з.

Мен тек бірдецелер болған соқ, содаи өзі қатты қый- налыл жүретінін ған а білетінмін, соны өмірі айтпа дсп өзі де жалынған маган. Соны маған айтпаған соқ, ешкімге де антпағаньі оның. Дегснмеп, не болып еді аралары ңы зда? А и тыц ы зш ы . — Не болганын айтқамын сізге. — Қашан? — Үйлеріқіэде соңғы болғанда айтқамьш. — Ендеш е е зіц ізге айтайын,— деді Д ар ья А лексан­ дровна,— соиы тіпті қатты аяп ж үрм ін взім. Сіз болсаңыэ күр астамдьіқпен қайғы ры п ж үрсіз эш ейін... — М үм кін,— деді Левин,— бірак,... Д олли бөліп жіберді сөзін. — Дегенмен байғүстың өзін тіпті қатты аяймын. Түгел тусіндім енді. — Жэ, Д а р ь я Александровна, кешірім етіңіз,— деді Л евин, турегеле беріп.— Ңош болы ңы з! А маншылмқпен жолығысайьіқ, Д арья Александровна. — Жо қ , т ұра тұры ңыз,— деді Д олл и , Левинніц жеңіне жармаса кетіп.— Отырып, аялдай түрыңыэ. — Б ол сы н , жарайды , айтпай-ак, қ о я л ы қ соны,— деді ол оты рып ж а ты п , көміліп қалғандай көрінген үміті жүрсгінде қыбырлап қайта қозғалғанын қоса сезіп. — С ізд і егер жақсы көрмеген болсам,— деді Д ар ья А лександровна, көзінен ж асы мөлдіреп қоя беріп,— білге- німдей білмеген болсам... Лсвиш іің өлі сезім смқы лды көрінетін сезімі барған сайын ж ан б іте көтеріліп, жүрсгін билеп те әкетті. — Я , тугел тусіндім енді,— деді Д а р ь я Александровна сөзін сабақтап.— Тусіне бермейсіз сіз оны; сіздср сықыл- ды басы бос, тац д ап табатын еркектерге, кімді суйетінде- ріңіз қаш ан болса д а айқыи. Б ір а қ қ ы зға біткен сол нәуе- тек уятынан өте алм ай, сары ла куткен қ ы з, сіздер сықылды еркектерді ш алғайдан көреді де, ылғый сөз малданады қур,— қ ы з дегенде тіпті, не айтары н білмейтін ссзім болуы — Р ас қой , б ірақ жүрегі қоспаса... — Ж оқ, қосады журегі, өзің із о йлап қарац ы з бірақ: сіздер сы қы лды еркектер қы зга к өэ тастап, үйлеріне ба- рып, жақын болып, сынай қарап, суйер ме екем дегенді аңдып жүресіздер де, сүйетіндеріңізге көздеріңіз жеткен соң барьіп ұсыныс жасайсыздар... — Ж оқ, онша дурыс емес оныңыз. 20—лші

— Б эрібір, не әбден ғаш ы қ б о п болғанда, не таңдаған екеудіқ бірі арты к, боп ш ыкданда б ар ы п жасайсы здар үсы- нысты. Қ ы зда н сүрам айды о л ж ағы и . Ө з і таңдай қойсын десе, ө зі де таң д ай алм ай: болады, ж о қ ,— деген бір-ақ жа- уап береді. «Я, Вронский екеумізге таң дау ж асаған екен ғой»,— де- ді Л евин ойланы п; іш іиде тіріле б астаған елі үміті тағы да сөніп, жүрегін қүр жаныштап сығып жіберді. — Д а р ь я А лександровна,— деді ол,— не көйлек, не өз- ге бір сатып а л а р иәрсені солай таңдағаимен, махаббатты таңдауға болмайды . Қ алаған екен, ц ұп сонысы... Қайталау- дың жайы ж оқ оны... — Әй, астам ды қ-ай десеңші! — деді Д арья Алексан­ дровна, тек әйелдер ғаиа білетін, сол бір өзге сезіммен салыстырғанда, мына сезім пасық көрінген соң, Левин- ді жек көре сөйлеп.— Китиге ұсыныс жасаған кезі- ңізде, ол өзі тап сол жауапты бере алмас халде журген. Е кі ойлы б олаты н өзі. Н е сіз, не Вронский деген ой болатын оны сы . О ны өзі күн сайын көріп, сізді көптен бері көрген де ж о қ еді. Ө зі егер бойжетіңкіреген қьіз бо- лып,— мысалы соны ц орнында мен болсам, екі ойлылық деген болмаған да болар еді. Вронский өзіме әсте жақпай- тын да, сол ж ақпаған күйі барып тынды. Левин есіне К итидің жауабы келіп түсті: Жоқ, ліумкін емес ол... деген болатын Кити. — Д ар ь я А лександровна,— деді ол сұлц сөйлеп,— ма- ған деген сеніміңізді багалап та оты рмы н; мспің ойымша, ағат кетіп ж аты рсы з ғой дейім. Д ұрьіс айтайын, бүрыс ай- тайын, бірақ өзіңіз соғұрлы жек көріп отырған сол астам- дығым, Катерина Александровна жайыпда ой атаулыга орайымды келтірмей де қойды, тіпті б ар ғой, түк орайы жоқ соның. — М ен тек бір-ақ, нэрсс айтам енді: ө зің із білесіз, меи айтқанда балаларымнан кем көрмейтін сіцлім жайын айтып отырмын. Сізді сол сүйіп еді дегелі оты рғам жоқ мен, тек зшейін, сол минутта көнбеуі дэнеңепі дәлелдеп турған жок, дегенді ғана айтқалы отырмын. — Білмедім! — деді Левин ұшып турегсліп.— Ж аным- ды қалай ауы ртқаны ңы зды білср ме едіңіз дсссңіэші! Ба- лақыз өлген бон түрып, езіцізге: сондай да сондай бола­ ты н еді өзі, өлмегендей де еді, ө зіц із де қуаныш еткендей едіңіз дссе, бү да соған тең нәрсе боп тұр. Ө лср бала вл- ген сон, не ксрск бірақ...

— Н е деген қы зы қсы з өзіңіз,— деді Д арья А лексан­ дровна, Л евш ш іц толқығанын елемей, мүңая, сылты ң етіп.— Р ас, қ азір өзім барған сайьш жете түсініп те келе- міи,— деді ойлы пішінмен.— С өйтіп, К ити келгснде кел- мейін деп о т ы р с ы з ба б ізге? — Ж оқ, кслмеймін. Эрине, К атерина А лександровн'- дан т ай қ айьш д еп т ү р ған ж о қ п ы и м ен , бірак, ш ам ам х е л - геи жерде көзіне көрініп, көціліне дык, болудан қүтқарсам ден тұрмын. — Т іпті қы зы қ боп кеттіціз,— деді Д арья А лексан­ дровна қ ай ы р а айтқан күйі, А евш і ж үзіне слжірей қада- лып.— Ж арай ды , жақсы, ол ж айы нда түк айтпағандай боп к,оя салай ы к,. Т а н я , неге келдін, с е н ) — деді Д а р ь я А л е к ­ сандровна, келген қы зы на ф раицузш а сөйлсп. — К үрегім қайда, мама? — М ен француэш а айтқан соң, сен де солай айт. К,ызы айтайыы дегенмен, күректі ф раицузш а не дейтінін умытып қ алы кты ; шешесі айтып берді де, күректі қайдан іздейтінін ф ранцузш а айтты сонсын. Аевингс онысы да сөлекет көрініп кетті. Д арья Александровна үйіндегілсрдіц бэрі де, балалары да қ азір өзіне бүрынғысындай сүйкімді керінбей де қалды . «Балалары мен французша несіне сөйлеседі екен бұл? — деді ойланы п.— Н е деген селкеу, ж алған нэрсе десеңші! Балалары да сезген онысын. Ф ранцузш а үкретіп алыд, ш ы нш ы лды қтан ш ығарайын деп ж үр ғой»,— деді өзінше ойланып, осы н ы ц бәрін Д ар ь я А лександровна тоқсан рет толғанып, сонда д а болса, ш ынш ылдмққа нүқсан келгенмен де, б ал а л ар ы н ос ы жолм ен ү й р ет у қ а ж е т екен деген о йы н біле қоймай. — А п ы р -а у , к,айда барм ак,ш ы сы з ? О т ы р а т ұ р ы ц ы з. Левин ш айга қарап қалғанымен, м әз қалпыкың бэрі ж оқ болды да, ы цғайсы з да тие берді өзіне. Ш айдпп соң Левин атты әкелсіп дегелі алдмңгы бөлме- ге шығып қай та оралғанда, Д арья Александровнаның рен- жіп, өці бұзы ла, көзіне жас алы п оты рған үстінен шықты. Л е в и н ш ы ғы п к етк ен кезд е, Д а р ь я А лексаидровнаны н,, __ба- лаларына бүгін м әз болып, мақтан етіп отырған жайын кенет түгел бүзы п жіберген бір уақы йға болыпты. Гриш а мен Т ан я екеуі допқа таласып төбелссіп қалыпты. Д ар ь я А лександровна балалар белмесінде шац-шүн, еткен дауыс- 307

ты ести жугіре ш ығып, қы ян-кескі боп жатқан үстіне барыпты. Т ан я Гришанын, ш ашыиан алы п тұр екеи де, Гри­ ша болса, ж ү зі д олдан а бүзы лы п, Т ан я н ы кез келген жері- не жуды рықтап ж ү р екен. Д а р ь я А лександровна соны көр- генде, ж үрегінің б ір жері ж ұлы ны п кеткендей болыпты. Тіршілігіне б ір қ а р а түнек орнай кеткен сықылданыпты: соғүрлы өзі м ақтан етіп жүрген балалары қур әшейін жай балалар б олу үстіне, тіпті дөрскі, тәрбиесі жаман, ду­ лей, ож ар ыңғай көрсеткеи долы б алалар боп шығыпты. Ш ешесініц өзге ешнэрсе айтуға д а, ойлауға да шамасы келмей, Левинге сол бақы тсы зды ғы н айтпасқа лажы бол- май қалды. Левин Д о лл и д ы ң налып оты рғаны н көрген соң, онда тұрған жаман ештеңе де жоқ, б аланы ц бәрі де төбелесе береді, ден ж ұбату ж аққа шықты; бірақ соны айта отыра, Левин ішінен; «К,ой бәйпектемеймін мен, балаларыммен французша сөнлеспеймін, балалары м мундай болмайды ме- ііің; баланы б үзы п , ш алжақ етіп алмау керек тек, аяулы бала болады о лар. Солай, балалары м мупдай болмайды Левин қош айтысып, жөнеле берді де, Д олли да бөгеген XI И ю ль айы ны ң орта кезінде Л евикге әпкесінің деревня- сындағы староста жұмыстарынын, бет алысы мен пішен шабу жайында есеп бере келді, Покровское мен ол деревня арасы жыйырма шақырымнан арты ғы рақ келетін. Әпкесі- ніқ мекен-жайындағы түсімнің дені жайылмадагы пішен- діктерден тусетін. Ілгергі ж ы лдарда м уж ы қтар шабындьіқ- ты десесіне ж ы йы рма сомнан беріп үлесін алатын. Левин мекен-жайды өзі басқаруға алған соң, шабындықты байқай келіп, бұрынғыдан д а қымбат түрады екен деген байлаумен десесіне жы йы рма бес сомнан жаңа баға белгілеген. Мұ- жықтар ол бағаньі оздері де бермей, Левиниің сезіктенуін- ше, взге алуш ы ларды да жуытпай қойған. Сонсын Л евин онда өзі барып, пішендіктіц жары м-жартысы жалдап жый- натылсын да, жарым-жартысы о ртаққа берілсін деп жөн сілтеген. О л ж аң а тәртіпке ө з м ұж м қтары бар шараны қолдана бвгет жасағанымсн, ісі оңға басып, пішендіктен сол алғашқы ж ы лды ц өзінде-ақ екі есеге ж уы қ түсім алын- ған. Үшінші ж ы л мен өткен жы лы д а м ұж ы қтар қарсыласа жүріп, пішен жыйнау жүмысы сол тәртіппен өткізілген.

.М ұж ы қтар быйы лғы ж ы лы үш інш і бөліктегі пішеиді түгел алып ңоиыпты да, староста енді п іш ен ж ы й н алы п болған соц, жацбырдан қорықтық га, конторшыны шақырып, со- ның көзш ш е бөліп, м ы рзаға он бір ш ош ақ салдырдык, деп, соны айтқалы кедіпті. Ү лкен піш ендіктің шөбі қанш а бо- лып еді деген сүрауға берген екі ұш ты жауабын, староста- ИЫҢ а с ы ғ ы с т ы қ істеп п іш ен ді с ұ р а у с ы з бөлуін, с о л мұ- ж ы қты ң бүкіл сөз саптасын көргсн соц, Л евин піш енніц бүл бөлісінде б ір арам ды қ бары н байқады да, жай-мәнісін өзім б ары п тексерейін дегенге келді. Л евин деревняға түскі тамак, кезінде келіп, ағасын асы- раған кемпірдін, күйеуі, көцілдес қарты ны кіне атын қойған соң, піш ен ж ы йнауды ң ж ай -ж ап сары н білейін деген оймен, ара бағуш ы қартқа қарай тартты. Сөзшең, жылы шырайлы П арм ен ы ч қ а р т Л евин д і қуана қарсы альгп, ш аруаш ы лы - ғын түгел көрсетіп, өзінің бал а р ал ар ы мен бы йы лғы ж ы л- ғы ара ұ стау ж ай ы н түгел айты п ш ы қты ; Л евиннің пішен жайьіндағы сүрауына жауапты екі ұш ты, қырсау қайм рды бірақ. О н ы сы Л евин тұспалдаған ойды одан орі растады . Левин піш сн басына барып, ш ош ақтарды да қарап ш ықты. Ш ош ақтарда елу арба толаты н шөп ж оқ екен де, Л евин пішен тар тқ ан көліктерді дереу ш ақырып, бір ш ошақты бүзы п сарайға тасуға бұйырды. Щ ош ақ шөбі тек оты э екі ар ба ғаиа ш ы қты . С тароста: піш ен өзі көлпілдск пішен болатын, ш ошақта тапталып қалған болу керек, әйтпесе, қүдай а қы , б әр і де әдід істелген деп безектсгенмен, Л евин де: піш енді мен айтпай бөлгенсіңдер, сопдықтан шошақта елу арба піш ен б ар деп қабы лдай а л маймьш деген сөэінен қайтпай қойды . Ү зақ керілдесе келіп, ақыры мүжықтарға мына он бір ш ошақты әрқайсысьін елу арбадан есептеп, өз үлестеріце алы цдар да, м ы рзаны ң үлесін қайта бөліцдер дейік деп кедісті. Соны сөйдесіп, іпөмелелерді бөлісу түс қайтқанш а созы лды . Соңғы піш ен бөлінген соқ, Л евин ен- дігіні сен бақы ла деп конторш ы ға тапсы рды да, өзі ш ілік бүрінен белгі қойылғаи шөмеле қасы на отырып, ж ұрт құ- жы ған піш ендікті тамашалай қарады . А л ды н д ағы саздан арғы өзен иінінде мәз-майрам жа- мырай ш аңқы лдасқан қатьіндар тізбегі шүбарта қы бы рлап ж үр де, көгере шиендеген ж ерде ж аю лы жатқан пішен кө- гілдір-ш алғы рт ирек-ирек ж ал болып, тез созы ла үйіліп ж аты р. А ш а алған м ұж ы қтар, қ ать ш д ар соңынан ілесе, сол уйінділерден аумақты , биік етіп колпілдек шөмелелер са- аып барады . Ш өбі жыйналған шабындықтың, сол жағын 309

ала ар б а л ар салд ы р л ап , усті-устіне, уйе шаишып эпергев шөмелелер л езд е жок, болып ж а т ы р д а , оиы ц орнына иісі а цқы ған піш ен а т сауы ры иа тө н дір іл е, төпелеме арба боп тиеліп ж атыр. — А ш ы қ -ж а р ы қ та жы йнап а лкай ж өн! Пішен сонда пішен болады ! — деді, Л е в и н ц асы на оты рып жатқан қарт.— П іш ен емес, шай ғой! Ү й р ек балапандары на шаш- қан жемдей қақш улары н қараш ы ,— дегенді де қосып қой- ды , тиеп ж а т қ а н ш өмелелсрді мегзеп.— Т у ск і тамақтан бері тең жартысын тасып қонды. — С оң ғы сы м а ? — деді қ а р т даб ы стап, арба жэшігінің алды и а тұр ы п алы п , кендір делбенің ұш ы н сілтей, қастары- нан өтіп бара ж атқан жігітке. — С оцғы сы , әке! — ден ж ігіт с а ң қ етті де, аты н тежей, арба жәш ігінде қоса күлім деп оты ркан қ ы зы л шырайлы ке- ліншекке ж ы м ы ц д ай қарап, шүу д ей жөнелді. — Бұл кім өзі? Балацыз б а ? — деді Левин. — Кенж е бал ам ,— деді қ а р т ж ы л ы шыранмен күлім- сіреп. — Ж ақсы ж ігіт екен! — Ж ам ан ж ігіт емес. — Үйленіп қойған ба? — Я , Ф илип күніисн бері уш жылға аяқ басты. — Йемене, балалары да бар ма? — Қ ай дағы бала! Б ір ж ы л боны ж а р дегенніқ не екенін білмей, уялы п ж үрд і өэі,— деді қ ар т.— Пішеи-ақІ Н ағы э ш ай! — дегенді қ осы п қойдьг, эңгіме бетін өзгерткісі келіп. Л евин Ванька Парменов пен эйеліне зей ін сала қарап отыр. Екеуі Левинге жақьін шенде шөмеле тиеп жур. Иван Пармснов арбадағы піш ен устіне туры п алы п , үйе шаншып әперген пішенді қақніы п ала, тегістей, т ап тап тур да, әдемі жас келіншегі соны әуелі қушақпен әпсріп, содан соц ығын таба ашамен әпсріп ж аты р. Ж ас кслінш ек ығыпа келтіре, ж арқы н , оқай істеп жур. Ж арпымен тап талы п қалған пі- шгн айырға бірден алы н а қоймайды. О л оны эуелі жайма- лап алып, айы ры н шанш ады да, содан соц майьісқақ, шап- шац қыймылмен дснссінің бар салмағын соған сала, қызыл белбеулі қынша белі майыса лып көтеріп, бойын ж аза, ак, көйлекті аршын тесі көріне, ашаны қ о с қолдай ыцғайлы үстаған күйі, б и ік салынған пішен үстіне лақты ры п кеп тастайды. И ван да оған ешбір а р ты қ қ ар у жүмсатпайын дегендей, ш анш улы піш енді құш ағы н кец ж ая қақшып алы п, арба үстіне жаймалай салып тұр. Келіншегі соцғы 310

