Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

кондырып, cKi колдарын айкастырып ycriiieH басып ал- F8H атка мшерлер тугел тынып калды. Бук1'л дала 6ip апатка ушыраралы ксле жаткандай 6opi де куйзеу отыр... Дау 6iTKeimin созыла Серуiн жаны суйетж Турсынбай гана, кезш урыларша жуштктп койып: — Бул момынра да 6ip тендш эиерсещз, шаригаты- цызга опта кыйлап келе бермес, Кожеке...— дедд де о да ТЫНДЫ. Бул жсрдс не айтылып, не iueuiLiin жатканыи ести алмай тур ган шетк! топтар: — Конырау, конырау!— десш калды. Гулд1р-гулд1р, былдыр-былдыр кушренгсн конырау yni, катты келе жат- кг.н теренщ екпшш де антартты. Соиша салмактасып, сошна nepricin отырран аксакал-билердш ендер! де сола бастады. Эршм артында жаткан камшыларына колын созып, жумсак мэспиц шлнен бакайлары жыбыр-жыбыр erin Ke6icTepiH арен сугып кит жатыр... Жалам кылыштарыи жарк-журк етшзш, бес-алты стражииктер алдымен жетть Онсыз да ыдырай бастаган журтка: — Тарандар, тарандар! — дес.т келедк Коныраулаткан ек\\ пар атты Акмола жолынан бурыл- раннан KeiTin де жур!сш бэсекдеткен жок. Сонау туптен козгалмп, каркыныи баспаган зэрл1 куш киш кетердсй катал келедк Бул келген Акмола* округ!ш’ц полиция начальнип Тро- пинин едк Касында пристав, урядник, стражниктср‘1 бар. Ипл!ктщ арызы бойынша буларды Ушаков аттапдырып Ж1бсргенд*1. Бскеттсрде туратын ез аттары мен тез жет- к \\т\\. Кер-жс.рд1 ешмепз талшык кылып, Караганды ма- найынан узамай журген Жуманды б!ржола куып тастау- га Ж1*берд1*. Сап-сары ала Тропитшн паусскеден каррып тусп де: — Жуман кайсык? — деп сурады. — F, ол Kici ендг... мынау... Е, осы idci...— десш журт Жуманнан шепнпинреп барады. Кайсарлыктан емес, кайтерш бшмегенлштсн, Жуман жалгыз да болса, козгалмай отырып калып одк Акмола- дан келген кэрдщ жалгыз взп-ге кадалатынын да сезди Сакалтай-сакалтай балалары болушы ед1\\ олар да журт арасына Kipin кетштн.. — Приказды жарияланыз! — дед! Тропинин. Жуан аякты, кыска мойынды, шашын басына майлап 101

жапсыррандай жалтылдап турган пристав Жумаинын ал- дына келш полиция начальнипшн. эм:р!н окылы. Кен табылрандыктан казыналык деп таныл гаи Караганды, Квкпекп, Букпа, Сорац манайынан Жуман банды K©mi- pUcin леген PMip екен. Калпаfbi какырайып, мурты едь рейген, талтак аяк казак-орыс казакшалап шыкты. — Е, мен бул жердсн ез!*м де кеипп кеткемш...— дед! Жуман. абыржып калып. — Ечдеше неге келдш? — Жэй... — Жэй-жэй мен бьпмейдк KeTecin кепок! — леп прис­ тав Жуман^ан кол хат алура KipicTi. Кагаз лесе жапы TVPinircTiH Жуман бап 3o6ipiH умытып. енд1 бас саугалан бастаса да онысына койган жок, бапмагьш бастыпып. кол хат алды. Жуманньщ бакал бас бармагы кагаз бет1пете- Mip курекп’н басына уксап, жап-жалпак болыл туги. Аптында коныпауы болар-av деген ?ске кол кояр да бас бапмагын майлап алатын Тупсынбайдын калтасында Cip кескен шрагдан журуип едк Нк! колын сугынып алып, бас бармагын шырарданга суйкей беретш. Турсынбай Жуманга соньт icгетк1с! келш еди каптап турган тере кезлсржен каймыгып калды... 0з ерк|‘не ж!берсец ой-кьгры, сыйьтр сокпагы кеп дала дауы осымен б т п те калып ед!. ©з занымсн, ез л о с т у Ы - меи келе жаткам жапа байлык ол булталакка ж1бсоген жок. Небары — сонау Ак-буйраттагы аз рана тас уй!нд! талтекке салуды кетермеЛтшш айтты. Аз жаналык, кои ескшкл' ecipKey жок, MycipKey жок, аттап етстшд'тн кер- сегп. Далактасып келгсндер! болмаса, абыройсьтз кайта- тындарын енд! Fana бглгендей, Жуман тобы да езжен ез[ ыдырай бастады. «Сармантай!» деген б?р айгаймен келш ел!, енлi эп кыркадан асып, эркш ез мекенше бет алыпты. Еск) яйгайлар ani де кулакка конгаимен ohf3 eHAi ме- кендей алмайтын сыякты. Кун KeuiKipiп калганын Жуман журт таран бастаган сон сездь OFan журежк деген де еишм жок, отырайык деген де ешюм жок. Атына MiHin алып, семпен жортып, о да аулына карай бстш тузедк Ашу да, айбар да, куш те калмаган. Аты да сурже бередк Аяп каратам, демеу аит- кан жан да жок. Кеп адам касында келедп б!рак жадрыз келе жаткандай сезшедь..

БК1НШ1 Б©AIM

t i Жуманды журт алдында б1ржола жер кылып, кешin баргап жершен де айдап тасгаганнан кешн Игшктщ ©3i де К0Ш1П, Шерубай-Нурага кедin конып едь Енд1* онын бар байлыгы кез алдында, аузымсн оттап, аягымсн жу­ рит, улкен ак ауылды коршай жатыр. Эр кабактан, эр кыркадаи карауытып кершген коп жылкы кек жиекп кернеп, эр\\рек ысырып тастагаидай кершедь Б тк ак уйд1ц сыртыида, касындагыларына сол ак уй- дси де 6niripci< KopiHiп Игшк отыр. Куанышты да емес, алац-ележ де жок, эр кездепешше icnep де, жыпнакы. Муриттсп мулпл, аузынан шыккан эр сезш алкыр тазы- дай кагып экеп'п, такыр Омар, Жумабек торе, Ыбырай Kipeiui, Батыраштар отыр. Эзшщ уш баласы да осы ара- да. — Орда бай, сен колын. тимей жур ме, кал ай осы, элп 6ip кагазды женелтпедщ бклем?— дед! Иплтк, бо- лыс баласына каран. — Пнсирь каз1р экеледк.. (лздщ колыкызра карап тур ед1,— деп Орла бай абыржып калды да, оз уйше карай бурылыл,— эй, Мекепар, Мекепар, кагазды экел, кумап, кумап!— дед!. Отыргандарга эдеш ескертш койрысы келгендей, ка- газдыц жайын Игшк 0 3 i айтты: — Казынага бор дей ме, шагала тас дей ме, тары 61 р- демелер керек екен... Соны мына Кулжумкр, Байдэулст, Сасык-карасудаи алуга болыстам луксат сурапты...— Дедь — Е, кудайдыц бор балшыгы мен шакпак тасын аяй- мыз ба казынадан... ала береж,— дсп касындарылары 6ip ауыздан жапырыла макулдады. Ол луксаттын жай берьп- 105

ментiHiн жаксы 61‘лсе де, Игшктш ойынан шыккылары кедin. — Жср сатып жаткан ешшм жок... — Жер кашан да казынашш гои,— дести — Та гы да 6ipey-Mipev кожаидап журсе, естершде болсын дегеш'м foh,— дедт Иrijiiк. — Енд1 журт TyciHin каллы foh... — Керл! Foft...— десш, отыркандар жымыйысып 6ipi* He-6ipi карасты. Хатшы Никифор Березин 6ip тарак кагазлы open ко- теретшдеи, ei<i колымен устап. Игипктш алдына тосты. MruniK тес калтасынап кум1етсй жаркыраган терт бурыш- ты 6ip сауытты тыре етшз'ш ашып, калындау жезлен жа- салган меЫн а.пып, баласына усыилы... Кагаз белне «Ка- реке-Алтай болысыныц бас биг Иплн< Отеп утлы» леген мусылманша жазу тусть Отыргандар 6ipine-6ipi карлсып, мунысына да кошемет кепселст каллы. Эрине былайры казактык колында мундян нэрсе болмаиды... — взш апарасын ба? — деп сурады Игшк хатшы- дан. — Апарсам апарайын...— дед*1 ол. Игитк басын изеди — Торе, сен мына зауыттын 6io куш кысып котеpiгг ескер?п жупгр» тлыгарсын?— леди Hri.niK хатшы кеткен- нен кейш, Жумабекке енсерьпе бурылып.— Эзгршеаш бес жуз Ж1*п‘т доп ед|' гой, жэлпелдемге таяныл калганда та- была коймайтын... Ол учли тагы да шапкыласып жур- меГл'к,— деп Жумабекке coHFbi рет ескертетжш ангартты. Салпы етекке салына бастаеа-ак HruiiKTin Topic ан- налып кетепн жаксы бЬлетш Жумабек куарынкырап кетп. Лаусы да орньиоы LUbiFa ал малы: — Хатшыга кагазлатып жатырмын... Озпнзге экел1п окытам... С/з макулдамай бол маилы гоп... Сола и кеГпн кайта сураткызбаспын с/зге...— дед/ Ж умабек. Казак жайын шала 61лст1'н, сенбей карайтын зявод- шылардын 6opi ле оз аягынан келген казак кедейлерш жалдай беруге болмайды, 6ip кун: кашып котел/ дсп ой- лайтын ед|'. Даланы, жалам туз, коптелi елд! тураксыз кереп'н завод пелер! жумыскерлерл! болыс тагайындап берген полрядчиктер аркылы гама жалдайтын. Караган­ ды, Каркаралы, Баянауыл мацайыилагы кырык жел оц- д ipic. заводтардык бзршде ле сил ап. А\\уныц 6ip соракы нэрсе екешн болыс-Силер а/ипанды да:

