Лев Толстой-Анна Каренина

Өэі жүрген о р тад а сонш а сир ек к ез д ес ет ін әрі а қы л д ы , арі шешен, әр т ұрғы н ы о й л ап , т ү с ін е кетуге қ аб іл е ті же- тіп турған С ерп уховской д ы ң қ а н д а й к у ш ті адам б о л а р ыңғайы б ары н В рон ск ий де а ң ға р д ь і. — Дегенмен де, ол үшін менде б ір жетіспейтін басты нэрсе болып т ұ р ,— деді В р о н ск ий ,— б и л ік алам деген та- лап жағы ж етп ей ж а т ы р . Б о л ғ ан м ен д е қо й ы п кеткем оны . — Кешіргейсің, бекер сөэ оны ң,— деді Серпуховской күлімсіреп. — Жоқ, рас айтам, рас!.. Қ а зір ,— деп Вронский шы- иына көшейін деді. . — Я, қазір р а с болса, әңгім е б а с к а ш а ; б ір ак со л қа- эірің де ы лғы й б о л а бермейді ө з і. — М үмкін,— д ед і Вронский. — Сен мүмкін дегенді ай т ы п о т ы р с ы ң ,— деді С е р п у ­ ховской ж а л ғай сөнлеп, В р о н с к и й д ің о йы н т аб а қ о й ға н - лай,— мен болсам , бар ҒОй д еген д і а й т а м ы к . Сені к эр с е м дегенім де сол еді. О р ы н д ы іс т ег е н с ің . О н ы ң д ы т ү сін іп те отырмык, б ір а қ қасарыспауың к ер е к . Сснен сұ р ай т ы - ным тек с а г іе Ы ап с һ е 1 менің. Қ а м қ о р б олан ы н деп о т ы р - ғам жоқ саған... К,амқор б о л м а й т ы н д а нем б ар дей сің ... С*н де м аған талай -тал ай -ак, қ а м қ о р б о л ғаи сы ң ! Е к е у м із - ДЧ достығымыз одан гөрі ж оғары рак, болар деген де ойым бар. Я ,— д ед і ол, эй ел дер ш е, мейірлене к ү л ім сі- р«п,— С агіе Ь Іа п с һ е дегеиіңді м а ғ а н б ер де, полктен ш ы гы п нет, байқаусы з-ақ т арты п әкетем ө з ім . — Маған сол бары барынш а бола берсе екен дегеннен взге ештеңенің де керегі жок,,— д е д і В р о н ск ий ,— со ны тү- сін сен. Серпуховской түрегеліп, қар с ы алды н а кеп тұрды. — Сен сол бары барынша б ола бсрсе екен деп оты р- сыц гой. О н ы қ н ы ң не екеиін м ен д е түсініп тұ р м ы н . Ь і- Рак, қүлақ салсан, деймін: е ке у м із қ ұ р д а с б олған м еіь әиел саныи менен гөрі көбірек те б іл е р с іқ , бәлкім ... С е р п у - ховскойдіц кү л к ісі мен и ш а р ас ы В р о н с к и й ге ж ан ды ж ер і- Че аяңқырап, еппен тидім, қ о р ы қ п а у ы ң ксрек деп т ұ р .— Б'рақ үйленген кісімін мсн, сен ер б о л са ц , ж ақ сы к ө р ет ш жалгыз е з ж ары ңды (біреу солай ж а э ғ а н ) _білу ар қы л ы “ ың эйелдің түсін таны ғаннан гө р і, к ү л л і эй елдің с ы р ы н жақсы білесің. — Қ азір барамызі — деді В ронский, бөлмеге үніліп.

екеуін полк командіріне шақырған бір офицерге дабыстап. Вронский өзіне ол не дейтінін түгел естіп, біліп ала- бын дегенге ш ықты енді. — Менің пікірім мынау саған. Әйел деген адам тір- шілігіндегі ең улкен шырмау бір. Әйелді жақсы көріп журіп, өзге бірдеңе істей қою деген қыйын нәрсе. Ол үшін ығымен алаңсьіз суюдің ж алғы з амалы — үйлену деп білемін. Қ ал ай айтсам екен өзіңе, — деді теңей сөйлеуді жақсы көретін Серпуховской,— сабыр, сабыр ет, ойланып алайын! Я , әрі Еагсіеаи 1 көтеріп, әрі қолыңмен бірдеңе іс- теймін дсгенде, сол Гапіеаи арқаңа тек тақулы болғанда ғана істей аласьің,— уйлену деген де сол. Оны мен үйлен- ген соң барып сездім. Қолым да қал т босай кетті. Бірақ сол Еаггіеаи-ды үйленбей көтере берсең, қолың тимейді де, тук те істей алмайсың. Мазанков пен Круповқа қара. Еке- уі де мансабынан сол әйелге бола айрылып отыр. — Кдндай әйелдер десеқші!— деді Вронский, сол еке- уі жалғасқан француз әйел мен актрисаны есіне түсіріп. — Әйел ж айы қауымда негұрлым бекем болса, соғур- лым жаман тиеді. О л өзі қолыңа Еаг<іеаи көтеріп журуден гері, біреуден соны жулып алумен барабар нәрсе. — Өмірі сүймеген екенсің сен,— деді Вронский ақы- рын ғана, бет алдына қараған күйі, Аннаны ойлап. — Мумкін. Бірақ айтқанымды еске ал, сен. Оның ус- пне әрі: әйел дегендер еркектерден затшылырақ келеді тугел. Біэ езім із махаббаттан қайдағы бір орасан нәрсе жасап жургенде, олар ылғый Іегге-й-іегге* журеді. — Қаэір, қазірі — деді, уйге кірген малайға қарап. Бірақ малай, ол ойлағандай, екеуін шақыра келген жоқ екен. Вронскийге хат экеліпті. — Сіэге, Тверская княгинядан біреу әкеп берді. Вронский хатты ашқан соң-ақ тутап қоя берді. — Басым ауырып кетті, үйге барайын,— деді ол Сер­ пуховской™. — Жарайды, қош бол. Сагіе Ы апсһе бересің ғой? — Кейін сөйлесейік, Петербургтен тауып алам взіңді. XXII Сағат алтыға кеткендіктен, Вронский әрі уақытында жетейін, әрі жүрт түгел білетін өэ аттарыммен жүрмейін деген оймен, Яшвиннің тасымал күймесіне мінді де, мүм-

кіндігінше тезірек ж ү р деп б ұ й ы р д ы . Т ө р т о р ы и д м , т ас ы - мал көне күйме к ең бол аты н . В р о н с к и й а я ғ ы н ал д ы қ ғ ы орынға көсіле, б ү р ы ш қ а оты р ы п а л ы п , о й л ан ы п кетті. Шаруашылығын аны қтап алды м -ау деген көмескі ойы , оэін керекті а дам с ан ағ а н С ер п у хов ск о й д ы н , м ақ тау ы м сн достығы жайында есін д е қ ал ғ а н кө м е с кі е л е с, әсіресе, к ө - рісеміз ғой деген д әм е қ о сы л а к ел іп , ө м ір д ің к у ан ы ш ы н гсзгсн жалпы әсе рге т үгел ұласы п к е т т і. С о л сезімі со ш л а бір күшті сезім б о д ға н д ы қ т ан , е р ік с із к ү л ім сір е п т е қ о й д ы взі. Аяғын ж ы й н ап , біреуін б ір еу ін іц т із е с ін е қ о я , қ о л ы - мсн ұстап, кеше ж ы ғы л ға н д а ж а н ш ы п а л ғ а н т ы п -т ы г ы з балтыр етін сы й п ап қ ар а д ы д а, к ей ін ш е г ін е о ты р ы п , кеу - десін керс, бірнсш е р е т курсінді. «Жақсьі, эте ж а қ сы !» деді о з ін е ө з і. Д ен ес ін е сүйсін - гсн куанышын б ү р ы н д а ж и і-ж и і с е з іп ж у р е т ін , б ір а қ ө з і мсн еэ денссін д әл қ азіргісін дей е ш у а к ,ы т т а сүйіп к ө р ген скес-ті. Әлуетті а я ғ ы н ы ц сол б о л а р -б о л м а с ау р ы қ с ы н ға - ньш ссз:п, дем а л ғ а н д а төс е ттер і қ о з ғ а л ғ а н ы н т ү й сін у жанына тіпті ж ай л ы ти ді. А н и а ғ а ү м іт ү з д ір е эсер етк сн эрі ашьіқ, эрі с у ы қ с о л авгу ст к у н і, В р о н с к и й сңсссін к а ­ тере сергіткендей к өрін іп , су ға ж у ы п д у ы л д а ға н м о й г ы * п бетін ж а са ң қы р а та ш ал ьйі т ұ р . М ү р т ы н а н а ц қ ы ғ а н И'Сман нынау т а з а а у ад а ж а н ы н а е р е к ш е ж а й л ы ти іп к е- Деді. Куймс терезесін ен к өр ген д ер іп ің б ә р і д с, м ы и ау б а- таР күнніц күң гірт сәулесіне бөленіп, с а л қ ы н т а з а ау ага т о - ЫАРМ нәрсенің бәр і д е : қон ар к ү н н ің ш ұ ғы л а с ы н а ш ағы л ы с- Уи төбелсрі де, д у ал д ар мен қ ұ р ы л ы с б ұ р ы ш т а р ы н ы ц аииіықты сілемдері д е , а н д а-сан д а к е з д е с к е н ж а я у л ар м ен мнпаждардың қ ар а ң -қ ұ р а ң к ес к ін д е р і д е , ағаш , ш ө п т іқ *ым-жырт көгал д ары д а, б о р а з д а л а р ы т ү п -т ү з у т ар т ы л - 'ан каРтоф егістері де, үйден, а ға ш т а н , б ү т а д а н , к ар т о ф ц \"азДаларының өзін ен қ ы я л а й т ү с к е н кө л ең ксл ер д е ронскийдің ө зі с ы қ ы л д ы с о нш а ж а с а ң , со н ш а к ө ц іл д і, ®нша күшті көрін іп келеді. Б әр і д е б ір ж а ң а ған а ж а с а - т“рп ®оп> СЬ*Р ж а ғ ы л ғ а н әдемі к ө р ін іс с у р е т ін д е й ж а р ас ы п —- Жүйткіт, ж үй тк іт! — дед і к е ш ір г е , тер е зед еи б ас ы н а Ш-ара қарап, с ай тті де қ ал т а сь ін ан ү ш со м д ы қ қ а.-аэ кеш* алып’ бұры л а қар а ған к өш іргс ұ с т а т а б срді. А р б а - шы ' V Ф0НаР ь Қ асы нан бірдец ен і с ы й п а л а й қ ар а п , қ ам - \" ЖДОыНбРыдисіы су ете т ү с т і де, т а к т а х ж о л д а к ү й м е дс ж у й т -

«Маған бұл бақыттан өзге ештеңенің де керегі жоқ,— деді Вронский ойланып, терезе арасындагы сылдьірауық- тың сүйек бүршігіне караған күйі, Аннаны соңғы көрген қалпында елестете отырып.— Күннен күнге жак.сы каре берем өзін. Вреденін, қазына дачасының бағы мынау ғой. Мұның қай жерінде болды екен ол? Қ ай жерінде? Қалай болды өзі? О сы нда кездеспек боп, оның үстіне Бетсидіц хатына қосы п жазбағы не ө з ін ің ? » — дегеиді енді ғана ойлады; б ір ақ ойлап тұрар у ақы т та жоқ еді. Көшірді аллеяга жете қоймай тоқтатты да, куйме турар-тұрмастаи- ак,, есікті аша, қарғып түскен күйі, үйғе баратын аллеямен тарта жөнелді. Аллеяда жан ж оқ екен; бірақ оң жаққа қарай бсре, Аннаны да кере кетті. Бетін псрдемен бүркеп алған екен, иығын ілгері бере, басын қыйыстата жүретін, жалғьгз өзіне ғана тэн, ерекше журісіи қуана шолысымен- ак,, Вронскиндін, өн бойыиан электр тогі өте шыққандай болды. Вронский қунац басқан аяғьшаи бастап, қабара дем алған өкпесіне дейін өзін өзі төтенше күшті сезіп, бір- деңелер ернін де қоса жыбырлатып жібсрді. А нна кеп қосылған соц, Вронскийдің қолын қатты қысты. — Ш ақырғаныма ашулднған жоқсың ғой? Көруім ке- рек болды сені,— деді Анна; Вронский де перде қалқасьі- нан срнінін, шынымен, қатулана жымырылып түрғаиын көріп, жан күйі қалт өзгеріп сала берді. т— Мен бе, мен ашуланамын ба! Өзің қалай келдіц, қайда келгенсің? — Борібір,— деді Анна, қолын Вропскийге арта бе- ріп,— жүрейік, сөйлесуім керск боп тұр. Вронский бірдеңе болғанын аңғарып, бүл жолығудың қуанышты жолығу болмасын да тусіне кетті. Анна барда ырқынан айрылып та қалатын өзі: соның абыржыған се- бебін білмесе де, сол абыржуды өзі де лажсыз сезейін — Н е? Й ем ене?— деді Вронский, Аннаның қолыи шынтағымен қымтыған күйі, ойын өцінен танығысы келіп. Анна, көңілін демдеп алғалы, біраз жерге үнсіз жүріп келді де, қал т тоқтай қалдьі. — Кеше саған айтқан жоқ едім,— дсп бастады ол, тез-тез алқына тыныстап,— А лексей Александровичпен үйге қайтып келе жатып, өзіне түгел айтып салдым... Әйе- лің бола алмаймын деп те жібердім, сол... түгел айттым, 354

Вронский А н н а сөзін, еңсесін сал а, ауы р ж айы н сол арқылы ж еңілдетейін дегендей, тү гел иіле түры п тьщ д а- ды. Анна б ірақ сол сөзді айты сымен-ақ, Вронский қалт түаеле туры п, ж үзіне бір пацсьш ган, қатаң әлпст т е біте — Я , я , сол абзал, м ы ң есе аб зал болған! К,алай ауы р тигеиін де б іліп түрм ын оньің. А нна б ір ақ айтқан сөзін ты ц дам ай , ойын өңіиен-ак, таный қойды . В ронский өціндегі элп ет енді дуэль болмай қоймайды деп, көңіліне алғаш к елгея ой элпсті екенін Анна біле а лған ж оқ сді. Д у эл ь б олады деген ой А н н а көңідіне кслм еген діктен , м ы нау ө тк ін ш і қ а т а қ әлп стті бг.с- қаша ж оры ды ол. А нна ө зі күйеуіпіц хатыи алған соц-ақ, түгел баяғы - сышпа қ ал а беретінін де, ө з ж ай ы н елемей, үльш тастап, аш ыкасыпа қосы луға дәрмені ж етпейтінін де ішінсн біле койған. Т в е р с к а я княгіш янікінде б олған таңсртеқгі ш ағы да көзін соғаи ж еткізе түскеи. Б ір а қ мыиа кездесу қакш а дегеішен де, ө зін е оте м ац ы зд ы к езд есу еді. О сы ксзд есу жайымы зды өзгертіп, өзімді де сақ тап қалады деп дәм ет- ксн б олаты н ол. О сы хабарды естігенде, Вронский титтей ауытқу дегенді білмей, етпеттей, б аты л келіп, А іш аға: «түгел т ас т а д а, меиімен ж өн ел!» — десе, ол да б ал асы н тастап, соны м ен кетуге бекіп келген болатьш. Б ір а қ ол хабар В рон ск и й ге А нна күткендей эсер еткен ж оқ: о л тек элденеге қ о р л ан ы п қалғандай болды . — Т у к те а у ы р тпген жок, м аған. Ө зінен өзі орайласа кетті,— д ед і А н н а , шам көріп,— әрі мінскн...— деп қ о л ға- бынан күйеуініц хатын да суы ры п алды. — Б іл іп тұрм ы н, біліп тұрм ы н,— деді Вронский сө зд і - бөліп, х а тт ы а л ға н күйі оқы й қ ой м ай , А ннаны ж ұб атқы сы ксліп,— м ен ің қ алаған м м да, с ұ р аған ы м да, ө з өмірім ді се­ ти , бақьіты ңа арнайын деп, сол күйіцнеи қүтыл дегеи бір- ак, т іл е к б о л а т ы н . — О н ы неменсге айтып тұрсы ң маған? — деді А н ­ на.— М ен соған шүбә келтірмек пе екем? Ш үбэ келтіретін болсам... — М ы на келе жатқандар кім ? — деді Вронский қапе- лімде, қ ар с ы келе ж атқан екі әйелді нұсқап.— Б ізді б ілетін адамдар б ол ар, бзлкім ,— деді де, А н н а н ы ерте, бүйір ж о л ға қарай асыға тартты. — К,ойш ы, бәрібір маған! — деді А н на. Еріпдері д іріл- деп қ о я берді. Вронскийге де к ө зі перде ішінен керем ет ЯБ5

ашулана қарап тұрған сықылды көрініп кетті.— АнгқанЫМ айтқан, әңгіме онда емес, мен оған шубә келтіріп тұрғам жок,; ол маған мынаны жазы п отыр. Оқы,— деп Анна тағы да тоқтап қалды. Вронский хатты оқый тұрып, қорланған күйеу женін- дегі ойы тудырған табиғи пікірінс, Аннаның күйеуінен айырылу жайьш сстіген алғашқы сәттсгісіндсй тағы да лажсыз орала котгі. Қ азір қолы иа хатты ұстап турған кезде, уйінен не бугін, нс сртсң қалайда тап болатын шақыртк.ы қағазды да, дуэльд-ң озін дс, сол дузльдің ус- тівде оқіндсгі қазіргі салқын, асқ ақ әлпетпсн оғын аспанға атып салып, қорланған куйеу огын тосып туратыньш да ерік- сіз слестетті. Ө зіңд і озің таңбағаның жен дсп Серпухов- ойы ссіне ссы арада \"келіп тусгі, ол ойды Аннаға да айта алмайтыкын б:‘л:п тұр өзі. Хатты оқьіп шығып. А ннаға басьш котере қарағанда, көз әлпетінде бекемдік те жоқ екен. Бул жайды ол, взінше бурыинан ойлап қойғакын А нна да түсіііе кетті. О л не айтса да, ойындағьісын тугел айтпайтынын Анна әбден біліп тур. Ақырғы уміті де жслге кеткснін Анна айқын ацғарды. Оныц куткснінен муныкі ©зге нэрсе боп шықты. — Көріп тұрсың ғой, не деген адам десеңші,— деді Анна, даусы қалтырай сөнлеп,— ол өзі... — Кешірім ст, сонысына қуанып тұрмын мен,— деді Вронский, сөэді бөліп.— Қудай ризалығыиа, қоя тур, айтып болайын,-— деп қосып қойды, созімді тусіндіргенше мұрса бер дегендей, Аннаға жалына қарап.— Қуанғанда, оныц дегені тіпті болмайды, болар жайы жоқ деп қуанып тұрмын. — Неге болмайды? — деді А нна, жасын ірке, Врон­ ский айтатын сөзге енді тук мән бермеген әлпетпен. Тағдыры шешіліп қалғанын да ссзіп тур өзі. Вронский, ез ойыиша, болмай қоймайды дсген дуэльден соң, бу куйде қала алмайды дегісі келгенімен, взге жайды айтып кетті. — Буйт:п жүре бсруге болмайды. Сен енді тастап ке- тесің ғой деп те сеніп турмын. Турмысымызды реттеп, үйлестіріп алуға,— дей бере, қысылып, қызарып кетті,— маған мурса берссің ғой дсймін. Е ртеқ...— дсн бере тоқтап та қалды. 356