пішенді ты рм ал ап әпергеи соц, м ойи ы н а төгілген қо қ ы м д ы қағып, тотықпаған ақ маңдайына тусіп кеткен қы зы л ора- малын түзеді де, шөпті таңғалы арба астыиа кірді. И ван оған шығырш ықтан қалай ілудің жайын айтты да, сол айтқан бір сөзге қарқылдай келіп кулді. Екеуінің жүзінде де жуырда тутаіан қуаты күшті, жас махаббат көрініп тұр. XII Тиелгсн піш ен таңылып та болды. Иван қаргып түсе, тойып тұрған мойтап аты ны ң тізгінін алды. Келінпіегі тыр- маларын тиеулі пішен устіне л ақты ры п тастады да, қольін серией, ш ирақ баса, топталып тұрған қатындарға қарай тартты. И ван жолға ш ыққан соң, езге арбалар кіресіне ба- рып қосылды. Қатындар тырмаларык иықтарыиа сала, киімдері құбы ла жалтылдап, мәз-майрам, жарқын үндері жамырай, ар балар соңынан ілесе тартты . Өрескел, ж ат да- уысты бір қатын шырқай жырлан, қайырар жсріне таман келгенде, ж уа н , жіңіш келі, меше алуан , елу ш ақтьі аж ар л ы дауыс сол ж ы рды басынан тағы да іліп әкетіп, бір кісідей, лап қосыла кетті. Ж ырлаган қатындар Асвингс жуықтай бере, оған тіпті, өзіне қарай бір, куркіреген шаттык, бұлты қаптап келе жат- қан сы қы лды көріпді. Бұлт қаптап келіп, Левинді басып кетті де, сол ж атқан шөмеле, пішен тартқан арбалар мен өзге ш ем елелер де, куллі піш ендік, о д ан арғы ж ер — айк,ай, ысқырық, алцыныс аралас сол бір шадыман шат жінрдыц ырғағына түгел қосыла, тербеліп ала жөнелді. Сол ж арқы н ш аттыққа Л евин де қызығып, өмір қуанышыиың сол лебі- зіне қосыла кеткісі де келді. Б ір ақ істер тугі болмаған соц, сол ж атқан күйі жатып, көріп, ты қдай беруі ксрск болды. Ж ырлаған ж у р т көзден таса боп, дауысы да естілмей кет­ кен кезде, ж алғыздықты ц, сылқы мсоқ жүрістіц, сол өмірге ж ат қараудың куйігі Левинді жабы рқатып та жіберді. П іш ен ж өн ін д е взгелерден гөрі өзі.мен көбірек таласы п, не өзі рснж ітіп, не өзін алдағыларьі келген сол мужықтар- дың бірсы пы ралары, сол мұжықтың өздері Левинге масай- рай бас иісті. Соларды ң бұған деген ешбір қастықтары, опықтарьг болмауы, бола алмауы былай тұрсын, тіпті алда- мақ болғандары да естерінен ш ығьш кеткен тәрізді. С оны ң борі де ш адыман ортақ еңбектіц теңізіне тоғылып кетіпті. Құдай күнді де, күшті де беріпті. К у н де, куш те ецбекке арналын, сыйлығы да соның езінен табылыпты. Еңбек 311

болганда, к ім ушін істелген е ңб ек? Жсмісі не болмақ оныңі* О л ойлар бөгде, болы м сы з ой л ар бір. Левин ө зі осы өмірді ж и і-ж и і тамашалап, осы өмірді сурген адамдарға элсін-әлі қ ы зы ға д а беретін, бірақ бүгінгі күні, әсіресе, И в ан П арм еновты ң ж а с жарьш а деген ілти- патын көргендегі әсердеи соң, Л ев и н ге өзі сүріп жүрген сол бір ауыр, сылқы мсоқ, ж асанды , ж ал қ ы өмірін осы бір еқбекші, кірш іксіз, эсем ор тақ өм ірге ауыстыру ө з қолымда екен ғой деген ой тұңғыш рет а йқы н келді. Қасында оты рған қар т үйіне әлдеқаш ан қайтып кетіпті; жұрт түгел екш еліп қалыпты. Ж ақы н дары үйлеріне қаи- тып, алы стары піш ендікте кеш кі астары н ішіп, түнеуғе қамданысып ж аты р. Левин, ж ұрт кө зі сол шалмаған күйі, сол шөмеледе қарап, тыңдап, ойлай түсіп ж ата да берді. Пі- шгндікте түнеуге қалған ж үрт ж а зғы қы сқа түнде, тіпті уйқтаған да ж оқ. Әуеді кешкі ас үстінде отырып масайраи сөйлеген дабы рлары мен қ арқы лд ары естіліп түрды да, со- қынан қайта ж ы рлап, күлісіп қ о я берді. Еңбек еткен бүкіл ұзақ күндері өздерінде шаттықтан өэге із қалды рмапты. Т а ң қы лаңы алды нда түгел жым ба- сылды. С азд ағы зар ж ақ бақалардьщ қ у р түнгі шырылы мен таң алды нда көтерілген буалдыр іш інде пішендікке шүй- гіген ж ы лқы лардың нысқырыгы ғана естіледі. Левин кө- зін ашып, шөмеледен түрегелді де, жұлды эдарға қарап, таң атып қалғанын ацғарды. «Жо, сонымен не істемекпін? Қ ал ай істемекпш өзін ?»— деді ішінен, осы қысқа түнде сан ойланып, сан сезінген нэрселсрін өзінше түгел түйіп айтқы сы келіп. Сан ойла­ нып, сан сезінген нәрселері түгел келіп, жеке-жеке үш пікірге құйған болатын. О ның бірі — байырғы өмірінен, пайдасыз білімінен, түкке себі жок, білігінен пар кешу еді. Ол пар кешуі өзіне рақат таптырып, оңай да, жеңіл де соқты. Екінші пікірлері мен түсініктері сол қазіргі қалаған өмірі жайында болатын. О л өмірдіц қарапайым, таза, заң- ды өмір скенін айқы н сезіп, қанағат, жүбаиыш , қасиетті де содаи табам дегенге кәміл сеніп оты р, солардың жоқтығы шымбайыиа соғұрлы батып та жүретін өзініц- Үшінші са- ладагы пікірі ескі өмірден жаца өмірге қалай кошер скем деген мәселеге келгенде, анналақтай да берді. Бүл арада ештсцс дс айқьш көрінбей қойды өзіне. «Әйел алсам ба екен? Жүмысьім болып, соны қаж ст тұтам б а? Покровское- ні тастап кетсем бе екен? Ж ер саты п алам баі* Қоғамға жазылсам ба екеи? Ш аруа қызыиа үйленем бе? Оның ора- 312

йын қалай таб ам ? — деп ішінен қ ай ы р а сүрағанымсн, ж ауа- бын таппады.— А йтпақш ы , өэім түні бойы үйқтағам жок, та, айқы н байы птайты н ж айы м д а болмай тұр,— деді іші- нен.— С о ц ы р а ан м қ т ай ы и . А й қ ы н ж е р і-а қ , ә й теу ір осы түн тағды ры м ды да шешіп берді өзі. Семьялы түрм ьіс ж а- йындагы бұры нғы ойларымнмң бәрі де ж уыспайтын, бос иәрсе болып шыіугы бір,— деді іш інен.— М ы наны ң бәрі де әлдекайда оцай, әлдеқайда ж ақсы ж атыр...» «Н е деген сұлу десецші! — деді ойланы п, аппақ ш арбы бүлттан дәл төбесіндегі аспан ж үзіне меруерт сауы ттай шы- йы рш м қтала қалған ғаж айы п суретке қарап.— О сы әсем түндегілер түгелдей не деген асем порее десеңші! М ы н а ш ы йм рш ы қ қаш ан құрала қалд ы екен орі? Ә лгіде аспанға қарағаны мда — тек екі ж олақ ақ бұлттан басқа түк те ж оқ еді. Я , өміргс деген өз көзқарасы м да осылай білінбей өз- гере салды, әне!» Левин пішендіктен шығып, үлкен ж олға түсе, дсревня- ға қарай тартты . Баяу жел тұры п, сүрлана тұн ж ы рап кет- ті де, әдетте сәрі алдында, к,араңғыны түре шапак, атар шақтағы бүльщ ғыр таң қараңғысы на айналды. Л евин суы қтан бұйыға, ж ерғе түқы йған күйі, теэдете тартты. «Б ұ немене екеи? Біреулер келе жатыр-ау өзі»,— деді, қ о ң р ау даусы н естіген соц, басы н ойлана көтеріп. Ө зі келе ж атқан сол үлкен тақтақ жолмен, алдында қырык, қадамдай жерде тврт атты ш атырлы күйме қарсы келе ж а­ ты р екен. Т эртеге жеккен аттары жол қомынан тэртеге қа- рай ты ғы ла түсіп келеді де, күйме текшесіне қы ры ндай отырған епті жемш ік, дөцгелектер т ақ т а қ ж олдан аумасын деп, тәртені ж ол қомына дәл ұстап келеді. Л евин қ үр соны аңғарды д а, келе ж атқан кім болды екен дегенді де ойламай, күймеге ж ай эшейін қарай салды . Күймс бұрыш ында бір кемпір қалғы п отыр екен де, т эр ізі ж а ң а ғ ан а оя п гап б ір ж а с т а у қ ы з , ак, к,алпағьш ыіі, бауы н қос қолдап ұстаған күйі, тсрезе қасында оты р екен. Л евинге ж а т , сәулетті, ш ы ты рм ан іш кі өмірге толы , оилы, иұрлы қ ы з ш аш ыраған ш апаққа Левиштеіг аса қараи ке- леді. Сол көрген ш апағы таралы сы мен-ақ, алдауы жок, эсем көэі Л евинді шальгп кеп кетті. С оны таныған соң, таңы р- қаған қуаны ш ы жүзін ж ы лты п та жіберді. Левин ж аза басқан жоқ. Дуниедегі коз тек осы көз са­ на болаты н. Ж ар ы қ дүниеде бүкіл әлем, өмір мағнасы н то- ғыстыруға ш арқы жетер ж алғы з ғана жан бар еді оған. 313

О сы оты рған со л екен. К и ги екен сол. Л евин оның темір ж ол станциясынан Ергуш овоға б ар а жатқаны н да ацрар- ды. Содан, ұйқы сы з өткен осы түнде Левинге толғау сал- ған нәрселер де, ты якақтаған то қ там д ар ы да қапелімде ту- гел жы м-ж ылас сап болды. Ш ар у а қы зы н а уйленем деген қыялын еске алғанда тула бойы турш ікті. Соңғы кезде вэін соғұрлы ты й ты қтата қы йиаған, өм ірінің жұмбағын шешер орайы, тек сол, бүлдырай ш ы рқап, жолды ң екінші тара- бына қарай т ар тқ ан сонау куймеде, тек сонда ғана тур Кити қай ты п қараган ж оқ. Рессор дыбысы естілмей де кетіп, қоңрау дыбысы ғана еміс-еміс шалынаиын д**і- Үрген иттер уні куймеиің деревнядан д а өткенін білдіріп тұр,— сөйтіп, төңіректе құр құ л азы ған туз, алдьіңғы жақта деревня, иесіз улкен жолда оқш ау тартқан , дуние біткенге өгея, ж алғы з өзі ғана қалды ол. Бугін түндегі ой, сезімдеріне тугел тұлға болған сол эл- гі, өзі тамаша еткен меруерт ш ы йы рш ы қты табармын деген умітпен аспаи ж узіне де қарады. А сп ан д а енді ол шыйыр- шыққа ұқсас дәнеңе де жоқ екен. Сол ш ырқау биікте ға- жайып өзгеріс боп кетіпті. Ш ы йы рш ы қ булттың іэі де қал- мапты, барған сайын усақ тартқан тілкем-тілкем шарбы бұлттар аспанның тең жартысын а ла теп-тегіс тұтасып қа- лыпты. Көк ж у зі көгере, жайнай аш ы лды да Левиннің тел- міре қараған қарасы на сол мөлдірей твнген, шырқау куйі- нен өэге тук көрсеткен жоқ. «Жоқ,— деді Л евин ішінсн,— еңбск толы, қарапаиым осы өмір қанш а жақсы болса да, қайры лар жайым ж о қ екен бұған. Соны суйеді екем». XIII Көрер көзге нағы з суық, пары қты адам көрінгеи осы Алексей А лександровичгіц жалпы м інез бітіміне қайшы жатқан бір осалдығы барын ең ж ақьш адамдарынан өзге ешкім де білмейтін. Алексей А лександрович не баланың, не эйслдіц жас төккенін жайбарақат көріп, тыңдап отыра алмайтын. К ө з жасьш керсс-ақ ссі ш ыгып, ой ойлау қабі- летінен мулде айрылып қалатын. К ең се басқарушьісы мсн секретары екеуі сол жайын білгендіктен, істеріқізді бүл- діріп алайьш демесеңіздер, жылай көрмеціз деп арызшы зйелдерге зыр етс түсетін. «Ашуланып қал ған соц, сөздері- ңіэді тыңдамайды»,— дейтін олар. А лексей Александрович- 314

тің көз ж астан көңілі босағаііы, ондайда шьшында да, шы- й ы рш ы қ а тқ а н аш у ы н ан б іл ін етін. « Іст е р л аж ы м жок,, лажым. А у л ақ ж үруіңізді сүрайым, аулақ»,— дейтін он- даида ақы ра сөйлеп. Бәнгеден қайтқан жолда А н на өзіне Вронскийге деген ілтнпатын айты п, соны ң соңы нан бетін қолымен баса ж ы - лап жібергеи кезде, А лексей А лександрович, А нна өзін Құса қ м л ы п о т ы р с а да, к ө з ж а с ы д егендегі қ аш ан ғы эде- тінше, к ө ң іл і б о са г ан ы н с о л с ә т т ің ө з ін д е де сезе к етк ен -д і. Соны да, сол минутта ол, ө з сезімін таныту дәрежесіне ж араспайты ны н д а білгеи соң, б ой ы н да тірш ілік к,алпы барын ш алдырм асқа тырысып, сол үш ін қоэғалман да, қа- рамай да қойған А ннаға. Ж үзіндегі сол оғаш сүлық әлпеті де содан пайда болып, А ннаны қатты таңы рқаты п жібер- Ексуі үй қасы на келген соң, А ннаны күймеден тусіре, өзін өзі күш тей, дағды лы сынык, мінезіне сала, соған қош - тасқан күйі, ө з басына келер-кетер түгі ж оқ сөздерін де айтқан-ды; байлауымды ертең хабарлармы н дегеи оған. А лексей А лексан дрови чтің жамам күдіктерін әйслінін, сөзі расқа ш ығаруы жүрегін қатты тіліп те жіберді. О л жарасын, әйелін ің коз ж асы н с ы рттай аяған бір оғаш се- зім ж а м а л ы п , о д а н б етер күш ей тті. А л ек сей А л е к с а н д р о ­ вич бірақ, күймеде оңаш а қалған соң, сол аяныштан, соңғы ксзде өзін қ а т т ы қы йнаған сол күдіктер мен қы зганы ш кү- йігінен м үлде құты лғаны н сезіп, таң ы рқап та, қуан ы п та Үзак, ауы рған тісін ж үлды ры п тастаған адамның сезі- міндей б ір с ез ім г е к ел д і ө зі. Ж а ғ ы н а н б ір з а р илете а у ы р - тып, басыны ц өзінен де зор, үлкен бірдецені суырып алғаиын сезген ауру адам, ж аны тынғанына әлі де сене коймағанмен, тірш ілігін соғұрлы ұзак, шырмап, бар ойы сол болған бейнеті енді жок., тағы да тірш ілік етіп, тісім нен озгсні де ойлап, өзгеге де ден қою ға жарады м деген сезімге қал т келе кетеді. А лексей А лександрович те сол сезімге келді. А у р у ы әрі оғаш, әрі қатты болғанмен, қ азір айы- гып та кетті; т ағм да тірш ілік етіп, әйелімнен өзгсні де онлайтын болды м деген сезімге келді өзі. «А р да, ж урек те, дін де ж оқ, бүзы лы п кеткен эйел] Соны аяп, өзімді өзім алдамақ болғанмен, онысын ы лғы й біліп те, көріп те журетінмін»,— деді ішінен. Ш ы н ы н да да, соны ы лғы й көріп жүрген тәрізденді ө зі; бұрын өзіне жа- ман ол-пұлы ж о қ сықы лды көріиетін өткен өмірлерініи, 315

жай-ж апсарын д а есіне түсірді,— қ азір сол жай-жапсары ол өмірдің бірж ола бұзы лған өм ір екенін де айқын көр- сетіп түр. «Ө мірімді сонымен ж ал гап жаңылысқан екеы; бірақ ж аң ы лы сы м да жаман түк т е ж о қ менің, олай болса, бақы тсы з б о л ар жайым және ж оқ. Ж азы қты мен емес, сол,— деді іш інен.— Б ір ақ ш аруам ж оқ онда. Мен ушін А н на ду ш ар болар нәрсеге б аласы д а душар боп, Анна сықылды о ғаи деген сезімдері де өзгеріп, қаперіне алмай- тын боп кеткен ө зі. А лайда, көңілін қ әзіргі ұялаған мэселе, А нпаның, ө з құлды рауы мен қоса ж ағы п кеткеи сол бат- пағынан, ө з басы м а қайтсем аса ж айлы , сыпайы, қолайлы етіп арылар екем, олай болса, қай тсем аса эділ келер екем, талмай қы зм ет ететін пайдалы, пак өмірімнің жолымен қаитссм тарта берер екем деген мәселе болды. «Сұрқы я әйел қылмьіс істеді екен деп бақытсыз болар жайым ж о қ меніц; мен тек сол душ ар етіп отырған ауыр ахуалммнан цүтылатьін ең жайлы ж олды ғана табуым ке- рек. Т абамын да оны,— деді ол ішінен, барған сайын түне- ре түсіп.— Б ас-ая ғы мен ғана емеспін». Содан, тарихи мы- салдарды айтпағанныд езінде, ж ұ р т біткеннід есінен шыға қоймағаң М енелайдың Аяулы Еленасынан бастап, жоғарғы қауымдағы әйелдердід күйсулеріне істеген қазіргі опасыз- дықтарының талай-талайлары-ак, Алексей Александрович қыяльшда самсап көріне де кетті. «Д арьялов, Полтавский, Карибанов князь, Паскудин граф. Драм... Я, Драм да бар... сондай адал, іскер адам өзі... Семенов, Чагин, Сиго­ вин,— деді А лексей Александрович есіие тусіріп.— Осы адамдарға, мәселен, қайдағы бір орынсыэ гесНсиІе1 тап бо- лып қалса-ақ, ө з басым содан бақытсыздьгқтан ©зге ©мірі ешнәрсе көрмейтім де, сол бақы тсы зды ққа ылгый қоса қа- мығатынмын»,— деді Алексей А лександрович ішінен, оны- сы бекер болғанмен, өзі әрі ол сықы лды опасыэдыққа ©мірі қоса қамықпайтын да, өзін өзі иеғүрлым жоғары бағала- ған сайын, күйеулеріне опасыздық істегсн әнелдер мысалы да соғүрлым қалы ң дай беретін. « Б ұл ©зі әркімдер-ақ ду­ шар болатын бақытсыэдык, бір. С о л бақытсыздыққа өзім де душар боп отырмын. Әңгіме тек осы ахуалға қайтсем жақсырақ, төтеп берем дегенде болып отыр». Содан ол, озіне үқсап осы сықылды ахуалға түскен адамдардыц эре- кет түрлерін де ақтарьістьіра бастады. 1 Күлкі парсе. 316