— Е, сешм жок... EaFbiH керек...— Кашатыны рас, да­ ла кеи гой...— леп кояды. Подрядчиктер жумыскерд! алты afiFa жаллап, жумыс- кер басына уш сомнан алады да, онын. аржагыяяа завод- ты тары да ез кольта каратып коюга тырысалы. Ол уш сомFa болыс-биден бастап аумлнайга деГпн ениллес. Пол- рядчик кымкац шыгярса, болыс оны «Tycipin» тастап, бас­ ка 6ipcyzii бередк Bopi жыГшалып журтты талап. езара жзне таласып отыратын топтын осындай кыл устшде ту- ратын жаПлары да бар. Жаиагы ИгЫк айткан бес жуз ж т т мыс пен KOMipre ж1бер'ьпетш жумыскерлердщ жайы едк 0 iip батыл кыймылдай ал май келе жатка и Жумабек ИгЫктщ жапаты сскертушен ксГп'н ыршып кетп': — ААьшау ел азырак сабырласын леп карайлап ка- лып ем. Буп’н-ертеннен каллырмаспын,— дел|’ тагы да. — Ушаков ренжш журмесш. эйтеу|р... Зауыт жумы- сы казактыц бупн-ертетн кетермейпн кершед1 foh.— ле- д|' Игипк. Енд]* оран айтары жоктай, Kipemi Ыбырайга бурылды. Жумабек саптамалы eTiriH еппен басып, хат- 1ПЫИЫЦ артынан кетть Узаран сайын ентелей басканын Игшк байкап та калды... Иг?лiктifi кезепн куг1п отыргам Ыбырай шарта жуп- шп Ж!’бер|*п: — Мен мына кем|'р TacyFa канша Kipe косатынымыз- ды б}ле келш ем...— дедк — Канша керек ед!*? — Жуз пар ©ri3 бола ма деп ем... — Арба, шана жайы кыйын болмаса...— деп ИгЫк Батырашка карап едц о да жып-жылдам жугже келп: — Ею шеберд1 ег!з отарына апарып тасталым. Агаш экелуге жыйырма колin Ереймен тауына журш кетп*,— дед!. — Ак-буйрат пен Карагандынын апасынла квлж айында неше айналады?— леп суралы Игшк Ыбырай- дан. Бул какпанды Ыбрай байка й ал май калды да: — Оннаи артык айкала алмас,— дедк — Онды коя тур, ceriare келюетк те, ссеп осымен ай- рылатын болсын,— дед1 Игипк.— Жанбыр бар, боран бар дегендей, келшке обал бол ар... Утылганын сезсе де ундей ал май Ыбырай да кетт!. «Орлабайта айтып керермш» дсп оклады... Kipic-шыгыс, паДда-шыгышшц 6ipin елемеитшдей ке- 107

piHCTiH Игшк бул далада Termed жок есспкор сдк Жа- лакы дегенд1 бктмейпн ауылдын. eci<i дэступ* жайлаудай кен болса, сапаулы акшасымен, KipiMeH, кез1мен, есепшо- тымен келгсн базар да, завод та, обырдын. opicin кеште туспесе, тарылткам жок, молыктыра rycTi, кызыктыра Tycri... Коршген кодеш кызганып, с г кардан сакылдап кайнап кететш Жуманныц обырлыгы мунымен салыстыр- ганда алжыган шалдыц ашкарактыгындай гана болым- сыз б!рдеме. ИгЫктщ саусактары тырсылдата б1лет1*м TacniFbi да есепшот капа болатын едк Вупи HrLnix алдары кыстыц жайык тугел шотка ка- гып есептеп кслгсндсй, бар буйрыгын б1ржола бсрмек сыякты. Жат-жарандар кетш еши тек оз шаруасындагы адамдар гана калган сои, буйрыктарын кыска-кыска, ашык-ашьтк. бердк — Когабай, ссн Омар екеут ертецнен калдыомай жылкы костарын ыкшамдап коярсы.чдар,— дед! ИгЫх ортаншы баласына.— Bip кос сепз жуздон аспасыи. Кос басына бес жылкышыдан шыгар, карулы ж!пттерден таидап шыгар. Эр жылкышынын шнуше он exi айгыр бер: 6ip айгырды он бес куннен артык мшбес’ш, кунара ауыстырып MiHcin,— деп, балас.ы басын изегенше кiдipe турды да — барлык жалшы-малшыпыц 6ip жылдык ала- шагын осы кузде 6epin кой, алдагы жазга калдырма,— дедь Когабай мунысына да басын изеп: — Опда быйыл тары уш кос косылатын болад та? — дед1 экесппц оный анык ангара ал мак калып. ИгШк ба­ ласына наразы кез'ш 6ip гана аударып: — Косылмайды. О б ’фдщ жуз он сепз базарыньщ как. жартысы алдымызда турган жок па... Каравтксл, Кызыл- жар, Нал базарларынан калмас... Ор костан exi жуз жыл- кыдан сурыптап алып базарга айдат, саттыр,— дед!. Когабай iininen есептеп, oxeciiilK exi мыннан артык жылкы саттыргалы отырглнын тусшдк Базардан базар­ га журстшдерш сезд1рт, касында отырган Омарды пзе- ciMCH TypTiiixipen койды. — Бекеттердт жайы нс болып жатыр ексн?— дед1 Hii.niK, кул(мдей берген Омарга карап. Омар кул1'мдей бсргсшн тез жасыру унлн, муртын 6ip сыйпап калып: — Ниш мен Ак'буйраттыц арасындагы торт бекет eciK-Tepe3 ecincH баскасы diiin тур. LIJo6i тасылып жатыр. 108

Он кунде 6api дайын болады. Караганды мен Ак-буйрат- тын арасыидагы бекет эл! кол га алынран жок,— дедь Соцгы айткан бекет1 туралм буйрыкты бупн рана алса да Омар оны элi орындай алмагаи шшдей eiin, онысына кы- сылатын унмен айтты. — Машиналар токтаган ж ок кой? — Жок, кар тускеише догарылманды деп келд!м,— дед! Омар. — Базар малый Ес:л бойьша карай акырын-акырын аудара берерспщер,— дед! Ипли<. Кун енксГпл, кешк1 жел суытыцкырап, коде туптерш жулкылай бастады. Ауыл уст'шен шудасын шубаткан ко- ныркай булттар тез-тез жылжып барады. Кыр басындагы жылкылар езенге карай ойысынкырай 6cpinri. Кос ipre- ciH жакыидатпай устайтын жылкышылардыц даусы ащы- рак шыга бастапты. Белек жайылатын Miiiic аттары шу­ бал езенге кулан ксле/ii. ИrijiiK те сезд» догарып, жылкы жакка ексершп карады. Буйрык осымен аякталганын б1лш, касындагылары да турып барады. КерекЫз болса да тары 6ip ауыз т!л каткалы Омар гама айналактап кал- ды. Манадан Иплнспц онаша калуын сырттан торып журген Сандыбай уйцл осылай карай коле жатыр. Иплп< кезш аттарынан алмай отырран боны: — Бул ojii осында жур ме ед1? Бтрмеп пе едщдер жумысын? Ордабай б1здщ шаруага олак-ау осы... Ортур- л1спген уш уй1*р жылкы айдатып экелпп осы арага, тацдап алсын,— дед! Омарга. Ордабайдып орындап тастамага- нына наразылык ет!п, Сандыбайга тандау бергел! отыр- гандай кешiре айтты. И пл‘|кт1н жаца уй'ш жасап берген Сандыбай yiruii эл! осында жур ед|*. УЙД1* ез колынан т!пп 6cpin, уэделескен он кулынды биеш айдап уп!ме кайтармын деп куанып едк байдыц жылкысм жайлауда калганын ecrUi. Одан кейш кыррын тебелеске кездест калды. Ой, 6ipey;uii камшысынын ушында кетсрм!п-ак деп, уш кундей ас уй- ден шыга алмады... Ылг-ый oip абыр-сабырдыц астында калган Иплж муны коз!не ыс коймагаиына ренжи де алран жок. Kaiip Иплж коппне epin, салпактап жана кузд!кке келд!. Игшктен капша жасканса да бупн тэуе- ксл eTin, жолырура келе жатыр ед». Сэлемд! калан бе- pepin, не айтарын, калай айтарын ойланып, ойлангаи сайын сшнэрсеге турактай алмай, абыржып келе жатыр. 109

Ипл|‘к свзл\\ 931 бастап кетпогсидс сорлы Сандыбай со­ лем берумен токталып, таусылып та калатын e,ui... — LLJe6epiM, ссн анналып калдыц-ау... Уйге к}рген- шыккам самым сем еамде журсец де, 61здiк 6ip карба- ласымыз кебейт кегп... ренж1ме... Kaaip малыцды осы apaFa айдап окслср, аныктап корт, тандаганынды ал, — дед|' Иплнс — Ci3Aiu малдыц жаманы бар дейм1сш... бумырганы болад та,— дед! Сандыбай ыржыпып. Dpi корынып-ыгы- сып, opi жарамсактанып, opi уялиан иттей кыйпактап айтты. Кырдан кулап келе жаткам кеп жылкы тугел озБ не тиетждей, жаутаи кагып, кыбыжыктап карады. Та- уып амттым ба, жок па дем, кысылып та тур. К.аз‘ф ол MrLiiKTiii уст!не барлык макгауын уйер едц аузына се:и куррыр 1успей, тип кемекешне жабысып калгандай, кур- мелin калыпты. — Сонда да кер, унаткам yftipiHfli ал. Мына 6ip yftip жылкыны саган айдап коле жаткан болар,— дед] Игшк. Аддында торы твбел айгыры бар ом торы бие, он то- былFbi торы кулынымен ойнактап шауып езенге карай ©ttl Айдап кедген CKi жылкышы маддым. аддын беге- мей, жанасалай шауып барады. Сандыбай 6ip-eKi аттап, Игшктщ алдына шырып Kerri де, саскалактап каита шепнлк.. ©з аулына бппеген, оз колымен сыйпап кер- меген малдары екен!.. Осы уГнрд|‘ алдым дсп кала жаз- дады да, шаруаиык ой калтасы кандай коп болады, бу- дан жаксылары да бар шыгар деп, токтай калды. Ei<i ез>м ек4 кулагына карай созылып, аузын тамсанып ко- яды. — Мына 6ip yfiipfli де кер,— дед*1 Иiдлiк, екiншi мыннан белiiiin iubiFa берген 6ip yftip жылкыны нускап. ©ккем тенб1'л кара-кек биелер, кырау гургандай гана ак кыланы енд] бинне бастаган кара кулындар, жакын- дан 6epiri, жасылдай жарык erin, езенге карай шауып кетт!’. Ак мацдай тенб1л кара-кок айгыр Сандыбайга унатпай карагандай болды, оскырып та калды. Енд1 Саидыбайдын. тип б!ржола байланып калгандай едк Бет- аузы, кулак-мурны тугел flip кагады. Кул1п турган жок, куанышынан жылап тургандаи. Терлеп те Keni... Жуп- pin езенге ба|>ып, кулындардыц калам cyra жузт, суды калам iuiin жаткандарын Keprici келin Kerri... Аяктары козрала алар емес... — Шырагым, сен абыржыма... Эбден кер, тандап ПО