Анна, арж ағы н айтқыэбаЯ, беліп кетті. — Б алан ы қайтейін? деп ш ы р ете түсті.— Н е ж азы п отырғанын көріп тұрсың ғой? — Б алан ы тастау керек де- генге ө з б а с ы м б а р а ал м а й м ы н д а , істем ей м ін д е о н ы . — Қ ұд ай ри залы ғы білсін, қай сы сы н ж ақсы дейсіц? Баланы тастап кеткен ж ақсы м а, осы қорлы қ тұрм ы сқа көнген ж а қ сы м а, әлде? — Кімге қорлык, скен? — Бәрімізге де қорльіқ, эсіресе, өзің е қорлы қ сенің. — Қ о р л ы к , т ұ р м ы с дсйсін, б е... А й т п а й -а қ к,ой о н ы . О л сездің м аған мәні ж сқ сөз,— деді А н н а , даусы қ алты рай шығып. А н н а снді.отірік соқпаса сксн осы дсгенгс ш ы қты . Өзіне соны ц қ ү р махаббаты ған а қал ған соц, ж ақсы коре бсрейін ө з ін дегенге келді.— Б іл е б ілсең , сені сол сүйген күннен б астап -ақ, дуние біткен м аған тугел өэғеріп кеткен болатын. М еиіц каранар-қарбанары м — сснің сол ж а л ғы з махаббатын, тек. С ол м ахаббат м енікі болған болса, өзім ді озім со ғұрлы б и ік , соғурлы бекем сезіп , мен қор л ан ар ту к те жок, д е п б іл ем . Ө з ж а й ы м д ы м а қ т а н етем, м ақ т а н е те р мэнісім... м ақ тан етем... сол...— д еп м ақтаньіш ы нс екенін айтып ш ы ға алм ай да қалды . К,апа боп, үяла ж ы лаған ж ас- тан дауысы булығы п та кетті. Т о қ тай қалып, еңіреп қоя бгрді. Вронский де алқымына әлдепе ты ғылы п, мұрны ж ы быр кағып б ар а ж атқаньін сезін, ж ы л ай ы н деп турғаны и өмі- рінде алғаш қ ы р ет осы арада келіп білді. Көңілін бүйгіп бұзған н е екен ін өзі де айта а л м аған дай еді; А н наға ж ан ы ашып, соған болыса алм айты ны н ссзумен бірге, соны ц бақы тсы зды ғы на айыпты адам озі боп, бір жамаи қы лык, істсгенін д е біліп түр. — Б ас аш уға болмай ма екен? — деді қалж ьірап. А н н а ж а у а п берм<-й, б -с м н ш ай к .эд ы к ү р .— Д еген м ен ді\", баланы алы п тұры п, өзін тастап кетуге болмас п а еді? — Болады ; бірақ бәрі соған байланысты оныц. Е нді мен соған б аруы м тиіс,— деді А н н а сулык, сойлеп. Б зр і баяғы сы нш а қ ал а береді деген сезігі алдаған ж оқ өзін. — С ейссм бі куні П етербургте болам , бэрі де шеш іледі. — Я ,— деді А нна.— Енді оны айтпай-ақ қоялык, бі- рак,. А н на, В реде бағыныц ш арбағы н а кел деп қ ай тар ы п жіберген күйме де келіп жетті. А н н а Вронскиймен қош та- сып, үйіне қар ай тартты. 357

XXIII Дүйсембі күні 2-июнь комиссиясынық ресми мэжілісі болды. А лексей Александрович зал ға кірген соң, қашангьі эдетінше, мүшелермен де, председательмеи де амандасьга, өз оркына бары п, қолын, алды иа дайындап қойылғая қағаздарына тая н а келіп отырды. О л қағаздар ішіиде ай­ не керекті ақпарлар да, айтамы н дсгсн мэлімдемесініц түртіп алған желісі де ж атқан болатын. Әйтсе де, ол ақпарлардың керегі де жоқ еді өзіне. Бәрі жадьшда болтай соң, айтатын сөздерін ішінен қай талап жатуды да керек сткен жоқ. У ақы ты келгенде, қарсы алдында жаймашуақ сөйлеймін деп әуре боп тұрған жауьіиың дидарын көргеи соң, қазір дайыидалмаса да, айтар сөзі ағыл-тегіл құиыла- тынмн өзі де біліп отыр. А й т ар сөзінің мазмүны сонша терен, жатқандықтан, эр сөзінде мәи боларын да сезе туссді. Сөйтсе де, ресми баяндаманы тықдағанда мүлэиш, момақан түрінен ауған жоқ өзі. А лды нда жатқан бір та- рақ ақ қағазды ц скі шетін сонш а мэуірттей сыипап, та- мырлары білеулеиіп түрған аппак, қолына, басын шаршаи қыйыс салған әлпетіне қараған адамнын, ешқаисысы да қазір соньш, аузьшап алай-тулей дауыл көтеретін сөз шығып, мүшелерді бірін-біріне кимелете айқай салдырады, тэртіп сак,тан,ыздар дегізіп председательді де безектетеді деп ойлаған жок, еді. Баяндама біткен соц, Алексей Алек­ сандрович дауы сы шәцкілдей ш ығы п, бұратана елдерді ор- наластыру жөнінде кейбір ойларымды мзлімдейін деп едім дегенді айтты. Ж ұрт назары соған қарай ауды. Алексеи Александрович тамағын кенеп алы п, жауына қарамаған күйі, қашанда сө з сөйлеудегі әдетінше, алдында бірінші боп отырған — комиссияда еш уақы тта ешбір пІкірі жоқ, кішкеие, ж уас қ артқа шаншыла тұрып, ойын ағытып айта бастады. Әңгіме негізгі, жүйелі заң га жеткен кезде. жауы қарғып түрып, қарсыдаса кетті. Ә рі комиссия мүпіесі, эрі жапды жеріне тиген Стремов та басын арашалай баста- ды,— мзжілістің в зі жалпы бір қ ы зу мэжіліс болды; бірақ Алексей Александрович устем ш ығмп, ұсыиысы да қабмл- данып кетті; жана уш комиссия тағайындалып, Петербург- тің белгілі тобындағы келесі күнгі эңгіме тек сол мэжіліс жайы гана болды. Алексей- Александровичтің десі ойла- ған жерінен тіпті асып түсті. Алексей Александрович келесі, сейсембі күні танертең, үйкысынан оянған -соң, кешегі жецгенін есіне ықласпсн

түсіре о т ы р ы п , к ең с е б ас қ ар у ш ы с ы ко м и с си я д а б о л ға н эн,- гіме ж а й ы н д а қ ү л ағ ы ш алғам л а қ а п т а р ы н ж а р а м с а қ с ы й айтқанда, ж айм аш уақ көрінейін десе де, езу тартпай қоя алған жоқ. Алексей А лександрович кецсе басқарушысымен жұмыс істей оты рып, бүгінгі күн А н н а А ркадьевнаға кел деген сейсембі к ү н екен ін тар е үм ы ты п к ет іп , А н н а келгенін б ір еу аита кіргенде, ж ай сы з тие тац ы р к ап , тац-тамаша болды . Анна П етербургке ертең ерте келіпті; телсграммасьі бойыпта күйме жібергендіктен, А лексей А лександрович- тіқ оның келетінін білмейтін ж ө н і де ж о қ еді. Б ірақ А н н а келгенде а лд ы н ан ш ықпай қ а л д ы . А и наға: ол кісі әлі сыртқа ш ы кқан ж оқ, кеңсе басқаруш ысы мен жүмыс істеп отыр дегенді ай тты . А нна келгенімді күйеуіме а йты ң д ар деді де, ө з і к е л е р деген ой м ен , б у й ы м д ар ы н р е ттеу ге к і- рісті. А л ай д а б ір сағат өткен с о ң д а күйеуі келмеді. А н н а жөн сілтейін деген смлтаумен, ас уйге шьіғып, сол ж ерге келер деп, одейі ж арқыи-ж арқмн сөйлеп те көрді; бірақ кеңсе басқаруш ы сы н жөнелте каб и н ет есігіне келгенін А н ­ на естіп тұ р са д а, ш ы ққан ж оқ ол. Ә детте оны ц кеш ікпей қьгзметіне кететінін білгендіктен, А н н а өзін соған дейін коріп, а р а м ы з д ы ан ы қ т ап а л а й ь ін д еге н ойға д а к е л д і. З а л д ы аралай келіп, А нна тіке тартты соған. О л ке- ліп кабинетке кіргенде, күйеуі вине-мундирін киген күйі, жүруге д е сай тәрізденіп, кіш кене стол қасында, соны ш ыитақтай бет алдына мүңая қарап оты р екен. А н на оны өзін көрудсн бүры н көріп, ойлап оты рғаны да өзі екенін тусіие кетті. А ннаны көрген соң, түрегелейін деп тоқтады да, содан кейін ө ң і, А н н а бүры н е ш у а қ ы т т а кө р м еген бір ә лп е тп ен , түтей бүзы лы п, тез түрған күйі, оньгц көзіне де қарам ай, ж оғары , м а ц д а н ы мен ш аш ы на қ а р а п , алд ы н аи қ а р с ы ж ү р - ді. А н н аға келген соц, қолы нан ұстай, отырыцыэ деп иша- — К елген ің ізге әбден куан ы п қалды м,— деді, А н н а- нііігі қ а с ы н а о ты р а бере, б ір д ең е а й т а й ьш дегенмен, м үді- ріп калы п. Сөйлейіи деп, неше дүркін окталғанмен, тоқтала да берді. О сы кездесуге А н н а д а әзірленіп, күйеуінен безіне, аиы п тай ы н деп өзіч ө зі пы сы қтап келсе де, соған не дерін білмей, аяп та кетті өзін. Содан ундеспей, үэак, отырып та қалды .— Сережа сәлемет пе? — деді де күйеуі, ж ауап к ү т п е й -а қ : — бүгіи түск.і т а м а қ т а VЙде б о л м а й м ы н , қазір ж уруім керек әрі,— дегенді қо сы п қойды.

— М оскваға кетсем деп едім мен,— деді Анна. — Ж ок, келгевіңіз жақсы болды , жақсы істедіңіз,— деп күйеуі тағы да тоқтап қалды . Күйеуінің сөз бастар дэрмені жоғын көрген соң, сөзді Анианын, өзі бастады. — А лексей Александрович,— деді ол, соған ^қарағая күйі, ш ашына тесіле қадалған көзінен көз аудармаи,— сізге мен, өэ басым күнэлі, оңбаған әйел болган соқ, сол қал- пымнан аумай, өзіңізге соида не десем, сол айтқанымнай қайтар ж айы м жок, екенін айтайын деп келдім. — О н ы сұрағам жок, сізден,— деді ол, Аннаның кв­ о т е қапслімде танынбай, ©шіге тіке қарап,— өзім де солаи ойлагам.— Ө зіне біткен қабілстіи ашу эсерімен тағы да түгсл игеріц алғандай болды.— Бірақ, взіңізге сонда аи- тып, сонда жазғаным сықылды, қазірде аитарым сол, дсді дауысы шэңкілдей, қатты шығып,— о жанды білуге міндетті емеспін мен. Ішіме кірмейді ол. Жар біткеннің бэрі соғұрлы жағымды хабарды күйеулеріне жсткізгенше асығатын сіз сықылды мейірбан бола беомейді.— «Жағым- ды» деген сөзді тым баса айтты өзі.— Соны кауым білш, атым масқара болғанша, ішіме кірмейді ол. Олай болса, срамыз қаш анғы күйінше қала беруге тиіс те, аброиымды арашалайтын шараны өзіңіз тек, ө з беделіңізді т/сір&н кунде ғана қолдануға тиіспін, ескертерім тек сол сізге. _ — А рам ы з қашанғы күйіндей бола алмайды ғой бі- рақ,— дсді А н на, дауысы жүрексіне шьіққан күйі, куиеуше үрейі ұша қарап. Анна сол сабырлы сесін тағы да керіп, бала даусындаи сол ?щы, мысқыл даусын кайта естігенде, сонысынан жтны түршігіп, аяны ш ы жоқ боп кетті де, құр қорқуын қорық- қанмен, жай-күйімді қалай да анықтап алайын дегенге шықты. — Ж ары ңы з болар жайым ж оқ, мен вз:м...— Д£И Күйеүі зілді күлкіге сала, кекете күлді. — Сайлап алған өмір болмысыңыз ұғымыңызға да жүғайык деген болуға ти:с. Мен взім қай жағын болса да Катты сыйлап, қатты безінетін кісімін... өткендегіңізді сьшласам, қазіргіңізден безіп те отырмын... сезіме берген ол бағаңыэдан аулақ жатқан кісімін мен. Анна күрсініп салып, төмен қарап кетті. — Әйтсе дс, е з опасыздығын күйеуіне баттыйта айта отырып, ол жөнде, сірә, ешбір мінім бар дегенді де біл-

мейтін с із с ы қ ы л д ы соғұрлы д ер б ес адам н ь ің ,— деп ©реп­ ки сөйледі,— куйеуіне кслгенде ж а р міндетін атк аруд ы қалай мгн к е р е т ін ін түсінбеймін. — Алексей Александрович! М енен не қалап отырсыа — Қ алағаны м -ақ, сол адамға осы нда кездеспейтін бо- лайын да, ө з іц ізг е қауым д а , ж алш ы лар да кінә тага а л - майтын б о л сы н , е зің із д і солай ұ с т а ң ы э ... оны ө з ің із де кормеціз д ег е л і оты р м ы н . Б ұ л ө з і к ө п т е емес с ы қ ы л д ы . О л ушін, а д а л ж а р д ы ц м ін детін а тқ а р м а й -а қ , ер ік т ер ін пайдалаиа беретін боласыз. С ізге айтайын дегсндерімнің бас-аяғы сол. Ж у р ср уақы ты м д а б о л ды енді. Т үскі та- Мақка үйге ксл м скм ін . Түрегеліп, есікке қарай беттеді о л . А нна қоса түре- гслді. К ү й с у і у н с із иіліп, ж о л б е р е б ср д і. XXIV Левиннін, шөмеледе өткіэген тү н і ө з басы уш ін текке кетксн жок,: ө з ш аруаш ы лы ғмнаи өзі шайлығып, қ ы эы ғу дегснді м улде қойы п кетті. Е гін і ересен ш ыға тұрса д а, бмйылғы ж ы л ғы дай осынша сәтсізд ікке ушырап, мужык,- тар мен ар ас ы осынш а ж ауы ғу деген еш уақытта болған смсс, б о л са н к ү н д с де, өзіне е ш у ак,ы тта олай көрін бей тін , қазір өзі с о л сәтсіздік пен жауы ғуды н, ссбебін де эбден іүсініп алд ы . Ж ум ы с устінде ссзген р ақаты да, сол ар қы - лы муж ы қтарм ен жақындасып, соларға, солардың түрм ы - сына қы эы ғуы д а, сол турмысқа көшсем деп, сол түні арманынаи дітіне аймалып, орындау жайын жете ойлас- тырған тілегі де — түгелдей қ осы ла келіп, өзі қу раған ш аруашылығына деген көзқарасы н сонш а. өзгертіп ж ібер- генд:ктен, о н ы ң бурынғы қы зы ғы нан түгі де қалмай, қ ы з- меткерлсрге деген ілтипатының ж а й сы з ілтипат екенін де кермесіне болм ады , күллі әңгіме түйіні де сол ілтипат бо- латын. П ара сықылды тұқымы түзелген қоралы сыйыр, түгсл ты цайты лы п, плугпсн ж ы рты лған жер, жағалай ш ы- бык, егілген, то ғ ы з сала тең егіндік, к ө ң қосып терең ай- даған то қсан десе аңьіз, қатарлап себетін сеялка, тағы - тағы сондайларды ң бәрі де — тек өзі, я к и тілектес ж олдас адамдарымен бірге жүріп істеген еңбегі болса, тамаш а да болғандай^ еді. Б ір а қ өз ш аруаш ы лы ғы (ауыл ш аруаш ы- лығы ж айында, ш аруашылықтың басты тетігі жүмыскер болуға тніс деп, кітап ж азу еңбегі өзіне квп көмек бер- 361

ген) жүмыскерлерімен арасында к,ұр эшейін қыян-кескі, қаттьі тартыс тудырғанын да қ азір өзі анқын ацғарды, ол тартыстың Л евин журген жағында жақсы үлгімен түгел қайта қүрамыз деген талмас талап жатса, екінші жағында — дүниенің табиғи вз тәртібі жатты. Ө з тарапынан күш- жігерін аямай жүмсап жүргенде, екінші жағы тіпті желп етіп күш салайын демеген соң, шаруашылығы қүр беталды кетіп, тамаша сайман, іаңдаулы малы мен жері мүлде бос- қа бүлініп бара жатқанын да сол тартыста аиқьін көрді. Ең бастысы — сол іске жүмсалған күш-жігсрдіц мүлде босқа кетуі үстіне, езіне тіпті шаруашмлығының тэркі дс танылып қалған соң, жүмсаған жігерініц түк максат сый- қы жоқ екенін де сезбесіне болмай қалды енді. Шынында, сол тартысы не тартыс еді? Левин өзінің әрбір шақасыи қорыса (қорымас жайы да ж оқ еді, вйткені күш-жігерін салуды сәл саябырлатса-ақ, жүмысшыларға төлейтін ақ- шасы жетпей қалатын), олар тек жайбарақат, жайлы жү- ріп, яғни үйренген әдетімізше ғана істейміз дегенді қоста- ды. Левинге эрбір жумыскер неғурлым көбірек істеп, оның үстіне қаперсіз болмай, веялканы, ат тырмаларын, моло- тилкаларды сындырмау жағын көздеп, істейтін жүмысын ойлап істеуі тиімді келді; жумыскерлер болса, тыныға жу- ріп, неғүрлым жайлы істеп, әсіресе — тук ойламай, алаң- сыз, қаперсіз жүргенді қос көрді. Левин оны быйылғы жазда қадам басқан сайык-ақ байқап журген. Левин: пі- шенге жоқырышқаның шөп, жусан басқап, туқымға жара- маитын, иашар деселерін шабыңдар деп жіберсе,— салмаи, түқымдық, таңдаулы деселерді шауып, приказші солай деген соң шаптық, пішеніңіз өте жақсы пішен болды деп жұбатысты оны; Левин бірақ ол деселер шабуға оңаб болған соң шабылғанын біліп отырган. Левин пюпті ау- дзрыстырыңдар деп, пішен аударатын машина жіберсе,— арбацдаған қанаттар қасындағы текіпеде отыру мүжықты жалықтырьіп жібергеи соң, алғашқы айналуда-ақ сьгиды- рып тастаған оны. Содаи, Левинге: «абыржымай-ак қойы- ңьгз, қатындар аударып береді» дескен болатын. Көтеріп қойылған пышағын түсіру жүмыскер ойына келмей, плуг- тар істен шмғып, күшпен бурам деп атты болдыртып, жерді булдірген. Бүл жөнде де Левинге абыржымацыз деп өтініскен. Жумыскерлердің тунг! күзетте бірде-бірі болғы- лары келмей, жылқыны бидайға жауып алып, булай істе- ченлер деп бүйыоған сон, ттнгі күадтке кезек шыея журіп, куііі бойы жүмыс істеген Ванька үйқтап қап: «ерқіціз біл-