«Дарьялов дуэльге ш ыққан сді...» Алексей А лексан д рови ч қ а р у л ы л ы қ ж ағы н ан ж а л т а ц адам болатын д а , с о н ы ж а қ с ы б іл г е н сон,, д у э л ь д егсн ж а с кунінен-ақ к ө ң іл іи т ы м қ о б а л ж ы т а б ер е т ін . А л ек с ей А л е к ­ сандрович ө зін е о қ т а л ғ а н п и с т о л е т ж а й ь ш о й л а с а -а қ що- шмп кететін д е, ө м ірін д е м ы л т ы қ а т а у л ы н ы қ о л д а н б а й т ы н всте. Сол қ о р қ ы н ы ш д у э л ь ж а й ы п ж а с щ ағы нан -ак, ж и і оилатып, өм ірін қ а т е р г е т о с а т ы н с о л а х у ал д ы ө з б о й ы н а өлшеи де б еретін . Ө м ір д е ж о л ы б о п , о р н ы қ т ы д э р е ж с г е жеткелі ол с езім ін ө з і ә л д е қ аш ан ұ м ы т ы п т а к ет к е н ; б ір а қ уиреніскен сезім і ы р қ ы и а қ о й м а й , с у ж ү р е к т ігін ен қ а з ір - ДС де қатты қ о р ы қ қ а н соң, А л е к с е й А л е к с а н д р о в и ч із н а р атыспасын а л д ы н а л а б іл іп о т ы р ы п - а қ , д у э л ь ж а й м н д а ғ ы мәселені ж а н -ж а ғ ы н а н ұзак, о й л а с т ы р ы п , к ө ң іл ін ш е к ө п ж ү - йеледі. «Күмән ж о қ , б ізд ің қоғам деген ( А н г л и я қоғам ы ндай емес) әлі д е с о н ш а т а ғ ы ж а т ы р ө з і, кө п теген а д а м д а р - — деп А лексей А лександрович, пікірлсрін қатты қа- Дірлейтін а д а м д а р ы н д а со л к ө п т ің іш ін е «,осып қ о й д ы ,— д у - альге ж ақ сы қ а р а й д ы . Б ір а к , н о т и ж е с і не б о п ш ы қ п ак, Десецші? Д у э л ь г е ш а қ ы р а -а қ қ о я й ы н ,— д ед і А л ек с ей А л е к ­ сандрович іш ін ен , ш а қ ы р ғ а н с о ц ө т к із е т ін т ү н і м ен е аін е оқталған пистолетті елестсте бсре-ак,, с ел к ете түскен күиі, емірі оған б ас п ай т ы н ы н д а тү сін е к ет іп ,— д у эл ь г е ш а қ ы р а - ақ цояйьщ оны. Ө зім д і де үй ретсін д ел ік,— деді ^ойын ж ал- сап,— ор ьш -о р н ы м ы зға қ о й с ы н , с е р іп п е н і б ас ай ы н ,— деді ішінен, көзін ж ү м а сөйлеп ,— о н ы м еп ө л т ір г е н -а қ б о п ш ы - сайын,— д еп А л е к с е й А л е к с а н д р о в и ч іш іи ен а й т қ а н к у й і, сол ссуасты қ о й д ы серіп келі б а с ы н д а сіл к іп қ о й д ы .— Б у ­ за^ ! әйелім мен балама дегсн іл ти п аты м ды аны қтау үш ін адам ел т ір у д ің н е м әні б а р ? Ә й ел ім е істей тін а м а л ы м д ы Да шешуім к ер е к м ен ің . Б ір ак , н е ө з ім ө л іп , не ж а р а л ы бо- лУЫм кәд ігірек те, к ү м з н сіз де н ә р с с . Ж а з ы қ с ы з а д а м б о ­ ла тұрып-ақ, не өліп, не ж а р ал а н ы п — құрбан б олуы м кэ- ДІк. О дан д а с о р а қ ы бү л . Т іп т і о л о л м а : м ен т а р а п т а н Дуэльге ш а қ ы р у д ег е н а д а л д ы қ т а е м с с. Д о с т а р ы м ө зім д і ДУЭльге өм ірі ж іб е р м е й т ін ін д е — Р о с с и я г а к ер е к ті, м ем л е- кеттік а д а м н ы ц ө м ір і қ а т е р г е т ү су ін е ж о л б ер м ей т ш ш де КҮН ілгері б іл іп о ты р ғ ам жок, п а ө з ім ? О н д а не б он ш ы қ - ,,аҚІ“ О н да, әңгім ен ін, қ а т е р ш егін е ж е тп ей тін ін к ү н іл г ер і езім біле т ү р ы п , с о л ш а қ ы р у а р қ ы л ы ©эіме ө зім ҚҰР к еи - бір жалған атак, ж ам ағы м келгені боп ш ы қпақ. А д а л д ы қ емес ол, а л д а м ы ш н зрсе, ө з ің д і д е, о з ге н і д е а лд а ға н ды к . 317

құр. Д уэль қы йсы ны келмсйді де, оны ешкім күтпейді де меиен. М енің мақсатым — тіршілік-қарекетімді қырсықсыз істей беруіме керекті есемнен айры лм ауда жатыр». Алексей Александровичке маңызы бұрьін д а үлкен көрінетін к,ызмет бабы қ азір әлдеқайда маңызды тар ты п кетті. Алексей А лександрович дуэльді салмақтай келе, қош кормсген соң, ө зі ойлаған ксйбір еркектер ісгеген взге жай- ға — бас аш у ж ағы на қарай ойы сты . Алексей Александро­ вич бас ашысқан белгілі ж айларды есіие түгел түсіре келіп (бас ашу деген ө зі қанык, білетін ең жоғарғы қоғамда да өте кеп болаты н ), бас ашу м ақсаты ө з ойындағыдай боп ш ыққан бірде-бірін таппады. С ол бас ашудың қай-қайсы- сында болсын, опасы з жарын куйеуі не қыйып, не сатып кететін де, кінасы болғандықтан неке қыйысуға қақы жоқ жағы жаңа күйеуіне заңды к,осылды-мыс деген жалған ырымын жасап, қосыла салатын. А лексей Александрович өз жайына келгенде, бас ашуды заң ға жүгіне, яғнк айып- ты әйелін теріске шығара ашудың орайы ж оқ екенін анқын керді. Әйел қьілмысын ашуда з а ң талап ететін өресксл дәлелдерді айтука в зі жүрген өмірдіц қыйын жағдайы да жол бермейтінін қоса аңғарды; о л дәлелдерді жұмсауға сол өмірдің белгілі қыспак, жолы да дес бермейтінін көріп отыр, ол дэлелдер болған күнде де, соларды жұмсау дегсн қоғам ішікде А н надан гөрі өз беделін көбірек түсіреді. Бас ашу жағына бару деген тек сот шыршуына соғар еді де, өсекке тақы п, қауымдағы мәртебелі дэрежесін ке- міткелі жүрген жауларына олжа да болған болар еді. Жай- күйімді — зықым кетпей-ақ — анықтасам дегсн басты мак,- саты бас ашу арқылы да қолга түспес жаққа шықты. Оның үстіне, бас ашқанда, тіпті бас ашам деудіц өзінде-ақ, эйелі күйеуімен қатиасын дереу үзіп, ашынасына қосыла кетуі де айқын еді. Алексей Александрович болса, ө з бай- қауынша, қ азір эйелінен безініп, селқос тарта түрса да, соған дегсн қаты иас жөнінен көңілінде соиың Вронскийге бөгетсіз қосылып, ө з қылмысы өзіне ұтымды боп шьіқпа- са ексн деген ж алғы з ғана сезім қалы п еді. Сол жалғыз ойдыц өзі-ақ А лексей Александровичті соғұрлы шыйрык,- тырғапдықтан, соны қүр елестетсе болды, ішкі күйіктен күйзеле ыцыранып, түрегелген күйі, күйме ішімде ауыса отмрып, содан соң қабағын қарс жаба, ыңыршақ, тоңғак, аягьш түбіт шәліге үэақ орап зурслене де берді. «Ресми бас ашудан өзгс тағы да К арибанов, Паскудин, элгі аиау мейірбан Д рам сықылдьі амал істеуге де, яғни 318

эйеліңнен бөліне салуға да болиды »,— дсд і, б ая у қ ы р агаі соц, ойлана сөйлеп; б ірақ бұ л ш ара д а <>лс пніу ^ т м іл о г і сол қолайсыэ м асқараға соғады ексн. с ң о а ст м сы - рсс. бас ашу сықылды бұ да, эйеліи В рои скш . қуні.ньіш і <нрс салады екен. «Ж о-ж оқ, ораііы кслм снді о н м ң . - Д‘‘Д'. кі орауға тағы да кірісіп, аңгірлей сей лсп . Ь ақ ы т с м я лар жайым ж о қ меніц, ол сксуініц дс б а қ ы т т м о олар ж .чіі жок, әрі». -• Жайы белгісіз ш ақта қыішаган қ ы эгп ны ш ггдімі. .чіс.ч- иің сөзі тісін ауырта жүлып алгаи с аттс-а қ, «асы лл кстксн болатын. Бірак, ол ссэімніц ориын: эйі-лім КҮ(> м .км іф .ні жүрмей, қылмысы үшін сазайьш да т а р т іа скси дсгси »->і «• тілек кеп басты. О л сезімге вэі мойын к/ж м агаиж -и. ш м р- қымды бүзып, абройымды алгакы үшіи со н ы ц т.ік.сіргтж гартса екен деп тіледі ішінеи. Содаи, д у эл ь, бас аш у. аи- рылысу жайларын тағы да аударыстырып, тдгы дл шығара келіп, Алексей Александрович: болган ж андм қа- уымпан жасырайын да, қатнастарын ты йып, е ң б .к ты сы . эйелімніц сазайы н тартқьізу жөніндс,— оган в.іі моіімн қойған жоқ еді — қолдан келген ш араны түгел қолдану арқылы қолымда устайын,— амалы тек ж алғы э сол сксіі деп түйді. «Ссмьяны сол экеп кіріптар еткек яуыр жайды ойластыра келіп, өзге амалдын, бәрі де сыртқы М а ііь Чио'-дан гөрі екі ж ақ қ а да ауыр соғатындык,тан, сол сырт- қы қалыпты сақтауға өзім де келісумен, айтк,аиымды о да айнытпай орындайтын, яғни ашынасымск арадағы қатиа- сын тыятын қатан, ш арт қоямын деген байлауымды білді- руім керек оған». О л байлауы ада-күде алынып болгаи сон,. Алексей Алексаидровичке соны қостайтын жэне бір ма- қызды ой келді. «Д ік жолына да тек осылай байлаганда ғана шекі болмаймын,— деді ішінек,— күнәлі энелімді дс тек осылай байлағанда ғана шетке к,ак,паған боп, қайтз. түзелуіне мүмкікдік беріп, тіпті,— в з басыма сол қанша ауыр тисе де,— соны түзеп, сақтап қалуга күш-қуатымныц да бірсыпырасын сарп еткен боламын». А лексей А лексан­ дрович эйеліне құлык, жағынан ы қпал ете алмасын да, түзетем деген дэмесінен отіріктен өзге ештеқе өибесін де Лі’ ліп отыр; өзі сол ауыр мкнутгерді вткере оты рып та. дін- нен таяныш табайын дегенді ешбір ойлагаи ж оқ Гді. с<*нт<- П Ра қазір, сол байлауы, ө з ойынша. дінге қабьк а ’кстг. и ссң, соны дінге де қостатқаиына көцілі мснліішіз канш іи.1 1 Бурынгы қальш. 31»

біраз ты ныш талы п та қалды . Ж ал п ы суыну, селқостык, арасында туы н өзі ылғый жоғарьі ұстап жүрген дін қағый- даларына тірш іліктің осынша м аң ы зд ы мәселесін сай істемедің деуге еш кімнщ аузы бар.майды дегенді ойлау да өзіне қуаныш ты соқты . А лексей А лександрович одан арғы жай-жапсарды ойластырғанда, әйелімен арасы бурынғы қалпынша к,ала алм айты и мэнісін тіп ті аңғарған да жоқ. Әйелін өмірі қ ай ты п сыйлай алм айты кы д а кумәнсіз еді; бірақ соны ц оц баған , опасыз ж ар б олу салдарынан турмы- сын ш айқап, қ асір ет шегетін де сш бір себебі жоқ еді. «Со- лай, уақы т түгел ж айғасты ра келе, бурынгы қарьім-қатна- сымыз д а қал п ы н а туседі,— деді А лексей Александрович ішінен,— тускенде де өмір бойы ө з басым зықым шығуды сезбсйтіндей боп түседі. О л б ақы тсы з болған екен деп, жа- зы қсы з меніц б ақы тсы з болар ж айы м ж оқ». Алексей Александрович Петербургке келгенде, осы бай- лауга әбден ты янақтау устіне, әйеліне жазаты н хатының жоспарын да көқілінше жасап қойған болатын. Алексей Александрович ш вейцар бөлмесіне кірген соң, министрлік- тен әкелген хаттар мен қағаздарға к ө з салып, бері кабине- тіме әкеліңдер деді. — Қ о я туры лсы н, ешкім қабьілданбасын,— деді швей- цардың сурауына, мәз-майрам көцілді шағының белгісі боп ксткен «қабылданбасын» деген свзді б іраз түшіркене, ны- ғыздай айтып. Алексей Александрович кабииетінде ары-бері екі дүр- кін оралып шыққан соң, алдын ала камердинер кіріп алты шырақ жағып қойған үлкен жазу столы н ы ң қасына ток,та- ды да, саусақтарып шыртылдатып қойып, жазу жабдық- тарын ыңғайлай келігі отырды. Столды шынтақтай, басын бір жағына сала, сәл ойланып алды да, жаза бастаған соң, бір секунд кідіргсн жоқ. Әйсліне арнау сөз айтпай-ақ, орыс тіліндегідсй салқындық сары ны ж оқ «сіз» деген есімдікті қолдана, французша ж азд ы өзі. «Сіэге мен, соңғы әңгімемізде сол оңгімснің ілігі жөнінде ө з байлауымды хабарлаймын дегеи дітім ді біл- діріи едім. Д ен қ о я түгел ойлгсты ра келіп, енді сол уәдемді оры ндайын деген мақсатпсн ж азы п отырмын; 320

байлауым мынау: сіздіц қы лы ғы ңы з қандай қы лы қ бол- са да, жогарыдан келген жарлык, арқы лы жалғасқан жан байланысымызды узуге қақы м жок, деп білемін. С емья дегеи ср-әйелді адамнын, біреуі кід іл ік істеді, ж ү ген сіз- лік жасады , немесе тіпті қылмыс істеді екен деп бұзы ла алмайды да, турмысымыз бұрынғы қалпынша жүре бе- руге тиіс. Бұл өзі маған да, сізге де, баламызға да қаж ет богі оты р . О с ы хатқа ж ел еу болған нәрсе ж ай ы н д а өкініп т е, өкіи гел і де ж үрген ш ы ғар сьіз деумен, а р ам ы з- дағы ж ан ж алды ң себебін там ы ры меп жүлып тастап, еткенді ұмытуымызға езіціз-ак, болысарсыз мағаи деп, әбден сеніп отырмын. О лай болмаған күнде, өзіціз беи б алаңы зды не күтіп тұрғаны н өзіціз-ак, байыптай беріңіз. Сонын, бэрін бетпе-бет кездескенде толы ғы рақ сөйлссерм із деген сенімдемін. Д а ч а маусымм а я қ т а п қ ал - ған д ы қтан , сейсембіден қ ал м ай П етербургке неғүрлы м тезірек кел у ің ізд і сұрар едім. К ел у іц ізге керекті с ілтеу- лер түгел беріліп қояды. О сы өтінішімніц орындалуына ерекше мән беріп отырғанымды банқауыңызды сұ- раймын. А. Каренин. Р З . Ж ұмсауыңьізға керек болар деген ақшаны хатпсн қоса жібердім». Х атты оқы ған соң, оған да, әсіресе, ақш а салу есше түскеніне де әбден рнза боп қалды ; қ атал сөз, өкпе-қалдық болмағанмен, кешірімділік те жок, екен. Е ң бастысы — қайтуына қолайлы көпір салынғаны болды. Х атты буктеп, піл сүйегінен жасалған үлкен ш омбал пышақпен таптаған соң, ақш аға қоса конвертке салды да, жақсы құралган ж а зу ж а б д ы қ т ар ь ш ж ұм сағанда ж ан ы ылғьхй ж ай т ау ы п қалатын әдетінше қоңырау соқты. — К урьерге бересің, ертең А н н а Аркадьевнанын, да- часына жеткізетін болсып,— деді де түрегелді. — Қ ұ п болады , тақсыр, ш айды кабинетке әкелеміз бе? Алексей Александрович шайды кабинетке әкеліңдер дс- ді дс, ш омбал пышағын ойнақшыта орындығына қарай тартты, о ж ерде шамдал мен евгю бикалық жазулар ж айын­ да, оқый басталған французша кітабы әзірлеулі тұрған болатын. О рындык, тұсында А ннаньщ әйгілі суретші әсем- деп жасаған, алты н қүрсаулы дөңгелек портреті ілулі тур- тан. Алексей Александрович соған кө з салды. Мелшиген 21—А 321