ал... Мына 6ip у^фА* ле осылай карай бел in шыгарды Foil...— лед1 Ип'л iK. Сандыбай езге дуниеш тугел умытый, езш!н. канлай купле турганында жумысы жок, Ипл|'к нускаган жакка кпрады. Л\\ына 6ip булг imiaae 6ip yiiip жылкы келе жа- тыр лесе, Сандыбай аспанга да караптып едк.. Мацдапында кумктеп жылтыракап жулдызы бар мак- пал кара апкыр бастакан енкей макпал кара жас бие- лер, кулактарын кайшылап, 6ipece тутас жарык е т т калым, Gipece карауытып макпалдам кулпырып erri... Bapiniк мацдлйымда да кшжене-кшжене жулдызы жылт етш калды... Li Iiркiн кулындары канлай!.. Супреттей су­ ду, сагактары узкпт тур екен. Эттеu Oiр-екеуiniн. мак- дайында жулдызы жок екен... Оны Сандыбай анык бай- кап калды. Сонысы болмаса, осы макпал каранын ynipiH калауга да коцЬп кетп... Жок, де керщшреген ду- рыс болар... — Бул ара га келген жылкылардык тур! осы,— дед! HrijiiK.— Кутем десен, ертсн осы арака озге костар да келш калар. 0 зщ 61л... Жананы еткен ушрлердщ унага- ны болса, онынды айтарсыц. Сандыбайдыц куткеш эр ушрден шеттетт тыгарган ала-кула, кэр!- курган едк Енд! Mine, ыгай-сыгай, еншец 6ip тусл одсм! жылкыларды корген сон кандайын так- дарым 61’ле алмай, сасып калды. Ендi онын ойы Ипл|'клк бар жылкысым гугсл керш, он eKi мыцнан тацдагысы келш туркандай едк.. Екеуш карадан, екеуш торыдаи, сксу\\н кара-кектсн тандасам кайтер сд‘1 дсп те оилады Сандыбай. Уш ай- гырды кайта Kepin, 6ipeyiн тандап алсам!.. Эрине, ку- пындарды тандап алура бол мае... Мырза болганмсн, бар жылкысын тугел аралатпаганы к1шксне нсрек бол- д ы ... Сандыбай осы ойлармен айналактап турганда, Hri- Л1'к: — Быйылпл кыстан кауыптанып турмыз. Жор кара, куп жылыда малынды айдап экетереш... Ь iр кыс б1здт уй.мен домдес болып, арба-шанамызды жамап-жаскап берсек, 6 1 p-ei<i кулынды 6иен1 коса алар ед1н... Неге то- кыраганынды Ордабайга айтарсын,— дел! дс уйше ка- рай журш к е т . Сандыбай турып калды. Манадан 6epi кыбыжыктап, елш-ешш турганыныц ill

уяттау болганын сезшсе де, Ишпк касынан кеткен соц, Сандыбай Tim i берекеа'здешп Kerri. Кезге тусш калма- са коп нэрседеп таргыпа алмайтын ец 6ip жексурын одет бойынша, езепге кулай Сергеи коп жылкыга карай ен- телей жупрдь Терлеп кеткенin де еши гана сезшш, ты- магын колыма алды. Бетш тымагымен суйкслсп те неде­ ль Элденедсн тайып, жыгылып га калды. Колына 6ip- деме жукканын да сезшдь BipaK огам каратам жок, колын жамбасыиа суртс, жуп*ре борд]'. Коз алдында ку- 3eyci3 куйрыктарын сура сузд’ф т, жузш барып, тунык- таи iniiir жаткан жылкылар едь Судан шыгып, дур-дур сшкжш, куйрык-жалынан маржам шашып туррандай ай- рырлар, ©зен жаралай жарысып кеткен селнз кулын- дар... Сандыбай жаканы уш yfiip жылкыны кайта кермек едь Еши таный алмай калды. Bipeyin дс тустей ал май калган екен... ©зен токтап, коп маклал кара лгып бара жаткандай сезьледь Bipine 6ipi уксас... б!ршен 6ipi эде- Mi... Мына 6ip кара биеж алсам, мына 6ip супрсттей су­ ду кара кулын сонык1 болей... НИркш, мына 6ip кара айгыр сыякты да мал бал асы бола беред*1 екен-ау, дей- д \\ imiiieH. Эрине, бай жылкысыныц 6opi де суду, 6opi де ажар- лы. Сандыбай сонын барже кызыкты. Мупдай таидау, мундай срк'шд'ш енл'нт калган емipin/ic кезлеспсйтшш бшп, осы жолы мыктап 6ip камтып алрысы келш, ко- магайлана кызыкты.. 9 p6 ip алдыпан откен айрырды Mi­ nin те коредг, op6ip алдынан откен 6ireni сауып та коре- дь Коз алдына калам мпкгпш, калам сауатыны да ке- ледь.. 6ipinen 6ipi ажарлы коржген кеп жылкыдаи Сан­ дыбай элJ тацдай алмай жур. Жылкы озеннеп тугел суырьгла шыгып кыр асып барады. Сандыбай эл\\ сайда- лып тур... Сандыбай Жуманньгн аулыиа кайта алмай койган Куншенщ уЙ1*ндс жатыр ель Ка:м‘р Кунше Ипл1‘кт]‘ц уйш- дс сауыншы болып жур. Кырсынд коп Жумап бай 1\\о- пейге epericin, оны кайта алдырмгй, екеуiп ei<i айырып ж!бсрдк Екеуin де Игшктш Mcniu соныма салып коп­ рам жансызысыпдар дедь Соыымси Куцшс 0 3 ip осы ау- ылда, Сандыбай сонын уГниде. ©зен басынан Сандыбай желп'шюреп кайтты. Бурый торсыктай томпыйын, ундемей салбырап, уЬлел коятын 112

конагы Куншеге де кызыгатындай, кезш айырмаи, 6ip- деме дегел1 отырган сыякты. Кунднс кысылыл кундегкп- кен repi салкындау отыр. — Сутш басынкурай куйсаныз тагы 6ip шыныаяк iuiep ед1‘м...— деп, Сандыбай шыныаярын еркш усыиды. Кунше ундеген жок, сутш де, шайын да баса куйып, шыныаякты кайтарл ы... — Осы мен cisjxiH кара басыкызга катты кызырып журмш...— дед1 Сандыбай. Кунше сескенш, ттркенш каллы.— Кулагиным болсац калан бол ар екен? — дед1 Сандыбай Куншеге кул\\мдсй карал. Кунше тусшбсген- дей, кур абыржып калган сон.— Оззме тартып yftmi бо­ ла ма деп журген балам бар едь С:з_тт баладан б:рер жас Kiuii болар... BipaK жас ©сер, жарды байыр дегеи- дей, жет1Л*ш кетед'1 гой... Солай емес пе?— дедк Кунше снд1 б!ржола танданып, туралап караса, ко­ иагы он колын мыкынына кадап алган екен... By да эл- дск1Мге усай калыпты... — Eni кулыиды биен! Kaaip 6epin кетем,— лел\\ Сан­ дыбай. — Bipi кара-кек, 6!pi макпал кара болар, кудай косса... 0м1рде устап кермеген малый, Иплж жылкы- сы!..— деп, кыза келе с!зд1 койып, ссн дсп сейлсп кетке- иiн озi де байка Fan жок. — Келер жылы тары 6ip кара-кек бис, б:р кара бие берем... Менщ малымнык 0 3 i 6ip-6ipeyi б/р кызгл татый- ды... Одан аргы жылы 6tp кара макпал бл.йтал берем де келш!мл1 аламын. Кызынды узатып апарганда озще 6ip кара-кэк декен м'нп'эем,— дед! Сандыбай... — Сыйыр-мыйыр, кой-ешш дегендг араластырмай- мын... 6ip жактырмайтын малым... — «Казак блпыса катын алады» дегендей, малый ко- лыиа тиетш болтан екен гой... Е, кайырлы болсын,— дед! Кунше. — Айтсын, яйтсыи, кудагып...— дед]' Сандыбай. — Кулагин дегепд! коя турайык»— дед! Кунше суык ыцгай KQpceTin.— Мен жалгызкпжп адаммын. Су асып барып кудалык 1здейтп1 жай жок бпде... Бас-коз бола журетш ауыл арасыныц 6ipeyi кездесер деп отырган га- на жайы бар адамды кайтес;.з эурелеп... Тен-тен*!мен де- ген бар гой...— деп езшш кемтарлыгын да ескертш ток- тады. — Онда ©3iH/Ti де касыма Kemipin экетем,—дед1 Сан­ дыбай. 8 F. Мусрепов. 113