сін» деп а й ы б ь ш м о й ы н д а й э а р қ а қ қ а н б о л ат ы н . Ш и е н жоцырышқаға тай ы н ш а л ар д ы с у ға р м а й ж іберіп , таң д ау л ы Үш тай ы н ш ан ы ң іш і кеуіп ө л г е н с о ң , ж о ң ы р ы ш к .а д а н к е п т і дегенге тіп т і с с н г іл е р і к ел м ей , ү ш к ү н іш ін д е к ө р ш ін іц ж ү з он екі сыйыры ө л іп т і д е п г к у б а т ы сц аи . С о н ы ң б ә р і н е Л е в и н - ге, не соны ц ш а р у а ш ы л ы ғ ы н а б ір е у л е р қ а с т ы қ о й л а г а н - дьіқтаи істел ген ж о ц - т ы ; қ а н т а ө з ін ж а қ с ы к ө р іп , б а р и п і- міз қ арапайы м к іс і д ей тіи д ср ін д е ( ж е т к із е м а қ т а й т ы п д а - рын д а) Л е в и н б іл іп ж ү р е т ін ; б ү л б ір а қ ж ұ м ы с т ы т е к көңілді, а л а ң с ы э ж ү р іп іс т ей ік д е г е н д ік т е н е д і д е, Л е в и н мудделері ө э д е р ін е э р і ж а т , о р і т ү с і н ік с із б о л у у с тіи е, ө з- дериіің де е ң о д іл м у д д е л е р ін е т а ғ д ы р д а қ а р а м а -к ,а р с ы жатқандығынан еді соның. Л ев и н о з ш арузш ы лы ғы на өзі каразы екенін к ө п тен б ер і-а қ с е з іп ж ү р е т ін . Б ір а қ қ а й ы - тиа су к ір іп ж ү р г е н іи к ө р г е н ім е н , ө з і н ө з і, б әл к ім , б іл с Т?ра аддап, с ол с а ц л а у д ы із д е м е й т ін д е , т а п п з н т ы н д а . Қазір бірақ өзін ө з і әлдар ж ай ы қ а л м а д ы . Ө з ш аруаш ьі- дығына өзі қ ы зы қ п ак , тү гіл , т іп т і ж е к сұ р ы н д а кө р ін іп , екдігәрі а й н а л ы с п а с ж а к қ а д а ш ы ғ ы п к е т т і. Оның үстіне, көрейгн десе де, к өң ілі дауалам айты н Китн Щ србацкаяиы н, б \\'ған о т ы з ш а қ ы р ы м ж ерде т у р у ы жэне келіп ж а м а л д ы . Ө з і ү й ін д е б о л ғ а н д а , Д а р ь я А л е к ­ сандровна О б л о н с к а я да: сің лім е ү с м и ы с ж асауға қ а й т м п келіңіз, үсы ны сы н,ы зды енді қ а б ы л д а й д ы дегенді с езд ір іп , иіақырып қ а л ғ а н . К и т и Щ е р б а ц к а я н ы к ө р ген д е, с о н ы суюден с у ы н б а ғ а н ы н Л е в и и к іи , ө з і д е а ң ғ а р ғ а я б о л а т ы н ; бірақ К ч т и д іц с о н д а екен ін б іл г е к с о ң , О б л о н с к и к л с р д ік і- не Де б ар а р ж а й ы б о л ға н ж о қ . Ө з і о ғ а н ү с ы н ы с ж а с а п , оның көнбсй к е т у і екеуін іп а р а с ы н а б ү л к етгтес б ө г ст қ а л а п тастаған. « Қ а л а ға н адам ы ны ң ж а р ы б о л а алм ай о т ы р ға н соң да> о ғ ап м е н ің ж а р ы м б о л а ғ о й д е п ж а л ъ ш ар ж а й ы м жоқ»,— деді іш іи ен . О сы п ік ір ө з ін К и-тиге суык, т а р т к ы - зһіп, ж а у ы қ т ы р ы п т а ж іб е р д і. « О н ы м е н ө к п ес із с ө й л е с іп , зілсіз қар ау ға д әрм енім келм ейді м ен ің , соған қ ар а й бү- рьшғыдан б етер о да ж ек көріп к сте д і меиі. О нын, үстін е, Дарья А лексан дровн а өзіме эл гін і ай т ы п оты рған сон, да, Қазір қ а л а й б а р м а к п ы н о л а р ғ а ? С о л а й т қ а н ж а й д ы б іл іп отырғанымды тан ы ты я қойм айы м б а м ен? Соған кеш ірім жасап. кең ш ілік ете м архабат б іл д ір іп барм ақ екем ғой мен. С о н ы ң а л д ы н д а к еш ір ім ш іл к іс і боп, м а х а б б а т ь ім а татынды деуш інін, міндетін а тқ а р ы п түрм ақ екем ғой!.. Д арья А лексан д ровн а сонм нчсдн а й ттм екен делений ма- ған? А йтпаса, ө з ін элдеқалай к е р е р сдім де, өзікш е істеле

кетер еді тугел, не керек, орайы келмей қалды епді, кед- мей кдлды оныці» Дарья Александровна Левннгс хат жаэып, эйел ер- ЮҚЫМЫИ беріп жіберіңіэ деп сұрапты. «Сізде ертоқіым бар дсгенді айтып еді,— деп ж азы пты Левинге ол.— Соны өзініз әксп бсоерсіз деп сеніп отырмын». Онысына Левин шала булінді тіпті. Ақылдьі, тартыМ- ды әйел бола тұрып, сіцлісін осынша кемсітпегі не өзінің! Он хат жазы п, бэрін жыртып, ертоқымды ақыры тук жазбай беріп жібсрді. Бара алмайтын болған соң, барамын деп жазуға жэне болмады; бірдсңе бегсгсндіктсн, яки бір жак.қа журетін болғап соц, бара алмадым деп жазу — одаи да ерсі керінді. Жауап жазбай, ертоқымның езін берш жіберді де, бір ұ ят нәрсе істед:м-ау деген оймен, тауы ша- гылған шаруашылығын приказшіге тугел тапсырып, келесі күні, шеткері уездегі Свияжский дейтін көңілдесіне жү- ріп те кетті, соның маңында қоқый қ аз мекендейтін тама- ша саз бар еді де, бізге кептен бері кслем деп жүрген ойыңды орындағайсың деп, кеңілдесі де жуырда хат жаз- ган еді. Суровский уезіндегі қоқыб қаздьі саз Левин ойын көптен үялағанмен, шаруашмлығьіна айналысамын деп, бару жағын ылғый кейінге қалдьірып келген. Қазір болса, көрші отырған Щербацкийлерден де, әсіресе, шару- эшылығынан да қүтылып, жасыған шақтарыньщ бэрінде де жақсы жубанышы болған сол саятқа кететініне қуан- ды өэі. XXV Суровский уезіне гемір жол да, почта жолы да жоқ болғандықтан, Левин вз арбасымен тартты. Орта жолға келген соң, ат шалдырғалы бір бай мү- жықтыкіне тоқтады. Қауметі ағарған, жіп-жирен қаба сақалды, шырайы.жап-жас, қаск,а бас қарт үш ат жеккен арбаны қораға кіргіэгелі, қадаға жабыса турып, қақпаны өэі ашты. Кун куйгізген соқалар жатқан, тап-таэа, тап- тұйнақтай жыйналған, үлкен жаңа қорадағы лапяс асты- нан кешіргс орын кврсетіп берген соқ. Левинге үйге кірі- ңіз деді қарт. Жалаңаяғына калош ілген, таза киімді жас ксліншек жаңа сснектіц еденін еңкейіп сүртіп жатыр екен. Левинге ілесе жүгіріп кірген иттен шошып, баж ете түсті де, иттің каппайтынын білген соң, боска шошынғаньіна куліп те жіберді. Сыбанған колын нүсқай, Левннге түпкі үйдің есігіи көрсетті де, еңкейген күйі, здемі жүзін тағы да жасырып, едеиді жуа берді. 364

— Самаурын қ о ям ы з ба ? — деп сұрад ы ол. — Я, к,ойса д а б о л ар еді. Түпкі үйі Г олланди я пеші мен қ а л т қ ы с ы бар, улкен үй екен. О б р а з д а р 1 а с т ы н д а о й м ы ш т а п с ы р л а ғ а и с то л , о т ы р - ғыш, екі о р ы н д ы к , т ү р . К ір е б с р іс т е ы д ы с қ о й ғ а н ш к а ф бар екен. Т е р е з е қ а қ п а қ т а р ы ж а б ы қ б о л ғ а и с о ц , ш ы б ы н аз, соиша т а з а е к е н д с, ж о л д а к е л е ж а т қ а н д а ш а л ш ы қ қ а аунаған Л а с к а с д с н д і б ы л ғ а п к е т п с с ін д еп , Л е в и н е с ік жақтағы б ұ р ы ш т а н о р ы н к о р сс т іп б е р д і. Л е в и н т ү п к і ү й д і аңлап болған сон,, а р т қ ы с сік т с н қ о р а ж а к д а ш ы ц т ы . К а ­ лош ілген ә дем і к е л ік ш е к и :н ағ а ш к .а с а л ғ а н бо с ш е л е к т е р ін бұлғақтата, Л е в и н а лд ы н д а су а л ғ а л ы қ ү д ы қ қ а кетіп б а - рады скен. — Т сз қы йм ы лда! — дсп корн я, сол келіиш екке н асат- таиа дыбы стап қ о й д ы д а, Л е в и н к ,а с ы н а к е л д і.— Н е м е н е , судар, Н и к о л а й И в а н о в и ч С в и я ж с к и й г е б а р а ж а т ы р с ы з ба? О да соғы п тү р ад ы б :эге,— д е д і с ө зу а р с и , есік а л д ы н - дағ“ ж ақ тауға ш ы н т а қ т а й б ер іп . Кэрия С вняж скийм ен тан ы сты гы н айты п тұрған да, қақпа тағы д а с ы қ ы р л ап , қ о р ағ а қ ь г р д а н қ ай тқ ан с о қа л ы , тырмалы ж ү м ы с к е р л с р і к с л :п к ір д і. С о қ а . т ы р м а л з р г а жеккен а тт а р ы э р і т о қ , ә р і ір і а т т а р с к с и . Ж ү м ы с к с р л е р і ссмьялы а д а м д а р т э р із д :; скеу і ш ы т к о й л с к , к а р т у з к и г е н жас жігіт ексн; кен еп көйлск к н ген , б ір і қар т, б:рі ж іг іт — оэге екеуі ж а л д а н ғ а н а д а м д а р е к е н . К ә р и я есік а л д ы н а н жыльсст.ій, а т т а р ы н ы ң қ ас ы и а б а р ы п , д о ғ а р у ғ а к ір іс т і. — Не айдап ед!н,іздср? — деп с ұ р а д ы Л евин. — Картош ка айдады қ. Ж ер ім із б а р , әйтеуір. Ф едо т, азбаиды ж іберм ей , қ ұ д ы қ қ а с ы н а қ о й , ө з гс и і ж е г е м із ... —■ Н ем ен е, ә к е , қ ұ см ұ р ы н д ы а л д е п едім , ә к е л іп пе е,У ,— Деді, қ а р т т ы н , б ал а сы т э р і з д і б ір , д ен слі, б о й ш а н , — А нау... ш анада ж аты р,— дед і к әр и я , босаған делбе- ні ш умацтап, ж е р г е т ас т ай б ер іп .— Т а м а к , іш к еи ш е ж ө н - Деп қ,ой. Әдемі келінш ек, ш електерһі и ы ғы м ай ы са көтеріп, се- некке алы п к ір д і. Ә л д с қ ай д ан б ір э д с м і ж а с ә й е л д е р , б а - лалы, б а л а с ы з , ір е ц і жок, с гд е э й е л д е р м ен к е м п ір л е р де пайда бола кетті. Кернейлі сам ауры н бож ы лдап к о я берді; ж ұм ы сш ы лар- Дыц б о й д а қ тар ы д а , с е м ь я л ы л а р ы д а а т т а р д ы ж а й л а с т ы р - ған соң, т а м а қ іш уге тар тты . Л е в и н к о ляскасы н ан ж о л 1 Сурсттер (нкондар)

азығын әкеліп, кәрияны да бірге отырып, шай ішуге ша- қырды. — Апыр-ай, бірге отырып іш еміз демесек,— деді кэ- рия Левин сөзін ықласг.ен қабылдағандай болып.— Әлгіде ішіп едік. Левин шай устінде қарт шаруашылығыньщ жай-жап- сарыи түгел біліп алды. К арт өзі бүдан он жыл бұрын помещик эйелден жүз жыймрма дссе жср көтеріп алган екен, өткен ж ы лы соны сатып алып, көрші помещиктеи жэне уш ж у з десе көтеріп алыпты. Аздаған, еқ нашар жерін қары зға үлестіріп беріп, егіндіктегі қырық десені семьясы мен жалдағаи жұмьіскерлерін ала жүріп, өзі за­ дал алыпты. К әрия шаруашылығымыздың жайы жаман деп қымжылып т а қойдьі. Бірақ Л евин оның тек сыпайы- гершілікпен қынжылғаны болмаса, шаруашьілығы гулдеп тұрғапын да ацғарып отыр. /Каман болатын болса, жуз бсс сомнан ж ер алып, уш ұл, бір немсресін уйлендіріп, екі дуркін өртсмгенде де бірінен бірін асыра үй-жай салмаған болар еді. К ә р н я қынжылуын қьш жылса да, дэулетін, ба- ааларын, немересін, келіндерін, жылқыларын, сыйырла- рын, эсіресе сол шаруашылықтьің турақтап туру жайын мақтан етуі де орынды мақтан екені көрініп тұр. Қартпен эңгімелесе отырып, Левин,оныц жаңальіқтар енгізуге де қарсы емес екенін біліп алды. Картофты өзі көп егіпті де, сол картоф гулін төгіп боп, туйін салып қалганьін Левин жаңа таяиа бергенде көрген, Левин картофі болса, гулін жақа гана ашқан болатын. Картоф жерін, өзі айтқандай, помещиктен алған плугпен айдапты. Бидай да егіпті өзі. Кәрияныц ңара бидайды шөптегенде, сол швптелген қара бидайды жылкыға бердік дегеіі кішксне хабары да Левин- ді қатты таңырқатты. Левин сол босқа қалатын құиарлы азықты көп көріп, жыйнап алуға да талай рет оқталған болатын; бірақ қашап да ораны келмей қрйғаи соның. Мүжық соны істеп отырганда Л евинніц ол азықты айтып, мақтаиар жайы болмай да қалды. — Катындар немді тындырмақ? Жолға шьіғарып уйе- ді де, арба кеп алып турады. — Жұмыскер жөніиде мына біз сықылды помсщиктер жайы жаман ғой ылғый,— деді Левин, стақапдагы шайды кэрияға эпере беріп. — Рақмет,— деді қарт, стақанды алған соң, жемтік- телген қантын көрсетіп, өзге қант алмай — Жүмысксрлер- мен шаруа істеу қайда дейсіз? — деді кэрия,— Жанжал 366

ылғый. Т іп гі м ы н а С в и я ж с к о п т і-а қ а л а и ы қ . Ж е р і қ а н д а й шүрайльі ж ер еке н ін де б іл ем із, б ір а қ т ү сім ж ө н ін д е с о л да мақтана а л м а й д ы . Б ә р і со л қ а р а м а у д ы и , қ ы р с ы ғ ы ! — Ж ұмыскерлерді басқарм п-ақ от ыреьщ ғой ө зің ? — Біэдікі мұжык, ісі ғой ол. Б э р іи е о зім із ж үре б ер е- міз. Ж аман е к е н — аулак, д ей м із д е , е з ім із - а қ т ы н д ы р а саламыз. — Ата, Ф иноген қарам ай тап сы н деп ж аты р,— деді үйге кірген к ал о ш ты қаты н . — Солай, сударь! — деп к эр и я, түрсгеле, ұ зақ ш оқм - нып, Левинге а л ғ ы с айты п , ш ы ғ ы п к е т г і. Левин көш ірін шак,ьірғалы ж е р ү й г е г.іргенде, стол б а- сьінда оты рған д ү й ім е ркек ті к о р д і. К ,а т ь:к д а р о т м р м а й , шаруа істеп ж ү р е кен . Д ен ел і, ж а с т а у ұ л ы а у зь ш а б о т қ а - ны толтыра, б :р к ү л д ір г і ә ц гім е а й т ы п о т ы р д а , ө з г е л е р і түгел қарқ ы л д ан күлісіп, а к қ қ а і&и ү с т е п қ ү й ь:п ж а т қ а н калошты қ аты н т іп т і м зз -м а й р а м б о л ы п т ұ р . Соа ш аруа ү й і Л е в н н ге ж а й л ы к ө р ін іп эс ер е т к е н д е , калошты қ а т ы н н ы ң әдемі п іш іп і д е к ө п т ү р т к і б о л у ы ө т е ықтимал сді, бірак, сол ә се р д ің ө з і с о н ш а к ү ш т і эс ер б о л - кандықтан, Л е в и н с одан а й ы ғ а а л м а н д а қ о й д ы . К ,а р т т ы - кінен С в и я ж ски н д ік ін е ж е т к ен ш е с о л ш а р у а т ы л ы к .т ы н , жайы есіне д ам ы л -д ам ы л тү сіп , с о л әсеріиін, б ір д ең ел е р і ерекше зер сал у ы н тілеген дей б о л д ы д а тұ р д ы . XXVI Свияжский ө з уезінде б астауш ы болаты н. Л евиннен өз! бес жас үл к ен , әлд е қ аш ан ү н л е н г е н ада м еді. Ү й ін д е талдырмаш б а л д ы з ы т ұ р ат ы н д а , Л е в и н қ о л ай ы н а о л қ ы з ®те жағып т а ж ү р е т ін . С в и я ж с к и й м е н әйслі со л қ ы з д ы езіне беруге ы п т ы г ы п ж ү р ге н ін Л е в и н д е біл етін. С о н д а й - Дьі қашан д а қ а н ы қ б іл ет ін к ү й е у а т а у л ы ж а с ж іг іт т с р сьіқылды, соны Л е в и н д е к ү м ә н с іэ б іл г ен ім ен , еш кім ге ай- туға дәті б а р м а й т ы и зсте, о н ы ц ү с т іи е ө з і үйленейін д с г с н - меи ле,- осы б ір ө т е үн ам д ы к,ы з, қ а й ж а ғ ы н а н а л с а ң д а, зяулы ж ар б о л у ға ж а р а р л ы қ а д а м б о л а т ұ р са д а, К и т и Щ ербацкаяға тіп т і ғаш ьіқ б о л м а ғ а н к ү и д е де, осы қ ы э ғ а Үиленуі көк к е ү ш уьі қ ан д ай о р а й с ы з б о л с а , со нд ай о р а й с ы з нәрсе екенін қ ан ы к, біл етін. С в и я ж с к н й д ік ін е барьгп р ак,ат- танам дсген ой ы н осы б іл у і о н п а ң - т о й п а ң ғы п ж іб е р д і. Левин осы ж ай ды С вияж скийдін, с ая тқ а іи ақы рған ха- тьін алысымен-ак, ой л аған б о л а т ы и . б ір а қ с о ла й б о л ға н ы - 367

мен де, Свияжскийдің маған ондай ыңғайы бар деу өзім- нің қүр тек дэйегі жоқ долбарым болар деген оймсн, қа- лайда барайын деп бекіген. О ныц үстіне өзімді өзім сынап, сол қызбен тағы да шамаласып байқайьін деп ойлаган ішінсн. Сзияжскийлердің үй тұрмысы да вте б:р сүйкімді түрмыс болатын да, земствода Л евин білгея адамдар іигін- де ең таңдаулы кейіп боп жүрген Свияжскийдің өзі де Левинге қаш ан болсын ете бір қызык, адам көрінетін. Свияжский Левиннің қашан да т аң көретін адамдары- иың бірі еді, ондай адам пікірі әстс дсрбес пікір болмаган- мсн, ете жүйелі келгендіктсн, ө з алдына бір тебе боп жа- тады да, тұрм ыс бағыты да өте айқын, орныкты болгаи •соң, пікіріне мүлде бағынбай, қгш ан болсын қайшы түсіп, ез алды на бір тебе боп ж атады . Свияжский асқ.-.н либерал адам болатын. Дворяидарды озі жск керстін де, 'Соның көпшілігін құр жасқангандықтан жақ ашпай жүр- хеп крепостниктер деп білетін. Россияны озі Түркия сы- :қылды түралаған ел деп біл:п, Россия үкімстін соғұрлы ібір оңбағаи үкімеі санағандықтан, үкімст жұмысын да мықтап сынау дегенге әсте бармайтын, соған қоса өзі де қызмет істеп, дворяндардыц қалаулы бастаушысы бола, жолға ш ықса-ақ, қашан да ш ытыра қадаған, қызыл жиекті ф ураж ка киіп жүретін. А дам тұрмысы тек шетсл- дерде ғана тұрмыс жосақты болады деп білгенд/ктен, орайы келісімен өзі де шетелде түруға жвнелген болатын, сонымен бірге Россиядағы өте курделі, кемеліне келген шаруашылығын да қоса басқарып, Россияда істеліп жат- қан жумыстарды да өте ден цоя, түгел қадағалап, тегіс бі- ліп отырған. Орыс мұжығын даму жағынаи маймылдан адам түрғысына көшу сатысында түр деп есептейтін де, соған қоса земство сайлауларында мүжық қолдарын ел- ден ерскше ентелей қысып, пікірлсрін де тыңдай кететін. Ө з басы дінге, елімге сенбегенімси, діншілер түрмысыи оңдап, алымды аэайту мәселесінің қамыи қатты ойлап, оның устіие шаркеудіц де өз селосында қалу ж ағйн срек- ше құнттайтын. Әйел мэселесінде әйелдерді толык, азат етуді, әсіресе, еңбек етулеріне ерік беруді қатты қолдайтындар жағыида болатын да, әйелімен озі сүттей ұйып түра білгсндіктен, екеуініц баласы з тату-тэтгі семьялы түрмысына ж үрт біт- кен қызығатын, содан келіп, әйелін де уақытты қайтсек жақсы, қайтсек көқілді еткіземіз деп езімен бірге ой-