жанары сол ПорТретке, екеуі тусініспек болғаН Сднау соҢғЫ кештегісінше мьісқылдай, бсйпілси қарады . Басына жарас- тыра, суретші келістіре ж асаған қ ар а шілтердің, қара шашы мен аты ж оқ саусагы ж ү эікке толы аппақ әдемі қолыныц, ту р і А лексей А лександровичке бәдік көрініп, құрыстандыра жаман эсер етті. Алексей Александрович портретке сәл қар ап тұрып, д ір еткенде, ерні де «брр» деп қоса д ір етіп, ж алт бүрылы п кетті. Орындыққа апыл- ғүпыл оты ра с ал а, кітабын аш ты . О қуы н оқыйын-ақ де- генімен, евгюбикалык, жазу десе, буры н қатты соғып тура- тын зауқы тіп ті соқпай қойды . К ітапқа қарағанмен, басқаны о йлап кетті өзі. О й л аған д а, әйелінің жайын ойлаган ж оқ, соцғы кезде еэін ің мемлекеттік жүмысында білінгеи б ір шиеленісушілік ж ай ы н ойлады, ол өзі осы туста қызметінің де басты муддесі болып журген. Қазір өзі сол шиеленісудің байыбына қ ай уақыттагыдан болса да терең бойлап, көңілінде бір — ө зін өзі жұбатпай-ақ айтқандай — соньің бэрін шешіп беретін, қьізмет мансабы жөнінде ө зін де ш арықтата көтеріп, жауы н да жығып, сол жағынан мөмлекетке де өте улкен пайда келтіретін курделі ой -туғанын сезінейіи деді. Кабинетке шай әкеп қойған адам шығысымен-ақ, А лексей А лександрович те турегеліп, жазу столына -кслді. Күнделікті істер салулы портфсльді ортаға тартып қойды д а, тоқмейілси сәл кулімсіреген куйі, қадау- лы қарындаш ын алып, ілгеріде шиеленіседі-ау деп өзі сұрап алдырғаіг ш ыты рман ісін оқуға кірісіп кетті. Ш иеленісу жайы былай еді. Алексей Александровичтің мемлексттік адам ретіндегі ерекшелігі, өрлеген әрбір чиновникке бітетін жалғыэ езіне тән жеке сыйпаты, сары ла баққаи баққұмар- лыгы, бансалдылығы, адалдығы, қайсарлы ғьі қосыла кен мансабын көтерген сол бір сыйпаты — ресми қағаз дегенді елемей, қатнастар жазу жағын азайты п , бар іске мүмкін- дігінше к,олма-қол араласуы мен үнемшілдігінде болатын. Зарайская губерниясының далаларын суландыру жайында Алексей А лександрович министрлігінде жатқан, ақшаны әрі текке шыгын етіп, іске қағаз басты қараудың қатал мы- салы болғак б ір іс әйгілі 2 -июнь комиссиясына берілген еді. Ол берілудің әділеттік екенін д е А лексей Александро­ вич жақсы білетін. Зарайская губерниясыныц далаларын суландыру ісін Алексей Александровичтен элдеқайда бүрынгы адамдар-ақ бастағаи еді. С ол іске ақша, шынында да, өте көп жумсалы п, тук тынды ры лмай текке кетіп, күллі сол істен ештеце шықпайтын да түрі б ар еді. Алексей Алек-

сандрович қьізметке кірісе салысымен-ақ, сол жайды аңгара қойып, сол іске араласа кеткісі де келген болаты н; бірак өзін өзі элі де бекем сезе қоймаған бастапқы кеэде, ол ойы ты м көп мүддеге килігіп жатқандықтан, оры нсы з соғатынын да білген сді; содан соң өзге жайлармен айна- лысып кетіп, ол істі таре үмытып та кеткен. Б үкіл өзге ■стер сы қы лды ол іс те өз бетінше селдіреңмен тарта бер- ген. (О л істі көіі адамдар, әсіресе, бір өте құлы қты , му- зыкашы сем ья талш ы қ етіп келген болатын: ол семьяның қыздары түгел іш скті аспаптар тартаты н. Алексей А л ек ­ сандрович сол семьяны білетін де, үлкен қызыньіц біріне өкіл әке бол аты н .) Сол істі б ір қас мннистерлікгің қо з- ғауы, А лексей Александровичтің пікірінше, арамдык, т а боп көрінген, өйткені қызмет жөіііндегі сыпайыгершілікті сақ- тап ешкім қозгамай жүргені болмаса, ар министерлік сайын-ақ, істің одан да сорақы лары б ар еді. Қ азір болса, езіне ақырьі тас атарын атқан соқ, сол тасты тайынбай кағып алды да, Зарайская губерниясының далаларын су- ландыру ж өніндегі комиссняның еңбектерін зерттеп, тек- серетін тотенш е комиссия қүруды талап етті ол; бірак, соған орай өзі де ол мьірзаларға ешбір ссесін жібере қой- ған жоқ. Б үратан а елдерді орпаласты ру жөнінде және бір төтенше комиссия қүруды талап етті. Бүратана елдерді орналасты ру жөніндегі іс 2-июііь комнтетінде элдеқалай көтерілді де, Алексей Александрович бүратана елдер жайы тым ж ам ан болғандықтан, кешеуілдетуді көтермейді деп, пәрменінше қ остай кетті. О л істін, өзі комитетте бірсыпыра министерліктің қыйдаласуына түрткі де болып шықты. Алексей Александровичке қастасқан министерлік бүратана елдердіц хал-ж айы өте бір гүлденіп түрған хал-жай еді де, қайта орналасты рам ы з деу солардың гүлдене беруіне қы р- сық тигізуі кәдік боп отыр, алда-ж алда жаман жағы бол­ са, ол тек А лексей Александрович министерлігінін, зан, қосқан ш араларды орындамағандығынан болып оты р деп дәлелдеген. А лексей Александрович қазір : біріншіден, бү- ратана елдердің жайын жергілікті ж ерде тексеріп ш ығуды тапсырғандай ж аң а комиссия қүры лсы н ; екіншіден, бура- тана елдердің хал-жайы, шынында да комитет қолындағы ресми мэлім еттегідей боп ш ықса, бүратана елдердіц сол м үңды қ хал-жайының себептерін: а ) саяси, б ) әкім- шілік, в ) экономикалық, г ) этнограф иялы қ, д ) мате- риалдық, е ) діни жағынан тексеретін және бір ғылми комиссия қүры лсьін; үшіншіден, қастасқан министерлік- • 323

теи бұратана елдердің қ азіргі қы йы н жағдайларынын, ал- дын алуда сол миннстерліктің соңғы он жыл ішінде қол- данғаи ш аралары жөнінде м элімет талап етілсін; ақыры, төртіншіден, комитетке берілген 1863 жылғы 5-декабрь мен 1864 ж ы лғы 7-июньдегі № № 17015, 18308 мәліметтеріне қарағанда, н егізгі, жүйелі зац н ы ң мағнасына тікелей қарсы әрекет істеген мэнісі не екен, министрліктен сол жөнде түсіиік алы нсы н деп талап етейін дегенге кслді, т..., 18- статья мен эрі 36-статьянын, ескертуі. Алексей Александ­ рович осы пікірлсрдіц желісін ж а зы п алған соң, щырайы кіріп, ж ү зі ж ай нап сала берді. Б ір тар а қ қағазды көшірш бола түрегеліп, қоцырау соқты д а, керекті ақпарлар экел- сін деп, кеңсе басқарушысьша хат беріп жіберді. Түрегелген соң, бөлмені к езе жүріп, портретке тағы да қарап, қабағын ш ы тқан күйі, кекете күлімсіреді. Алексей Алек­ сандрович евгюбикалык, жазулар жайындағы кітапты тағы да оқып, соған саңы ауған соц, с ағат 1 1 -де жатуға кетті, содан төсекте ж атып, әйелімен ар ад ағы уақыйғаны есіне ал- ғанда, со күйі б ір түнек боп көріне қойған жоқ ол. XV Вронский өзіне жайыц жаман боп кетті ғой, күйсуіңе түгел ашып салсацшы деп жабысқанда, Аі/на ашу шақыра, қалшыя қасарьісқаиымен, өз ж айы н өзі ішінен адалдығы жоқ, алдамыш ж ай деп біліп, соны өзгертуді бар жүрегімен қалаған да болаты и. Күйеуімея бэйгеден келе жатып, көңілі эптер-тэптер кезінде түгел айтып та салған оған; соны айтқаньі қатты бата тұрса да, соған өзі қуанып та кеткен. Күйеуі әкеп тастаған соң, түгел айқы ндалады енді, тымқұр- са, етірік, алдаудаи құтыламыз, соған қуанам деген-ді іші- иен. Хал-жайы енді біржола күмэнсіз айқындалатын да боп көрінген өэіне. О л жаца жайым жаман да болуы кәдік, бірақ көмескі, өтірігі жоқ, айқын ж ай болады деп білген. Сол сөздерді айтам деп, өзіне де, күйеуіне де қатты бат- қан есесін енді түгел айқындалып, сонымен қайтарамыз деп ойлаған. Сол күні кешке Вронскийге жолыққакмеи, күйеуі- мен арасындағы әцгімені, жайын аны қ тау үшін айтуы керек бола тұрса да, айтқан жок, болатын оған. Анна өзі келесі күні тацертең о ян ғак д а, есіне алғаш түс- кен нәрсе күйеуіне айтқан сол сөэдсрі болды, сол сөздері өзіне соиша сүмдык, көрінгендіктен, енді сол өрескел, оғаш 324

сөздерді баты лы барып қалай айтқаны н тусіне алмай, содаи енді не шығарьін да біле алм ай қойды өзі. Бірак, айтылар сез айтылып, Алексей Александрович те түк айт- пай кетііі қалған-ды . «Вронскийді көргснмсн, оған д а айт- қам жоқ. Сол кетуге бет алған сэтте, элі де бұрылты п, айтайын дегенмен, соған алғаш қм сэтте неге айтпадым деп оғаш көргеи соқ, және айныдым. А йтайы н деп тұры п, әйтпағаным не екен десеңші соған?» С одан, осы сұрауына берер ж ауабы орігына ұят дуы лы бетінс қы зарып ш ыға келді. С о д ан бөгеген не екенін де түсін е кетті өзі; түсінге- ні — ұят көрген екен. Кеше кеш ке аны қталған тэрізді кө- рінген хал-ж ай ы , қазір ан ы қтал м ақ түгіл, тұйыіқталып та қалғандай болды. Бүрын ойына да келмеген масқарасынан жүрегі тас төбесіне ш ықты. К үйеуім пе істер екен дегенді ойлауы-ақ м ұң екен, қай-қайдағы қорқыныш ты ойлар қа- малап қ о я берді. Ң азір үйден қуьіп ш ығуға басқаруш ы ке- леді де, м асқ ар а жайым бар әлем ге мәлімденеді деген ои түсті. Ө зін е ө зі: үйден қуып ш ы ққан соң, қайда барам десе де, ж ауабы н таба алған ж оқ. Вронскийді ойлағанда, өзін ол сүймейтін сықы лдм, өзін шырмау көріп жүрген тәрізді, оған өзін- өзі үсына ал- майтын секілді де көріиіп кетті, соны сы на қарай соған ясауы- гайын деген де сезімге келді. К үйеуіне де айтып, ө з қы я- лында да дамы лсы з қайталаған сөздерін ез басы ж үрт біткенге ж ет к ізіп , түгел естіп қ ой ған сы қы лды көрінді. Б ір - ге тұрған адам дары ны ң бетіне қ ар ай алмас ж аққа да ш ы қ ты . К.ЫЗДЫ ш ақ ы р у ғ а д а, қ а л а б ер с е тіпті тем еигі үйге түсіп, баласы мсн тәрбиеші әйелді көруге де баты лы бар- мады. А нна есігі алдында көптен бері тыңдап түрған қы э, бөлмесіне ө зі ксліп кірді. А нна қ ы зд ы ң көзіне қуы стана қарап, ш ош ы й қы зары п та кетті. К,оцырау соқты ғой деп қалы п ем, кіргенім е кешірім е тің із дсді қы з оған. Көйлек пен хат әкеліпті қы з. Бетсидіц хаты екен. Бетси А н наға: бүгін таң ертец м аған Л и за М еркалова мен Ш тольц б ар о ­ несса екеуі көңілдес боп ж үрген К алуж ский мен Стремов қартты ерте келіп, крокет ойнамақш ы дегенді ескертіпті. «Ен, болмаса, қүлы қтары н зерттеу ретінде келіп көріңіз. Күтемін сізд і» ,— деп бітіріпті. А нна хатты оқы п шығып, ауы р курсініп те салды. — Е ш теңенің де керегі жоқ,— деді сыланып, таранаты н столыидағы қүмы ралар мен щ еткаларды ыңғайлап ж үрген 325

Аннушкаға.— Бара тұр, қазір киініп, мен де шығамын. Ештеңенің де керегі жоқ. Аннушка шыққанмен, А нна киінбей, басы да, қолы да сылқ тусіп, әлденендей бір оқталу ишарасын істеп, бірдеңе айтайын десе де, ауьіқ-ауык, селк ете қальіп, қайта мелшие, соа отырған күйі отырды да қойдьі. «Тоцірім-айІ Тәңірім-ан!» деп дамылсыэ қайталай да берді еэі. Бірак, «тәңіріиің» де, «айының» да өэ басына түк мағнасы жоқ, бос сөз болатын. Ө зі тәрбие алған дініне эсте шүбә келтірмесе де, өз жайына діннен жәрдем іздеу деген Алексей Александровичтің өзінен жәрдем іздеу сы- қылды ж ат болатыи оған. Д ін жәрдемі тисе, өмірініи; бар мағнасы боп отырған нәрседен пар кешкенде ғана тиетшін күні бүрык біліп отыр өзі. Жан-дүниесінің, бүрын өзбасы емірі сезбеген бір жаца күйі ауыр тиюі үстіне, содан взі қорқайьш да деді. Кей-кейде бір көз талғанда, екеу боп кврінстін бүйымдай, жан дүниесіндегілер де түгел екі дай бола бастағанын сеэейін деді. Кей-кейде неден қорқьіп, не қалап отырғанын да білаіей кетті өзі. Не бүрынғысынан корқып, бұрынғысын қалап отыр ма, немесе алдағысынан қорқып, алдағысьш қалап отыр ма, дал не екенін өзі де білген жоқ. «Ойпыр-ау, не істеп отырмын мені» — деді ішінен, екі самайы тызылдап бара жатқанын сезе қойып. Самай шаш- тарын қос қолдай ұстап, буре тартып отырғанын, азіне еэі келгенде бір-ак, көрді. Үшып турегеліп, жүре бастады. — Кофе әзір болды, мамзель мен Сережа екеуі күтіп отыр,— деді Аннушка, келген сайын Аннаның сол бір қа- лыптан аумай отьірған үстінен шыға беріп. — Сережа дейді? Сережа не бопты?— деді Анна қапелімде жадырай сүраған күйі, баласы бары есіне таңер- теңнен бері бірінші рет түсіп. — Жазықты боп қалған ғой деймін взі,— деді Аннуш­ ка күлімсіреп. — Жазықтысы қалай? — Сіэдің мүністе бір шапталылар түрушы еді; соның біреуін ептеп жеп қойған ғой деймін өздері. Баласын айту қамалып отырған түйығынан Аннаны қалт шығарып та жіберді. Бала үшін вмір сүрген ана бол­ тан соц, соңғы жылдарда өз қолына алған, тым асыра айтқанмен де ішінара шындығы бар аналық міндеті есіне түсе кетті де, қазіргі отырған қалпында да күйеуім мен Вронский жөніндегі жаныма қатнасы жоқ жеке дүнием бар

екен ғой деп қуана сезінді. О л дүн иесі — баласы болаты н . Ө э басы не күйге түссе де, баласы н тастар жайы жок, екен оның. Күйеуі мейлі масқара етіп, тентіретіп жіберсін; В рон­ ский м ейлі ө з басы на салқы ндап, дерб ес өмірін сүре берсін (оны өзі тағы д а ш іміркене, өкіне о й л ад ы ), баласы н тастар ж айы жок, екен. Ө мірінде м ақсат б ар. Баласы қасы нда бо­ латын сол жайын қорып, баласын алғызбау жолында аян- бай эрекет істеуі керек екен. Істеген де тіпті, баласы н алы п қоймай т ұ р ы п , мүмкін болған ш а, тезір е к істеуі керек екен. Баланы алы п , жөнелуі керек екен. Е ндігі істер ж ал ғы з нәрсесі сол екен, әне. К өңілін ж ұб аты п алып, аэап ж айдан айығуды өзі де ксрек қын оты рған. Баласына байланысты төте әцгіме ж өніиде, қазір соны алы п бір ж аққа ж өнелем деген ой көңілін жүбатып та тастады . Т е з ки ін іп ж іберді де төмен түсіп, әдетте, С ереж а мен тәрбиеш ісі кофе үстінде күтіп оты раты н қонақ үйге тар- тынбай кіріп барды . Түгел ақ киінген Сережа айна түбін- дегі стол қ асы пд а, тұқы я еңкейген күйі, А нна білетін бір, әкесіне ұ қсас, ден қоя ш ұіуііы йған әлпетпен, өзі экелген гүлдеріне б ірд ең е істеп тү р екен. Т эрб и еш і әйелдің түрі ты м қ ату екен. Сереж а қы й т етсе істейтін эдетінше: «А , м ам а!» — деп қатты ш аң қ ете түсті д е: ш еш еме әлде гүлді қ о я тұра амандассам ба екен, әлде веногім ді жасап боп, гүлмен барсам ба екен деп, бата алман кідіріп қалды . Тәрбиеш і әйел амандасқан соң, Сережаның қылығына аны қтама бере, шұбалтып айта бастағанмен, А нна ты ң- даған ж о қ он ы сы н; осыны бірге алы п кетер ме екем дегенді ғана ой л ад ы ол. «Ж оқ алм айм ы н,— дед і түйіп.— Б алам м ен жалғыз кетем». — Я , әбден жаман . қы лы қ оны сы ,— деген күйі А н н а, үлынын, иы ғы нан ұстап, баланы әрі қымсындырып, әрі қуандырған, қаталды ғы жоқ, именшек көзқараспен қарады да. бетінен сүйді.— Е кеум ізді оңпш а қалды ра түры - ңы з,— деді таңы рқай қараған тэрбиеш і әйелге, сөйтті де баласын жібермей, кофе ж асаулы стол қасына бары п отырды. — М ам а! М ен б ар ғой... м ен... жо...— деді б аласы , ш апталы ж өн ін д е өзіне не көрсеткелі оты рғаны н әлпетінен ацгаргы сы Келін. — С ер еж а,— деді шешесі, тәр б и еш і әйел бөлмеден ш ы - ғысымен,— о н ы ң жаман нәрсе, енд ігәр і істемсйсің бе о н ы ? Ж ақсы кө р есің бе мені?