— Жок, тугаи еллен канда кетед! депеш б\\зд\\,— дед*1 Кукшс KVDcim'n калып. — Онык С0 3 емес, кулагый... Kaaip Ордзбай болыска жольшатын 6ip шаруам бар... Солан кеГпн бул сезл\\ бу- riFf аяктайык... Кудагыйым боласын!..— дсп, Сандыбай уйдем шырура айналды. Осылай кызынкырап кеткен Сандыбай далага шык- ты да еналдымен e3i жасаган улкен як уйге суйсгне парады. Аснан калын бултты. Inip карацры болса да уГцпц iiUKi-тыскы бар сыйпаты кез алдыиа келдк Бул К0П ойлары мен коп кундерш сарып еткеи шебердш 6ir- кен енбепне iшкi 6ip терец куаимшпен карам калатын, омipiнде сирек кездесетш бакытты минуты едк Кез ал- дына шн-иБпстердш GipiHe Cipi сап келген суду сымбаты келедк BniKTiK пен кекдш арасында да шалрайлык жок екен. Бояулар арасында да жатсырау жок, жымдасу ра­ на бар. Бай ушш ак уй деген немене? Bip-ак уйip жылкы foh! Сандыбай ушш бул бар ©Mipin экетер енер дс кесш, ойына жыйнагап кеп сурет-сызыктар мен зртурл! бояу- лардын басы косылып тутас 6ip бейнсге айналуы. — Он саусагыц алтын рой! — дед1 Сандыбай оз'ше ©3 i. Шебердг'к мунысында асыра айту да жок едк Тезге са- лып иin, сурплеп-кырнап сымбатын келлрген ак терек- тер каз!р байлыкты емес, шеберлшт) свален тур. Ол кез- де жауы мен жатына буйырмаска амалы жок шебер ец- бегш кезге тосады. Сандыбай ка:ир осыны гана кердк Улкен болсын да кен Солсын дегеннен баска уй иес! тук тьлек коя алмап едк сэн;н шебердш ез:. келт1рдк Не кор- rcHi аз топас кезге, не жарамсак кезге алтын да кум[с сыякты кершетш бояуларды Сандыбай бакалшыдан ал- Fan. Эртурл1 сыр бояуларды езара келк!мге келт:рш, жалпы Kepinicine уйлеЫм тауып берген де езк Бай rni- нш ургенше дейт мактайтын жарамсактар осы yfiai •мактай келе «муны KiM жасаган?» деп сурамай да кала алмайды. 0з1мен ур;птес былайгы журт:— Сандыбай шебердш колы!— дейдз. Ule6epAi 6ip сэтке масаттан- дырран да осы сез1.мдер едь Осы уй;б жасаскан жолдастары да ecine туст!. Жа- лацаш б1лектср1 отка куйгендей канталап Kiii3 баскам эйелдер коз алдына келдi. «Кала борын» канша косуды Сандыбай ©3i бакылап едк Gpi борлагаи, api ыстык кшз 114

©Пел бЬтсктер1н шыдатпай соПып Tycipe бсрд! де аягын- да ж тттердж колына кештк Буылтык, буюр кемш'р саусактарымен аж|'ма'з жу- мыр кыз саусактарынан тугаи тсрмелер мен кестслср де ен. эуелЁ Сандыбайдын алдынан ©Tin едк Талайын жак- тырмаП кайтарып тастап, аягында туркмен де, тусммен де, 6ipi мен 6ipi ундеспк тапкам халге келп'рген Санды­ бай болатын. КеркемдЁктен хабары жок топае жарам- сактар алтын деп, кухп'с дсп ен арзанды мактасып, енер- д\\ кермейдь Ду/рысында бул уйдпт бар мактары шебер- д{ц енержде едк Элri кызуына енд! езш т енбегже Keujii толганы ко- сылып, Сандыбаиды сол уlire таяп акеп те калган екен. © 3 1 жасаган уйгс енд1 oai кфе беруге лукеат жогы да ecine тусе калып kuit токтады! Малынын жайы емес, кекимнде кайта оянган эсемд!к тулраеын тары 6ip керу- ге кумартьш та келед]' екен. Б1рак, амалы кайсы, жатка буйырган еибепие курении де тез1рек Tepic айналды. Ен/iiri С031 Орлабайга тапсырылганы cciHe густ, соныц ушне карай беттедк Енд1 ойы адашатына ауды да кы- зуы басылып, 6ip сэтте жасып та калды... Сандыбай in iр арасында Ордабайдын уй*ше колее, он шактм адам «жыйырма 6ip» сотым жатыр екен. Кукшс- нщ умiнде ecuie сеЛлен, квсКле шалкып ксткен Сандыбай бул уйге арен батып K i p , ii. Bipeyi Kepin калмаса екен, елемесе екен д с п плел, жылысып кipin, жымырайып ка­ па босага жакка отыра Kerri. Ерн1 жыбырлаганы бол- маса, сдлем бергеж де ешюмге еснлген жок. Улкен ак уйдж терме баулары жылаидай шубартып, баркыт пен ж!бекке( кесте мсм оюга, бону мен сырга орап конга идей, уйд!н iuini жиЬазы кымбат жаркырай- ды. Шакырайып, жалгыз сорайып турган ешнэрсе жок. Ак. пенен кара, кызыл мен кок, курен мен кына сары 6ipine-6ipi слпсн торысыл, бэр! жымдасып тур. Бул уйд1 де uie6ep 6ipey. жонган екен деп ойлады Сандыбай. Картанып кызып ал гаи кез1 сыякты, Сандыбайды еш- К1*м байкаган жок- Ордабай банке тартып отыр. Акта шыгарып ойнап отыррандары бее-алты адам, езге ушеу- твртеуi Ордабайдын кошеметш1лер! болу керек, эрюмнж Картасын K©pin калып, Ордабайра оспактап кояды. Бытык бет, сем!з кара ж \\ г \\ т Ордабайга олейi уттьгр- гысы кел'т, окай куйт KeTin отыр. Бул Kipeiui Ыбырайдыц баласы Ботакара, Ордабайдын HOKepi болута кумартьш 115

журген ж тт. Осы улптпен, кейле он сепзге карта алып куйелL Канта сезд1’рмей\\пн дегенмен, утылтан жолы куанып, уткан жолы екпмп калатыны анык бяйкалалы. Шеи кумар, мансапкор топтын o.viip песте жатынымпаз б;'р бейшара мшез! де осы: курессе—жыгылады, ойнаса— утылады, калжылдасса — жешледн Утылар жагыиа, же- вдлер жарына ©3i бешмделе бередк Катарта сонысымсн косылады, сопысымен азамат аталады!.. Ордабаймен eperice окнам отырран exi-ак ж\\г\\т бар. Бул eKcyi 6 ipine-5 ipi гусже карасып, банксге кезек-ксзек басады. Ырак Ордабайдын жандай-шаптары екеуж де коршап алыпты. — Бас, бас! Тугел бас!— дсп, жан-жарыиан кэтсрме- леп Ж1*беред1* де, кантата токтатанын Kopin алып, Орда- байта сезд!руге жанталасады: иектерж сыйпайды, жете- лед}, самайларын касыйды. Ордабай ск! аты жок саусатына туйенш табанындай ею алтын жуз1*к салган, жумыс 1степ кермеген жумыр саусактарымен картаны сэнмеп текшелей отырып, ойнау- шылардын бетже карайды. Коз кыйытымеи жандай-шап- тарын да сыйпай отель Длдьжда алтылык пен туз жатыр... Жанлай-шаптыц б:pi, кышып кеткендей, сама- йын б:р тырнап каллы. Олай болса токтамау керек... Ордабайдын орган саусаты картаныц астына Kipe бср- генде: — Апыр-ай, болыс-ексн т:пп корыкпайды! — Bijriп отырады!— десш, жандай-шаптары квтср- мелеп жчберд!... — Король, король! Осы креспн кополi жака гама 6ip кел'т кеткен сыяк- ты едь журт шуласып жатканда, сакалы куректей бо- лып, тагы шыта келттк.. Утылган ж т т тос калтасыиан алып, 6ip бес сомдык, 6ip yin сомдык кагаз акшата коса ею кум1с тецгелжт1 де б!р-б1*рлеп Ордабайта карай дол­ гелетш Ж1‘бер!п: — Орыстар он жет1*ге алмапды... — дед!. Тенгелжтер жаркырай декгелент барып Ордабайдын. алдына кулады. Тецгел!ктеп сакаллы патшаныд басы айналып, ашулаиып кеткендей, карташыларта кек ызра- рымен карайды. Ордабай оны малдас курып отырган боны, шалбар балагынын астына тыкты, сол тенгел'ж- термен 6ipre Сандыбайдыц K0 3 i де сол балактыи астына Kipin барады... ПО

— Мырзанык текгелжтср! калай эдем! денхелейд! езП.. — Kimtg бара жатканын б'лстшдей зырлап кетп! — дсс1п, Ордабаидыц жаидай-шаптары мэз белый калды. Bipi озппц сппси сезд1ргенш ацгартып, Ордабайга ка­ рай жырк-жырк din куледк 6ipcjvi айгырша окыранып, снд1- б?pi коукклдеп, итше ypin куледк — Стук!.. Банке отыз!.. Ерепскендер жакалай басып, жаьалай кулан, озгелс- pi шамашаркынша улестер1н косып, банкет ocipin ж\\- бердк Осы кезд| андып турFanдай, келте мурын аккуба кел1ншек, Ордабайдын эйелi: — Тастандаршы енди шай карайып кегп,— дедк О.р- дабай акшаны калтасына сала бзетады. Момын журтты мазактагыш, калжынбас жандай- шаптар, мыжырайып отыркан Сандыбайпы керш: — ©й, уйш/, сон де бф басып кал! Жайдан жай ба- йыдьш, жалкс штоли? — дсп уйшнп колFa алды. Как- пакылдап камалап кетп'. — Кстсе, он биенщ 6ipeyi-aic кстер, не жалке!.. Бас, бас!— .aecTi коп ауыз... Сандыбайдыц элдекай кялтасынын. тубшде жаткан 6ip ойы — мыналардын алдыида кур кескен томарга усап калмай, жауап кайтар деп отыр. Эа’ресе орысша- лап ж!‘бергеж‘н п'гпт жаксы болар дейт|'н сыякты. Бурал- кы ит TiMcim’n журш, коп уяластьш ортасына туеш кал- ранда таланарын 61л in, куйрыгын кьгсып алганмен, Tici бапьш да керс.етедт Саидыбайга мына топ та сол уялас- тай Kopinin кеттк Оздер1 орысшалап отырранла, «по- шом» деп калгаиым дурыс бол ар деп ойлады... Ес1л бо- йындакы орыс калаларына жакын отыратын ауылдык казагы бес-алты а\\ыз б!’рлемеш бигетЫ де бар едк — Пошом?— лсд!' Сандыбай, «бас, бас!» деп, как- пакылдап отыргандарра... Ауызынан калай шыгып кетке- нше оз1 ац-тан калгяндай, енд1* буйыгып калды. — 0 й, мынауын кайтед]' озП.. Орысшылайды рой, rinri!.. — Осы утып алады алП.. — Муиык колы шыгып журген ядам! ктегем ywi кандай, кумбездей!.. — Жылында он кульшды бие табады бул! Бас!.. Бас!.. — дсс!п, ек! жандай-шап касына келш, Саидыбайга epiK- С!3 карт алрызды... 117