лайтын ортак, ойдан^ взге ештсце істемейтін, істер ы ңғайы жоқ тұрмыста устайтын. Л е в и н д е а д а м д ы егер ен, ж а қ с ы ж а ғ ы н а н б а ж а й ы л а й - тын қасиет болм аған болса, С ви яж ски й мінезінің де еш бір қы йы ндығы , т у й тк іл і болмаған б о л ар еді; ішінен о л : не ақмак,, не н а с д е р е д і де, ә қгім е б іт к е н а я н бо л а к е т е р еді. Свияжский бірак, күмәнсіз өте ақы л д ьі адам болуы үстіне, өте білімді д е, ө з білімін әрі төтенш с қарапайы м ұстайтьін адам болған сон, д а, ақмақ деген с ө зд і Л евин айта алған жок,. О л б іл м е й т ін еш и әр се ж о қ е к е н ; б ір а қ ө з б іл ім ін т ек күш түскенде ған а барып көрсетеді екен. Свияж ский, кү- мән жок, а да л , м ейрім ді, а қы л д ы ада м болған соң д а , оны нас еді деуге Л е в и н а у зы б ар а қойм айты н еді, іс тейтін ісш өзі үнем і ж а р қ ы н ж үріп, төңірегіндегілер түгел ж о ға- ры бағалағандай ширак, істейтін еді де, біле тұра, өмірі ешбір ж а м а н ш ы л ы қ істеген, іс т ей ін д е г е н т у р і де ж о қ е д і. Левин онын, ө з і мен түрм ы сы на түсінейін десе де, түсі- не алмай, қ а ш а н д а бір н ағы з ж ү м б ақ ш а қарай ты н . Левин екеуі дос-жар адам болаты н да, сондықтан Л е­ вин С в и яж ски й д і сыиай түсейін дегенге ш ығы п, өмір ж айы ндағы к ө з қ а р а с ы н ы ц ен, н е г із ін е д ейін ж е тей ін ш і д е- генді көзд ейтін; онысы бірақ қ аш ан да босқа кететін. Левин өзі С ви яж ски й ақылынын, ж ұ р т біткенге аш ы қ қ а- былдау бө л м ел ер і есігінен ары б ар а й ы н десе-ақ, С в и я ж с - кийдің сэл қ ы м сы н а қалаты ны н д а әрдайы м б айқап ж ү р е- тін; Л евин ө зім д і ацлап қоя м а д еп қоры ққандай, б о л ар - болмас ш ош ы ған әлпеті кө зқ а р ас ьш ан ш алына кететіи де, ақкөқіл, ж а р қ ы н д ы ғы н а ж ең діріп ш ы ға келетін ол. Л евин қ а з ір ө з ш аруаш ы лы ғы нан түңілген ксзде, С ви- яжскийдікінде болуы өте-мөте ж ай л ы да тиді. Ө з көңі- лін ж ады р ата эсер етіп, ө здер ін е де, өзгелерге де түгел риза боп о ты р ған сол б ақы тты көгерш індер мен со лард ы ң жайлы ү я сы н айтгіағатіның ө зін де, Л евин ө з тұрм ы сы на взі соғұрлы н аразы болған соц, Свияжскийдің, өз басына өмірдегі о сы н д ай айқы нды қ, а н ы қ т ы қ , ш атты кты беріп отырған сы р ы н д а біліп алайы н деген ойға келді қ азір . Оның үстіне, Л евин С вияж скийдікінде көрші помещикте- рін де кө р етінін біліп, ш аруаш ы лы к, ж айы нда сол астык, түсімі, ж ұм ы сш ы ж алдау тағы -тағы сондай әңгім елер ж ө- ніиде сөйлесіп, сөздерін ты қ д а у д ы д а қазір өте-мөте қ ы - зы қ көрді, ол әңгімелерді б іртүрлі пасы қты қ санап кет- кендерін де Л е в и н білетін, б ір ақ к,азір Левинге солар да 24—А ... Каренина. зв9

ургіс маңызды эңгіме боп көрінді. «Бэлкім, ол мақызДьІ болмаса, крепостнойлык, право түсы нда маңызды болма- ған шьіғар да, немесе А нглияда маңызсыэ шығар. Сонық екеуініц де жағдайлары аиықталып отьірған жагдай; бі- рақ қазір бізде соның бәрі де астан-кестен боп, жаңа ғана қалыптасып ж атқан кезде, Россиядағы жалгыз ғана ма- ңызды мәселе — сол жағданлар қалай қалыптасады деген мәселе боп оты р»,— деп ойлады. Саят ж ағы Л евин ойлағаннан пәс болып шықты. Саэ суалып қальш ты да, қоқый қ а з деген мүлде жоқ екен. Күні бойы жүріп үшеуін-ақ әкелді, бірақ окың есесіне, қашан болсын саяттан қайтқандағы әдетінше, араны әбден ашылып, мәз-майрам боп, қаттьі қыймьілдағандағы қа- шанғы дағдысьінша, ойы да өренки оралды. Саят үстінде өзі дәнеңе ойлағам жок, қой деп жүргенде де, ссмьясымсн сонау қарт есіне дамыл-дамыл түсіп, сол эсері зер салуды талап ету устіне, соған байланысты бірдеңелерді шешуді тілегендей болды да жүрді. Кешкі шай үстіиде, қайдағы бір қамқорлық жайында келген екі помещик отырғанда, Л евин куткен соа қызык,- ты эңгіме де басталыл кетті. Левин шай столы басында қожайын эйел жанында отырғандықтан, қарсы отырған сіңлісі екеуімен сөйлесетін болды. Қожайьін әйел дөңгелек жүзді, аққүба, орта бой- лы эйел екен де, бет шүқыры жараса, жарқылдай күліп отырды. Күйеуінің жұмбақ көрінген маңызды жайын Л е­ вин сол арқыльі білейін дегенге де шықты; бірак, ықғай- сыз тиіп, қысылып отырғандықтан, еркінше сөйлесе ал- майтын да болды өэі. Ыңғайсыз тиіп қысылғанда, қарсы алдында аппақ көкірегі көрінс, өңірін трапеция сықылды ерекше ойған, Левинге де ерекше көрінетін көйлек киген балдыз отырғандықтан қысылды; көкірегі өте аппақ бола тұрса да, тіпті сол өте-мөте апп ақ болған сон, да, төрт бүрышты соа ою Левин пікірін ш арт байлап тастады. Левин сірә қате ойлағанымен де, сол оюды өзіне бола жасағандай көріп, қарауға қақы м жок, деп білгендіктен, қарамауға да тырысты соған; б ір ақ соған қоса, сол ою- дық жасалуына да жазықтымын деп сезінді өзі. Левин взі бірсуді алдап отырғандай көріп, әлденені түсіндіруім керек дегенімсн, соны түсіндірудіц түк жөні болмағая соң, дамылсыз қызарьш , мазасы кетіп, ебі де қаша берді. Ле­ вин ебі қашуьі әдемі балдызга да эсер етіп түр. Бірақ 170

қожайын әй е л с о н ы б ай қ ам а ға н а д а м с ы п , эңгім еге сің іл і- сін де тарта б ер д і әдейі. — Күйеуіңізді оры с өм ірінің еш теңесі де қы зы қты р- манды екен д е й с із ғой с із,— д е д і қ о ж а й ы н әйел, б а с т а ғ а н әқгімесін с а б а қ т а п .— О л а й емес, қ а й т а ө э і ш етелде к ө ц іл - ді болганда, м ұ н д а ғы д ай к ө ң іл д і б о л м а й д ы д а эсте. М ұ н - да өзін в з а у қ ы м ы н д а м ы н д еп с е з е д і. Ж ұ м ы с то л ы п ж а т с а Да, түгел д ен қ о ю ға д ар ы н ы ж е т е б е р е д і ө зін ің . А й т п а к ,- шы, біздің м ек теп те б о л ға н ж о к ,с ы з -а у ? — Көрдім... Ә лгі ш ырм ауы қ б ас қ ан үй ғой? — Я, Н ас тя н ы қ ш аруасы ол,— дед і сіңлісін нұсқап. — Өзіңіз оқы тасыз ба? — деп сұрады Левин, ою дан қыйьістай қ а р а й ы н десе д е , со л ж а қ қ а қ а р а ғ а н с о ң - а қ , оюды көрмей қ ой м а й ты и ы н с езіп . — Я, өзім о қы там , қ азір де о қ ы т ы п ж үрм ін, бірак, та- маша м үғал и м ам ы з б ар . Г и м н а с т и к а с а б а ғ ы н д а е н д ір д ік . — Жоқ, рақм ет, шай іш пеймін енд і,— деді Л евин, сы - нықтык, е тп едім -ау дегенді с ез се д е , о л ә ңгім ен і о д ан а р ы сөилесер ж а й ы б о л м а ған с о ң , қ ы з а р а т ү р ег е л іп .— Ө т е б ір қызық аңгіме естіп тұрм ын,— дегенд і к,оса айтты да, с то л - Дық қожайы н м ен екі п о м ещ ик с ө й л е с іп о т ы р ған е к ін ш і басына б ард ы . С в и я ж с к и й с т о л ғ а қ ы р ы н д а й о т ы р ған к ү - иі шыны а я ғ ы н ш ы н т а қ та ғ а н қ о л ы м е н б ү р ы п о т ы р д а , екінші қольімен сак,алы н т ұ т а м д а й ұ с т а п , иіскегендей м ұ р - нына апары п, қ а й т а ж ібер іп о т ы р . Ж а л т ы л д а ғ а н қ а р а кө- эі> түтей сөйлеген б у ы р ы л м ү р т т ы п о м е щ и к к е қ а д а л а к,а- Рап, соның с ө зін е н б ір ер м ек т а у ы п о тьір ға н с ы қ ы л д ы . Помещик ж ұ р т т ы д ат та п о т ы р е к е н . С в и я ж с к и й п о м е щ и к Датына, с ө зін ің м ән ін т үгел ж о қ қ а ш ы ғ а р а ж а у ап б е р у д і біліп оты рса д а , ө з д әреж есін е қ а р а п , о л ж а у ап т ы а й т а алмай, п о м е щ и к т ің к үл к і с ө зін т ү ш ір к е н е т ы ң д а п о т ы р ғ а - нын Л евин д е а й қ ы н ац ға р д ы . Буырыл м үртты помещик нағы э қы йракезік крепостник, Деревняда к ө п тен т ұ р ы п к ел е ж а т к ,ан с е л о л ы қ ж е р д ің т ұ ғ ы - жым қож айыны сы қы лд ы екен. Л евин о л белгілерін — поме­ щик тәрізі д ағд ала қоймаған ескі үлгілі, көнетоз сю ртук киген киім ін ен д е , түкси е қ а р а ғ а н а қ ы л д ы к ө зін ен де, орысша ж а т ы қ сө зін е н д е, сір ә к ө п ж ы л д а р б о й ы н д ағы тәжрибе арқы лы қам бы л боп а лған әм ірш іл тэркінен де, аты жок, саусағы на еск ірген , ж а л ғ ы з н еке с ақ ы й н а сы н с а л ғ а н добалдай, то т ы қ қа н , мүсінді қолы ны н, мелжемді қы йм ы лы - иан да көріп түр. 871

XXVII — Көп ецбек жұмсап... құрап алған дүниені... тек ішің ашымаса, қолдьі түгел бір-ак, сілтеп, сатар едім де, Нико­ лай Иванович сықылды... Еленаны, тыңдауға кетер едім,— деді помещик, ақылды көне ж үзін сүйкімді күлкісі жалт еткізіп. — Тастам ай-ақ отырсыз ғой, әне,— деді Николай Ива­ нович Свияжский,— демек, есебіціз б ар ғой бір. — Н е сатып, не жалдап алмағаи уйде түрған соң, есе- бім де бір-ак, есеп сол. Оиын, үстіне жұрт ақылы кірер деп те сене бересің. Әйтпесе, сенер болсаңыз,— сол мас- күнемдік, салдыр-салақтық түге! Т егіс бөлініп те болды, нс жылқы, не сыйыр жоқ, аштан өліп жатыр, жүмыскер етіп жалдап алсаң-ак,, бүлдіруге к,ол қояды да, соған қо- са келістіру судьясына сүйрейді. — Онын, есесіне, келістіру судьясына сіз де шағым беріп жүрсіз,— деді Свияжский. — Мен шағым берем бе? Д үниеде көрмегенім сол бол- сын! Өсек ду ете түссе, ш ағым бергеніңе де өкінерсің! Мына заводта — задатка алмсып, кетті де қалды. Келіс- тіру судьясы не істеді соған? А қтад ы да жіберді. Бәрі бо- лыстық сот пен старшиндарға ғана сүйеніп түр тек. Ол оиы баяғысынша сілейте де салады. О л болмаса-ақ, тастай бер түгел! К ө э көрмескс кете бер! Помещик өзі Свияжскийді тәжке еткен де түрі бар екен, Свияжский бірақ ашу шақьірмақ түгіл, соны әуес қып отыргандай да болды. — Шаруашылығымыздьг, ол шараларСыз-ак, жүргізіп отырмыэ ғой, міне,— деді күлімсіреп,— мен, Левин, мына кісілер. Свияжский екінші помещикті нүсқады. — Я, Михаил Петрович ш аруасы жүріп жатыр ғой, сүрай қойықыз, қалай екен? Сол да пайдалы шаруашы- лық болып п а ? — деді помещик, «пайдалы» деген сөзді бүлдаған кісідей. — Меніц шаруашылығым ж ай шаруашылық, әшейін,— деді Михаил Петрович.— Құдайға тәуба. Күзгі салыққа ақша әзір болса, шаруашылмғымның бас-аяғы сол меніц. Мұжықтар: кәрия, жарықтығым, болыса гөр! — деседі ке- ліп. М үжьіқ біткен көршің болған соң, аяйсың да. Содан үштің біріне беріп: жігіттер, мен де болыстым, ділгер ке- зінде сендер де болысқайсыңдар — сұлы егісі болар, пі- ЗТ2

шен шабу келер, е гін орағы б ар , ұ м ы т п а ғ а й с ы н д а р д е г е н д і ғана айтасын, д а , к ө л ік басы қ а н ш а д а н е к е н ін де к ү ң к е т іп қоясың. С о л а р д ы ң д а ар сы эд ар ы б а р ы — р а с ол. Левин п атри архальды қ ол тәс іл д ер д і көптен бері б іле- тіндіктен, С в и я ж с к и й г е қ а р а п а л д ы д а , М и х аи л П е т р о - вичтің сөзін бөле, б у ы р ы л м ұ р т т ы п о м е щ и к к е т іл қ а т т ы . — Сонымен ой ы ңы з не боп о т ы р ? — деді сұрай сөй- леп,—- ш аруаш ы л ы қты қ а з ір қ а л а й ж ү р г із г е н ж ө н д еп б і- — Мына М ихаил Петровичш е ж үргізіп : не ортаққа, не мүжықтарға б ер с е деп о т ы р м ы н ; о н ы істеуге де б о л а - ды,^ бірақ сол а р қ ы л ы м ем л ек еттің ж а л п ы д әулеті де қ ұ - рыиды ғой д ей м ін . К реп остн о й л ы к. е ц б е к пен ж а қ сы ш а- руашылық т ұ сы н д а т о ғ ы з есе т ү с ім б ер е т ін ж е р , о р т а қ кеэінде үш -ақ есе береді. Т е ң д ік д еге н -ак , т о т ы й т т ы Р о с - сияны! Свияжский А евинге күлімсірей қ ар а п , болар-болмас мысқьіл иш ара да біл д іріп к о й д ы ; Л е в и н б ір а қ п о м е щ и к сезін күлкіге б ал а й қоймай, С в и я ж с к и й д і түсін уін ен гө р і, соларды көбірек түсін ді. П о м е іц и к т ін о д а н а р ы , Р о с с и я - ны тендік т о ты й т қ а н м әнісін д ә л е л д е й а й т қ а н с ө зд е р іи ің квбі Левииге вте дұры с, к әд ігі ж ок., ж а ң а нәрсс б о п көоінді. П омещ ик б ір сирек ә детш е, ө з п ік ір ін ған а а й т қ а н - лаи болды, ө з п ік ір і б олған да, б е к е р ж ү р г е н ой ы н б ір д е- ңемен аулайы н дегеннен т у ғ ан п ік ір е м е с, д ер евн я д а о ң а ш а жайлаған ө м ірін іқ ж а ғ д а й л ар ы н ан с а б а қ т а л ы п , ж а н -ж а ғ ы - нан түгел о й л ас ты р ғ а н пікірі т ә р ізд і. — Вайқап қарасаңы з, әңгіме прогресс атаулы ны ц өкім аРҚылы істелетін ін де болы п о т ы р ,— д е д і помещ ик, б іл ім - Р де шет емес екенін к ө р се т к ісі к ел г е н д е й .— П е т р д ің , п.катериианыд, А л ек с ан д р д ы ң р е ф о р м а л а р ы н -а қ алы п қ а - Раңыз. Е в р о п а т ар и х ы н -а қ а л ы н ы з . Ә сір ес е егін т ір ш іл і- пндегі п рогрес ті-а қ а й т а л ы қ , тіп т і к а р т о ф т ы - а қ а л а й ы қ — соның өзі де б ізд е күш пен ен д ір іл ге н . С о қ а да әмісе қ о л - Даныла берм еген. О н ы да у д ел т ү с ы н д а ендірген б о л у ы нэдік, ендіргенде д е күшпен е н д ір г е н б о л у ы керек. К ,а эір , біздщ тұста, к р еп о с тн о й л ы қ п р а в о к е з ін д е б із с ы к ы л д ы помещик б ол ған ж е р ім із, ш а р у а ш ы л ы ғы м ы зд ы ж е т іл д ір е Де бергеміз; к еп тіргіш ті де, ү ш ы р ғ ы ш т ы д а, к ө ң т а с у д ы Да. _бүкіл қ ұ р ал -са й м а н д а р д ы да т ү г е л д е й ө з б и л ігім ізб ен енДіргеміз д е, м ү ж ы қ та р б ас ы н д а қ а р с ы түрған ы м ен , со - Ньшан өэім ізге е л ік те п те к еткен б о л а т ы н . Қ а з ір , к р еп о с т - нойльщ право ж ойы лған щ ақта, билігім ізді сы пы ры п 373

алды да, қарыштаған шаруашылығымыз бағы аамандағы ең тағы қалпына қанта түсетін ж аққа шықты. Содай түсінем — Неге, өйтеді? Ш аруашылығыңыз пайдалы шаруа- шылық болған соң, жалдап істетесіз ғой оны,— деді Свия- жский. — Билік ж оқ қой. Рұқсат етсеңіз: кімге істетейін? — сояы айтыңызшы. «Ш аруашылықтық басты тетігі — жумысшм күші де­ тей осы ғой, міне»,— деді Левин ойланып. — Жұмысшыларға істетесіэ. — Ж үмысшылар жақсы қүрад-сайманмен жақсы істеу дегенге баспайды. Біздің жүмысшы дегеніміз: шошқаша сылқыя ішіп, мае болып, қолына берген дүниеқді түгед бүлдіруді ғана біледі. Атты арты қ суғарып, эбзел-сайман- ды үзіп, қүрсаулы дөқгелекті ауыстырып, ішіп қояды да, молотилканы қыйратқады арба тегершігін тастап жібере- ді. Өзін_ жақпағаи нэрседен журегі айныйды түгед. Ш аруашыдық дәрежесініқ де тұтас төмендеуі содан бодып отыр. Ж ер күтідмей, не жусан басып, не мүжықтарға үдестірідіп жатыр, миддиондап өндірідген жерден, жүз мыңды төртке бөдсең бір бөдегі ғана өндірідіп отыр; жад- пы дэудет те кеміді. Адда-жадда есебін тауып, орнымеи істеген бодса... Содан од бостандык беру жүмысын, осы қолайсыз- дықтар тумайтындай етіп істеуге болар еді деген ө з жос- парын да ағыта бастадм. Левин онысына ден қоя қоймадьі да, од бітірген вез­ де, соныц бастапқьі айтқандарына қайта оймсып, келеді пікірін айтқызайын деген оймен, Свияжскийге қарап свй- леді. — Ш аруашылық дэрсжесі төмеидеп барады, жұмыс- шыға деген осы пыйғылымыз түрғанда, шаруашылыдтн пайдалы шаруашылық ету мүмкін емес деген сөз әбдеи әділ айтылып отыр,— деді ол. — Ө з басым олай демеймін.— деді Свияжскин шын- дай сөйлеп,— мен тек шаруашылықты өэіміз үқсата бід- мейтінімізді ғана байқап отырмын да, крепостнойлық право тұсындағы шаруашылығымыз өте жоғары түрған шаруашы- лық еді деудің орнына, қайта өте төмев еді дегім келіп отыр. Н е машина, не жақсы көлік, не уқсатып бас- дару жагы деген жоқ бізде, есепті де білмеймі? тігггі. Ней 974