Көзіне жас келіп қалғанын да сезейіи деді Анна. «Жақ- сы кормес ж ай ы м б ар ма мұны ? — деді ішінен, баласыныц эрі қорқып, әрі қуана қарағап кезін е қадада отырып.— Әкесіне қосы лы п, мені қалай -ақ ж а за л а р екен осы? Қалай- ак аямас екен м ен і?» К ө з ж асы ж ү зін ж уы п кеткендіктен, і'.оны көрсетпейін деп , үшып турегелген куйі, террасаға тіпті жүгіре ш ығы п кетті. Соңғы күндерде күркірей ж а у ған ж аңбы рдан бері күн ашылып, с у ы қ тау болып тұрған. Ш аң қ ай ашык, кун көзі жаңбыр ш айган ж ап ы рақтар арасы н ан көрініп тұрса да. ауа суык, болаты н. А н на т а з а ау аға шьіққан соң, бүрынғыдан да қатты шалған суык, пен іш кі қорқыны ш тан д ір ете түсті. — Б ара ғой, М агіеҺ е^е, б ар а ғой,— деді соқынан шығайын деген Сереж аға, соны а й тты д а, террасадағьі са- баннан тоқы лған төсеніште ж ү р е бастады. «К,алай-ак кешірмес екен с о лар мені, осмны ң бәрі де өзгеше болар жайы жоғын қ ал а й -а қ түсінбес екен ?» — деді ішінен. Анна аялдады да, жацбыр шайған жапырақтары шы- ңы лты р аш ы қ к үн де жалтырай көрінген көк теректін, жел тербеген басы на қар ай тұ{>ып, солард ы ң кешірім етпей, өзіне енді м ы н а аспан, мына көк майса сықылды бәрі де түгелдей қатал боларм н түсіне кетті. «Қойшы, ойлап кс- регі жок, тіпті,— д ед і ішінен.— Ж ыйналайы н барып. Жый- ■іалып қайда бармақпы н? Қайда кетнекпін? Қайсысьш алып кетем? Я , кеш кі поеэбен М оскваға кетеді екем. ^Ан­ нушка мен Сереж аны , ең керекті бұйымдарды ғана аланын. Дегенмсн, одан бұры н екеуіне хат та ж а за салайын». Анна үйдегі кабинетіне т ез оралып, столға оты ра, күйеуіне хат жазды. «Арамы здағы эңгімеден соң, үйіцізде бұдан ары тұра алмас ж аққа ш ығып отырмын. Б аланы бірге ала кетпекпін. Ө з басмм, заңды білмеген соқ, бал аиы ң да ата-аианың қайсысында болаты нын білмеймін; б ір ақ онсыз тұрар жаным жоқ болған соң, бірге экетейін деп отырмын. Мар- хабагтылық істеп, баланы маған қ алд ы ры ңы э демекпін». Осы араға жеткенш е, әрі тез, ә р і табиғи жазып келсе де, күйеуінде ө зі б ар деп білмейтін мархабатты лы ққа шақы- рып, хаттын, өзін тебіренерлік бірдецемен аяқтауым керек- ау деген ой кідіртіп те тастады өзін. ^ «Өз күнәм мен ө з өкінішімніқ ж ай ы н айтып ж ата ал- маймын мен, өйткені...» Ой үшығьш таба алмай тагы да то қ т ап қалды. «К,ой, 328

ештеценің д е к ер е гі ж о қ » ,— д ед і де х атты ж ы р ты п , м ар - хабаттылық деген сезді қоспай, қай та көшірген соң бары п Вронскийге өзге хат ж азуы ксрек еді. «Күйеуіме айта- рымды айтты м»,— деп жазды да, одаи ары жазуға дзрмені жетпей, көіі оты рды . Ж азғаны әйелдікке ж араспайтын, со- ғүрлы өрескел соқты . «Оның үстіне, не жазбақпын әрі?» — деді іш інен. Ү ялғаннан ж үзі тағы д а қы эары п, есіне сонын, сабырлылығы түсе, соған қы нж ы лғапды қтан, бірер с а з ж а- эылған тарак, қағаэды қы йқы м дап ж ы рты п та тастады . «Ештеценіц де керегі ж оқ», дегенді ішінен айта, қы ю лы кағаздарын жыГшап, үстіқгі үйге ш ыққан соқ, тәрбиеші әйел мен ө эг е л ср ін е бүгін М о с к в а ғ а ж ү р ем ін десімен, н әрсе- лерін де буы п-түю ге кірісіп кетті. XVI Нәрсе ш ығарған қора күтушілер, бақшашылар, малай- лар, дача үйінін, бөлмс-бөлмелерін к езіп жүр. Ш каф , ко- модтар аш ы лы п тасталған; арқан алғалы дүкенге де екі дүркін кісі б ары п келді; еденде газет қағаэдары қоқып жа- тыр. Е кі сднды қ, мешоктср мсн буы лған шалілер ауы з үйге ш ыгарылы п та қойылды. Есік алды н да күйме мен екі ар- бакеш тұр. А ннуш ка үй қасына келген экипаж дүбірі есті- леді дегенд е, А н н а бұйым дары н буы п -тү й ем деп іш кі үрейін үмьітқан күйі, кабинетіндегі стол алды п да жол қапш ығына ол-пұлын салы п түрған болатыи. А н на терезеден қарай са­ ла, есік а л д ы н а ш ығы п, с ы р тқ ы есік тегі қоңырауды соғы п тұрған А лексей А лександровичтің курьерін көрді. — Н ем ене екен, барып білші,— деді де, А нна бәріне түгел ж ай барақат сайланған күйі, қолы н тізесіне қоя, оры н- дьіққа кеп оты рды . М алай, ж азуы н А лексей Алгксандро- пичтің өзі ж азған жуан пакет алы п келді. — К урьерге жауап ала кел деп бүйырыпты,— деді ма- — Ж ақсы ,— деп Анна, ол шығысымен-ақ, саусақтары қдлты/іай тұры п ж ы ртты хатты. К,ы ры н сындырмай, бел ортасы нан ж ел ім деген б ір буда а қ ш а түсті ішіыен. А н н а хатты ш ығарып, аяк, жағынан бастап оқыдм. «Келу эзір- ліктеріңізді ж асап қоіідым, өтініш імнің орындалуына мэн беріп оты рм ы н » д еіе н д і о қ ы ды . А н н а хатты ар ы қ а р а й шолып, қайта орала, түгел қарап, басынан бастан тағы да тегіс оқып ш ы қты . Бітірген кезде, тұла бойы мүздап,

басына бір күтпеген сүмдык, б ақ ы т сы зд ы қ ошай кеткендей болды. Т аңертең ө зі күйеуіне айтқан сөздеріне опык, жсп, сод сөздер айтпаған с ез сықылды боп қал са екен дегенді ғана ойлаған болаты н. Содан мына х а тты ң өзі де сол сөздерді айтылмағам сө з етіп, А ннаны ң қал а ған жеріиен кеп шьіқ- ты. Қ а зір б ір ақ осы хатты қ в зі А н н а ойына шалынар нәр- сенің бэрінен де сумдық боп көрінді. «Еп айтқан! Е п ! — деді А н н а .— Эрине, қашан да еп оныкі, хри сти ан ғой, мархабатты ғой ол. Солай ол, арам, сүрқыя адам! О н ы менен өзге еш кім де байыптап, түсін- бейді; түсіндірер менің де ш арқьім ж оқ. О лар болса-ақ: діншіл, қу л ы қты , адал, ақы лды адам деп кследі; мен көр- генді бірақ көрмей жүр олар. Ө м ір ім д і сегіз жыл түншық- тырып, м аған бітксн тіршілік ты н ы сы н тугел буып, жаны бар әйел болған соң, бұған да м ахаббат керек-ау дегенді ойына да алмағанын білмейді о л ар . М ені өзі аяқ басса-ақ жэбірлеп, соны місе квргенін де білмейді олар. Өмірімді ақтауға б ар күшімді сала ты рыспап па екем мен? Соны сүюге, соны сүйер жай қалмағанда, баламды суюге талпын- бап па екем м ен?Түсінер шағым келген соң, түсініп отыр- мын бірак,; өзім д і өзім алдай алм айды екем енді, тірі жан екем де, айы бы м жоқ екен, тәңірі взім ді солай жаратқан соң, сүюім де, вм ір сүруім де керек екен меніқ. Енді не бар ал? Ө зім д і де, оны да өлтіре салса, тугел көніп, тугел кешірген де болар см, жоқ, бірақ ол...» «Соньщ не істейтінін қалай түйсінбедім екеп өзім? Арам мінезіне тән қысастығын істемей қоймайды оа. Ө зі оң боп ш ығады д а, сорлаған мені одан жаман, одан бетер сорлатады әлі...» Аннаның есіне хаттын, «Өзіңіэ бен бала- нызды не күтіп түрғанын ө эіңіз-ақ байыптай беріңіз» деген сөзі түсе кетті. «Мунысы баланы тарты п алам дсген дүмпуі де, кеще заңдары бойынша, кәдік те онысы. Бірак, ол осыны неге айты п отырғаиын білмейді дейсің бе мен? Балама деген махаббатыма не сенбейді де, не (қашанғы сықак, ететін әдетінше) менің сол сезімімді жек кереді, бірақ баланы тастамайтынымды да, тастар жаным жоғын да, тіпті сүйгеніммен бірге жүрген куннің өэінде де, улым- сыз емірім қар ан өмір екенін біліп оты р ол, озінен бірақ баланы тастап қаш ып кетсем, н ағы з ж үзқара, сүрқыя әй- елдің қылығын істейтінімді де біліп, оны істер шамам жо- гына да қаны п отыр». «Турмысымыз бурьінғы қалпынша жүре беруге тиіс» 330

деген, хаттағы екінш і сөзді есіне түсірді А нна. «О л тұр- мыстың е зі бұрын да азап болса, соңғы кезде сүмды қ боп кеткен. Е н ді не болмақ о л? О л оны түгел біліп, менің тыныс алы п, сүйгеніме өкінер ж айы м жоғына да қаны п отыр; өтірік пен алдаудан өзге ештеңе шықпайтынын да біліп оты р бүдан ; мені бірақ қы йн ай беру керек боп оты р оған. Ж айы н білем ін оныц, өтірікке судағы бальіқша ж үзіп, рақаг таб аты н ы д а мәлім маған. Б ір а қ ол рақатқа оны ш үй- гітіп қ о й м а й м ы н д а, ө зім д і ш ы р м ам а қ болған өтірігінін, то~ рын пәре-пәре үзем ін; не болса, о болсы н мейлі. Ө тір ік пен алдаудан ж ақсы , әйтеуір!» «Қалай үзем ал? Уа, тәңірім-айі О заман да бұ заман, мендей сорлы әйел болды ма екен десеқш і?..» — Ж оқ, үзем ін, үзбей қ о й м ай м ы н !— деді лепіріп, көз жасын ірке, үш ып түрегеліп. С ей тті де оған өзге хат жазбак, болы п, ж азу столына келді. Б ірақ ештеңені өз- гсртуге, қан ш а өтірік, қанш а арам болса да, сол бұры нғы күйден ш ы ғ у ғ а дэрм ені ж етп ей тін ін д е ішінен сезіп т ұ р . Ж азу столы на отьірғанмен, хат жазу орнына қолы н столға төсей жастанып, балаша солқы лдай жылап, кеудесі түгел бүлкілдеп те кетті. Ж ы лағанда, жай-күйімді айқьін- даймын, аш ам ы н деген арманы б ір ж о л а бүлінгенге ж ы лады . Т үгел сол бүры нғы күйінде қ ал ы п , бұрынғыдан тіпті эл- деқаыда ж а м а н болары н да күн ілгері біліп оты р өзі. К,ау- ымда ш айқап жүрген жайы тацертең өзіне сонша құрды м көрінсе, қ азір қы мбат тартып, күйеуі мен баласыи тастап, ашынасына қосы лған әйелдің м асқара жайына қыюға дәр- мені ж етпес ж а қ қ а ш ыққаны н да сезіп оты р; қанш а тал - пынса да өзінен взі күшті түспек емес екен. Е рк ін сүю дегенді сш уақы тта білмей, өмір бойы қайта қы лмысты әйел күйінде қалы п , қосыла ем ір сүре алмайты н, салтаң бөгде адаммен арад ағы масқара б айланы сқа бола күйеуімді алда- ғаны м а ш ы л ы п к,алады-ау деп, м и н у т сайы н қ ы п ы л д ай ты н ж аққа д а ш ығьіпты. Ө зі оны ң солай боларын да біліп, соған қоса сонш а бір сумдық болған соң, соның тіпті немен ты нары на да к ө зі жстпеді. С одан, ж азаланған балаша, агы л- тегіл еңрей кеп жылады. М алай аяғьш ы ц дыбысы сслт еткізіп жіберді де, бетін содан ж асы ра, ж азы п жатқан адам боп отыра қойды. — К урьер, жауап болса деп тұр,— деді малай. — Ж ауап па? Я ,— деді А нна.— Т о са тұрсын. Қ оңы рау соғам өзім. Н е ж азб ақп ы н мен?— деді ойланып.— Ж алғы з өзім 331

не шешпекпін? Н е білем мен? Н е қаламақпын? Н е сүймек- пін?» Ж ан-дүниесі тағы да екідай боп бара жатқаньін сезейін деді. С о л сезімнен тағы да қорқып, ө з жайындагьі ойлардан көңілін бөле тұратын б ір алғаш қы желеуге де жа- быса кетті. «Алексейді көруім керек екен (Вронскийді іші- нек солай атай ты п ө зі), не істейтінімді тек сол ғана айта алады макан. Бетсиге барайын; бәлкім, сонда көрермін оны»,— деді А н н а ішінен, кеше е з і оған Тверская княги- няпыкіне барм айм ы н дегенде, олай болса мен де бармаймын деген сөзін м улде ұмытып кетіп. А н н а столына келіп, күи- суіие: « Х аты ң ы зд ы алдым. А .» ,—деп жазды да, қоңырау сокып, малайына берді. — Ж урмейтін болдық,— деді А н н а үйге кірген Аннуш- — М үлде жүрмейміз бе? — Ж оқ, ертеңге дейін нәрселерді шешпецдер де, күн- мені де осында үстақдар. Княгиняға барам мен. — Қай көйлекті эзірлейін? ХТІІ Т верская к нягиня Аннаны ш ақы рған крокет ойны қоға* мына квңілдестерімен екі эйел қатнаспақш ы еді. О л екі эйел П етербургтегі айтулы жаца ү й ір м стң әлденеге елік- темей солы қтап, Іез зер і т е г у е іііе з гіи піогкіе1 атангаи басты өкілдері болатын. Рас, ол екі әйел жокарғы уйірмеде- гі әйелдер болғанмен, үйірмелері А н на қатнасып жүрген уйірмегс мүлде ж а у үйірме еді. Онын, үстіне, Лиза Мсрка- лованың көңілдесі, Пстербургтегі ықпалы күшті адамдар- дың бірі Стремов қарт, қызмет жөнінде Алексей Александ- ровичтің ж ау ада мы болатын. А н н а осы жайларды тугел ойлап, бармайын д а деген, А ннакьщ сол жалына Тверская княгиня хатындағы емеурін де сеп болған еді. Анна енді, Вронскийді көрермін деген умітпен, бару жагына шықты. Тверская княгиняныкіне ©зге қонақтардан бурынырақ келді Анна. Анна кірген кезде, Вронскийдщ камер-юнкерге ұқсас, бакенбардын тарап тастаған малайы қоса кірді. Фураж* касын сыпыра, А ннаға жол беріп, есік алдына тура қалды ол. Анна соны таныган сон, Вронскнндіц кеше келмеймін дегені есіне тек осы арада кеп тусті. С о л женде ол хат жіберген тэрізді.