— Банке алпыс сом! Б1р кулынды бис! Бас!.. Ой да жок, ум]'т те жок, epiK те жок, билж те жок, Санлыбай карранын. тузын eni колымен устап, айнаFa карагандай жымыйып отыр... — Бастык гой банкете? Дурыс, ал, карт ал... Ордабай эрипе онай куГшре салды... Магыз карта- птыларлмц оделите, «Э кеттщ... Алдын... CeiUKi, сенiкi!» дел. алдындагы акшаны Санлыбай жакка карай ысырьпт койып, «ала бер!» дей отырып, Санлыбайга CKi балта 6ip онлык бердй.. Кык-кыктасып, сыкылыктасып, твбет ит- тсй уре кул1сш турып, жандай-шапгар Сандыбайдын 6ip кулынды биесш уттырып ж1бергендерше моз болысып каллы. — Койындаршы ендП— деп, келтс мурын келжшек отырганлардык кеудес!‘не соктыра серт'п, кен кок шубар дастарканды жайып та жлбердь Опын осымсн токтап каллы. — Шын уткыздым ба осы?— деп Санлыбай санда- лып отыр. Журттыц eimiri калжагы мен мазагын еслмей калыпты. — Кой, эшейш калжыцы шырар... Ала коймас,— дей- д1 iuiineH. Баскалар шлйга отырды, Санлыбай шайка шакырыл- FaH жок. Ордабай жисп’н алтындаган кек нгубар кзрден- Л1 саусактарынын ушына гана кондырып устап отырып: — Yfuui, сен жай келш пе едш? — деп суралы. — Элп малымнын жайы едк..— дед! Санлыбай жа- лынышты дауыспен. — Е, бкпем, б!лем... Айта отыр... тандап болдыц ба 03iH? — Танлап кайтсШн. кулынды биешн бесеуш кара- коктен... бесеу1н карадан аламын да, реп' келсе, кара-кок айгырды алс.ам ба деп ед1м...— дед1* Санлыбай. Ордабай аузындагы (найми ластарканга бурк!п ж!- берлк Tepic айиалып сылкылляй култ, булыгып калды. Санлыбай жакка колын сермейлк шамасы соган гана келенн сыякты... баскалар да быпс етт жарылып кет- кендей тугел култ ж1бсрд{. Орда бай Fa кошемет корее- тш, ол кулюс'ш тыпганша 6ipi де токталран жок. — Bip каска айгырды коса алмаймысын, сорлы-ау! — дсп кулкедк Келте мурын ак кел1*ншек бул мазакка TinTi юешей кулдк Коз! (Нржола жумылып кетти, томпак Geri кызарып, к\\шкене мурнын шуртитш кысып алыпты. 118

— Бул уиде баска туст5 жьтлкы да бар, ала кет б?‘р- б!рдсн1 — деп, жандай-шаптар Сапдыбаиды ecinen тан- дырып тастады. Сандыбай жаны б'ржола шыгып кеткендей, куп-ку болып кеттп Жузжле кайгы да жок, Kaciper те жок, кор- кыныш капа бар. Ileni булд1рт алганмн ангарран да жок. Бет-аузы жыбыр-жыбыр етедп Keai карылмай ток,- тап калган сыякты. Он кулынды бис тап манаты алды- нап шауып ©ткендей, олдекайда алыстап, бел асып бара жаткандап кержсдп Ордабай кудкюЛи тыя бер'ш: — «Рет5 келсе» сен ейтпе...— дедп Уйдеплер кайта кырылисып калды. Шын калжынга шоркак жандар эл1 жетерд1 аямай, имснбсй, мазактай алатындарына мэз- мэйрам болып калыпты. Енд1 Ордабай туеж суытыккырап, касындарылары- ныц кулюан токтагты да: — Бапльщ ез1* танда леген сои, тандаганын жен... Ллранык да жен... Кулгеш\\\\тге капай кысылмай-ак кой... Сол кара-кек айгырлы жала гана мына катын сурап отыр едк EKcyimiin кезщ 6ip айгырра тускенше кулдж... — дели Мунысы muHFa уксатанмен, Сандыбай сене алмай, тайкып свиледЕ — Бул унде еид1 кара-кек япгыр жзлрыз емес шы- гар... Байдьгц ез! керсеткен сон дэме етт калганым гой, эшейгн...— дед1'. — Бул уй жмлкыпы жазры турым yfiipre 6ip белсд1 де, кслср сол уакытка лейin ол уfiip/ii буза алмайды, — дед1 Ордабай.— Ei<i анрырдыц ynipiii б!рдей бузып, жар- тылап каллырмай, oipcyin бутж алсаи кайтер екеи?.. Мунысында мазак барын Сандыбай аигарган жок. Дал Ka3ip жай мазактау тупл, бел не тую’pin берсе де мейлi, Сандыбапка малый алу гана керек едк Онын ойы осы гана болып: — Жарайды, олай болса.. Кара-кектin ynipine де кы- зыкуым элей ед|\\ 6ipaK мен кара айгырдын yniniH-ак ала- йын. Кара-кек айгырра кел|‘нш’а кеш’л! кеткен болса, оран кызыкпай-ак кояйын...— дели Кулу керек пе, жок па де- гендей уйдеп'лер Ордабайга карап едi, ол кулгеп жок- ©згелер дс умсьжып барын токтап калды. — Sip кулынды биении уткыздын. гой?— дед5 Орда­ бай. — Уткыздым ба?— дсп, Сандыбай кайта сурады. 119

— Уткыздын,— дед1 Ордабай. Мазактай отырып, Ордабай оньтн карсыласяр шама- сын да бамкагысы кедin едк Сандыбайда ондай салмак жок, ыктай берет!» адам керждн Сондыктан, Ордабай оган eirai эктемден сейлеп Kerri: — AftFbip дегенд1 аузына алма,— дед! Ордабай.— Б1*зд1Н уй ешюмге айгыр 6cpin керген емес. Ол бул уй- Д1Н ырымында жок... Топлз кулыиды биен бар алатын. Керек болса, 61 р кыс багып та берейж. Болмаса айдап кетерс!н... Бай саган 6ip кыс дэмдес бол Heim гой? Оган не айтасын? Бар малынды жазгытурым б;ржо- ла айдап кайтсац кайтер? — деп, Ордабай уйипге ка- далды. Сандыбай кулыиды биелершш куллыгап бчпа жят- канын сезшсе де, тагы да карсыласа алмады. Карсылас- сам, б!ржола айрылармьш, одам да жарынып-жалпайып журт, жазгытурым болса да колыма тус»р»п алып ко­ реши деп ойлады. Бул онын жанадан юлкануды керек кылмайтын, ата-бабасынан 6cpi суйепне ciuin болтан кор ойы ед'к Аспанда алла бар, алдекайла алыста ак патша бар, ол скеу1не Саидыбайдын. арызы жсте ал- майды. Бул макайдын арыз айтып келер1 осы ауыл. Осы ауылда отырып, онын айтканын орындамаска басы жумьгр пенденщ шарасы да жок. Тек сол, жалынып- жалпаюдыц ©зш шаман келгенше сыпайылап 1‘стсй б:лу керек... Сандыбай соны icre^ai: — Оздщ уймеи дэмдес болуга кiм болса да енд! нетед1 гой...— дедн — Ендеше, отырма, — дед! Ордабай.— Конак унде Батыраш деген к\\с\\ бар, керген шыгарсып. Соган бар... Кейт тагы келйт жолыгарсын... ©з|‘м хабарлармын... Сандыбай жалшынын халына калан оп-онай туспт калрапьш oai де сезген жок. Эл1* де ИгЫкпен сейлесе- Tin co3 i бар аламдай, ертен 6ip peTi келсе канта жолык- каным жен болар деп, Батырашка эшетн плдест ка­ луга колiп едн Батыраш оиымен сейлескен де жок. Сол туш Ак-буйрат пен Карагандынын орта лецгейжде- ri Игшктщ «0ri3 отары» дейтш жерше экелт тастады. — Осы балшык уйде eni аFain iueCcpi бар, солармеи бгрге боласын. Кыс келш калды, шаналарды тездетin- дер!— дед!* де ез\\ журш Kerri... Сандыбай эбден калжырага!гын осы балшык ундщ касында, оцаша калгаида Fana сезшдк Тыкырсыз тыныш 120

карангыла уйктап кеткендей мен-зен... Туе керш отыр- ган сыякты. Балшык, уиге аркасын суйсл, журелеп оты- ра кетшп*. Тук ом жок, булдыр слсс туе сыякты узд|*к- узд;к. 0 з уйi, бала-шагаеы. кара-кек зчгыр, макпал кара биелер, б!р:н:к артыпан 6:pi егедз. ГЗэрз де бэтен, 6api де б:реуд!к1* екеи:не Самлыбай оп-онай кешп те ка- лыпты. Ойыи жогары карай суйрелей*и лесе дс Lnrepi карам 6ip бастыра алмлйлм. Жар басыияи ылдыйлап кулап, батпакка батып бара жаткандай сеззнедк.. Ор тереншц ле тубi бар... Осы ©nipre тупс'зз терец кер!нт котам Игипк, ауыл уйктан, журт аягы басыл- тайнам кеиiи ец 6ip усак nopeeui есептеп отыр ель Омы- сына ептеп ©3*1 де ыитансызданатыи сыякты жалгыз отыр... Аспалы шамды темешрек rycipTin, алдына улкен есегшютын койып: — Сен кагын, ендз* тьгныш жат, жакылдырма,— дед1* эйел:не. Пелi узип’п, мыкыны мен боксесз децгелешп, ко- repiHKi жаткам сылап бедеу, байыныц касында шын- тактап жаткам боны сркслсй свйлеп: — Тыйыш жатам... 1\\олыца карап жатайын...— дедь.. Игшк унс1з ойланып, есепшотына жуз пар епзт’шк жыйырма бее путтан oi<i жарым мык пут комip окететБ Н1Н какты... Путы алты тыйьшпан. Жуз слу сом. Айына сепз орал ганда, болады ексн мыи er<i жуз сом... ГПлд1* мен Ак-б*йраттык араеыида жуз чуме жур... Онымыз айына торт оралады... Путы он тыйыниан... б\\р ж о лры - сы ею жуз сом... Жок Ушаков алдамапты... Айына сю мыкнан тусП реезн дсп ед*1, есепшот та сомы айтып, жанмлыспай тур... EciKii акьгрын гана ашып, Батыраш юрдк Омар мен Батыраш, Ыбырзй мен Жумабектер И п ли т и. не icren OTbipFanbm кермеуге, угынбауга ти5с едi. Эиресе ауыз- дарытга бер гк бол уFa njicri. Ескенд1’рдп< ею мунЫ ба- рын айткап адаммыа басы алынатыныи булар да есп'ген. Сонлыктаи Батыраш есепшотка каратам жок, ИгЫктш кезше карауга да бата алмады; кулагы мен мурныньщ арасына карады. — Уйшш:ц жайы ма? — доп сурады, енд? Батыраш- тык немей келерш 6uin отырраи Иплп<. Коз:и есепшот» там айыра алмады. 121