пайдалы, нее! п ай д ас ы э екенін о с ы о т ы р ғ а п қ о ж а й ы н н ь щ өзінеп сұрасаң ы з д а , білмейді. — И талия бухгалтериясы ғой,— деді помещ ик кеке- тіп.— Онда қ а л а й есептесең де, т ү г е л б ү л д ір іп , п ай д ад а н жұрдай боп ш ы ға к елесің. — Неге бүлдіреді? С іздің р о сси ялы қ «лқа-салқа, сал- дырлақ м о лотилкаңы зды қ м й р а т қ ан м еи , бумен ж ү ретін молотилкамды қ ы й рата алм айды м ен ің . Б үл д ірсе әлгі, с із- ДЩ, қалай е д і ө з і? — қ ұ й р ы ғы н ан қ а у м а л а п ж ү р е т ін к в - терем тұқы м ды р о с с и я л ы қ ж ы л қ ы ң ы з д ы б ү л д ір ед і д е, першерон, н е тіп т і би тю к т ұ к ы м ы н ө с ір с е н із-а қ , б ү л д ір е алмаиды о л ар д ы . Б ә р і де со л с ы қ ы л д ы . Ш а р у а ш ы л ы ғ ы - ҚЬізды к өтеруіқіз керек әлі. — Көтерер ж айы болса, көтереді ғой, Н иколай И в а ­ ныч! С іздің ж а й ы ң ы з ж а қ сы ж а т ы р д а , м ен б о л сам , ү л - кен үлды у н и верси тетте ү с та , к іш іл е р ін ги м н а эи я д а т ә р - бнеле,— олай б оп о ты р ған д а, п е р ш е р о н а л у қ ай д ан к ел с ін — Банк бар ғой оған. . — Калған-қүтқанымды көтерме саудаға салсын дей- сіз бе? Ж оқ, рахм ет! — Ш аруаш ы лы қ дәрежесін бұдан д а көтеру керек, кө- теруге б олад ы д егенге ө з б ас ы м « .о сы л м ай м ы н ,— дед і Л е - вин-— М ен өзім соны м сн а й н а л ы с ы п т а келем , қ а р а ж а т ы м да бар, түк ш ы ғ а р а а лм ады м б ір а қ . Б а н к т ің кім ге п а й д а ­ лы екенін д е білм ей м ін. О с ы м е н ің ө з ім д і а л с а ң ы з д а , шаруашылықта ақш ан м неге ж ү м сасам д а , түгел зы ян га со- гып ж атыр: м ал а л с а ц Да — в ы я п , м а ш и н а а лс аң д а — аы- . ~ Д ұры сы сол, ане,— деп, б у р ы л м ұртты помещ ик те, тіпті суйсіпе к ү л іп , қ остай к етті. — Б ір м ен ғ а н а емес,— дед і Л е в и н ж а л ғ ай сө й л е п ,— шаруашылықты пайдалы етем із деп ж үрген кож айы н дар- Ды да түгел д эл ел етуіме б о л а д м ; б ір е н -с а р а н ы ған а б о л - маса, тегіс з ы я н т а р т ы п ж ү р . Ш а р у а ш ы л ы ғ ы н ы з п а й д а л ы ма екен — ө з ің із а й т ы ң ы зш ы а л ? — д е д і де Л е в и н , С в и я - жскии а қы л ы кы ң қаб ы лдау б өлм есін ен ары б арай ы н де- се-ақ, байк.ай қ о я т ы н өткін ш і к о р қ ы н ы г а әлпетін де к ө з - Қарасынан іл е -ш ал а а ң ға р а к етті. Оның үстіне, Левин тарапы нан мүндай сүрау бер!луі Де онша а д а л д ы қ емсс е д і. К ,о ж ай ы н әй ел : б ы й ы л ж а з д а Москвадан бухгалтерия ж айын ж етік білетін неміс ш ак,ы- Рып экеп, ш аруаш ы лы ғьтмызды бес ж ү з сом ақы беріп 375

есептеткснде, үш мың пәлен сом зы ян тартқызады екен деді дегенді, жаңа осы шай үстінде ғана айтқан болатыя оған. Қожайын эйел дэл қанша екеиін білмегенмен, неміс шет тыйынға дейін есептеді-ау деймін деген болатын. Свияжский шаруашылығының пайдасы айтылғанда, бастаушы, көршісінің табысы қандай боларын біліп отыр- ғандаи, помещик те жымыя күліп қойды. — П айдалы болмаум да кәдік,— деді Свияжский.— О л өзі менің не жаман қожайы н екенімді көрсетеді де, не болмаса, капиталды рентаны молайтуға жұмсап жат- қанымды көрсетеді тек. — Ә, рента деқіз! — деді Л евин шошый сөйлеп.— Рента болса, сіңіргсн ецбектен ж ері жақсарып келе жат- қан Европада болуы кэдік те, біздің жер сол сіңірген еңбектен түгел қожырап, яғни шіріп те бара жатыр,— де- мек, рента да жок деген сөз. — Рента неге жоқ болады? З а ң ғой ол. — Сол заңнан сыртқары ж аты рм ы з біз: рента деген біэге түк те тусіндірмей, қайта шатастырып болады. Одан да, сіз, рента жайындағы ғы лы мның қалай... — А йранға қалайсыздар? М аша, бізге бір не айран, не малина алғызшы бері,— деді ол эйеліне.— Быйыл ма­ лина тамаша ұ зақ шыдап тұр. Содан, Л евин әңгіме енді ғана басталды-ау деген жерге келгенде, Свияжский оны б ітті ғой деген кісідей, жаиы жай таба масайрай түрегеліп, жүріп те кетті. Кеңескен кісісі кетіп қалған соң, Левин помещикпен эңгімелесіп, қыйыншылықтыц бәрі жұмысшымыздың қа- сиет, дағдысын білгіміз келмегеидіктен боп отыр деп дэ- лелдеуге кірісті; бірақ өз түсынша, оқшау ойлап үйренген взге журт сықылдьі, помещик те өзгенің ойын түсіну- ге сараң, ө з ойына ерекше мығым болып шықты. О л өзі орыс мұжығы деген бір шошқа, шошқалықты жақсы кө- реді, оньх сол шошқалықтан шығару үшін билік керек болса, ол билік жоқ, таяқ керек жерде, соғұрлы либерал бон алдьіқ та, мың жылдан бері қолданған таяқты қапе- лімде қайдағы бір адвокат, абақты дегеидерге ауыстыр- дық, солар түрғанда, күлімсі нас мүжықтарға жақсы сорпа беріліп, тыныс алар ауасын текше футпен өлшеу деген калмайды деп қарьісып оты рып алды. — Жүмысшыға жүмысты өнімді істетерлік амал табуға болманды дейтін мэнісіңіз не?— деді Левин, мэселеге қайтз оралғысы келіп. 376

_— О р ы с ж ұ р т ы м ен ж ү р һ і, г ш у а қ ы т т а д а істеуге б о л - майды оны ! Б и л ік жоқ,— деді помещ ик. — Ж аңа жағдайлар қалай табылмақш ьі екен? — деді Свияжский, айраны н ішіп, ш ы лы м ы н тартқан соң, тала- сып оты рғандарға қайта келіп.— Ж ұмы сш ы күшіне деген аужай атаулы түгел аны қталы п, эерттелген,— деді ол.— Тағылық там ты ғы — қарға там ы рлы алғашқы қауы м да өэінен ө зі қ ү р ы п барады , кр еп о стно й л ы қ право болса, ж о- йылды, еңб ек бостанды ғьі ған а қ ал ы п оты р тек, о н ы ң тү- рі де аны қтальш , әзір тұр, соларды алу керек, әне. Ж ү- мысты күндеп істейтіндер мен б ат р а к , фермер дегендерден құтылмайсыз енді. ^ — О л түрлерге Европа да риза болып отырған ж ок — Ри за болмаса, ж аңалары н іздеп жүр. Т абаты н да түрі бар. — М енін, айты п оты рғаны м д а сол,— деді Л еви н .— Соны біз ө з тұсы м ы здан неге іздем ейм із, ал? — Н еге екені, о да темір ж ол сал у әдісін тосы ннаи ойлап шығарумен тең норсе. О йланы п, табы лған нәрсе олар. — Б ізге олар лайық келмесе, келецсіз соқса қай ттік ал? — деді Левин. Содан ол, С вияж ский көзіндегі қ о р қ у әлпетін тары да аңғара кетті. — Солай, б із оны: бөркімізбен-ақ ұрып аламыз. Е в- ропаның іздеп жүргендерін тауы п та қойғамыэ! С олардм кен түгел білгенмен, ғапу еткейсіз, жүмы сш ы ларды орна- ластыру м эселесі жөнінде Е в р о п а д а не істелгенін ө зіц із білер ме екен сіз түгел? — Ж о қ, біліңкіремеймін. — Е вропада қазір еқ ақы лды адамдар ойын орап ж үр- ген де с о л м әселе боп оты р. Ш ульц е-Д ели че б ағы ты ... Одан соң, ең либералш ыл Л ассаль бағы тыны ң ж үмысш ы мәселесі ж ө н ін д е г і б үкіл с о л ұ ш а н - т е ң із эдеби еті... М и л ь - гаузен қүр ы л ы с ы дегендер, ө з ің із де білетін ш ы ғарсы э,— — Т ү сін ігім болғанмен, т ы м к ү ң гір т білем. — Ж оқ, қ ұ р жеңер ақыға айты п отырсыз сіз; соны ң бэрін де менен кем білмейсіз, а и ы қ ол. Әрине, мен де әлеу- мет өмірінің профессоры емеспін, бірак, ол ден қойған нәр- сем м енің, ш ы н ы н д а , д ен қ о я м д е с е ң із сіз де а й н а л ы с у ы ң ы з керек. — С о лар бірак неменеге ты янақтаған? 377

— Ғаф у етіңіз... Помещиктер түрегелген соң, Свияжский де Левинді ақылыньіц қабылдау бөлмелерініц ар жағына уқілетін жай- сыз эдстіне тағы да тоқтатқан күйі, қонақтарьін аттанды- руға шығып кетті. XXVIII Сол кеште әйелдер қасында отырғаны Левинді де қат- ты жалықты ры п жіберді: қ азір өзі шаруашылығы жаиын- да сезіп жүргеи наразылығы ж ал ғы з өз басының ғана жайы емес, Россиядағы тірш іліктің жалпы жағдайы екен, орта жолдағы мұжықтағыдай, жұмысшылар қайда істесе де, әйтеуір бір қарым-қатнас жасау деген арман емес, шешуді қаж ет қып отырған міндет екен деген ой Левинді қай уақы ттағы дан болса да, қатты тықыршытты. Содан, өзіне сол міндетті орындау орайы келіп тұрған сықылды көрінген соң, соны істеп көрейін дегенге де шықтьі. Левин әйелдермеи қоштасарда, ертең тары да күні боиы болып, қазы н а орманындағы кіы зық әңгекті салт атпен бірге барып көруге уәде етті де, жұмысшы мәселееі жайында Свияжский үсынған кітаптарды алғалы, жатар алдында қожайын кабинетіне кірді. Свияжскийдің кабине- ті кітап жыйналған шкафтар мен екі стол қойылған өте бір үлкен бөлме екен — столдың бөлме ортасында тұрғаи біреуі ж а зу жазаты н шомбал стол екен де, екіншісі шам- дар айналасына турді тілдердегі газет, журналдардың соңғы номерлерін жүлдызша жы йнаған дөңгелек стол екен. Ж азу столының қасына түрлі істерге арнап, алтын жар- намалы жэшіктері бар, текше істеліп қойыпты. Свияжский кітаптарды алы п, тербелгіш орындығына келіп отырды. — Немене қарап жатырсыз? — деді ол, дөңгелек стол қасына тоқтап, журналдарды қар ап түрған Левинге. — А йтпақшы , сонда бір қызык, мақала бар еді-ау,— деді Свияжский, Левин үстап тұрған журнал жайын ай- тып.— Польш аны бөлшектеу жөніндегі,— дегенді қосып қойды ж ады рай сөйлеп,— басты айыпкер Фридрих болмай шықты мүлде. Оны істеген... Содан, ж аң а ашылған сол өте маңыэды, қызықты жай- ды өзіне біткен эдетінше қысқаша айқы н етіп айтып берді. Қазір Левин ойын көбінесе ш аруаш ы лы қ жайы иектеп кет- кенімен, қожайы н свзін тыңдай тұры п: «Осының ойында

не отыр екен ө з і? П ол ьш ан ы б ө л ш е к т е у д ің не қ ы зы ғ ы бар екен б ұ ғ а н ? » — дегенді іш ін ен с ү р а й да тұ р д ы . С в и - яжский айты п б о л ға н соң, Л е в и н : « Н ем ен е сі б ар екен ал?» — деп еріксіз сұрады. Е ш теңесі де жок, екен, бірак,. Қызығы сол «болмай ш ықты» деген с ө з ған а екен. С в и я ж - скии бірақ, ө зін е с он ы қ неге қ ы зы к , к ө р ін ген м ән ісін т ү - сіндіриеді де, түсін д р у д і керек те д е г е н ж о қ . — Дегенмен де, элгі шәмкес помещ ик қатты қы зы к,- тьірды өзімді,— д е д і Л е в и н к ү р сін іп қ о й ы п .— А қ ы л д ы да ысі екен, к ө п ш ы н д ы қ т а а й т т ы ө зі. — ‘ ҮУ. қой ы ң ы зш ы ! Н а ғ ы э қ ы й р а к е з ік қ ү п ы я к р е ­ постник бір, б әр і с о л ол ар д ы ң ! — д е д і С в и я ж с к и й . — Солардыц-ак, бастауш ы сы сы з ғой езіңіз... — Я, оларды тек өзге ж а қ қ а бастап жүрмін,— деді Свняжский күліп. — Менің ойымды қатты бөлген мыиау болып оты р,— Деді Левин.— Соны н, ай т қ а н ы р а с , б із д ің ш ар у а м ы з, я ғ н и паидалы ш аруаш ы лы к, деген ө р г е б а с п а й ж а т ы р д а , тек анау ж ы б ы ртқы помещ ик с ы қ ы л д ы л а р д ы н , ө с ім қор ш а р у а - шылығы, я к и н ағ ь із ж ай ш ар у а ш ы л ы к , ған а өр б іп к е л е ж а ­ тыр. С оған к ін а л і кім? — Әрине, өзіміз. О ныц үстіне, ш аруаш ы лы ғы м ы з өрге баспай ж а т ы р д еу де б екер с ө з ә ш е й ін . В аси л ьчи к о вты н , шаруашылығы қары ш тап-ақ келеді. ■— З а в о д қ о й ... — Дегенмен де, пеменеге таң ы рқайты ны ңы зды білмей отырмын с ізд ің . Х а л ы қ т ы ң ө з і м а т е р и а л д ы қ , р у х а н и д а - мУДың сонш а твм ен с аты сы н д а т ұ р ғ а н соң, ө зін е ж а т н әр - сеге түгел қ а р с ы л ас а б еретін д е с ы қ ы л д ы . Е в р о п а д а п а й д а - лы ш аруаш ы лы қ халы қ білім ді б о л ған соң да, ілгерілеп 0ТЫР; дем ек, ха ль іқ ты б із д е ж е т іл д ір у ім із кер ек д еген сөзі— ә ңгім е с о н д а ж аты р . — Х алы кты қалай ж етілдіру керек екен? — Х алы қты жетілдіру үш ін: мектеп, мектеп, мектеп Деген үш н әрсе керек. — Х алы қты матсриалдық дам уды ң төмен саты сы нда ТҰР дегенді ө э ің із а й т т ы қ ы з ғ о й , б ір а қ . М ек теп н е к о м ек бермек б ұ ж е р д е ? — С іа б ар ғой, менін есім е ауы руға айты лған ақы л жайындағы бір: «Іш ж үргізетін т ұ з іш уіңіз ғой»,— «Іш к із- Г«Н екен: н аш ар л а й түсіп ті».— « С ү л ік т і б ай қ ап к ө р іц із » .—■ «Байқаған екен: наш арлаб түсіп ті».— «Ендеше, к,ұда- йықызға сыйыныңыз тек». «Сы йы нған екен: наш арлай 379

тусіпті»,— деген анекдотты салы п оты рсы з. Екеуміэ де сол сықылдымыз. М ен турып саяси экономияны айтсам, сіз тұрып — ж ам ан дсгенді айтасы з. Социализмді айтсам — жаман дейсіз. Білімді айтсам — жаман дейсіз. — А йтты-айтпады , мектеп не көмек бермек сол? — Х ал ы қ қ а өзге талғау тау ы п береді. — Д әл осы ны түсінбей келем өмірі,— деді Левин өр- шелене қ арсы ласа кетіп.— Х ал ы қ т ы ң материалдьіқ жайын жақсартуға мектеп қалай болы спақш ы ? Мектеп пен білім халыққа ж аң а талғау тауып береді дейсіз. Тауып бергені жаман сол, өйткені соны қанағаттанды руға халықтың дәр- мені жетпейін деп отыр. А л, қосу, а лу амалы мен кате- хизисті1 білу халы қты ң м атериалдық жайын жақсартуға қалай болысаты ны и өмірі тусінген емеспін өзім. Осыдан уш кун бурын кеш ке жақын бір б ал а көтерген катынға жо- лығып, қай д а барасы з дсп сурағапы м бар. «Балаға жы- лауық ауру жабысқан соң, емдетейін деп құшнаш кем- пірге апары п едім» дегенді айтты ол. Жылауықтьі қалай емдейді екен хемпір, деп сурадым мен. «Баланы тауық қоиағына оты рғызы п, бірдеңелер айтады екен». — Ө зіңіз-ақ айтып отырсыз, әне! Сол қатын жылауық баланы емдетуге тауық қонағьш а апармасын десек, сол ушін керек ол...— деді Свияжский масайрай куліп. — Ж о-ж оқ! — деді Левин ренжіп,— сол емнің ө зі де маган халықты қур мектеппен емдеу сықьілды көрініп отыр. Х ал ы қ кедей де, білімнен де шола жатыр, баланың жылауық екенін шырқырауыпа қарап білген кемпірше, б із де айнытпай білш отмрмыз оны. Б ір ақ жылауық балаға қонақтағы тауы қтар себі тиетін мэнісі өзімізге қандай тү- сініксіз болса, сол кедейлік пен білім сіздік сорынан құты- луға мектеп себі тиетін мәнісі де сондай түсініксіз нәрсе бір. Халықтың кедсй болмау жағына болысуымыз керек. — Я, б ұ жөнде сіз, кем дегенде, ө з іқ із соғурлы жек кө- ретін Спенсерге астасады екенсіз; білім деген мол дәулет- тің, жайлы түрмыстың, сол айтқандай, таза жүрудің нәти- жесі^болуы кәдік дегенді о да а йтады , бірак, ок,ый білмеу, санай білмеу деген... — Ә, бәрекелде, Спенсерге астасқаны м а өте қуанып та, не болмаса, қатты қайғырып т а қалд ы м , қайта; менің тек көптен білетін нәрсем ол. М ектеп себі тимейді, қайта, халық неғурлым бай, сейілі м ол болатын экономикалық 380

қ үры лы с ж а с а л с а , сопың себі тиеді,— м ектеп деген д е еол кезде боладьг. — А л ай д а мектеп деген бүкіл Е вропада міндетті нэр- — О ж өнде Спенсерге өзіціз қалай қосылып оты рсы з ал? — деді Левин. Б ірақ Свияжский көзіиде қорқыиыш ізі қы лт ете түсті де: — Ж оқ, әлгі жылауык, дегеніңіз тамаша нәрсе екен бірі Шын-ак, ө зіц із естідіңіз бе, с о н ы ? — деді күлімсіреп. Л евин осы адамның, өмірі мен п ікірі арасындағы байла- нысты сол күй і таба алм айты ны н да ацғарайы и деді. Баж айылаған ойы неге әкеп соқса д а, тіпті бүлк ететін түрі жоқ екен өзін ің ; бажайылау ш алы м ы ғана керек екен өзі- не. С вй тіп , б аж а й ы л а у ш ал ы м ы т ұ й ы қ қ а әкеп тір е ген к езд е ғана ж айсы з ти еді екен оған. Ө з і тек соны ғана ж ек көріп, таиқай соғады екен де, әцгімені б ір, жайлы- көңілді нәр- сеге б ұ р ы п ә к е т ед і екен. Бүгінгі бүкіл эсер, бүкіл о й д ы ң негізгі сүйеніш і болған, ор та ж олдағы м ұж ы қ үй ін д е алган әсерден б астап , сол күнгі әсердің бәрі де Л ев и н д і қатты толғанды рды . Тек ж үртш ы лы қ алдында айтаты н пікірлерін ған а эзір ұстағанмен, сірә, Левиннен ж асы р ы н өзге бір өмір н егізде- рі бар, оның үстіне, легион атан ған тобырға қ осы ла, к,оғам о й ы н а өзін д е ж о қ б ө гд е п ік ір а р қы л ы баеш ы л ы к, етіп оты рған осынау сүйкімді С в и я ж ски й ; ө з ой лары н орынды айтқанм ен, өмір азабы н көре келіп, бүкіл б ір тап- қа, тап болғаида, Россиядағы ең таңдаулы тапқа зіл ш а- қырып, теріс бағып отырған элгі ш атынауық помещ ик; өз кәсібіне ө зі наразы боп, соның, бәрін түзейтін ж ол табармын деген көмескі үміт — түгел қосылып, іштегі абы р- жу сезімі мен тез арада ш ешермін деген дәмеге келіп то- Л евин өзіне сайлаиған оңаш а бөлмеде, қозғалған сайын к,ол-аяғын кен ет көтеріп тастайты н серіппелі бөстекте ж ат- к,ан күйі, к ө п к е д ейін ұ й қ там ад ы . С в и я ж с к и й а қ ы л д ы -а қ ы л - ды көп нэрселер айтқанымен, араларындағы әңгіменің ешқайсысы д а Левинді қы зы қты рған жоқ; бірақ помещ ик дәлелдері талқы лауды тілей берді. Левин соның сөзін есіне л а ж с ы з т ү г ел тү сір іп , с о ға н берген в э ж а у аб ы н д а, ойынша, түзетіп жатты. «Рас, мен оған : ш аруаш ы лы ғы м ы з ілгерілемегенде, же- тілдіру атау л ы ны мұжык, ж е к көргендіктен ілгерілемей 381