А нна ау ы з үйде сы рт киіміи ш еш іп түрып, тіпті р әр- глпің в з ін к ам е р -ю н к ер ш с а й т а т ы н м ал а й д ы ц : « к н я г и м я га граф жіберіп еді»,— ден хат бергенін д е естіп түрды . О дан А н нан ы ң бариніңіз қай д а деп сүрағысы да келді. Қ айта ж өнеліп, Вронскийге келіп кетсін деп хат ж іберуге де, нсмесе соған ө зі баруға да о й қ ы л ды . Бірак, сол үш еуі- нің еш қайсысын істеуге де орайы келм ейтін болды : ілгергі жақтан А ннанын, келгенін хабарлаған қоцырау дьібысы ес- тіліп, Т в ер с к ая княгинянын, м алайы , А н н ан ы ң ішкі бөлм еге қарай өтуін күте, ашык, есік қ асы на қы ры ндан тұ р ы п та қалды. — К н я ги н я б ақта сді, қ азір хабарлайды . Б ақ қ а баруды қ ал ай к ө р е с і з ? — деді ө з ге б е л м с д е г і екінш і м ал а й ы мәаім Үйдегі ж үрсксіну, үйдегі күң гірт жай сол қалпы нан ауған ж оқ; тіп ті одам жаман д а соқты , өйткені еш теңе іс- теудіқ де, В ронскийді көрудіц дс орайы келмеді, қай та, квціл күйіне ж ат, сонша алш ақ қоғам ға қосылып, осы нда қала тұруьі керек болды; бірақ киініп келген соц, ж арасы п түрғанын д а біліп тұр өзі; ж а л ғы з болмай, төцірегін үй- ренш ікті сал тан атты сәдірмек қорш ағанды қтан, үйдегісінен өзіне ж ец іл де келді; не істерін о й лауд ы ң да керсгі болғап ж оқ. Б ә р і ө з і құйы лы сы п тұр. К ө р к ін е тан, қ ал д ы р ы п, а қ кніне ал д ы к ан ксле ж атқан Б стси ге жолығып, қаш апгы әдстінше, ж ы м ы я күлімсіреді А н н а . Тверская кн яги н я Т уш кевич пеи туы сқан бойж еткен қ ы з м екеуін ерте келді, оа к,ы з, ш е т а й м а қ т а ғ ы а т а -а н а с ы н ы ң б ақ ы ты и а , ж а з а й ы н атақты кн ягинаны кіиде алы п ж а т ы р екен. А ннада бір ерскше нәрсе болған болуы керек, Бетси соны келе сала-ақ аңғара кетті. — Ж ам ан үйқтаппын,— деді А н н а , өэдеріне қ арай , байқауы нш а, Вронский хаты н океле жатк,ан м алайга қа- дала қарап. — К е л ген ің ізге қатты қу ан ы п к,алдым,— деді Б етс и .— Ш арш аған соц, солар келгенше бір шыны шай іш ейінш і деп ойлағаным да осы еді. С ізд ер , М аш а екеулеріңіэ ба- рып,— дед і Т уш ксвичке бұрылы п,— қы рналған ж ерде кро- кет-гроундты бастасаңы здар да б о л ар еді. С із екеуміз ш ай үстіндс-ак, с ы р л а с ы п алам ы з, \\ҮеІ1 Һа\\ге а с о зу с һ а і 1, с о л а й емес пе? — деді А ннаға күлімсірей қараған күйі, ш аты р устаған қо л ы н қы сы п қойып. ' Сыр шертісеміз. 333

— Ө зім де мұнда көп бола алм айы н деп тұрмын, Вреде кемпірге баруы м керек еді. Ж у з ж ы лдан бері уэде беріп келем,— деді А н на, ж араты лы сы на ж а т жалған свз қоғам арасында өзіне әшейін, табиғи нәрсе боп кеткенімен қоймай, тіпті ж аны ж ай тауып та қ ал а ты н соған. Соны неге айтқанмн, неге сәл ойланбағаііын өзі де түк тусіндіре алмағандай еді. О н ы тек Вронский болмайтын болған соң, басымды босатып алай ы н да, қалай да соны көру қам ы н істейін деген оймен айты п еді езі. Бірақ, өзге көп жүрт сы қы лды , өзіне де керек боп жүрген дәд сод Вре­ де фрейлин кемпірді неге айтқаны н ө зі де түсіндіре алма- ғандай еді, соған қоса Вронскиймен көрісу үшін еқ қьшын амалдарды ойлай түрып, содан арты к, ештеңе таба алмағавы да соқы нан бары п малім болды. — Ж оқ, қайтсеңіз де ж ібере алмаймын сізді,— деді Бетси, А н нан ы ц жүзіне зейін с ал а қадала қарап.— Шыным бар ғой, ө зің ізд і жақсы көрмеген болсам, ренжіген де бо- лар ем. Менің, қоғамым беделіңіэді түсіретіндей де көресіз гой деймін. Ж арқыным, кіші қо н ақ үйге шай экеліқізші бізге,— деді малайға, біреуге сөйлегендегі ежелгі эдетінше көзін сүзе қарап. Малайдағы хатты алып оқып шьіқты.— Алексей б ір ж ал ған қырға сал ған екен бізге,—деді фран- цузша,— бара а лар емеспін деп ж азы пты ,— дегенді қосып Қойды, Вронскийдің А ннаға крокет ойынпаздығынан өзге мзні бар деген сө з ойына өмірі келмеген адамша табиғи, жай сарынмен сөйлеп. А нна өзі Бетсидің жай-күйді түгел білетініне қанық болатын д а, Вронский жайында көэінше айтқан сөздерін тыңдай келе, түк білмейді екен деп бір сат сеніп те қала- — Ә!— деді А нна, онысына көңіл бөле қоймаған кі- сіше селқоссып, сөйтті де күлім сірей сөйледі: — Біреудің беделін қогам ы ңы з қалай түсірмек екен ? — Күллі эйелдер сықылды, сөзге жүбатып, сырын ж асы ру деген Аннанын, да бір әсем көркі болатын. О нысы жасырудың қажеттігі- нен, не болмаса жасырайын деген мақсаты болғандықтан емес, сол ж асы ру тақы лы -ақ тар та беретін өэін.— Мен өзім пападан өткен католик емеспін,— деді Анна.— Стремов пен Л иза М еркалова дегендер қогампың нағы з қаймағы. О ны қ устіне қаида болса да сыйммды адамдар, мен өзім де,—деп мен деген сөэді ерекше баса айтты ,— өмірі қатаң, қайсақ адам болган емеспін. Әшейін колым тимейін деп тұр. Ж оқ, Стремовке жолы кқы ңы з келмейтін шығар 334

дейім, б э л к ім ? А л ек с ей А л ек с ан д р о в и ч п е н комитетте с ай ы - са берсін м ейлі, б ізге қаты сы ж о ц оны ң. Б ірақ қоғам да мен білгеи ада м н ы ң ең ж ай дары сы сол, крокетке де қ ұ м а р кісі взі. Ө з і ц д е көресіц. Ө з і ә р і қ а р т адам бо л а т ұ р ы п , Лизаға гаш ы қ болтаны күлкі болса да, сол күлкі жайынан қалай сы ты лы п ш ыққанын да көруім ізге болады! Ө те сүй- кімді адам бір. С аф о Ш тольцті білуш і ме едіціз? М ү л д е жақа сары и ды адам ол. Бетси со н ы ң б әрін сорып тұ р ған д а, соны ң ем ен-ж арқы н, ақылды көзқарасы ііаи, іш інара А н нан ы ң да ж ай-күйін түсініп, ә л д е н с н і сүйкей кетіп т ұ р ғ а н ы н А н н а да с езін ей ін деді. — Д еген м ен , А лексейге ж а зу керек екен,— деді де Бетси столы н а отырып, бірнеш е с ө з жазы п, конвертке салды.— Т а м а қ қ а кел деп ж а зы п оты рмы н өэіне. Т а - мақ үстінде қ о н ақ әйелімнің б ір і еркексіз қалайын деп отыр. Н ан ы м д ы м а скен, көрің ізш і? А й ы п қа бүйы рм аңы з, сәл шығыіі келейін. Ө зіңіз желім деп, жібере беріціз,— деді есік алды на б ар ы п ,— менің бір ж өн сілтеуім керек боп тұр. А нна еш бір ойланбай-ақ, Б етси дің хатын ала столға отырды д а, оқы маған күйі аяғы н а: «Сізді көруім қ аж ет боп оты р. Вреденің бағына келіціз. С ағат 6 -да сонда бо­ лам мен»,— деп қоса ж азды . А н н а желімдсп қойды да, қайта оралған Бетси хатты соныц көзінше тапсырды. Е кеу/не кіш кене қонақ үйге ш ағы н поднос-столмен әкел- ген шай үстінде. Т верская кн яги н я «.онақтар келгенше сөй- лесеміз деп уәде еткен а со зу с һ а і екі әйел арасында, ш ы- нында, басталы п та кетті. Е кеуі күткен адамдарын сараптай келе, әңгіме Л и за М еркаловаға кеп тоқьірады . — Ө те бір сүйкімді кісі, қолайы м а қаш ан да ж ағы п жүреді,— деді А н на. — Ж ақсы көруіңіз керек оны. С із десе-ақ аузы ның суы қүрьіп ж үреді. Кеш е өзі маған бэйге аяғында келіп, сізге тан болмағанына цапаланыцқырап та қалды. Сіздің өзіқіз- ді нагы э р о м ан кейіпкері, еркек болсам, сол үшін қ ы р у ар ақм ақты қ істеген де болар едім деп жүреді. Стремов оған еркектерді ол кісі солай етіп ж ү р деп те қояды. — Б ірақ , айтыңьізш ы, осы,— деді А нна, біраз уақы т томсарып оты рған соқ, босқа сүрамаймын, ойдағымиак гө- р і маңы зы өэіме артығырақ болған соң сұраймын дегенді айқын көрсетейін деген әлпетпен.— А йтыцы зш ы осы, Мишка атаньіп жүрген Калужский князьбен арасы немене 335

сол, өмірі түсіне алмай-ақ қ ой ды м сонысын? А з да жолы- ғам өздеріне. Сонысы немене ө зі? Бетси А н н а ға зейін сала, к ө зі күлімдей қарады. — Ж ац а тәлім гой бір,— деді о л .— О сы тәлімге түгел түсіп кетіпті ездері. А сқ ақ таң қ ы р ап кеткен тым. Бірақ ас- қақтаудын, да асқақтауы бар ғой бір. — Р а с қой , бірақ К алуж скийм ен арасы немсне сол взінің? Бетси о й д а ж оқта мәз бола, ішек-сілесі қата күлді, бүй- тіп сирск те күлетін өзі. — М я гк ая княгиня сыбагасы на эорлық еттіңіэ-ау, сіэ, Баланын, сү р ау ы ғой ол бір,— деді Бетси, күлмейін десе де, іркер ш ам асы болмай, адам б ір ілу-шалуда күлетін мэз күлкіге с ал а сылк,ылдап.— Ө зд ер ін ен сүрау керек,— деді көзінен ж асы аққанш а күліп. — Ж о қ , күлуін кулесіз-ау,— деді А нна да амалсыэ по­ сыла күліп.— Б ір а қ өмірі түсіне алмадым, эйтеуір. Түсін- бегенде күйеуінің міндетін түсінбей журмін. — Күйеуі м е? Л и за М еркалованы ң күйеуі соның шэлі- сін көтеріп, бәйпектейді де ж үреді ылгый. Шынында, содан ары не б ары н білгісі кеп жүрген ешкім жоқ. Киген киім- нің кейбір жөн-жосыгын жақсы қоғам да ерең қып, айтып жатпайды тіпті. Бұ да сол сықылды. — Ролан даки тойында боласыз б а ? — дсді Анна, эң- гімені езгерткісі келіп. — Барм айы м гой дейміи,— деді де Бетси, білісіне қа- рай қоймай, мелдіреген кішкене шыныларға иісі ацқыған шайын ептеп қ ү я бастады. Ш ы ны аяқты Аннаға таман сырган соң, шылымын шыгарып, күміс сапқа кигізіп тұта- — Көріп отырсыз, мен өзім б ір жайым келіскен адам- мын,— деді ш ыны аяқты қолына ала, сөзін күлкісіз бас- тап.—.С ізді де. Лизаны да түсінемін. Л и за деген — жак,- сы, жаманның не екенін тусінбейтін бала сықылды, аққау адам бір. Түсінбегенде сол, өте ж ас кезіиде түсінбейтін. Сол түсінбейтіні өзіне жарасатынын қ азір де біледі ол. Қазір эдейі түсінбеуі де кадік,— деді Бетси мүләйімси ку- лімсіреп.— Д егеим еи де, сонысы жарасы п тұрады өзіне. Көріп отырсыз, б ір нэрсенің өзіне з а р шеге қарап, азапқа аиналдырып жіберуге де, жан, тіпті шаттықмен қарауга да бола берсді деген сөэ. Нэрсе дсгенге тым зар шеге қарауға бейім болуыңыз да кәдік сіздің.

— Ө зген і де өзімдей білер ме едім десеңші,— деді А н ­ на, ойлы піш інмен, ш ындай сөйлеп.— Ө згелерден кем бе екем, а р т ы қ па екем дей м ін ? К е м м іп ғ о й деп ой л ай м ы н . — Б ал а екен сіз, бала,— деді Б етси еселеп.— О л а р да калді, оне. X V III А яқ ды б ы сы , еркек дауы сы , содан соң әйел дауы сы мен күлген к ү л к іл е р і естіліп т ұ р д ы д а , күтіп о т ы р ғ ан қ о - нақтары: С аф о Ш тольц пен гүл ж айнай, ж арыла ж аздап тұрған В аська дейтін ж ас ж ігіт екеуі іле-ш ала кіріп-кіріп келді. К,ан қ у ы р д а к ,, сан,рауқүлак,, б у р г о н ш ар абы м ен іш - кен тамағы бой ы н а қатты ж ұкдан ы көрінін-ақ тұр екен. Васька өзі әй елдерге бас ие қар аған м ен , ілезде тай қап та кетті. К,онак, ү й ге кіргенде, С аф о ға іл есе кіріп, тіркеп қой - ғандай, қ о н ақ ү й д е соған ілесе ж ү р ген күйі, ж ұты п ж ібер - гісі келгенд ей, ж а й н а й қ ар а ғ ан к ө э ін д е алм ай қ о й д ы с о ­ дан. Сафо Ш т о л ь ц қара көз, аққ ұ б а әйел екен. Т ік өкш елі туфли киген аяғы н қаздаңдай, ж іті баса келіп, әйелдер қолын еркектерш е қатты қысып амандасты . О л ж ац а м аңғазды А н на әлі күнге дейін бірде-бір көр- мегендіктеи, көркіне де, селкеу ж а т қ ан киім кнісіне де, ежет келген тәліміне де таң-тамаш а болды. Биязы ақсары келген өз ш аш ы мен өзге ш аш ты басы н а үйе түйгендіктен, бас мелш ері алды ң ғы ж ағынан өте айқы н, ш ығыңқы, мү- сінді к ө р ін ет ін б ю с т к е б а р а б а р б о п к е т іп т і. Ілгері ж ү р г е н д е тым екпіндей жургендіктен, тізесі мен саны көйлек асты - нан қозғалған сайы н айқын білініп ту р да, кеуде ж ағы ж ап-ж алаңаш қ ал ы п , сы рт ж а ғы мен етек жағы сонш а шымқап тас т ал ға н мүсінді кіш кене дене, қабат-қабат қ а- ланған осы қ ал ты рауы қ таудын,, сы рты нан қараған да, шынында қ а й ж ерінен келіп бітеді екен деген сұрау еріксіз туып тур. Бетси А н н а м ен жүдемел т ан ы с т ы р ы п та шык,ты. — О йпы р-ай деймін, б із бір екі солдатты басып кете жаэдадық,— деп көзін ж ы п ы лы қтаты п қойып, кулімсіре- ген куйі, ә дегенд е бір ж ағы на т ы м а сы р а тастап ж іберген шүбалаң қу й р ы ғы н кейін қарай серпе бере, әңгімесіи де бастап кетті.— В аська екеуміз келе ж атқам ы з... Ә, айтп ақ- шы, таныс емес екенсіздер ғой,— деп ж ас ж ігітті де ф а- мнлкясым айты п, таны стырды да, қателескеніне, яғни

танымайтын эйелге Васька дегеніне қызарып кегіп, сың- қылдай күлді. Васька, А ннаға тағы д а бас игенімен, ештеңе дегев жоқ. Сафоға бұрылды ол: — Бәстен ұтылып қалды ңы з. Б іэ бүрын келдік. Бэсі- ңізді төлей беріңіз,— деді күле сөйлеп. Сафо одан ары мәз бола күлді. — Қ а эір емес қой бірақ,— деді ол. — Бәрібір, соңыра-ақ аламын. — Ж ақсы , жақсы. Ә, айтп ақш ы і— дей берді, қапе- лімде, қож айы н әйелге қарагі.— М ен өзім жақсы... Үмы- тып та кетіппін... Сізге бір қо н ақ ерте келдім. Әнеки. Б ірақ Саф о ерте келіп, ұм ыты п кеткен тосын жас қо- нақ, жас болғанмен, сонша мәнді қонақ болған соц, екі әйелдің екеуі де қарсы ала түрегелді соны. Сафоның ол жаңа көңілдесі болатын. Васька сықылды Сафо соңынаи о да қалмай ж үрген қазір. Кешікпей, Стремовті ертіп К алужский князь бен Лиза Меркалова да келді. Л иза М еркалова бет әлпеті шығыс жақтыкіндей салғьірт келген, ж ұ р т айтқандай көзі де тіл жетпес әдемі, ашандау қараторы эйел екен. Қоңьірқаи түстен киінген киім сұры да (А н н а онысын аңғара кетш, багалап та қ ой ды ) көркіне құп жарасып тұр. Сафо қан- шама тік, ымқырулы келсе, Л и з а сонша биязы, сылбыр Л и за бірак, А нна талғауына әлдеқайда ұнап та кетті. Бетси А ннаға соның жайын айтқанда, момақан бала әлпе- тіне түсіп алыпты десе де, А нна өзі көрген соң, онысы бе- кер сөз екенін де сезе қойды. Ө зі шын момақан, сыны қашқан әйел бола тұрса да, сүйкімді, үндемес адам екен. Рас, сыңайьі д әл Сафоның сыңайьі сықылды екен: Сафо сықылды оған да бір жас, бір қарт, екі көңілдесі көздері ішіп-жеп, жапсырып қойғандай, жабысып қалмаи жүр; өзінде бірақ айналасындағы дүниеден озық жатқан бірде- қе бар екен — шыны арасында жүрген нағыз гауһар суы- ның нұры бар екен өзінде. С о л нүры шынында да, тіл жетпес, әсем көэінен сәуле төгіп тұр. Төңірегі қарауытқан сол көздің құмарта, шаршай қарағандагы шыншылдығы қайран қалды рады . Сол көзге қ ар аған жанның қай-қайсы- сы болсын, өзін түгел танығандай, таныған соң, сүйе ал- май қоя алмайтын да сықылды. А ннаны көргенде, жүэі қуана күлімдеп, түгел жайнап кетті.