— Ие, сол едк ©пз отарына апзрып орналастырдым, — дед! Батыраш. Бар айтары осы сд1, айтты да шыгып Kerri. Клима-кол орындаганьш Ci.nдi[^лi, онысына алгыс кутксн ;кок. Енл\\ баска тапсмрмп койгапдарьша асыга- тымын бишрпа келт, тез кеттк.. Мгшкпн уиататыны да осыларлыц алгыс кутпеппт ед1... Снд1 ПгБлк баззрго айдататып жылкылары мен кыстыкуш сагшратыи шобшш акшасын есепгсуге ю- pidi... 2 Орыс-казак байларынын арасындары ырын-жырын. ит-жыгыстары аякталганша айлар ©Tin кетш едь Уша- ковка сатылган Карагандымы кагаздасуга кеде жаткан Банжан уГп'нен кыстык орта кезшде шыкты. Касында кос ат жетслегсн бал асы Л пак бар, кысгын магыз ша- пыткам ycnipiK кезшде шыкты. Ycri-бастарын урпитш кырзу баскам cni салт, кыскы уюдей аппак болып, узак. кундер узак» жортып, кебшссс ушмз жортып, Омбы ка- ласына бупн imp караигысында келш i<iрд1. Табанда- рына томпайып муз катып калган аттар каламын тамгак кешесше тускен сон. аякгарын арен басып, торт аяктан тугел cypiHe бастады. Кертгеинен ypKin, селк етш ка- лалы. Аттардыц сыкыр-сыкыр жорткаиынап агаш уй- лер жангырыгып, аргы квшемен тагы 6ip казактар дабырласып кеде жаткандай сезьтедк Шатынап турган суык ауа зьш-зыц стели Кырык мыта жака тол ган халкы бар Омбы кала- сы, ец apici жыйырма уйдем отыратын кыр казактарыиа ертепде айтмлатьпс Багдат шаИлрымдай, ушы-кмймры жок улкси KOpiнди Степан Бушуев — улкен кешешн. орта кезшде, жстгпс 6tpinuii уйле турамын, лом едк Кок какпаон бар, терезс алдымда он шакты тсрск оседг дсп уйипц ортурл! Оелгыерш де айткан, кагазга да жазып берген. Элдекайда. тер! шалбярдыи пшнде ксткен калтада- гы кагазга кол жететш емес. Жан-жагыца карасам, бо- pi улкен кеше сыякты... Байжскец кок жоргасын тебшш койып, эр улкен кешемеп 6ipa3 журш барады да. тагы б:реу!не туселк Б1раз жер томен карай жур!п, кайтадан жогары карай ерлейд]*. Кез келш калган кала адамда- рыка айгайлап: 122

— Бошайдьш Степаны кап уйде турушы ед1*? — дей- д|* казакша. Вз\\ бурссц кагып, ci<i жагын кезекпе-кезек жагасына ыктатьгп келе жаткан журттын 6 ipa3 t>r жауап берменд!' де, жауап 6eprici келгендерi туеше кой- майды. — Эй, ой. знаком, тямыр! Ю’шкене токтай тур, абаж- ди, пожалыста! — деп Байжан 6ip москалдау адамлы epiкс1з токтатып аллы да, атынан тусе калып, шалба- рыпын кайыс бауын шеше бастады. — Абажди пожалыста... 0 3 ui 6ip куданын. бар адам Kopiнесin. Абажди... Open легенде камзауынын калтасын тауып алып, одан ropi де машакаттанып кагазын тауып алып: — Мынаиы окы да Бошайдын Степянынын уГп кай- сы, сонын Ж01пн плтеп Ж1*бер,— долг Байжскен... Кезлескен ядам Байжаннын жаба мы кылыгына кул- ген де жок, айтканына туешген де жок. — Соиау Карарандмдан жыГтырма ei<i кун аттан тус- пей, осы суыкта мен де келл1м гой, жаным. Бipiи мой- ныклы бурып, жэн айтпайсыи...— деген Байжекеннщ екпесше тусшбесе дс басын изсп, сабырмсн тындады. Содан кейш кагазды алып. соналяй жерле квршген ке­ т е шаммн пуская, Бямжанды ертш солай карай экегп. Степан Бушуевтщ кайла туратынын да сол жерде анык- тап тус1НД1*рд|. — Сол жакта гы кешемен журе берсен, он такты уйден ксЙ1н кездесеа'к,— дед!*. Кыр казлгына кыяметтей коршетш кала шпнш бол- машы бурак-бултагынан апырымдап орем ©Tin, Байжскен eni кябят агаш уйдш алдына токтады да: — Уа, Kim бар-ау!— деп айгай еалды. жачгырьтккан агаш уй мен тактам какпа «бар-ау, бар-ау!» деп калган- дай болтан сон: — Уа, шыгып кет. 6ipin! Шьтып кет! — ле/ii. Бул жолы тактай какпа «Кет», «Кет!» деп калгандай болды. Угиаковтыи астынгы уй?нле туратын Степан Бушуев сырттагы яйгайлы errin, Байжянды тянып какпясын аш- канша. оган-буган ойын бургыш Байжскен бялясына тап осы уйл!н алдына кагмлган телеграф баранын нускап: — Мынаны KopeMicin?— дедк Кал ага К1ргел1 бала- сына кергеткен жяналыги да осы едь — Зуылдап тур гой езП 123

— Сейлеп тур-- Булар осы Омбыда отырып, Кызыл- жар, 1рбтнмен сойлесе берсд1*! — Ш1рк!м, орыпиа 61‘лсем, тьшдай кояр ел1м де, нс сеилест жатканларын бЫп алар сд1М-ау!— деп ойла- ды, улкен ка.пага 6ipiKmi келш туркан Апак.. — О, БаРжам! Тамир!— деп Степан какнасын ашып, кокактарын кораFa юрпздв — Жилой? — Живой. — Баба живой? — Ж ибой. — Баранчук живой? — Живой. — Монша бар? — Бар... Баска улттын адамымсн сойлескенде ез тиинд! дс бузып свйлсйтж б:р жалпы одет бойынша, Бушуев ер- кек-эйед женжлеп аманлыкты сураудын. бор!не де «жи­ вой» деп жауап кайтарлы. Ушаковтын ушндс Байжан 6ip жс.т\\ жатты. Эрнеге ayeci кеп Байжанныи 6:р кумары монша болатын. Аты- нап туеin жатканда да амаидык нише косым соны сурап калып едв Вiр жеп'н|‘н пшнде олденеше туеш, мейлшше кумардан шыкты. Жогарысыка шырып алады да етпетБ iicii жатып: — Ур, Апак, ур, итт!и баласы! Аяма!— дейдк Мыс- тай куренденш болтан coil: — О, жаным дендер, жапьгм денлер!— деп, тагы 6ip аз жатады. Бул ол KiciiiiiL ез уГпнде, отка кыздырынган- даты айтатыны едк Муида да сонысын айтады. Капы калжырап тыйгыктап колген аттар да коныч жмйнап калды. С|‘6 1 рл1н* бармактай ак шолак сулысына тумсыгы ерюн тиген кыр аттары 6ip жетше берттп шьг- рыпты. Карагапдынын куны cki’ жуз елу сомды Бушуев Байжаига тугел тапскрды. Ы.пгый 6ip жана тенгелж- терд! стол успне сьшгырлатып тепл, кезшше ею рет са­ нам берег де Байжекен оны уш рет кайта санап алды. Ei<i жуз елу сом кумкгп бес бел in, койын-конышына тытып ал Faи Байжекен eMipiiuie oip рет байлык кызуын сезчгп, cepniiiK:pen те жур... ©м:рде алып кермеген шан-кантын, кездсмесш алып, куиде жатарда акшасын 124

да, алгандарын да тары 6ip тугендеп коялы. Елудетт ж\\- лжтенген тенгелжтердш 6ip ж;<пiri кыскарьшкырап бара- ды. Оныц орнына мына 6ip айран кызылала ситсалар, мыиа 6ip иен баркыт пен Баташау самауыры бслса, Ип- лжтщ уйшде гаиа бар шыгар... Шагатыны кэп, 6 y p m iri коп букардыц inыты мен кара куман eimi б1здщ уйден KercTiii шыгар... Мынадай 6ip бас кант тан осы куш' сол Игшктщ ушнен де табыла кояр ма екеи! Кудай косса, муны 6ip peri келгенде, Копен жецгемд! шакыртып аламын да сол куui бастаймын. Жартысьш 6epiп те >i<i- берер кекен!.. — Кэкен кейде суйтетш! — деп, канжырасына бай- лаймын да жiберем... Осы кызудын уетшде Байжекец Караганды, IILi/ri жайларын кагаздаган актынын. калай жазылганын тэп- тештеген де жок едк Алда гы кунде тырп ете алмастай ет)*п, томагалап, тусаулап жазылган актынын imiмен мыктап устап калганы — ei<i мын терт жуз отыз бссш- ш! статья бойынша деген сез болды. Казак тупл, шаруа баккан орыстыд эз улы тус!не алмайтын сездермен жа­ зылган актынын 03reci Байжачныи куларына согып ет- кен 6ip дыбыс куГпнде кала барды. KaFaaFa басбарма- гыи 6ip басканы yuiiH, ei<i жуз слу сомын уш кантара санап алды да, Байжекеп тура дуксн аралап кетть.. Ит-шанасыиа деГмн сатып алып кайтты... Осы олжасымсн Б-зйжекен ертек елге кайткалы отырганда асмгып-сасып Степан Бушуев келдк Жарты орысша, жарым казакшалап сейлеп, ол ексушен ropi де бармактарынын басымен, бет-аузымын козгалысымен аныгырак сейлеп, Степан Байжапга мынаны тyci н- тря\\: — Тау-кен iCTepin бакылайтын инженер жасаскан каразымызды бек1'тп'рмей тастады. Ек1 жапямызды да ертец езше шакырып отыр,— дед!*. Байжекешпц калтасындагы ск\\ жуз слу сом сусып, Tycin бара жаткандай icopiHin кетп'. Eaoyip жумсап та койып ед{, кайтаруга тура келсе, нсамен кайырмак? — Онда, мен 6yrin тайып отырсам кайтед!? — дед1 Байжан. — Жок, кетуге болмайды. Бупн Ушаковтыц ©3i де келедк Еишэрсе етпсс, оны мундагылар сыйламды, — дед! Бушуев. Байжекенш'ц осылай кобалжынкыраи отыргак устже 125