отыр, оларды күшпен ендіруіміз керек дегенді айтып отыр- сыэ, сол айтқан жетілдіру ш аралары н сы з шаруашылык, іү* гел ілгерілемеген болса, айтқаны ң ы з оры нды да болған бо- лар еді; ш аруаш ы лы қ бірақ ілгерілеп келеді, ілгерілегенде, орта жолдағы қарттағыдай, ж ұм ы сш ы лар ө з әдеттеріне саи істеген жерде ілгерілеп отыр, деуім керек еді. С із беи біз- дің ш аруаш ы лы қ жөніндегі ортак, наразылығымыз, не өзіміз, не жұмысш ылар айы пты екенін ғана дэлелдейді. Б із болсақ, жүмьісшы күшінің қаси еті қандай дегенді сұра- ыай, көптен-ак, өзімізше, европаш а кесіп-пішіп келеміз. Жұмысшы күш ін өрен күш деп санамай, орыстың соқьір сезімді мужығы дейік те, ш аруаш ы лы қты да соған сай қүрып көрейік. Ш аруаш ы лы ғыңы з қарттьің шаруашылы- ғынша ж үргізіліп , жұмыстарының жемісті болатынына жүмысш ыларды да қы зы қты ратьін амал тауып, жетілдіру ш араларының д а солар таны йты н о р та деңгейін ұстаған болсаңыз,— онда тонырақты д а шірітпей, бұрынғыңыз- дан екі есе, үш есе артық алар едің із деуім керек еді оған. Соны қ ақ бөлің із де, жартысын жүмысш ы күшіне беріңіз; өзіңізде қалған қалдығынын, өзі де арты п түсіп, жұмысшм күшіне де ар гы қ тиеді. А л, оны істеу үшін шаруашылыд дәрежесін төмендету керек те, жүмысш ыларды шаруашы- лы қ табы сы на қызықтыру керек. Оны қалай істеу жағы талдай түсетін мәселе болғанмен, ораны келіп тұрған, күмәнсіз мәселе». Осы п ікір Левинді тіпті шыйырш ық атқызды. Сол пікірін оры ндауды ң жай-жапсарын ойластырьш, тұн ж ары - мына дейін үйқтаған жоқ. Ө зінің келесі күні ж үрер ойы жоқ еді, қ азір бірақ үйге ертең ерте қайтайын деп байла- ды. О ныц үстіне, көйлегінің өңірін ойган элгі б алд ы з қы з да ұялтып, б ір жаман қылық істеп өкінген адамның сезі- ніндей сезімге де келтіре берді. Е ң бастысы — кешеуілдет- пей аттануы д а керек бола берді: күздік асты қ себілмей тұрып, соны ж аң а жүйемен себу үш ін, мүжықтарға жаңа жобаны да үсынуы керек еді. Б уры н ғы шаруашылықты түгел төңкерістірейін дегенге де ш ы қ ты ол. XXIX Левин жоспарын орындаудын, қыруар қыйыншылықта- ры да болды ; бірақ өзі бар күш ін сала кірісті де, ойын- дағысы болмағанмен, өзін өзі алдамай-ақ, істей берсец бітеді екен дегенге сенетін де дәрежеге жетті. Е ң бір басты

қыйыншылык,: шаруашыльіК, Ж үріп жатқандьік.тан, соны түтас тоқтаты п, басыиан түгел қайта бастап, машинаны да жүріс ү с тін д е қ а й т а о ц д ау кер ек бо л ған ды ғы еді. Л евин үй ін е келісім ен, ж о с п ар ы н с о л кештін, ө зін д е -а қ приказш іге а й т қ а н кездс, п р и к а зш і д е әңгіменін, б у р ы н ғы істегендеріміздін, бәрі пайдасы з, қ ұ р әуре екен деген ж а- ғын сүйсіне қостай кетті. М ен соны әлдеқашан-ак, айты п едім, т ы ң д а ғ ы ң ы з келм еді ғо й д е д і при казш і. Л е в и н н іц бүкіл ш а р у а ш ы л ы қ кэсібіне ж ү м ы ск е р л е р мен бірге ж а р н а- шы боп атс ал ы с ы ң ы з деген ұсы ны сы на келгенде, приказш і ешбір а н ы қ п ік ір айтпай, қ ұ р ә ш е й ін сар ы уайы м ға с ал а келіп, іл е -ш ал а : қ а р а б и д а й д ы ң қ а л ғ а н баулары н т а р т қ ы - зып, қайта ж ы ртқы зуға ертең кісі ж іберу керек еді дегенді айтқан соң, қ аэ ір бүған уақы т жок, екенін Л евин де сезе- йін деді. Левин осы жөнде м үж ы қтарм ен де сөйлесіп, ж ерді жаңа шартпен тапсыру туралы өздеріне усыныс ж асағанда, сол басты қы йы нш ы лы ққа о ж ерде де жолыға берді, мұ- жықтар күнделікті жұмысқа сонш а батып ж атқандықтан, сол кэсіптін, п ай д а, зал алы н о й л ау ғ а д а мұрсалары келм ед і. Сыйыршы И ван дейтін көңілш ек мұжық Левинніц, семьяңызбен сы йы р қорасыныц пайдасы на к,атнасыңыз де­ ген үсынысын эбден түсінген кісідей, сол кәсіпті м үлде қостай да кетті. Л евин бірақ пайданы н, болаш ақтағы пан­ да ехенін т ү с ін д ір е б астаған к е з д е , И в а н ж ү зі қ ұ п -қ у бо- лып, түгел ты ң дай алмадым-ау деген өкініш білдіре, қай- дағы бір ш үғы л ж үмы старды да таб а қойды: бөліктегі пішенді ш ы ғ а р ы п тастағал ы біресе а ш а ға ж абы сы п, біресе су құйып, біресе көцді аршып тұқы раңдады . Енді бір қыйынш ылық: помещикте шаруаларды барын- ша тонай беруден өэге м ақсат б а р дегенде солардың тш ті мүлде сен б ей тін д ігі еді. П о м е щ и к тің н ағы з м ақ саты ( ө з - деріне оа не с ө з айтса д а ) ө м ірі б із ге ш ыны н а й тп ау ы н д а жатыр деген сенімнен айнымады олар. Пікір айтамыз деп көп нәрселерді көйткендерімен, н ағы з м ақсаттары не екенін өздері де өм ірі айтпайтын. О ны ң үстіне, шаруалар (шәмкес помещик сөзін Л евин де оры нды керіп ж үрген) қай келісім болса да, ш аруаш ы льіқтағы ж а қ а әдіс пен жаңа құралдар- ды қолданудыц қай-қайсысына болсы н кіріптар етілмеитін болайық дегенді аумайтын, бірінш і ш арт етіп қойған-ды. Олар өзі плуг ж ақсы айдайды, топ ы рақ майдалағыш жұ- мысты т ез істейді дегенге көнгендерімен, солардың бірде- бірін қ о л д а н у ғ а болмайтын м эн ісі не дегенге м ьің д аған 383

себептер табаты н да, Левин ш аруаш ы лы қ дәрежесін тв- мендету керек екеніне көзі ж е т е тұ р са да, шаруашылықты жетілдіру жұмысыньің пайдасы а й қ ы н көрініп тұрған соң, бас тартуға д а қыймайтын. Л евин эуелгі кезде ж ұм ы скер мүжы қтар мен приказ- шіге ш аруаш ы лы қты серіктестік ж а ң а шарт бойынша, сол қалпымен тұ тас өткізіп ж іберейін дегенге де келді, бірақ оиың ж ө н і келмейтініне көзі т е з ж етті де, шаруашьілықты бөлім-бөлімге белейін дсп ұ й ғар д ы . Бірнеше бөлімдерге бө- лінген: сы й ы р қорасы, бак,, огород, пішендік, егіидік де­ гендер жеке-ж еке статья б олды . Л евин ойынша, эңгіме жайыи ж ұ р т біткеннен жақсы түсінген сыйыршы көңілшек И ван, ар те л ьд і көбінесе өз сем ьясы нан құрап алып, сыйыр қорасына қатнасуға ш ықты. С е г із жылдан бері қарапая куйі ты ңайы п ж атқан арғы егін жайды, Ф едор Резунов дейтін ақы л д ы , ағаш ұстасынын, жэрдемімен, қоғамдық жаңа ш ар т бойыпша алты м ұ ж ы қ ты ң семьясы алды, Шу­ раев дейтін мұжы қ та сол ш ар т бойынша букіл огородты көтеріп алды . Қалған ш аруаш ы льіғы әлі сол бұрьінғы қалпы нда болғанымен, осы үш статьяны ң өзі де Інаруашьі- лы қты ж ац аш а қүрудың б астам асы болғандықтан, Левин көңілін көнш ітіп те тастады. Рас, сы йы р қорадағы ж үм ы с бүрынғысынан элі де болса м анды й қоймадьі да, сы й ы р қорасын жылы ұстау, сарымай а лу дегенге Иван қ атты қарсы тұрып, сыйыр малы су ы қ ж ерде азықты аз жейді, кілегей майы деген бұйым емсс деп қарысқан күВі, ежелгі әдетінше жалақы ті- леп, алған ақш аларың ж алақы смес, алатьш пайдаңнан ал- дын а ла тиген үлесің деген сө зд і тіпті қаперіне алмай қойды. Рас, Ф едо р Резунов дүрмегі д е уақыт аз дегенді сыл- тауратып, егіс жерін плугпен қ ай т а аударамыз деген уәде- лерін орындамады. Рас, ол^ дүрмектегі мүжы қтар да сол жұмыстарды жаңа шарт бойынш а істейміз деп келіскенде- рімен, оны ж ұртш ылық жері деп санамай, ортаққа берілген жер десіп, со л артельдегі м ұж ы к,тар мен Резуновты ң өзі де: «жерге ақш а алсацыз, с із д е тыныш , біз де емін-еркін болар едік» дегенді Левинге т а л а й рет айтты. О н ы ң үсті- не, сол м ұж ы қтар о жерге с ал ам ы з деп уәделескен сыйыр қорасы мен сарайды да тү р л і сылтаулармен ылғый кешеу- ілдете ж үріп, ақыры қы сқа әкеп соқты. Рас, Ш ураев та көтеріп алған огородтарын мұжықтарға тілкемдеп үлестіріп жіберейін деген ой қылдьі. Ө зіне жер 364

бергендегі ш ар тты мүлде теріс түсінген кісіге үксағанда, қасақана теріс тусінген де түрі б ар екен өзінің. Рас, м ұж ы қтарм ен Л евин де әлсін -әлі сөйлесіп, осы кә- сіптіц п ай д ас ы н түгел түсіндір*- ж ү р е , с о л әцгімеде м ұж ы к,- тар да онын, қ ұ р сыңғыраған даусы и ғана естігендері бол- маса, өзге не айтса да, ол алдауы на түспейтіндерін өэдері де кәміл б іл іп оты рған д ы р ы н с е з е ж ү р д і. Л е в и н о н ы , эс і- ресе, ең а қ ы л д ы деген Р е зу н о в м ү ж ы іу іе н сөйлескен к е з д е келін сезд і, ол ө з і Левинді әрі с ы л ты н , етіп, әрі ө з г е а л - данса а л д а н а р , бірак, бұл о т ы р ғ ап Р е з у н о в алд ана қ о й м а с дсген м ы қ т ы сен ім ін , көзіндегі о й н ақ ш ы ға и күлкісі а й қ ы н көрсетіп т ү р ғ а н ы н Л евин де ш а л ы п қ ал д ы . Левин бірак,, соның еш қайсы сы на да қарамай, ісіміз болса іл гер іл еп келсді, эр і а й т қ а н ы м н ан да қай тп ай , есепті мьіқтьі ж ү р г із е о ты ры п , ш ар у а ш ы л ы қ ты осылай қ ұр у д ьін , пайдалы екенін болаш ақта өздеріне дэлелдегі беремін де, одан ары ө з і д е түзеліп кетеді деп ойлады. Қ олы нда қ ал ға н өзге ш аруаш ы лы ғы мен осы ж ұм ы ста- ры, кабинетте к ітап соңына түскен еқбегі түгел қосы ла ке- ліп, Л е в и н қ о л ы и б үкіл ж а з б о й ы б о са т п а й қ о й ға н д ы қ т а н , тіпті с а я т қ а д а ж ө н д і ш ы қ қ ан ж о қ ө з і. О блон ский лердін, Москваға қ ай ты п кеткенін солард ағм ер тоқымды әкелген кісіден а в г у с т айы н д а келіп б іл д і. Д а р ь я А л ек с ан д р о вн а - ныц х аты н а ж а у а п бермей, д о й ы р л ы к , істегені есіче тү ск е н - де, бетінен о ты ш ы ға ұялы п , к ем е м д і өртеген екем де, оларға енді өм ірі бармайтын б олған екем деген сезімге келді. К,ош а йты спай а тт а и ы п , С в и я ж с ки й л ер ге д е со л қылықты істеді өзі. О ларға д а өмірі бармайтын болды енді. Қ а з і р ө з ін е б әріб ір боп к е т т і с о н ы ң . Ш ар у а ш ы л ы ғы н жацаша к,үру жұмы сы да көңілін ты м қатты бөліп кетті, бөлгенде д е өм ірінде ешнәрсе еш уақы тта әлі күнге дейін бүйтіп б ө л ге н ж о қ еді. С в и я ж с ки й б ер ге н кітаптар д ы қ а и т а оқып ш ы к,қан сон,, өзін де ж о қ н әр сел ер ін көш іріп алы п , соған қ о са осы нәрсе ж өніндегі саяси-экономикалы қ, со- цналистік к іт а п т а р д ы д а қ ай т а о қ ы д ы , б ір ақ істеген ісіне жанасарлык, ештеңе табылмай, ойлаған ойы да дәл шық- ты. М әселен, ойын билеген мәселелердің шешу жөнін қалаған сәтте табармы н деп, еңалды м ен өте ден қоя зертте- ген М и лле кіта бы сықы лды саяси-экономикалы қ кітаптар- дан Е вропа ш аруашылығынын, жай-күйіне сабақталған зацдарды ған а тапты ; бірак, Р о сси яға қолдануға ж арам ай- тын сол заң д ар д ы ң неге о р тақ зан, болатын мәнісін тіп ті таба а л м а й д а қо й ды оа. С о ц и ал и с т ік кітаптардан к ө р ген і 25—Аыі» Каренина. 385

де осылар боп ш ықты : олары не сонау студент кезінде қы- эыға оқы ған, қолдануға ж ар ам ай ты н ғажанып қыялдар боп ш ы қты д а, не болмаса, Р о ссияд ағы егін кэсібіне түк қатнасы жок,, Европа басы ндағы жай-күйдің жамау-жас- қау, түзетулері бон ш ықты. С а я си экономия: Европа дэу- леті бүрын-соңды дамып келе жатқан заңдар — еқ маңьізды, ж алп ы ға бірдей, ш ү бәсіз заңдар дегенді айтты. Социалистік ғыльім бұл з аң д ар бойынша даму деген — қүртуға ап ар ы п соғады деп д әлелдеді. Сол екеуінің бірде- бірсуі де Л е в и н меи бүкіл о р ы с мүжықтары, орыс диқан- дары, ж ал п ы дәулетті молайтуда миллиондаған қолдары мен миллион десе жерлері неғурлы м өнімді болу үшін не істеу керек дегенге жауап бермск тугіл, тіпті титтей емеу- рін де б ілд ірген жоқ. Сол істі ақы р қолға алары н алған соц, өз пәніне бай- ланысты нәрселерді қалдырмай, түгел оқып та шықты взі, бұл істі ж ергілікті жерде тағы да зерттей түсу үшін күзге қарай ш етелге баруға да ой қ ы л ды , ой қьілғаида, эр түрлі мәселелерде өзіие сонша жиі кездесе беретін жағдайлар, б^л мэселеде ендігарі алдымнан шықпайтьін болсын деп ойлады. М әселен взі, сөйлесіп о ты рған адамньің ойын үғы- нып, ө з ойы н айта бастаса-ақ, қапелімде: «Кауфманшы, Джонсш ы, Дюбуашы, М ичелиш і? Соларды оқыған жок,- сыз ғой. О қ ы қ ы з ; ол мэселені о л ар шешіп те қойған»,— деп қарсы ш ыға келетін өзіне. К,азір ө зі Кауфман мен М и челн взіне түк те айтпайты- нын айқы н ацлап та қалды. К,алағанын біліп те ш ықты . О л өзі Россиядағы жер де тамаша, жүмьісшылар да тама- ша екенін, кей жағдайда сол жұмьісшы мен сол ж ер, орта жолдағы мүжықша, өнімді мол беретінін де түсініп алды; капитал европаша жүмсалған көп жағдайларда, өнімді ол аз беретінін, оньің өзі ж үм ы сш ы лар тек ырқынш а істеуге бой үрып, солай істегенде ған а ж ақ сьі істейтіндігінен боп отырғанын, ал осы қарсьі әрекет әлдеқалай әрекет емес, халық рухына астасып ж атқан түпкілікті әрекет екенін де ақлап алды. Б ос жатқан ұ л ан -б ай тақ жерлерге әдейі орын теуіп, өцдеп шығаруға ж ар ал ған орыс халқы, сол жерлер түгел бос жатқан кезде, соған керекті амалдарды ғана қолданьш отырды да, ол амалдары жұрт ойлағандай, жаман амал да бола қойған ж о қ деп ойлады Левин. Соны взі кітабы мда теория жағынан дәлелдеп, шаруашылығьім- да таж рибе жағьінан дэлелдейін дегенге шықты.