— О йпы р-ай, көргеніме қуан ы п кеттім-ау, сізді!— деді ол, А н н аға жете бере.— Кеше бәй ге үстінде сізге келейін дегемім д е сол еді, кетіп қ а л ы п с ы з . С із д і кө р ген д е, д эл сол кеше көрсем деп қүмартып ем ө зім . Ш ы н сүм ды қ бол­ тан жоқ п а ө з і? — деді ол, А н н а ға жан-дүниесін түгел ашып түрған адамш а қарап. — Р ас, сонш а абы рж ы та к,ояр деген ж оқ едім ө зі,— деді А нна қ ьізары п кетіп. Осы кезде б аққа барғалы қоғам д а көтеріле бастады . — Б арм ай м ы н мен,— деді А и за , күлімсірей А н н ан ы ң қасына оты ра беріп.— С іэ де б арм ай сы з ғой? К рокет ой- нап не керек солі — Ж о қ , ж а қ сы көрем мен,— деді А нна. — Ә, ж абы рқам ас амалын солай табады екенсіз ғой? Сізге қ ар асақ-ақ — ж адьірағандық көреміз. С із жады ра- ғанмен, мен ж абырқаумын. — Н еге ж абьірқайсы з? П етербургтегі ең көңілді қоғам сіздің қоғам боп отыр,— деді А н н а. — Б іздің қоғамнан сы ртқы ларға одаи да ж абы рқау болуы кэдік. Б ір а қ өзімізге де, ө зім із болғанда өз басыма да көңілсіз; қ ай та, керемет ж абы рқау тіпті. Сафо ш ы лы м ы н түтатып алы п, екі жігітпен баққа шы- ғып кетті. Б етси мен Стремов ш ай іш іп қалды. — ІҚалай ж абы рқдп ж үрсіз? — деді Бетси.— Саф о, сіздікінде кеш е әбден көңіл көтер д ік дейді. — Т үу, қ атты қүлазыдық! — деді А иза М еркалова.— Бәйгеден сон, түгел біздікіне бар ғам ы з. Бэрі сол ы лғы й! Бір қалы п баяғы . Кеш боны диван-диванда сұлап жаты п алдық. О н д а турған не көңілділік болсы н; жоқ-а, ж абы р- қамас амалын қалай табасы з ^осы ? — деді Аннаға тағы . да.— С ізге қ арасақ-ақ, б ақы тты б ол ар жайы болғапмен, *бақытсыз боп ж үрсе де, ж абы рқам ас әйелді көре кетеміз. Соны қал ай істейсіз, үйретіқізш і? — Т ү к те істемеймін,— деді А н н а , сол беймаза сүрау- дан қы зары п кетіп. — Ж ак,сы тәлім осы, мінеки,— деп эңгімеге С тремов та араласа кетті. Стремов елулер ш амасьіндағы, б у р ы л тартып қалған, әлі де ж асаң, өте көріксіз, бет піш іні ерекше, ақы лды кел- ген адам болаты н . Л и за М еркалова әйелінщ жиені бола- тын да, бос уақы ттары ны ң бәрін соны ң қасында вткізетін. Қызмет ж өнінен өэі Алексей А лександровичтіц жауы бо­ ла түра, А н на Каренинаға кездесіп қалған соц, ақы лды

қауым адамы болғандықтан, в з жауының айеліне де *к сынық болайын дегенге ты рысты . — «Т ук те» деңіз,— деп іліп әкетті, мудайімси күлш- сіреп,— ең жақсы амал ол. Ж абырқамайьін десеңіз,— дсді Лиэа Меркаловаға қарап,— жабы рқар нәрсені ойламауы- ңыз керек деп, әлдеқашан айтқам сізге. Үйқың қашуьінан қорықсаң, ұйқтамайсьің демекші, қорықпау керек деген- мен тен, нэрсе бұл. Анна А ркадьевна да дал соны актып — О ны айтқан болсам, өте қуанған да болар едіи, вйткені ақы лды айтылу устіне, шын да айтылган сөз о*,— деді А нна, кулімсіреп. — Ж оқ, уйқьшың неге келмейтін жайы мен қайтсе *>• бырқамас жайын айтып беріңіз? — Ү йқтау ушін де, көңілдену ушін де жумыс істеу — Ж ұмысым жанға керек болмай отырып, жумыс іс- теп нем бар? А л, біле тура келгірсу дегенге олақпын да, баспаймын д а оған. — Д ауа ж оқ екен сізге,— деді де Стремов, оған қара- май, А ннаға қайта бурылды. Аннаны сирек кездестіретіндіктен, бос мьілжыңнан өз- ге ештеңе айта алған жоқ оған, бірақ Петербургке қашан барасыз, Л и д и я Ивановна граф иня қандай жақсы көреді десеңізші сізді деген, сол бос мылжықдарды айтқанда, Аннага өзі жағьімды кврініп, сыйласындылығын, тііш одан да аргысын көрсетуді ш ын коңілден қалаған элпетін білдіре оты рып айтты. Тушкевич кіріп, крокет ойынпаздарын журт түгел ку- тіп тұр дегенді хабарлады. — Ж оқ, кетпеқіз,— деді Л и з а Меркалова, Аннанық жургелі отырғанын білген соң. О ған Стремов та қо- — О сы қоғамнан соң, Вреде кемпірге бару деген тым алшақ нәрсе екен,— деді ол.— О ны ң устіне, оған мысқыл сездің желеуі де боп кетесіз, бұл жерде мысқыл сөзге жанаспайтын ен, жақсы, өзге сезімге турткі боласыз,— деді ол Аннаға. Анна екі ұрықтау боп, сәл ойланып қалды. Мынау ақылдьі адамның қолпаш сөздері, Л и за Меркалованық Аннага деген балалық, көңілшек райы, әрі осы қауымдағы уйреншікті салтанат біткен — тугелдей сонша бір жеп-же- ціл тнгенімен, өзін қыйын жағдай кутіп турғандықтан,

қала тұрсам ба екен, түсінісер ауы р м инутты элі де алы с- тата берсем бе екен деп, сәл бөгелгені де сол еді. Б ір а қ , ешбір ш ара істемесе, үйінде ж а л ғы з ө з і не күйге тусетіні, шашын қос қолдап тартқан ж адьш дағы сол бір сұмдык, ишарасы есіне келген соң, қош айты сы п жүріп те кетті. X IX Вронский, кө р ер көзге қау ы м ды қ жеңіл-желпі тірш і- лікті місе е тіп ж үрген ім ен , с ал д ы р -с ал ақ т ы к ,т ы ж ек к ө р е т ін адам болаты н. Ө з і корпуста ж үрген сонау ж ас кезінде-ақ, шатасып қал ы п , қары зға ақша сұрағанда бермей сағы сы нғанды қтаи, содан соң-ақ өзін ә з і ондай күйге бірде-бір салған кісі емес еді. Қ аш ан болсы н, шаруасын тәртіпке келтіріп алғалы ж иі, сирек істейтін ж ай-ж ағдайы на қ арай , ж ы лы нда бес д үркін оңаша боп, ш аруасы н түгел аны қтап алатын. О ны өзі са- насу, яки Гаіге 1а Іеззіуё1 деп атайты н. Бәйге өткен күннің ертеңіне В рон ский кеш оянып, ки- телін, қы ры ны п, ш омылмай-ақ киді де, ақш аларын, есепте- рін, хаттары н столға жайып сала ж ұм ы сқа отырды. П ет- рицкий де оянып, жолдасыныц столда ж азу жазып оты р- ғанын көрді де, мұндайда шәмкес келетінін білгендіктен, киімін а қ ы р ы н киінШ , ойын бөлмейін деп шығып кетті. Кімде-кім болсыи, өз басындағы қыруар шытырман жағдайларды ң егжей-тегжейін жете білгендіктен, сол ш ы ­ тырман ж а ғд а й л ар мен соны қы йы нсы нбай аны қтау элде- қалай кезіккен тек өэ ерекшелігім дегендіктен, өзі сы қы л- ды, өзгелердің д е осындай дербес, ш ыты рм ан ж ағдайлары бар-ау дегенді тіпті ойламайды да. Вронскийге де солай көрінді. О сы н д ай қы йы н ж ағдай дағы ө эге жұрттын, қ ай - қайсысы болсы н, әлдеқашан ш ат ы л ы п , ж аманш ы лы қты лажсыз істеген б о л ар еді деп, іш тей м ақтана ойлайтын ор- ны да бар еді о н ы ң . Дегенмен, ш аты л м а с үшін жай-күйім - ді қазір-ақ баж айы лап, аны қтап алуы м керек екен дегенге келді Вронский. В рон ск ий е ң о ң а й ы ғой д еп, қ о л ғ а а лд ы м ен а л ғ а н ы ак,- ша жұмысы бол ды . Б оры ш тары н почта қағазы на ұп-ұсак, жазумен түгел көш іре келіп, ж ы й н ақтады да, он жеті м ы ң пәлен ж үз сом борыш ы м б ар екен деп, айқы ндағалы кей- інге қ о я т ұ р д ы . А қ ш а л а р ы м ен б а н к қ н и ж к ас ы н е сеп те- 1Кір-қоңнан арылу. 341

генде, 1800 сомы қалады екен де, Жан.а жылға денін ақші алар орайы жәие жок, екен. Вронский борыштарынық тіэі- мін санай келіп, уш салаға бөле қайта көшіріп шықты. Бірінші салага не қазір төлеп құтьілатын, немесе ақшасыа қалаған сәтте, бір минут кідіртпей телей қоюга эзір устап отыратыи борыштары кірді. Ондай борыштар төрт мыц сомдай екеи: бие үшін 1500 сом, Веневский дейтін жолдас жігіті жөнінде берген кепілдігі үш ін 2500 сом береді екеи, ол ак,шаны сүм ойыншыға Вронский отырғанда ұтқызғаи, Вронский ақшаны сол кездің өзінде-ақ (ондай ақшасы да бар еді) берейін дегенмен, Веневский мен Яшвин екеуі өзі- міз гөлейміз, ойнамаған Вронский төлемейді деп болмаи қойған. Б ірақ Вронский, соның бәрі орынды болғанмея, сол былық мзселсге Веневскийге кепіл болам деп, құр сөз жүзінде қатиаса тұрса да, ендігәрі түк эңгіме ертпеу үшін сурқыяға бере салуға өзінде сол 2500 сом болуы қажет екекін әбдеи білетін. Сөйтіп, маңызды осы бөлім бойынша 4000 сом керек боп шықты. Екінші бөлімдегі сегіз мың сом онша маңызды борыштар емес еді. Ол борыштар, квбінесе бэйге кезіндегі қораға, сүлы, пішен сатушыға, ағыл- шынға, ер-тұрмаи жасаушыға жәие басқаларына төлеитін борыштар болатын. Мүлде тыным болу үшін бүл борыш- тарға да екі мыц сом таратып беру керек екен. Соңғы^бв- лімдегі — магазиндерге, қонак, үйлерге, тігіншіге төлейтін — борыштар жайын ойлайтын да ештеңе жоқ екен. Соны- мен, қолында 1800 сом отырғанда, кунделікті шығындарға кемінде 6000 сом төлеуі керек боп шықты. Вронскийдіқ бүкіл дэулетін есептегенде 1 0 0 0 0 0 сом кіріс алып отыра- тын адамға мұндай борыштың қыйындығы да жоқ сы- қылды еді; бірақ әңгіме алатын кіріс сол 100 0 0 0 сомиық деңгейіне келмейтіндігінде болып шықты. Жылына 2 0 0 0 0 0 сом кіріс беретін, экеден қалган мол дэулет ағасымен ара- сыида бвлінген жоқ болатыи. А ғасы тук дэулеті жоқ де- кабрис қы зы Варя Чиркова княжияға, борышқа бата жү- ріп үіілснген кеэде, Алексеи әкесінің мекен-жайынан түсе- тіи кірістің бәрін ағасына қыйып, жылына тек 25000 сом ғапа алып түрайын деп келіскен. Алексей онда ағасына, с р ә омірі үйленер турі жоқ болса да, уйленгенімше маған осы ақша да жете түрады дегеи болатын. Ең кымбатты полктардың біріне командир боп журген ағасы жаңз ғана үйлекгсндіктен, ол сыйлықты қарсы алмасқа да болмаған. Узделі сол 25 000 сом үстіне, дербес дәулеті бар шешесі де жылына Алексейге 20 мыц сом беріп, Алексей соның бэ-

рін тугел сарқы п та тастайтын. Ш еш есі оған әлдекіммен астасып, М осквадан кетіп қалды ң деп соңғьі кезде ар аэ боп, ақша да жібермей қойған. Т ұрм ы сы на 45000 сом жумсап үйренген Вронский, соны ң салдары нан быйы лғы жылы тек 25000 сом алып, қазір қы йналы п та жүрген. О л қы йы идықтаи ш ығуға шешесінен ақш а сұрар ж айы б о л ған жоқ. Кепіе алған соңғьі хатында ш еш есі қауым мен қ ы з- метте ш ар ы қ т а й беруің е б о л ы су ға б а р м ы н д а, ж ақ сы к,о- ғам атаулы ны кірлейтін түрм ы сы ңа болы сар жайым ж о қ деп ш алғаны, өзін тым ш ам данды ры п та тастаған. Ш еш е- сініц ақш аға саты п алайын деген ойы Вронскийді сай сүйегіне ж ете қо р л ап , шешесінен одан бетер суынды рып та жіберді. Б ір ақ , Каренинамен байлаиы сы біраз кездейсоқ бай л аи ы с еке н ін еміс-еміс а ң ға р ы п , қ а з ір сол а ғасм н а а й т - қаи м архабатты сөзі жеңілтек айты лғаны н, өзі әрі үйлен- беген адам болған соң, сол ж үз м ы ң сом кіріс өзіне түгел керек болары н сезе тұрса да, айтқаны нан қайт^ға болмай да қалған. К,айтатын жөні де ж о қ еді. Ағасыпың әйелін еске алы п, сол сүйкімді, аяулы В аряны ң орайы келген жердіц бәрінде, мархабатыңды умьітпаймын, бағалап жү- рем деген сөзі ойына туссе-ақ, бергенін қайта алар жөні жоғын аңғара кететін. О ны ц өзі де әйелді үру, ұрлау, ал- дау сы қы лды орайы ж оқ нәрсе еді. О райлы көріп, жөні бар деп ау ы тқ ы м ай табан тірей кеткен ж алғы з ойы: өсім- қордан он м ы к сом қары з алайын, онын, түк кыйыпш ы- лығы да ж оқ, ж алпы ш ығы ндары мды да азайтып, бэйге аттарымды да саты п жіберей/н деген ой болды. Сол бай- лауға келді де, аттары ңызды саты п алайы н деп өзіне та- лаи дуркін кісі салы п жүрген Ролан даки ге хат ж азды . Со- дан сон, а ғы л ш ы н мен өсім қорға к іс і ж іб е р д і, б ар а қ ш а с ы н есептеріне бөліп-бөліп сап қойды . С о л ш аруаны б ітірген соң, шеш есіне суык,, қ ату етіп ж а у ап ж азд ы . С од ан соң, барып, ақш алы ғы нда жүрген А ннанын, үш хатын алы п, оқы п ө р т ед і д е , екеуін ің кеш егі ә ң г ім ес і есіне түсіп , о й л а - нып та кетті. XX Вронский өмірінің ты м бақы тты өм ір болуы ие істеп, не қ о я р ы н с ө зс із, тугел а н ы қ т а п т ұ р а т ы н туйінді ер еж е - лері барлы ғы нан еді. О а түй ін ді ереж елер қам тм йты н шарттар мөлш ері өте шағын болғаны мсн, ережелері күдік- сіз ережелер болаты н да, Вронский сол мөлшерден әсте 343

шет шықпай, тиісті ісін орыидауға келгенде, ауытқу деген- ді де білмейтін. Тігіншіні қ о я тұрып, ақшаны сұм ойын- шьіға твлеу керек,— әйелдер алдағанмен, еркектер алданау жөн,— күйеуіңді алдағанмен, в зге ешкімді алдауға бол- майды,— жәбірлеуді кешіруге болмайды, жәбірлеуге бо- лады, тағы -тағы сондайларды с ө зсіэ сол ережелер айтып тұратын. О л ережелері түгел б ір орынсыз, орашолэқ ере- же болғанымен, күдіксіз ереже болаты н да, Вронский со- ларды орындай жүре, көцілім тыныш, кеудем көтеріңкі болады деп білетін. Аннаға деген ілтипаты жвнінде, Врон­ ский сол түйінді ережелері жай-жағдайды түгел, жете анықтамайтынын да сеэе бастап, келешегі қыйын, күдікті көріне берген соң, ұстар арқауын да таба алмай қалған. Анна мен күйеуіне деген қ азір гі аужайы өзіне оңай да, айқын да боп кетті. Ол аужайы қолданып жүрген туйінді ережелерінде айқыи, дэл анықталып та қойды. Анна ө*і Вронскийге махаббатын қыйған, жөндем эйел болған соң, оны өзі де жақсы көріп, содаи келіп оны заңды зйелдей сыйлап, тіпті одан да артық құрметке лайьіқ эйел деп кеткен. Оны сөзбен, емеурінмен жэбірлеу былай тұрсмн, тіпті әйел ғана қалайтын қүрметті көрсете алмаудан гөрі қолын кестіріп тастауды да оңай көретін. Қоғамға деген аужайы да айқы н болатын. Онысын жұрт түгел біліп, сезіктеніп жүргенмен, ешқайсысы да айтпасқа тиіс еді. Олай болмаған күнде, айтқан адамды үндетпсй, ө эі сүйген эйелдерде тіпті ж оқ беделді де сыйла- туға сай о ты раты н еді. Күйеуіне деген аужайы бәрінен де айқын аужай еді. Анна өзін сүйген сэттен бастап-ақ, Вронский Аннаға тек ез қақын ғана айиымас қақы деп санаған болатын. Күйеу деген к,үр қол байлау, артық адам көрінген. Сөз жоқ, жай-күйі ж ан ашырлық болғанмен де, істер лаж жоқ еді. Күйеуіиің істесе істер қақы бар ж ал ғы з ғана нэрсесі: тіле- гіи орындатуға қолына қару ала шығу болса, Вронский онысына да алғашқы сэттен бастап әзір еді. Бірақ соңғы кезде Анна мен екеуінің арасында іштей, жаңа қарьім-қатнас білініп, соның жайы ашылмағандық- тан Вронскийді шошытайын да деді. А нна өэіне жүктімін дегенді кеше ғана кеп анттьг. Сол хабар мен Анна күгкен нэрсе, өмірде қолданып жүрген ережелерінің заңы жете анықтамаган бірдеңелер талап еткен сықылды сезді өэі. Шынында да сасып қалып, А нна екіқабат жайын айтқан алғашқы сэтте, күйеуіңді таста деген талапты да жүрегі