Ушаковтыц 0 3 i де колin жеттк Yui ат катар жеплген карала сырлы Тумен шаиасы кораиыц iiuiн кен орал ке- л!п, баспалдакка жанаса токтады. Кокыраулатып, гул* д|‘рлепп, бутан дейшп тыныш уйдщ нише алас ypFan 6ip екшн алыл ксле жаткандай сез'иедг Кун боны ше- юлдеуж inaFbin боска сендел in журетж ei<i Ж1*пт бас- палдактан зыр жупрт туст, бай-купсст'ш кар баскам сырткы кжмдерж шешжд'ф'ш жатыр. Тымактарынык кулактары салбырап, жымыйып-жымыйып TypFau ei<i казакты корin, Ушаков Бамжанды таный кегп: — Калам. Байжан?.. Байыдын. ба? — болды аман- дыктан кейiнгi Ушаковтын. бiрiнuii сураганы. Байжан уили CKi жуз ату сомныц 0 3 i ул кен байлык ексшн ол жаксы бметш сыякты. — bip-cKi кун байып ед5м, еши кайта кедей болгалы турсам керек,— де/ii Бамжам. — Неге? — Неге екенж Бушуев амтты. — Ока емес, корыкпа,— де/u де Ушаков ез белме- лерже, жогарыга кегп. Ертенже Ушаков Бамжанды шанасына мiнгiзiп алып тау-кен icrepin бакылайтын инжемерге ез*1 келдк Кайда да epKiH KipeTiH, шмнен Солса да даусын бэсевдетпей сейлсмтж эдетннмс, Ушаков тау инженерше де луксат сурамай Kipin, 61'рдем icine KipicTi. Ушаков жокта актынын ilijiмен едэу1р заисыздык, оз- бырлык тамкан инженер емд|* ол кушнен айрылып ка­ лым. Keii6i|) сездерш озгертуге капа шамаем келдь Ря- зановпен келипп, енд1 улкен 6ip Компаниянын басында турган Ушаков, бала-шагасы бар, кум Kepici бар инже- нерд|‘ 6ypiHKipen экетп. — Сатушы казак актынын эр созш естт, эр созже риза болып кол коюы керек,— дед] инженер аягында. — Ол болмапты. Онсыз беK im 'руге бол майдм. — Пожалуйста, ©з алдьшызда окып боролire... Осымен 6ip жавдайда iл iп калип етюзбей ко^гын 6ip 1'лгсшок, емд1‘ 6ip жардамда туккс турмайтын 61'рдеме болып каллы. Инженер актыны окып отыр, Байжан оны боктап тур ншнен... — Бэр} де TyciniKTi гой? — дед1 инженер окып бол- Fainiaн кеГп'н. Эрине, орысша айтты. — Шакырды,— келдпи. Мен'щ жазыплм жок кон деГь Min,— дед1 Байжан, казакша. — Бор!не де ризасыз Foil? 126

— Б|зд1н казак кай твреге болса да бас ура береди— деп Байжан басын изеди Bipi бас, 6ipi кулак деп турып, зап Teni3 ine туе in кет- кен 6ip кылшыкты альш тастакандай болып инженер де ТЫНДЫ. — Бештуден бурый ©зара 6ip сойлссер.\\из...— деп, Ушаков 6ip уаде ацгартып каллы. Енд1 бiр маселе жонжде инженер эдилет жолынан тая алмайтындыкын, опы жогаргы орыпдардын, кадагалап отырганын айтты: — Cia калайша ертерек ecxepin, шара колланбаганы- цызды мен бтменмш. 0flrcyip Караганды кехпрш тап- кан ci3 емес тургын казактын езк жылдык сыйлык сол казакка берЫп туратын болсын деген бандам болды,— дед1 инженер. — Мен жалпы зап бойынша округке маш'мдегешм рас. BipaK, кем?рд1 тапкан мен доп сшуакытта айткан емесш'н!— дедi Ушаков. Азырак кызарыккырап та к е т . KeMipji м©31 аштым демеген.мен, кемip тапкан Апак Бай- жан баласы екенш осы кунге дети euiftip жерге магпмде- меген еди Казак. жершде кен eHAipiciu ашкандардыц осындай озбырлыгы барлыгы бугаи да талай ескерпл ген- ri есше туст1. Олде шын-ак дурысына тартты ма, элде жогаргы орындардык ©зг'не талай ескерткен озбырлык жайы ecifie тусе калды ма, эйтеу|‘р, Ушаков бул жолы Байжанды ашык жактап шыкты: — 0 3 1 не жариялауыцызды етшемш. Тапкан осы. Сын- лык та ocbiniKi,— леди Онсыз да байып журген Байжанга тау-кен icTepin ба- кылайтын инженер тары oip тамыры суалмайтын бай- лыкты алып берди Алмак тупл бер.'п кутылам ба деп, колдагыдан умгг \\r3 in турран адамга жапдан-жай кулага салды. Жана каулап келе жаткан Россия ксн ©HflipicimR эд|'л бip заны бойынша, кенл! алгаш тапкан адамга e.Mip боны берилл туратын сыны бар екеп. Тау-кен баскармасы Байжанга соны тагайыидап бандам жасапты. жылына 6ip кадак шап, бес кадак кант, уш пут уи, кырык бес сом акта!.. — Каулыны М1не кольта борем. Алгпныца колыцды кой, танбанлы бас. Сен:м кагазыцды округ аркылы жК берем|'з,— дед!’ инженер. Бул неткен береген кол, мол мырзалыктын. ce6c6i не. 127

Байжан ол жагытг уккан да жок, шукылагысы да келмс- Д1. Осынын ©3i туракты б:рдеме бол ар деп, онша ссне де алган жок едк Ол колына ijierin, койнына Kipreiwi алыл аулына карай зытып беруге асыккан. — Кешлд! кайтеын, быйылкысын мен осы жолы 6epin Ж1*берем1н,— дед1 Ушаков. Инженер макулдап басын изедк Манадан элдонемелерд!\" кеуделей жактап туркан Уша­ ков осыны т1лсп, тлртына свйлеп отырран инженер эрец конгендей керж;и Байжанра. Элденсден кыйтырып, ак- тыиы буза жаздаган адамга Байжан em6ip алгыс аГгг- пастан Kerri. Актыныц бузылмаганын да, бола ма, бол- май ма, элп бip жылма-жыл алып турасын дегеи сый- лыкты да Ушаковтын сибеп деп угыиып Kerri. — Kopewicin, байыдын ба дсп, жан сураган жокпын да!— дед! Ушаков шанара мгнгеннен кеГп'н. Ксдей CTin кете жаздап, банлык косугп дэмеленд!'р- ген осы 6ip сешма’здеу сезден кешн. Байжекец аттарын ерттст!л, журуге айналды. Косатыны курысын, осы ал- гандарыныц езш уй!не жетюзт алса да Алтай-Карпык. 6ip таныркап калатындай кор'шедт Бар базпрлыгын ит- nianaFa тацып, шанлып, аркан ушын баласынын астына басып бергел!’ жашр... Баласымен екеуi тлктай иденд! таралы аттай тарпылдатып, б:ресе уйге карай, б:реее ко- p«Fa карай кезек жупредк Асып-сасып айгайлап сенле- cin, коранын iiuiii жакрырыктырып жур: — Э/iri 6ip курт салган дорба умыт калыпты рой!.. — Жабудыц арасына тыктым, оке... — Жабудыц арасына тыккап neci ексн! Коржынка салмайтын ба? — Коржыинын аузы Tiryre эрец келд! fou, экс... — Опда капшыкка сал, капшыкка!.. — Каптыц аузы да тырсылдап тур... — Ендеше койнына тыгып ал, былшылдай бермей!.. Осы абыр-сабыр, дац-дукныц ycTine Ушаков корага шыкты. Касында келенкесшдей децгеленш Степан Бу­ шуев жур. — Бул не, Байжан?— дед*1 Ушаков. — Дамой... — Домой? — Не, дамой. — Жок, мынауыц жарамайды,— дед! Ушаков, ит-ша* 128

паны аярымен туртш.— Сен1н аулыца дешн жотс алмай- ды бул. Жолда калады. — Бог даст та калмае жолда. — Степан*— дед! Ушаков,— ана жешл жайма шана- Fa б1здщ 6ip атты жепп бер. Мыкты ат болсын. Ек\\ кап суды сал, толтыра шоп сал. ¥нын, баскаларыи да салып бер!— дед1 де Байжанга карал: — Ат амаи барса, Ак- буйратка жстмзш беререш,— дедк — 0л in калса кайтем жолда? — ©лее кайтесш, калады... Мынау Mine кырык бес сом, б'ф жылдык сыйлыгыц. ©згесш Степан шанара са­ лып бередк Ал, кош, Игшк бите поклон,— дсп, Ушаков оз жумысына журт Kerri. — Бог даст та атынды да елт1рт алмаспын,— дей турып, Байжекен акшаны койыига тыгып жатыр... liaai муны кызыл коз агайыннын, б1рде-б)'рше бь-дгирмесшн де» те ойлады. взгесшеи repi осы мырзалырыка айран-асыр болып, Байжекен Ушаковка yiiin алрыс айтты. — Кудайыц жарылгасып, iciu оцрарылсыи... Степан Бушуев кожасынын ©мiрiн булжытпай орын- дап, жасанкырап келген cewi3 кара атты жешл жайма шанага жепп бердк — Муиыц озin калай жегед! скен, уйрешп алайык, 6epi кел,— деп, Байжаи баласын касыиа алып, атты кан­ та арыттырып, канта жекшздЬ — О!.. Эуе;п доганы сол жак кулак баудан 0TKi3in алып, аттатып аржарына туа’ред! екен рой! Керд'щ бс? Мен он жагынан ба дсп журуши ем... — Мына жак кулак, бауы езшен oni дал келс Kerri. Мыиа 6ip салактаганды доганыц басына кинзе койып едк тас боп бекin калды. — Жок, енд! мына алкымдагы кайысты тартып бай- лап жагыр... Кап-кап ун мен сулыны тиеп, шонпен бастыра банлап алып, Байжекен сол куш каладан ш ыры п кет1п едк Ша­ калы атты G3i жетелеп, бос аттарды баласы жетелеп ке- ледк Степан канша тусишрсе де шанага ешкаГгсысы Min- ген жок. Тоиып каламыз, ат yeii жылы болады, дедк Тагы да талай кун жортып, ертец езш!зл1к елдш шс- тш керердмз деп ептелей туеin келе жатканда, жолушы- лар арканыц алай-тулей ак боранына кездесш едк Тып- 9 F. Мусрепов. 129