XXX Сентябрь аяғьінда, артельге берілген жерге салынатын қора ағаш ы жеткізіліп, сыйырдан жыйналған сарымай са- ты лған сон,, п ай д ан ы бвліске с ал д ы . І с жүзінде ш аруаш ы - лық ж айы өте жақсы жүріп ж а ты р еді де, жүрмеген күнде де, Л е в и н ге с ола й көрініп еді. Істін, ж айын теория ж а ғы - нан т ү г ел түсін діре, ш ы ғармасы н б іт ір у үшін, шетелге б а- рып, бұ ж өнде сонда істелген жұмыстарды сол жердін, өзінде түгел зерттеп, онда істелген жүмыстардьің бэр і де — к,адеге ж арам ай ты н жұмы с е кен ін көрсететін н ан ы м ды дәлелдер таб уы керек болды, бітірем деген кітабы, Л евин ойынша, саяси әкономияда төңкеріс жасауы былай тұрсы н, тіпті сол ғы лы мды мүлде жойы п, халықтын, жерге деген ықласы жөніндегі жаңа гы лы м ның басы болуға ти іс еді. Левин ақш а алы п шетелге аттан у үш ін бидайдың тапсы - рылуын ғана күтіп отырған. Б ір ақ жаңбыр басталып кетті де, қ ы р д а қ а л ғ а н астык, пен к а р т о ф т ы да ж ы йнатпай, ж ұ - мыс біткенді, тіпті бидай тапсы ру ісін де тоқтатып таста- ды. Ж ол біткен дой болып кетті; екі тиірменді сел басы п, ауа райы барған сайын үласа берді. С ентябрьдің 30-ы күні ертемен к үн көзі көрініп, Л евин де жол ж ү р у г е мык,тап д ай ы н дал а б астады . Б и дай ды қ ұ я беріңдер дегенді айтып, ақша алуға приказшіні көпеске ж і- берді де, ж ү р е р алдындағы соңғы сілтеулерін айтқалы шаруашылығын аралауға өэі де аттанды. Левин алайда шаруасын түгел тындырып, ж арғағьі- нан с о р ға л ағ а н су біресе м ойн ы н а, біресе қоиыш ына қ ұ й ы - ла, көңілі мзз-майрам болып, үйіне кешке қарай оралды . Кешкі тұры м күн райы одан бетер бүзы лды : түла бойы су боп, құлағьш , басын сілкіп келе ж атқан аты, қыныршык, қар қаттьі піықпырта берген соң, қырындай да ж үрді; бі- рақ күләпара кигеи Левин түгі қүрам ай, төңірегін ж ады - рай ш ол ы п , біресе жол қуалай ак,к,ан лай суға, біресе ж а - лаңаш б ұ т а қ т а р д а м өлдіреген т ам ш ы л а р ға, біресе к ө п ір тақтайында ерімей бозарып ж атқан қыйыршыққа, біресе шегіршіннін, ж а л аң а ш ағаш тар т ең ір ег ін е қалын, тү сіп , эл і де сола қой м аған шырын ж апы рақтары на қарай түсіп ке- леді. Т ө ц ір е к т е г і таб и ғат тұ н ж ы р ап түрғанм ен, Л е в и н ө з ін ерекше ж а р қ ы н сезіп келеді. Ш с т к е р і деревня м ү ж ы қ та - рымен арадағьі әңгіме, солардын, ө э жумьістарына ж атты ға бастағаиын да байқаты п тастады . Л евин киімін қүрга- тайын деп түскен қора күтуші кар т, Левин ж оспары н 387

ұнатқан да болуы керек, сы йы р саты п алатын серіктікке кірейін деп едім дегенді өзі айты п салды. «Ө з м ақсаты ц а тек танынбай тар т а беруің керек, ойда- ғыма жетпей қоймаймьш да,— деп ойладм Левин,— тал- май істеп, ецбек стуге татырлык, нэрсе табыльіп жатыр. Бұл меніц қ а р а басымның қ ам ы емес, ортак, игіліктің мэ- селесі ж аты р б ұ жерде. Б үкіл шаруашылық, эгіресе бүкіл халык, ахуалы мүлде өзгеруі керек. Кедейлік орнын жап- пай дәулет, молшылық алуы к ерек; жауығу орнын — ынтымагы жарас.қаи мүдделер алура тиіс; қысқасы қан тө- гілмесе де, асқ ан ұлы револю ция жасалуға тиіс, оуелі біз- дің уездін, ш ағьш аумағында б асталы п, бара-бара губер­ ния, Россия көлеміне, бүкіл ж е р жүзіне жайылуға тиіс. Әділ пікір жемісті болмай қой м ай ды өйткені. Я, істесең ісіңе таты й ты н мақсат ж осақты мақсат ол. Балға қара галстукпен бары п, Щ ербацкая көнбей қойып, осы, мен боп келе ж атқ ан сол Костя Левшшін, о кезде өзінше ж ан есір- кегендей сонш а байғұс болуы — ештеңені де дәлелдеп түр- ған ж оқ. Ө з басын түтас ойлағанда, Франклин де өзін байғұс сеэіп, өзіне өзі о д а сенбеген деп білем. Онда тұрған дәнеңе де жоқ. Ө з ж осп ары н сеніп айтатын оның да А гаф ья Михайловнасы болған болуы керек». Л евин осындай ойлармен үйіне ымырт жабыла жетті. Көпеске кеткен приказші бидай ақшасының біразын ала келіпті. К,ора кутушісімен келісім болған соң, приказ- ші астықтын, қай жерде болсын д алада түрғанын жол-жө- некей біліп, өзгелерге қарағанда өзінің жыйнаусыз 160 шөмелесі тук емес екен деген ойға келіпті. Л евин тамак, ішкен соц, қаш ан ғы әдетінше, орындығы- на кітабын ала отырып, соны оқы ған күйі, сол кітапқа байланысты жолаушы журетін ж айы н тағы да ойлап кстті. Бүгін өзінше, шаруасының ж ай ы ты м айқын көрінгендік- тен, өз пікірінің мағиасын баян дай тьш талай-талай дэуір- лері де ойы нда өэінеи өзі скш еліп қалды. «Мүны жазып қою керек,— деді ойланып.— Б ұ р ы н керек болмас деп журген қы сқаш а кіріспем осы болуға тиіс». Левин жазу столына барғалы түрегелген с о ц , аяғына жанаса жатқан Ласка да керіле түрегеліп, б ір ж а қ қ а барамыз ба дегендей Левинге жалтаңдай қарады. Б ір а ц наряд алғалы бастьіқ- тар келіп қалғаидықтан, ойдағы сьш жазуға уақы ты бол­ май, Л евин а у ы з үйдегі соларға ш ығып кетті. Н аряд ы н беріп, яғнц ертеңгі жұмыстыц жөн-жосыгын сілтеп, өзінде бүйымы боп келген мүжықтарды түгел қа- 388

былдаған сон, ғана кабинетіне б ар ы п , жүмысына о т ы р д ы Левин. Л аска стол астына кеп ж атты ; А гафья М ихайлов­ на да ш үлы ғы н ала, е з орнына келіп отырды. Л евин б іраэ уақыт ж азған соң, К и ти мен соны ң көн- бегені, соны с о ң ғы рет көргені е сін е қ ап елім де е р е к ш с ай- қын-аиқын түсе кетті. Л евин түрегеліп, бөлмеде ж үре бастады. — К,ойыңызш ы, ж абы рқайты и дәнсңе де ж оқ,— деді оған А г а ф ь я М и хай л о в н а.— Ү й д е нем енесіне о т ы р а б ер е - сіз? А қ ы р б а р а т ы н болған с о ң , ж ы л ы суға б а р с а ң ы з д а болар еді. — А р ғы күн і өзім де ж үргелі тұрм ы н, А гаф ья М и хай ­ ловна. Ш а р у а н ы т ы н ды р у к е р е к т ек . — Әй, сізге қалған қай дағы ш аруа дейсізі М ү ж ы қ - тарды бы лайш а да а з сы й лаған ж о қ с ы з ғой! Б а р и и ің іэ патшадан а лғы с алады дегенді ө эд е р і де айтып ж ү р . К ы ­ зыл, та ә р і: м ұж ы к,тард ы ң қ а м ы н н есін е ойлайды е к е н с із деймін с о л ? — О л ар д ы ойлап жүргем ж о қ , өзіме бола істеп ж үр- А гаф ья М ихайловна Левипнін, ш аруаш ы лы қ ж оспары - ның ж ай-ж апсары н түгел б ілетін. Л евин оған ө з ойы н қымс етсе-ақ түгін қалд ы рм ай т ү гел ағытьіп, екеуі тал а й рет таласы п т а қалы п, А гаф ья М ихайловнаны ң ай тқ ан д а- рына көнбей д е жүретін. К ,азір б ір а қ Л евин а йтқа нд а р ы н мүлде басқаш а түсінді ол. — Ө з басы ңды бәрінен гөрі көбірек ойлау керек скені белгілі ш а р у а ,— деді о л к ү р с ін іп қо й ы п .— Ә л гі П а р ф е н Денисыч әш ейін-ақ сауатсыз адам боп жүр екен, қалай өлді солай, т а з а арулап, қастерлесті де кетті,— деді ж у ы р - Да өлген қ о р а бағуш ы н ы қ ж а й ы н а й т ы п .— К,ұдай т е к ә р - кімге с о н ы ң ж о л ы н берсін д е. — О н ы айты п тұрғам жок, мен,— деді Левин.— Ө зім е паидалы ж агы н істеймін дегенді ай ты п түрмын. М ұ ж ы қ т ар жак,сы істесе, м аған д а п а й д а л ы т и ед і. — Я , не істесеқіз де, ерінш ек болған соц, ау ы р д ы ң үсті, ж е ң іл д іц асты мсн ж о р ы т қ а н ы жоры тк,ан с о л. Ү я т ы болса істейді де, болмаса — тү к те ты нды ра алм айсы з. — А пы р-ау, Иван сыйыр қорасы на жақсы қарай бас­ тады дегенді өзіңіз айтты ңы з ғой. — М е н ің айтары м бір -ақ н әр се тек,— леді А г а ф ь я Михайловна, элдеқалай келмсй, обдсн жүпталып жүрген оиып айтк,андай боп,— үй лен уің із керек, сол әне айтары м !

Ө зі әлгіде ғана ойлаған ж ай ы н А гаф ья Михайловна- ның да ау ы зға алуы Левинді кейітіп, жәбірлеп те тастады. Левин ш ыты ны п қойды да, А г а ф ь я Михайловнаға да жа- уап бермей, жұмысына қайта оты р ған күйі, сол жұмыстың мацьгзы ж айы нда ойлагандарын тағы да түгел саралай бастады. Ж ым -жы рт үйде ол А г а ф ь я Михайловна бізінің дыбысын ғана тыңдай отырып, есіме түспесе екен деген нәрсе ойы на келгенде, қабагы н тары да шытынды. С ағат то ғы зд а қоңырау даусы шалынып, батпақта шаи- қалған ар ба сықыры естілді. — Әнеки, қонақ та келіп қал д ы сізге, жабықпайтын болдыңьіз,— деді Агафья М ихайловна, түрегелген бойы есікке қарай беттеп, Левин б ір ақ одан да озып кетті. К,а- эір жүмысы мандымаған еоң, кім келсе де, қонақ келгені- не қуанды ол. XXXI Левин баспалдақтың орта шеніне жеткен кезде, ауыз үйде жетелген таныс дауыс естілді; ол жөтелді бірак, аяғынын, дыбысынан шала естігендіктен, қателескен бол­ тай едім деп те дәмеленді; содан соң барып, қүр сүйегі қалған, еңгезердей таныс кескінді түгел көріп, алданар жайы ж оқ сықылды бола тұрса да, қателескен шығармын, тонын ж өтеле шешіп түрған мына еңгезердей адам Николаи ағаң болмас деп сонда да дәмелеие берді. Левин ағасы н жақсы көргенімен, бірге болуы қашан да қыйнай беретін өзін. Қ азір Л евин , көңіліне келген ойы мен А гаф ья Михайловна ескерткен сөздің әсерінен еште- ңеге жіп таға алмай, шатасьш тұ р ған кезде, ағасына жо- лықпақ болғаны тым ауыр сы қы лд ы да көрінді. Дені сау, жарқын бөгде қонақ келіп, көңілім дегі күңгірт нэрселерім- ді ашып, ермек болады деп дэметкен кезде, өзін әбден білетін, ойы нда жатқан ең аяу л ы сырын түгел ақтартып, ашьіқ айтқы заты н ағасымен д е көрісетін жаққа шықты. Левин де қ ал ағац жок еді оны. Левин сол сөлекет сезіміне бола өзіне өзі кейіп, ауыз үйге жүгіре ш ықты. Арасын ж а қ ы н келіп көрген соң-ақ, түңілдіріп т ұ р ған сол сеэімі ж о қ болып, жаны да ашып кетті. А уру-сы рқау жүдсткен Н и ко л ай ағаң бүрын қ анша қорқыныш ты болғанмен, қ аэір одан да жүдеп, одан да қалжырап қалы пты . Теріге ілінген қ ұ р сүйегі ғана тұр. 390

А уы э үйде өзі, сорайған ар ы қ мойпы кегжеңдей, ш ар- фысын ш еш іп тұр екен де, о ғаш б ір аятіышты әлпетпен күлімсіреп қ о я берді. Л ев и н сол жуасы й, басм ла күлген күлкісін көрген соң, там ағы н д ір іл қы сы п тұ р ған ы н да — С аған келіп қалды м, міне,— деді Н иколай көмескі дауспен, ін іс ін іқ ж үзінен к е з ін т и ттей аудармай.— К ө п те н - ақ ойлап ем, ылғый сы рқаттана бердім . Қ азір әбдсн айы - ғып та қал д ы м ,— дед! ол, а р б и ғ а н а р ы қ а лақан ы м ен с а қ а - лып сал алай сыйпап. — Я , я! — деді Л евин. С од ан соң ағасымеи сүйісіп, денесі к е б ір с іп тұ р ған ы н е р н і д е с е з іп , б ір тү р л і ж а л т ы л - дай қараған бадан а көзін ж а қ ы н н а н кергенде, б ұры н ғы сы - нан да қ о р қы н ы ш ты соқты өзін е. Левин бұдан бірнеше апта б ұры н ағасына үйде бөлін- бей қ а л ғ а н а зы н -а у л а қ с ы б а ғ а н ы с а т қ а н соң, с ағ ан е нд іг! тиетін ү л ес е к і м ы ң сом д ай б о л а д ы д е п ж а зға н . Н иколай қ азір келгенде, сол ақш аны да алайы н, әсіре- се туған ұ я м д а б олы п, а л д а ғы т ір ш іл іг ім е б а т ы р л а р ш а к ү ш жыйнау үш ін жерге де ж ү ғы сай ы н деп келдім дегенді айтты. Ө т е еңкіпі тарты п , б о й ы н а қарағаи да, б о л ж ал с ы з арықтай түрса да, қаш анғы әдетінш е жүріс-тұрысы ш ап- гааң д а, ш ал ьтм д ы да ж а т ы р е кс н . Л е в и н к аб и н ет к е ә ке п кіргізді оны. А ғасы бүры н болмаған бір әдетпен ерекше құнттай ки!- ніп, сирек , үян; ш аш ы и т а р а ғ а н с о ң , күлім сіреген к ү й і ү с- тівгі үй ге т а р т т ы . Л евин б ал а күнінде бір ж и і к ө р етін ең ж айдары , ж а р - қьш қ а л п ы н д а екен ө зі. Т іп т ! ө з і С е р г е й И в ан о п и ч т і а у ы з - ға а л ға н д а д а а ш у ш ақ ы р ған ж о қ . А г а ф ь я М и х а й л о в и а н ы көрген с о ң , қ ал ж ы н д а н с ө й л е сіп , бай ы р ғы ж а л ш ы л а р жайын да сұрап піықты. П арф ен Д ен и сы чтің қ а з а б олған хабары ж а й сы з да тиді өзіне. Ө ң ін д е қорқу іреңі де білі- не кетті; б ір а қ іл е-ш ал а д әт ін б е к іт іп те алд ы . — К ,а р т к іс і еді ғой ө зі,__ д е д і д е әңгім е б етін б ұ р ы п экетті.— Я , ү й іц д е бірер а й т ұ р ы п , М о с к в а ғ а кетем с о н с ы н . Әлгі М я г к о в д ей т ін о р ы н б ерем д е п у әде еткен, қ ы з м е т к е Де кірем ғой д е п тұрм ьш . Т ұ р м ы с ы м д ы енд і м үлде ө з ге ш е қүрармын деп отырмын,— дед! ойы н сабақтап.— Ә лгі эиел б ар рой, ш м ға ры п ж ібе р гем о н ы . — М арья Н иколаевнаны м а? К алай , неге ш ы ғарды ң? — Әй, бір оңбаған әйел екен! Ж аманатты қып болды взімді т іп т і.— Б ір а қ о л а р ы қ а н д а й ж а м а н ат екенін а н т қ а н 301

жоқ од. М а р ья Н иколаевнаны қуғанда, шайың сұйык, болды, әсіресе, өзімді ауру адам ш а күгесің деп қудым деуге а у ы зы барған жоқ.— О н сы н , қазір тұрмысьімды да мүлде өзгертейін деген ойым б ар жалпы. Әрине, жұрт біт- кен сы қы лды менің істеген ақмақтығьтм да аз емес, бірақ дәулет деген — ақыргы нәрсе ол, аяр жайым ж оқ оны. Д енсаулы қ болсы я тек, қүдай оқд ап , денсаулығым да тү- эелді, әйтеуір. Л евин тьгңдай отырып ойлапғанымен, айтар сөзін таба алмай д а қойды . Николай да солай сезіп отырған тәрізді; інісінін, ш аруа жайын сұрасты ра бастады ол; мэймөңкесіз сөйлейтін болған соң, өз ж ай ы н айтуға Левин де қуанмп кетті. А гасы н а жоспарлары м ен істеген ісін айтып шықты. Ағасьі тыңдауын тыңдағанмен, қыэықпаған да таріз- О см екі адам бірі біріие сонш а жуық, сонша жақьін болғандықтаи, титтей қыймыл, дау ы с тэрк'кің өзі-ак, екеуі- не сөзбсн айтатындарынан элд еқай да артық айтып жатты. К а зір екеуінің көңіліндегі ж а л ғы з ғана ой — Николаи- дың ауруы мен өлср шағы ж ақындағаны боп, өзгенің бэ- рін сол жеңіп жатыр. Б ірақ опы айтуға дэті бармай, сон- дықтан екеуінің де ойын ораған ж алғьіз дықты жаба сөйле- ген сөзі, нені айтса да,— түгел ж алған сөз болып шықты. Кешкі әңгім е бітіп, жатуға бейімделу дегенге өмірі бүйтш қуанған емес еді Левин. Бөгде, ресми дидарласу дегендер- діқ ешқайсысьінда да бүйтіп, бүгінгісіндей өтірікші, ме- кер кісі боп әсте кврген ж оқ еді өзі. Сол мекерлігін ұғып, соған өкінуі де одан бетер мекер етіп жіберді өзін. Өлім аузында оты рған ағасын аяп жьілағысы келгенмен, сонын қалай тірш ілік етпек болған әңгім есін тыңдап, демей беруі де керек болды. Бір-ақ бөлмеге от жағылып, ө зге үй ылғал болған соң, Левин ағасы и қалтқы қойьіп, ө з бөлмесіпе жатқыздьі. Ағасы ауы ру адам болғанды қтан — ұйқтасын, үйқта- масын — ж атқ ан соң да ж өтсле аунақшып, қақырығы түспеген кезде, әлдене деп күңкілдеп те жатты. Ксй-кейде қатты алқы н ған кезде: «Әй, құдайым-ай!» дегенді де ай­ тып жатты. Кейде кақырық булықтырған кезде: «ӘйІ Ақ- еайтан!» деп кейіп те қойды. Л е в и н де соны ты ңдап, кеп­ ке дейіи үйқтағаи жоқ. Левин ойы неше саққа жүгіргенмен. сол ойларынын, ақыры: өлім деген бір-ақ созге күйды да түрды түгел.