айтқыза салды . Сомы өзі айтары н айтса да, ойласты ра ке- діп, с онсы з т ы н ғ а н ы ж а қ сь і б о л а т ы н е д і ғой д еген д і қ а з ір айқын аңғар ды ; соны іш інен ай тқ ан ы м ен , жаман болм ас па екен? — д е п ж ә н е қ о р ы қ т ы . «Куйеуіңді т ас та деген болсам, м аған қосы л деген сө- зім болды ғой. Ө зім әзірм ін бе с о ға н ? Қ азір оны а қш ам жоқта қалай экетпекпін? О л ж ағы н реттеуіме де б олады дей қ о я й ы н ... Б і р а қ өэім қ ы з м е т т е ж ү р іп қ а л а й ә ке т п е к - пін? О ны а й т у ы н айтқан болсам , с о ған сай оты ры п, яғни ақшалы боп, қ ьізм еттен де ш ы ғуы м кер ек қой мснің». Содан ойланы п та кетті өэі. К,ы зметтен ш ықсам ба екен, ш ы қ п а са м б а екен д еген с ұ р а у б а р тір ш іл ігін ің с ы р т - к,а ш ы ға рм а са д а , б а с т ы м ү д д е сі б о п к ел ге н , ж а л ғ ы з ө зі ғана білетін, ө з ге бір, қу п ы я м әселеге әкеп соқты . Б аққұм арлы қ деген бала ж асы н ан , бозбала кезінен бергі байы рғы а р м а н ы болаты н, о л а р м а н д ы е зі м ойы ндай қоймаса да, сонш а күшті арман б олған ды қтан, қ а з ір сол құмары келіп м ахаббаты м ен де тай -тал аса кетті. К,ауым мен қ ы зм е т т е г і а л ғ а ш қ ы қ а д а м ы с ә т т і келгенімен, б ұ д а н екі ж ы л б ү р ы н ө р е ск ел қ а т е д е іс т е п а л д ы ө эі. Д е р б е с адам екен ім ді көрсетіп , ілгерілей б ерем деген оймен, б ас тартсам б аға м ар та д ы дегенге сеніп, өзіне ұсынған к,ыз- метке көн бей де қойған; б ір ақ ө з і ө г е өж ет болған соң, орнында қал д ы р ған болатын; содан өйте-бүйте журіп, д ер­ бес адам д ә р е ж е сін е ж еткен соң , еш кім ге аш уланы п, еш - кімге р е н ж ім е г е н ад а м ш а, ө зім е к ө ц іл д і б о л ған соң, м а з а - лай берм есе е к е н д еге н д і ған а қ а л а ғ а н д а й , в зін ө з і ө те шебер, а қ ы л д ы ұ с та ғ ан к у й і, с о л д ә р е ж е с ін с а қ т а п ж у р е беретін-ді. Ш ы н ы и а келгенде, б ы л т ы р ө з і М оскваға к етке н соң-ақ, ол к ө ц іл д іл ік те ж айм на қ а л ғ а н болаты н. К ,олы нан бәрі келіп тұ р са д а , тукке з а у қ ы ж о қ адам болған соң, дербес д әр еж есі де көрінбес ж а қ қ а ш ы ғы п , көп ада м д а р - ақ өзін а дал , м ейірбан б олудан ө з ге еш теңе де істей ал- майды екен деген ойға келе б а с т а ға н ы н да сезген б ола- тын.Каренина екеуініц сонш а шу көтеріп, көпшілік көң ілін бөлген б ай л ан ы с ы В ронскийге ж а ң а к ө р ік беріп, көкей ін тескен б а қ қ ұ м а р л ы қ қ ү р ты н у а қ ы т ш а басқаны мен, сол Құрты о с ы д ан б ір а п т а б ұ р ы н т а ғ ы д а қ а т т ы қ о з ы п к е т ­ кен. Б ір т о п т а , б ір қ о ғам д а б а л а ж а с ы н а н б ір ге ө с к е н , корпуста б ірге о қ ы п , бірге бітірген , класта, гим настика- да, тен тектік, б а қ қ ұ м а р л ы қ т а б әс т а л а с ы п , б ір ге қ ы я л д а - ған ж ол д асы С е р п у х о в с к о й О р т а А з и я д а екі чи н , о з ы к , 345

атак, алып, ж а қ ы н арада оралган-ды , о л атак ондай жап- жас генералдарга сирен те берілетін еді. О л бэі П етербургке келісімен-ақ, ж ұ р т оны жаңа ту­ гаи ж ары қ ж үлд ы зд ай гулетіп а л а жөнелді. Вронскийдік бірге өскен құрдасьі Серпуховской генерал боп, мемлекет ісінің бары сы на эсер ететін тағай ы н д ы қ кутіп отырғанда, Вронский әсем әйел сүйген, көрікті, дербес адам болғаны- мен, қүр ротм истр ғана болатын д а, қанш а дербес болам десе, ерік те беріле беретін. «Ә рине Серпуховскойге қы- эықпаймын да, қ ы зы гар жайым да ж о қ менің; бірақ со- ныц өрлеуі өзім е, уақьіт ыңғайын тапсақ, мен сықылды адамның м ансабы да өте тез м андып кететінін кврсетіп тұр. О сы дан үш ж ы л бүрын о ны ц дәрежесі де осы^мен сықылды болаты н. К,ызметтеп ш ықсам, кемемді өртеимін де, қы зметте тұрсам тугім де құрам айды менің. Ө з жа- йымды өзгертпеймін дегенді өзі айтқан болатыи оның- А нна сүйіп жургенде, Серпуховскойге қызығар жайым жоқ». Соны а й тты да, мұртын б ая у шыйратқаи күиі, столдан түрегеліп, бөлмеде жүре бастады. Көзі ерекше жайнап, қаш аи д а бір ө з ж айын анықтап алған кезде сезетін, ж ан ы ж ай таба қуанған орньіқты , сабырлы қалпы- на да түсе кетті. Бурынгы есептер шыгярган шактарын- дай, бұ ж олы да түгел таза, түгел ап-айқын болып тұр. Қырынып, су ы қ ваннаға тусіп, киімін киінді де сыртқа шықты. XXI — Саған келіп едім мен. К ір-қоңнан арылуың бүгін үзаңқырап кетті ғой деймін,— деді Петрицкий.— Йемене, бітті ме? — Бітті ғой,— деді Вронский, көзі гана күлімсіреген күйі, тәртіпке түскен шаруасын қ ы й т еткен батыл, шүғыл қыймыл бүзып жібсретіндей, қ ы яқ м үртын ептей ширатып. — Сол жүмы стан соң, қаш ан да моншадан шыққан- дай боласың сен,— деді П етрицкий.— Грицкиден келдім (полк командирін солай атайтын ө з д е р і), сені күтіп оты р. Вронский ж ауап бермей, жолдасы на қарай түрып, өэ- ге жайды ойлап кетті. •— Я, соныкіндегі музыка екен ғой мынау? — деді ол құлаққа ш алынған керней гүжілі мен полька, вальстердің таиыс дыбыстарын тыңдай тұрып.— Қ ан дай мереке болг ды екса? зш

— Серпуховской келіпті. —• Ә-ә! — д ед і Вронский.— Б іл г е н жок, едім мен. Көзі одан бетер кулімдеп кетті. Махаббатым б ол ған соң, б а қ ы т т ы м ы н деп, взін е ен, болмағанда, сол міндетті алы п , б ақ қ ұ м ар л ы ғы н қ ұ р б ан еіуге бекуін бекіп қ ой ған сон,, В р о н с к и й Серпуховскойге қызықпады д а, п ол к ке келген с о ң , а лд ы м ен м аған с о қ п а - ды деп қы н ж ы л м а д ы д а. С е р п у х о вс к о й м ейірбан до сы болғандықтан, В рон ский де қ у а п ы п к е т т і оған. п ТүУ’ қ у а н ы п қ ал д ы м ғой т іп т і. Полк командир] Д емин улкен, помещ ик үйінде тура- тын. Ж ұрт б ітк ен төменгі к ең б ал к о н д а екен. К ,орада оронский к ө зін е алғаш тускен н ә р с е : а р ак қ у й ған күб і қасында т урған к и тельді ан ш іл е р м ен о ф нцерлер қ о р ш а - ғін полк к о м аи д ир ініц у й елм ен дей ж а р қ ы н кескіні б о л д ы ; езі балконның бірінш і б ас қ ы ш ы н а ш ы ғы п альш , оф ен б ах кадрилін ойнап ж атқ ан м у зы к ад а н д ау сы н асы ра қ а т т ы аиқаилап, ш еткерірек т ұ р ған с о л д а т т а р ғ а бірдеңелер б ұ - иырьш, қолы н с іл тей сөйлеп т у р е кен . Б ір топ с о л д а т ерткен вахм истр, Вронскиймкн қ о с а бірнеш е ун тер -о ф и - церлср балкон қ ас ы н а келді. П о л к к о м а н д и р і с тол қ а с ы н а оралып, қолы на б окал ұстай есік а л д ы н а қ ай та ш ы қ т ы д а: «Бұрынғы ж ол д асы м ы з, қ аһ а р м аи г ен е р ал С ерп уховской князьдің с аулы ғы үш ін. У р а!» д е п т о с т ж ари ялады . Полк командиріне ілесе, қ ол ы н а б ок ал ұстай күлімсіреп Серпуховской де ш ы қты . — Ы лғый жасарып келесіқ-ау, сен, Бондаренко,— де- Д> ол қарсы алд ы н да турған , екін ш і р е т қы зм ет а тқ а р ы п жүрген қ ы зь іл ш ы рай лы , ш ы м ы р вах м и стр ге қарлп. Вронский Серпуховскойды уш жы лдан бері көрген жоқ болатын. Ө зі бакенбарды қой ы п , толысып алғанымен, көркінен гөрі ж ү з і мен бітім ін дегі м ейірім , ш ап ғаты б а- сым, сол сы м б атты қал п ьш ан а у м а п т ы . Вронский о д ан жалғыз ғаиа өзгеріс байқап тұ р, о л өзгеріс десі ж үрген адакдар жүзінде, сол десі ж үруін ж у р т біткен түгел таны - ганын білген діктен үзілмей, б а я у е сіп тұраты н нүр сәуле- сі еді. В ронский сол сәулеиі б іл етін д ік тен , Серпуховской- ден де соны аңғарды . Серпуховской Вронскийді баспалдақтан түсіп келе ж а- тып көрді. Ж ү зі куана күлім деп ж а л т ете түсті. Басьтн жоғары изеп қойып, бокалын Вронскийге амандаса^ кө- терді де, сол нш ара а р қы л ы , сү йісу ге ернін ы ң ғай л ай , 347

қақшыя тұрьіп қалған вахмистрден бұрын бара алмаспын деген элпет білдірді. — Бәрекелде, мынаны к,ара! — деді полк командирі садк, етіп.— Я ш вин маған, көқілінің қошьі жоқ екен деп Серпуховской шымыр денелі вахмистрдің жіпсіген жа- саң еркінек сүйген соң, аузын орамалмен сүрте, Врон- скийге оралды. — Түу, қуанғанымдьі-айі — деді ол, Вронскийдін, қо- лыная қыса, шетке алып шыға беріп. — Соны күте беріңіз! — деп, полк команднрі Врон- скийді нұсқап Яшвинге дабыстады да, солдаттарға қарай төмен түсіп кетті. — Кеше бәйгеде болмағаның яе сенің? Сонда көрем гой деп едім,— деді Вронский Серпуховскойды шола қа- — Барғанмен, кешігіп қалыппын. Ғапу ет,— деп дой­ д и да, адъютантмна қарай бұрылды,— адам басы қанша- дан келсе де, менің атымнан мынаны бөліп берсін деп бү- йыра қойыңыз. Сөйтті де, ақшалығынан жүа сомдық үш қағаз шыға- ра бере, қызарып та кетті. — Вронский! Бірдеңе ішіп, жеуге қалайсың? — деп сұрады Яшвин.— Ей, мүнда графқа бір жейтін нэрсе экелшіі Кәне, мынаны ішіп жібер. Полк командирінікіндегі думай үзақ болды. Көп ішілді. Қақпақылдап Серпуховскойды лақтырыс- ты. Содан соң полк командирін дадпадылдады. Содан соқ барып, пслк командир! Петрицкиді ала әншілер алдында өзі де билей жөнелді. Содан, полк команднрі біраз шар- шаған соң барып, қорадағы сәкіге отыра, Пруссиядан Россия артық жатыр, эсіресе атты эскер шабуылында артык, деп, Яшвинге дәлелдей бастады да, думай сәл то- ластайын деді. Серпуховской қолын шайғалы үйдегі жу- ынғышқа кіріп, Вронскийге кездесе кетті. Вронский үсті- не су құйынып жатыр екен. Кителін шешіп қойып, түк басдан қып-қызыл мойынын жуынғыш суына тоса, басы мен мойнын ы сқылап тұр екен. Ж уынып болған соң, Сер- пуховскойдың қасына кеп отырды. Екеуі сол арадағы кішкене диванға жөнделе отырған соң, араларында екеуіне де аса қыэьіқты бір эңгіме басталып кетті. — Сенің жайыцды эйелім арқылы білдім,— деді Сер­ пуховской,— Ж иі көріп түрғаиыца қуанып қалдым взін.

— Варя екеуі тату-ақ, П етербургте көрсем көңілім е жағатын ә й е л д е р т е к сол екеу і ғ а н а ,— д е д і В р о н с к и й , к у ­ ле жауап б ер іп . К ү л г е н д е , эң г ім е б е т і а у а т ы н т а қ ы р ы п т ь і байқап, ж а н ы н а с о л ж а қ қ а н с о ң б а р ы п кү л д і. — Солар ғана м а ? — деп Серпуховской де күлімсіреп қайыра сұ р ад ы . — Я, әйелің арқы лы болмаса да, сеиің ж айы цды мен де біліп а л д ы м ,— д ед і В р о н с к и й , о л е м е у р ін д і қ о й ғ ы э ғ а - лы жүзін с у ы т а сөйл еп .— Д есін , ж ү р г е н ін е қ а т т ы қ у а н - ғанмен, т а ң ы р қ а й қ о й ға м ж о қ . О д а н о з ы ғ ы р а қ б ір д е ң е күтіп едім. Серпуховской ж ы м ың ете түсті. Ө з і ж айы ндағы пікір жағьіп кеткен д е б ол уы к ер е к , о н ы с ы н ж а с ы р у д ы к,ос к в - ре қойған ж оқ. — Мен, қайта, ш ынымдьі айтсам , бүдан кем б олар деуші едім. Б ір а қ ө з б ас ы м ө те қ у а н ы ш т ы м ы н . М е н ө з ім бір бакдұмар к іс ім ін , о с ал д ы ғы м д а о л , м о й ы н д а й м ы н д а о н ы . — Д есің ж үрмеген болса, м ойы н д ам аған д а болар едің, бәлкім,— дед і В рон ск ий . — Ондай ойым жоқ,— деді С ерпуховской тағы д а кү- лімсіреп.— О н с ы з өм ір сү р у ге б о л м а й д ы , д ем еген м еп , к ө - ңілсіз де б о л а р е д і дейм ін. Ә р и н е , қ а т е л е с е т ін д е ш ы ғ а р - мын, бірак, қ а л а п алға н к эс іб ім ж ө н ін д е б ір а з қ а б іл е т ім бар ғой дейм ін д е, қ о л ы м д ағ ы б и л ік т ін , қ а н д а й ы б о л с а д а , бола қалған к үн де , өзім б іл ет ін к ө п а д а м д а р қ о л ы н д а ғ ь і биліктен а р т ы қ б о л а р еді д еп о й л а й м ы ғ і,— д ед і С е р п у х о в - ской, ш арқы н б іл е, ш ал қ ы й с ө й л е п .— С о л у ш ін д е , с о ға н жақындаған сайы н көңілім қо ш б о л а түседі. — Бәлкім, ол саған солай бо л ған м ен , ж ұ р т біткен ге олай болм айты н д а ш ы ғар . М е н ө э ім д е с о ла й о й л а ғ а м ы н , бірақ өмір с үре к ел е , т ек со л ү ш ін ғ а н а т ір ш іл ік е т у г е б о л ­ майды екен д еге н ге де к ел іп о т ы р м ы н ,— д ед і В р о н с к и и . — _Уа, б әр е к ел д е! Б ә р е к е л д е ! — д е д і С е р п у х о в с к о й к ү - ліп жіберіп.— Ө з і м де с ен ің ж а й ы қ д ы , к ө н б е г ен ің д і е ст і- Дім дегеннен б а с т а п о ты р м ы н ... Д е м е к , қ о с т а п т а о т ы р м ы н сені. Б ір а қ б ә р ін ің де м эн і б а р ғ о й д е й м ін . М е н ә р і к ө н - беуін ж ақ сы іс т ес ең де, к ө ң іл д е г ід е й іс т ем ег е н с ің д е п о и - лаймын. _— Істел ер қ ы л ы қ істел д і д е, іс т ег е н ім н е н ө м ір і қ а и т - пайтынымды ө з ің д е б іл есің . Ө з і м е д е ж а қ с ы б^оп ЖҮР- — Ж ақсы болғанда, уақы тш а ж а қ с ы рой ол. Б ір а қ оны місе т ү т а бермейсін,. Сенін, а ғ а ң а а й т п а й м ы н д а . О д а мына қ о ж а й ы н ы м ы э сы қы лды б а л а м інезді а д а м . Ә не, 84*

олі — деп қосып қойды, «ура» лаған айқайға қулақ сала отырьга,— соған мәз ол, сен бо л саң, қанағат етпейсің оны. — Қ анағаттандьірады дегем ж о қ мен де. — Ж ал ғы з ол ғана емес. Сен сықылды адамдар — *«• рек адам. — Кімге? — Кімге болсын? Қ оғамға. Р о ссияға адам да, партия да керек, әйтпесе, қор болып ж елге кеткелі отыр. — Я ғни, немене? Орыс комм унистеріне қарсы Берте- нев партиясы керек пе? — Жок,,— деді Серпуховской, ө зін ондай ақмақтыққа қосқандарына қы нж ыла ш ытынып. Т о и і £ 3 е зі ипе Ыа £ и е Б у д қ аш ан да болран, бола да береді әлі. Ешбір коммунист деген жоқ. Ж уртқа бір ақ , қаш ан болсын зыян- ды, қауіпті п ар ти я ойлап ш ы ғараты н пэле керек болады. Ежелгі әуен ол. Жоқ, біэге сен ексум із сықылды дербес адамдар билігінің партиясы керек. — Н еге о лан ? — деп Вронский, билігі бар бірнеше адамдарды этап шықты.— Бірак, с о ла р неге дербес адам болмай жур? — Н еге екені тек тумысында дербес боларлық не дзу- леті жок, т а, ие болмаған оларда, а та қ тар ы жоқ, біз сықыл- ды кун ш алы п туған туыстары жок, олардыц. Ақшамен де, жылы сөзбен де сатып алуға береді оларды. Баяндап ту­ ру үшін о лар бағыттарын да ойлап шығарулары керек. Сөйтеді де қайдағы бір қы рсы ғы тиетін, өздері де сенбейтін пікірлер мен бағыттарды қолдандьі; сол бағыт- тардың бэрі де қазы на уйіне ие болып, пәлендей жалақы алудың қур амалы эшейін. С оларды ц айласын байьшта- еаң-ақ, сеіа п ’ез( р а$ ріиз Яп чие 9 а 2 туге. Солардан кем болар жайым жогьш көре тура кем тусіп, ақмагырақ со- ғуым да кәдік. Бірак, менде бір, өзім ізді сатып алу элде- кайда қыйын соғатын, маңызды арты қш ылы қ та бар ғои деп ойлаймын. О ндай адамдар қ ай кездегіден де қатты керек боп оты р. Вронский ден қоя тыңдағанымен, сөздің маэмунынан гөрі, Серпуховскойдыд іске деген ауж айы көңілін кебірек бвлді, оа өзі қ ы зм ет жөиінде эскадрон муддесінен езге ештеңесі болмаса д а, өэ басы әрі жараты п, әрі жек көріп жүретін өкіметпен де күресем деген ойға шмғып алыпты. | Бэрі бір ақмвқтық ылгый. авя