Ө л д ің -ө ш тің , дейтін қ ұ т қ а р м а й т ы н өлім Л е в и н г е тұң,- ғыш р е т б а р қаһарм н төге к ел іп елестеді. Ү й қ ы л ы -о я у ьіңыранып, әдеті бойынша құ д ай мен сайтанға талгам ай сыйыныіі ж атқ ан суйікті ағасы н а араны н аша төн ген сол өлім, Л е в и н г е б ұры н ал ы с к ө р ін г ен ім ен , тіп ті ж а п -ж а қ ы н екеи. Л е в и н с о л өлім ө з б а с ы н д а д а б ар ы н с езін ей ін д ед і. Бүгін б олм аса ертең, ертен, б о л м а са оты з ж ы л д ан кей ін өлсең^— б ә р іб ір емес пе о н ы ң ? Б ір а қ сол қ ү т қ а р м а й т ы н оліміпн, н е е к е н ін білмек т ү г іл , с о н ы өм ірі о й л ам ақ т ү г іл , соны ой л ау деген қолы нан т іп т і келмейтін де, б атп ай - «Ж ұмыс істейін, бірдеце ты нды райы н деп ж ү р іп, со- нық бәрі б ітіп — өлстініміэді д е үм ы ты п кетіппін ө зім » . Л евин төсегіне қараңгыда тізесін құш актай, бүрісе отырып, тас түйіле, демін іш іне тарты п , ойлаиып т а кетті. Бірак, н е ғ ү р л ы м түй іле о й л аға н с а й ы н , о ны ң да с ө з с із с о - лан боп, өм ірінде өлім бар-ау, б әр і де бітеді-ау, ендеш с ештеңені де б астауды ң керегі жок, еді-ау деген к іш кен тай бір ж ағдай ды аңламай, ш ын ұ м ы ты п кетіп, соған істер амалы д а қалм ағаны соғұрлы м айқы ндала берді. Я , сұм- дық болғаны м ен де, еолайы с олай оныц. « А йтпақш ы , әлі тір! кісімін ғой. Н е істеу керек екен евді?» — деді күйзеліп. Ш ам ж а ғы п , ептеп түрегелді де, айнаға б ары п , беті мен ш аш ы н көре бастады . С олай , са- майына а қ к ір іп қалы пты . А у зы н аш ы п қарады. А з у тістс- рі бүзыла бастапты . Бүдш ы қ етті білектерін де ашып қара- ды. Рас, куш і к еп екен әлі. Б ір а қ со нау өкпесінің там ты ғы - мен ған а т ы н ы с т а п ж а т қ а н Н и к о л и н ь к а н ы ң да д ен і с а у еді ғой. С ө й т іп т ұ р ы п , б ал а к ү н ін д е е к е у ін ің бірге ж а т ы п , б ір ін бірі ж а с т ы қ п е н а тқ м л ап , с іл ел е р і к ,ат а сақ ы л дай к ү л г е н і, Федор Богданы чты ң тек есіктен ш ығуы н ғана аңды йты н- дары д а есіне қал т түсе кетті, он дай да өмірдің сол ұлан - асыр, м әз-м айрам қы зы ғы на түсіп кеткен соң, тіп ті Ф е ­ дор Б огданы чтан қорқудың ө зі де тоқтата алм айты н. . «Қазір сол, сы й қ ы кеткен к,ұр қуьгс кеуде болм п ты д а... өзім болсам, неге жүргенімді де, не болары мды да білм ей- тін ж а н б олы ппьгн...» — Х кд! Х қ а ! Әй, ақсайтан! Немене, сен, күйбецдеп жатпай жүрсін,? — деді ағасы ән,гірлей дабыс беріп. — Б ілм ейм ің, бір түрлі ұй қы м қашып кетіпті. — М ен ж ақсы үйқтаппын ендеш е, қазір тіпті терім де басылып қалы пты . Көйлегімді сы йпап көрші. Т ер ж о қ па ЗЯЗ

Левин сыйпап көріп, қ ал тқ ы д ан шыққан сон,, юамды өшіргенімен, көпкс дейін тағы да ұйқтай алмады. Қалай тіршілік ету мәселесі мен шсшуі жок, — өлім деген жаңа мәселенің қ ал ай кезіккен ж ай ы енді-енді ғана айқындала- йын деді. «Я, өледі ғой бұл, ж азға салы м өледі, қалай болысу керек ексн десеңші өзіне? Н е айта алам бүғані* Н е білеи бұл жөнде мен? Сонық бары н ө зім де ұмытып кетіппін». X X X II Ж ұртты ң орынсыз кеш ірімш ілдік, бэйпегі өз басына ы цғайсыз тигенмен, соларды қ оры нсы з тақақтап, кінәм- шіл болуы д а кешікпей м азаи ы кетіретінін Левин элдеқа- шан аңғарған болатын. А ғасы н ы ң жайы да солай боларын сезіп ж үрген өзі. Ш ыны нда, Н иколай ағақныц жуас- тығы да к еп к е жараған ж оқ. К ел есі күні таңертеқнен бас- тап-ақ, аш у шақырып, інісінің е ң жанды жеріне тне, шұқ- шыйып ілік таға бастады ол. Л евин ө зін еэі ж азы қты сезгендіктен, ол жайды тү- зей алмады. Екеуі мэнмөцкені қойып, шүйіркелесе сейле- сейік дсмекш і, ашық келіп, ойлағандпры мен сезгендерін дэл айтқан болса, бір-біріне екеуі тура қараған болар еді де, Константин: «өлесіқ ғой, өлесің, өлесіц сен!» дегенд! ғана айтып,— Н и колай : «елетінімді біліп отырмын; қоркамын бірақ, қорқам ы н!» — деп ж ау ап берер еді дегенді Левин сезді д е жүрді. Шешіле сөйлескен болса, екеуі де одан өзге ештеңе айтпаған болар еді. Б ірақ олай тіршілік ету- дің реті келмейтін болған соң д а, Константин, өмір бойы қанша оқ тал са да қолынан келмеген нэрсені, өэ байқа- уынша, көп адамдар-ак, ж өнін тауы п жақсы істеп жүрген, онсыз тірш ілік етіп болмайтын нәрсені істейін дегенге ты- рысты: ойындағысынан ө зге нәрсені айтуға тырысып, онысы ж ал ған шығып, ағасьт да соны ацлап, соған шам- данатм ны н үзбей сезіп ж үрді өэі. Н и колай үтінш і күні ж оспары ңды қайта айтш ы деп іпісін ш ақы ры п алып, жоспары н мінегені былай түрсын, тіпті қасақана коммунязмге апары п шатыстыра бастады. — С ен өзін, қүр бөгде п ікірді алы п тұрып, әбден бүлді- ріп барып, қыйсынсыз жерге жапсыргалы жүр екенсің. _ — О йпы р-ау, онмң түк қатн асы жоқ дсп отырмып ғой сағян. О л ар болса, меншік, капитал, мүра әділдігін

жоққа ш ы ғары п отыр да, мен болсам, сол басты стимул- ды' (Л еб и н осындаЯ сөздерді қолдануды жек көрсе де, жумыс қ ы зы ғы н а тускеннен бері, оры ста жок, сөздерді лажсыз ж иі қолдана бастаған) ж оққа шығармай, ецбск жағын ғана реттесем деп ж урм ін. — А й тты м ғой, әне, бөгде п ік ірд і алғансың да, сон ы ң күш-қуатын тугел сыпырып тастап, мынауым бір ж аңд нәрсе деп сен діре қойғы ң келіп ж у р сеніц,— деді Н и к о л а й ашулана, галстукты мойны кегж ең етіп. — Қ о й , м енің пікірім оған тук жанаспайтын пікір... — О н да,— деді Н иколай Л евин , көзі кәр төге ж алт еткен к ү й і, к е к е т е куліп ,— о н д а к е м дегенде б ір ә сем д ік , былайша айтқанда, геометриялык, — айқындық, ш үбэсы з- дык, ж а т ы р . О л ө зі у т о п и я б о л у ы д а кәдік. Б ірак, ө т к е н - дегіден: м еиш ік, семья түгел т ұ л д ы р етіліп, Іа Ь и Іа г а з а 2 жасалып, еңбек те реттеледі делік. Сонда өзіңде тук те жок, емес пе... — Н ем енеге тақы п отырсын, өзін,? ешуақытта д а ком ­ мунист б о л ғ а н ж ерім жок, менін,. — М ен болғам ендеше, оны ертерек деп те білем, бі- рақ бірінш і ғасы рлардағы христиан діні сықылды оры н ды да, б о л аш ағ ы д а б ар он ы ң . — М ен болсам, жумысш ы күш ін табиғи-тәжрибе тұр- ғысынан а лы п қарау керек, я ғн и соиы зерттеп, қаси етін тану керек д егенді ғана ойлап оты р м ы н , әрі... — О н ы ц бос әурешілік әш ейін. О л куш, даму д әреж е- сіне қ а р а й , б е л г іл і қ арек ет т ұ р ғ ы с ы н ө з і-а қ т ау ы п а л а д ы . Құл, одан соң т е іа у е г з 3 дегендер барлык, жерде де бол­ тан; ж ұ м ы с т ы о р т а д қ а істеу, ж а л ғ а б ер у , батрак, ж ұ м ы с ы дегендер, ізд ей тін болсац — өэім ізд е де бар. О сы сө зд ер айтылғанда, Л е в и н қапелімде қ ы за р ақ та п та қалды , өй ткен і ол сөздер ш ы н с ө з болған соң, іш інен к,орк,а д а ж ү р е т ін өзі,— ш ы н б о л ғ а н д а , ком м ун и зм м ен б ел - гілі т ү р л ер а р а с ы н үйлестірсем д е й т ін д е, о п ы сы н ы ң о р а й ы келер-келмесі де екі ұры қ б олаты н. — М ен ө зім жұмыс дегенді ө зім үіпін де, _ж ұм ы сш ы үшін де ө н ім д і істеудін, әдісін із д е п ^ ж үрген к ісім ін. Ж а - ңаша қ ү р ғы м д а... келіп ж ү р ,— д ед і қы зарақтап. — Е ш тең е д е құрғы ң кеп ж ү р ген жоқ сенің; әшеиін бүкіл ө м ір іқ д е г і ойын, с о л б о л ғ а н с о ң , ерекш е б о л а й ы н

дегенсіп, мұжықтарды ж ай қ ан а п жургем жоқ, идеямен қанап журм ін дегің келіп оты р. — Ж арайды , олай дейтін болсаң, қоя-ак, қой ары! — деді Левин, сол ж ақ бетінің еті жы быр қағып бара жат- қанын сезіп. — С ен іқ басыңда наным деген болған да емес, жоқ та ол, саған керегі қур нам ы сқа тырысу ғана болып отыр. — Ж арай ды , соның ж ақсы , жайыма қойшы ары! — К,ойсам қойдым! Қ ар ам д ьі көрсетпсй-ақ әлдеқашан кетуім керек сдіі Келгсніме қ атты екініп те отырмын! Левин ағасы н жубатайын деп соңынан қанша талпынса да, Н и ко л ай түкке де құ л ақ асқысы келмей, айрьілғаны- мыз әлдеқайда абзал деп о ты р ы п алған соң, ағасының құр өмірден зықысы кеткенін де Константин аңғарайын деді. Константин әлдене деп кейіткен болсам, кешірім еткеи- сің дегелі қай та оралранда, Н и ко л ай тіпті жүруге бейім- деліп т е қалған еді. — Ә , кешірімділік де! — деді де Николай күліп жібер- ді.— О ң болғы ң ксп тұрса, о л қолқацды бере-ак, қойдым. Сенікі оц, б ір ақ журуін жүрсм енді! Н и колай інісімен дәл ж үрер алдында ғана сүйісіп, со- ған қапелімде бір турлі ш ы ндай қараған күйі: — Д сгенм еи де, сөге-жамандамағайсың. Костя! — Д«п даусы да дірілдеп қоя берді. Ш ы н ниетімен айтқан сө зі — жалғыз осы сөз еді. Ол сездің арж ағы нда: «жайымның жаман екенін көріп, біліп тұрсын, ғой, будаи соң көріспеспіз де, бәлкім» — деген иша- ра ж атқаны н Левин де аңғара кетті. Соны аңғарғанда көз жасы д а п арлап қоя берді. Л е в и н ағасыи қайта суйгенімен, ештеңе айта алмады да, айтар мұрсасы да болған жоқ. А ғасы кеткен соқ үшінші күні. Левиннің өзі де шетелге аттанды. Т ем ір жол бойында Китидің немере^ ағасы Щ ербацкийге жолығып, тун ж ы раған сыйқы қайран қал- дырды оны. — Н е болған саган? — деп сұрады Щербацкий. — Ж ай, әшенін, жарық дүниенің қызығы аз боп жүр- — А зы қалай? Келіціз, қ ай дағы бір М юлузаға вар­ ранта, П ариж ға барайық бірге. Қыэыққа көзіңіз су- рінсін! — Ж оқ, қызықтап біткемін. Ө л ер шагым да жетті. — Бәрекелде, қызық м ы нау болды-ау! — деді Щер­ бацкий күліп.— Мсн жаңа бастай ы н деп журмін ендсше. 396

— Ж у ы р д а мен де солай ойлағам, бірақ кеш ікпей өлерімді де б іліп журмін қазір . Л евин сол соцғы кундерде ойлаган нағыз ш ыны н айт- ты. Д у н и е біткеннен өлім елесін ғана көріп, н е соған ж ақындады м дейтін де ж уретін өзі. Қ олға алған ісі сол үшін д е б и л е п әкетті ө зіп . К е л е р а ж а л келгенш е, б ір д е ң е етіп өм ір с у р е ту р у д а керек ед і. О ғ а н деген дүниені қаран,- кылық түгел қорш ап алды ; б ірақ сол қараңғылык, салдары - кан, осы қ ар а қ гы д а қармайтідн ж а л ғ ы з ғана а р қа у ы ө з ісі боп көрінген соң, бар кушін сала соған ғана ж армасы п, со­ тая қол а р тты .

ТӨ РТІНШ І БОЛІМ Ер-әйелді Карениндер бір үйде тұрған күйі, күн сайын көрісіп жүргендсрі.мсн, бір-біріне мүлде жат кісі боп кетті. Алексей Александрович ж алш ы әйелдің түйсінер хақы бол- масын деп, әйелін күн сайын көріп тұруды ереже етіп үстағанмен, үйден тамақ ішпейтін боп алды. Вронский Алексей Александрович үйінде өмірі болмағанымен, А нна­ ны үйден сы рт жерде көріп, онысын күйеуі де біліп жүрді. Үшеуінің жайы да өте қыйьінра соққандьіқтан, соныц өэі қүр өте шыгатын, уақытша қыйнаған, өзгеретін қыйын- шылык, деп күтпесе, ол халде бір күн тұруға ешқайсысы- ның да дәрм ені жетпегендей еді. Алексей Александрович өзге құш тарлы қ біткен тэрізді, бұл құштарлық та тынады, жұрт біткен түгел ұмытадьі, атым масқара болмайды деген ойда болды. О сы жай взінен сабақталып, жүрт біткеннен гөрі сол ж ай өзіне қатты батқан А н на да соның бэрі тез арада түгел шешіліп, беті ашылады дегенге мықтьі сеніп, соны күткендіктен рана төзіп жүрді. О л жайды не шешерін білмесе де, соның, шсшілер шағы кешікпей келмей қоймайды дегенге бір түрлі кэміл сене де берді езі. Аннанын, ырқы- на лажсыз көнгендіктсн, сол қыйыншылықты шешетін, өзіне байланысы жок, бір жағдай болады дегенді Вронский Қыс ортасында Вронский бір өте көңілсіз апта өткізді. ГІетербургке келген шетелдік к о роль баласына қосылып қойылран соң, соған Петербургтің игілік орындарьін көр- сететін болды. Вронскийдің өзі де көрікті адам болатын; оның үстіне, ондай адамдармен жүргенде, өзін өзі ізетпен кслісімді үстайтын өнері мен жұғыса білетін дағдысьі да бар еді; король баласына өзі соны сына жарай қосылған

болатын. Б ір а қ ө з міндеті ө зін е өТе ауыр да көрін д і. К о ­ роль баласы уйіне барғанда, Россняд а осыны к ө р д ің бе деп сұрайды -ау деген нзрсенің бірде-бірін қақас ж ібермеу- ге т ы р ы с т ы ; о р ы с с ау ь іқ т ар ы н о с ы н д ай д а м ей ліи ш е к ө р іп қалуға д а зауқьі соға берді он ы ң. Вронский соньің қай жағьінда болсы н, король баласы н а жетекш і болуға м індетті еді. Е р т е ң г іс ін екеуі н гіл ік о р ы н д а р ь ш к ө р у ге ш ы қ с а , кешкісін ұ л т сауьіқтары на қ ат н а сы п тұрды. К о р о л ь б ал а- сының денсаулығьі, тіпті сол к о р о л ь балалары арасы нда да төтенше денсаулы к, екен; денесін ә р і гимнастика о й н ап , әрі жақсы куту арқьільі, әбден куш ейтіп алғандықтан, сауы қ устінде арты к, қьійм ы лдағанм ен, Г олландияны ң ж ы п - жылтыр үлкен көк қьіяры ндай жасацрырайды да тұ- рады екен в зі. К ороль баласы көп саяхаттаған адам екен де, қ а т н а с ж о л д а р ь ін ы ң қ а з ір г і ж е ң іл д ігін іқ б а с т ы б ір пайдасы ұ лт сауьіқтары на а р ал ас у ға себі тиетінінде деп бі- леді екен. Ө з і И сп ани яда да б о л ы п , онда м узы ка ш ы ға р м а - ларын а тқ а р ы п , мандолина т ар т а т ы н бір испан қ ы зб ен де жақындасып кетіпті. Ш вей ц ари яда гемза соғып алы п ты . А нглияда қ ы зы л ф рак киіп, д у ал д ан ат қарғы тьіп, бәс- тсскенде екі ж у з қы рғауы л а ты п тусіріп ті. Т у р к и яд а гарем - Де болып, Ү н д ід е пілге м ініп ж у р і п т і де, к,азір Р о с с н я д а орыстьш, а р н а у л ы сауы қгары н ы н , қы зь іғы н тугел к ө р ей ін деген о й ғ а к ел іп ті. К ороль баласы ның қасы нда ойын-сауьіқтың бас м ист- ріне уқ сап ж ү р г е н В рон ск и й ге к о р о л ь бал асы н а ә р қ ь ій л ы адамдар усынған орыс сауьіқтары н тугел реттеп көрсету де­ ген де өте к ө п еңбекке т у с т і. А т ж елісі, а ң ы з д а р , аю аулау, уш а тты серуен, ц ы га н д а р , оры сты ң ы ды с ұ р ы п сындыратын ойындары түгел көрсетілді. Король баласы да орыс сал ты на өте оңай төселіп а л ы п , ы ды с тіэген п односты урып, тіэесін е ц ы ган қ ы зы н м ін гізіп : тағы н ел ер ің б ар , орыс сал ты д еген н ің б ас-аяғы о с ы л а р ғана м а? — д еп сұ- рағандай да б олы п ж үрді. Ш ынында орыстың куллі сауықтарынан король бала­ сына неғұрлы м көбірек ұн ағанд ары ф ран ц уз актри салары , балет биш ісі, ак, қ аға зд ы ш ам п ан ш ар а б ы ғана болы п ш ьіқ- ТЫ. В рон ск ий ө з і к о р о л ь б а л а л а р ы н а ү й ір б о л ған м ен , ә л д е соңғы к езд е ө з і өзге ріп к ет к е н д ік т е н бе, әлд е осы к о р о л ь баласына әбден ж ақы н боп а лға н д ы қ тан ба, әйтеуір, осы апта деген өзін е ж аман ауы р т и д і. О сы аптада ө зі. асқ ан жынды адам қасы на қойы лы п, сол ж ы ндыдан қорқум ен бірге, соған ж а қ ы н ж уру д ен ө з а қ ы л ы м не б о л ды е ке н д еп

шошыған адамны ң сезіміндей сезімге де келе берді. Врон­ ский датқа қалмай, мейлінше ресми ізетшілік қалпын бір секунд бәсеңдетпеу керек екенін де сезіп жүрді ылғый. Король баласы на орыс сауы қтары н көрсетеміз деп әлекке түсіп, Вронскийді таңырқата берген сол адамдарға король баласының жұрьісу тәркі де астам соғып жатты. Ө зі зерт- теп білсем деп жүрген орыс әйелдері жайьіндағы пікірі де Вронскийді қүса қылып, тал ай рет қыэарттьі. Врон- скийге король баласының ау ы р тиген ең басты себебі, Вронский сол король баласынан ө зін де лажсыз көре берді. Сол айнадан көргені Вронскийдің менмендігіне де жаға қойған ж оқ. О л өзі өте ақмақ, өте қайсар, денсаулығы да өте кушті, өте таза жүретін адам екен де, өзге түгі жоқ екен. Ө зііііц жентельмендігі де рас екен, онысын Вронский де бекср дсй алған жоқ. Ө зі жоғарьі адамдарға салмақпен қарап, ештеңе іздей қоймайды екен де, тең адамдарға жүғысқанда еркіп, қарапайым келіп, төмен адамдарға астамсып, мейірбанси қарайды екен. Вронскийдің өзі де солай болған соң, соны бір үлкен мәртебе көріп жүретін; бірақ король баласына қарағанда өзі төмен болғапдықтан, өзіне сол король баласынын, астамсып, мейірбанси қарауы да зы гы рданы н қайнатып жүрді. «Былшыйған ақмак, немене! Ш ын-ақ осындай болдым ба екен?» — деп ойлады ол. Н е болса, о болсын, эйтеуір, жетінші күні, Москваға жүрер алды нда, қош айтысып, алғысын алған соң, сол ьіңғайсыз ахуал мен жағымсыз айнадан қүтылғанына Вронский де бір жасап қалды. К ороль баласына түні бойы орыстың батырлық-ерлігі көрсетілген аю аулаудан қайтқан соц, станцияда келіп қош айтты. II Вронский үйіне оралған соқ, бөлмесінен Аннаның хатын тауып алды. Анна: «А уру, әрі бақытсызбын. Жүре алатып да, бүдан ары сізді көрмеуге шыдан алатын д а жа- йым жоқ. Кешкісін келіңіз. А лексей Александрович сағат жетіде кеқеске кетеді де, онға дейін сонда болады»,— деп жазыпты. А ннаныц тіке үйіне ш ақы рған оғаш жайын сәл ойлаиып тұрды да, күйеуі үйге келтірме деп қойса да, Вронский барайын деген ойға келді. Вронский осы қыста полковник дәрежесіне шығарылған соң, полктан сыртқары, жалғыз тұраты н. Ертецгі асын іше 400