тыныш, калгып тургаи буалдырлау кун тускен унлержен ат шаллырып шыкканша буркан-таркян болып журе бе- pirrri. 0 зсн кабагынла, панасыз тастакта кардан K03i арен жылтырап OTbipFan аз yiuii келей ауылды жерге жапсы- ра борам сокты. К,ай жактан екенш адам 6 i.riin болар емес, оран сокты. — Апыр-ай коз1М1*зд1 ашкалы ею-ак кун болып едк енд1* 61‘ржола туралатып кетпесе жарар ед5,— деп уй wed кысыла бастады. Асты малдын, сыпырындысыиан жасалгаи, ycTinri жа- гы кесек кармен бжктетииен кшжепе шарбактын 1ш*1мде, ортасынан белдеулеи жеген аз Faна шоп калт-култ eiin тур. Мундай уйгс торт-бсс атты конактын 03i жут. Б;р шай пикет болмаса, бала-шагадан калашын аямарап коиакты мына боранда куу да кыйын... ©3i де абыржып отырран Байжекеце уй neci: — Ен;п козгалактамай-ак кой, жолаушым. Ana 6 ip уйгс бар, сол уй тык дерлж 6 ip уй жок бул ауылда. Бэ- Р1*м1*зден 03iн. тын Kepiнесin, козгалма,— дед!. — Е, борекелде, жаным. Конак болып отырмаспыз. Бар-жорынды 6 iprc Kepin, барымызды бол ice отырар- мыз... Кэпе не шаруан бар едк 6 ipre жайгастыралык,— деп баласын ертт Байжан да дал ала шыкты. Кун тутылып, карангылык тускен сыякты. Ж ел екшш жердщ езш де шайкап тургапдай, аярмцдм 6ip дурыс аттатпайды. Дунис тугсл гу-гулсп, осы ауылды ypin эке- тетждсй сез|'лед|*. Ауызыкнан шыккан дыбысын, олдене- шц канатындай жалт етin, жок болтаным 0 3 111 корт кал- рандайсын. Шарбак шн’нде журген адамдар 6ipcce терем, суда малтып келе жатка план, тарбыйып, арен козгала- ды да, 6ipecc артынан oipey желкелеп ж'1бергсндсй, ек- келектеп кстед|\\ Эр уй 0 3 басымен олек, 61рсуге 6ipey ка- тынаса алмай да каллы. Осы арпалыстыц уетше, Акмоладан келеп'н жнпшке жолмеп шубаган коп жаяу осы ауылга ксл1'п Kipin ед|\\ Коп жаяудык орта кезтде жалрыз-жалгыз ат жеплгеи уш шаиа бар. Бэр! де бастарын байлап-матап алгап, ка­ ра кишген адамдар. Кобпмн киген! сарык жут'нем то- кылган кара шекпеи, аякгарында эртур.-п пима, 6ipece он жагыпа, 6ipece сол жагына кырындап, кулап-CYpinin, арен козралып келед!. — Апыр-ау, елш-талып келе жаткан мыналарык KiM ед1? — дсд1 Байжан, аласурыи малый коралап журген 130

уй иесже. Уй ireci жалг бурьглып карады да басын шул* гып турып: — Е, бул ауыл енд1 кош аман болFa кстксн шыгар- ак! — дед!. — Неге? — Е, мыналарды кайда каитыртып жтбересж? Бу- лар да 6ip кудайдын бендеа' емес пе! Алды осы арадаи мама 6ip кезде етш ед]'. Кэлшз дсген. Каракандыра ке- Mip казуга бара жаткам Орал жумысшылары,— дед1 де уй нес! колындагы курепн Байжанга устата салып, 03i ачденсге ыцрайланган абыржу кврссттЕ 0:й кэршбейтш 6ipcy ксудслср)'исн итерш калатын- дай, жаяулар еикелектеп ijirepi баса 6epin, окыс шалка- лактам, токтасып калады. Коллары ербелендеп, 6ipece кулактарын, 6ipecc бет-ауыздарын урып калатын сыяк- танады. — Ом, ом!— дед] ум иеа* айгайлагт... Мыналарды жаяу каигыртуга себеп болтан мен бол- дым-ау дегем ом келin, Байжап ундей алмай тур. Кар астында калган жер уйлерд1‘ абайлай коймаган жаяулар адам даусьша актарыла калды. — Уа, 6ipin 6epi кел, 6epi кед! Eipey емес, уш адам келдг. — Бул немене ауыл ма, бекет пе?— деп сурады кел- гендер орысша. — Оны кайтеш'гг, сорлы! Осы арада жоп ум бармыз, туешдер бел: him. Су б[зд:к1'( шай езпиздшк— дед! уй ие- ci тугелге жакын казакша свйлеп. — Он гауарит, Сода гауарит, наша гауарит, шай гауарит, ваша гауарит,— деп шала калган жагын Бай- жекен тусжд1рш жагыр. — Bi3 ек'1 партия болып шыккан токсан адам едж. Каншасы жете аларын б!дмей\\н'з. TaHipi жарылгасын, ноше илам туеiре аласыз? — дегеню туежд}рд1 жаяулар. — Но, он адам...— дед]’ уй neci,— шошаламды сен- дерге берем, уиге кiр:п жылынып турасындар. Bip шананын артынан устам томен карам, кезлер1н жу- мып алым, аяктарын орем басып кеде жаткан уш эйел мен он такты еркек осы уиге бурылып калды да, озгеле- р:н ор уйге белin орналастырура уй иеслнщ e3i ерт:п экегп. Ортасынан казаидыкпен бел ген жер уйге адам лык толып калды. EciK жакта плерсектер1 Aip-Aip етш ек! еш- * 131

Ki мен 6ip арык торпак та байлаулы тур. Жаурап келген айелдер аяктарын 6ip тонга оран, аркаларын псшт1*н ка- быртсына жапсыра койыпты. Аласа жер уй моншадай кайнаи бара жатса да бул бишаралар жылынудан б1ржо- ла калгандай, сел к-селк eriii отыр. Тон астынан гзелерБ шн булк-булк eTKein бимнедк Жастау Сiрiнiн жуз1 ал- кызыл тартып, кездер1 жасаураи береди Бар эл-куаты карсы кайырып желкесшен ксскен калыц кара шашында калган сыякты. Улкен кара коздер! жарык етт ашылады да кайта жумылады. Тонып кызарган жпишке саусак- тарымеи шашын аида-санда б:р ысырьш конганы болмаеа, езгеге дэрмеш калмагап. Сол дэрмена'зд1пне ызала- натындай, айда-сайда кабагын шытынып кояды. Опжа- гында отырган москалдау эйелдш icriK мурны карата- ганнын тумсыгындай кап-кара болып, уст кеткен. Ушшнн эйелдгд бет-аузы да кайыспен нокталагандай, кара- ада, торы-ала кер!недн Бул eKeyi ауыздарыи рабайсыз ашып, eciней беред!'. Сакал-мурттарынан су тамшылаган бойшац орыстар казандык алдынаи аспай, сол манда жылынып жур. Му- рын уштары, бет томнактары ycin, жарылып, капы керБ ш‘п тургапдары бар. Ортан казыкты аралап, согаи кыс- тырьш койкан карагай жанкасы гупндеп, эрен жанады да журттыц жузждеп кара-ала, торы-аласын побейте туседп — Ешшмде тсмск! калган жок па?— дсйд! ала кез- деу, каба сакал, кара курендеу адам. Бул кен кеуделц жоталы адам. Отка жакыкдамай аягын Te6inin, ерсш- карсылы журт, бортом бурым жылынып алыгггы. — Болса, Лиза да бол ар... ©згем\\зде кешеден 6opi жок кой,— дсп, москалдау, кептсн 6epi алыибаган бу- рыл сакал-мурты к!рш‘дей xiKipciiin кеткен адам бей-жай жауап береди — Быковтын 031 кайла жур? — Л алада жур... Бортлпзге уй жасап жатыр. — Елисей Миканорович кон озып Kerri? — Б!збен 6ipr*e журе;п’ деп не он? Аттары ссм!з, ко- жаларына бурын жстт, токсан жумыскер экелд1м деп баяндауга тшсп бол ад та... — Е, ол ecc6i дурыс шыга коймас оныи! Уштен скь ciH жетюзе алса да улкен куаныш бол ар... Кеше неше адам кем болып шыкты i? Он уш пе, он cKi ме? — Он торт демед! ме! 132

— Бупн CKi дюжня болды деп есепте ендеше... — Жетсек екен, sirreyip... Мпншага 6ip Tycin алып, орыс пеилнщ устшс ормелеп бара жататын кунге... — Умiriн зор екен!.. Мошна мен орыс neniin спд5 ко- зщ дс кормес. Дала дегснпщ не екенin aai кермей келе жатырмысын? — Bapidip... Кардан болса да 6ip монша, б!р пети жа- сап алярмын. Оралга келгенде де o.iip турган ешнэрсе жок та. — Онда жас ел!к, Kyummai кайла коярра бьтмейтш ед(к. Еид1 нс, сыкырлаган суйек пси тараммс... — Оныц есесше акылдырак болдык.... — Оны Юм берД1, Рязанов па? — Ие, Рязанов! — Кыс шл'нде заводын жауып, кыян 6ip далага ай- дап Ж1*бергеш ме? — Бу да боска кетпейдь.. — Е, мунын Быковтын co3i гой! Осылай енжар сойлссш, бей-жай урыссып отырып 61- раз жылынып алган сон, уйлеплер де далага шыктьт. Баласы мен Байжан, уй иеа'мен олп Быков деп отырраи TepTcyi шошаланын 1ш1н жыйнастырып, xenierin шоп то- сеп, ортага от жагып ж1берген екен. Дурмреп жанган караган мен кыйдып кызуынан шошала тез жылынып Kerri. Бы ксы гаи же» ундеи де ауасы жешл шошаланын 031 артык коршедк Тебесше дежн кар иектеп кетксн то- кыма птпшаладан жсл де гулен турган жок. — IUipKin, мынау отка кактанар ма едП— деп коя- ды Байжекен. Орта бойлы, кссск дс.иел1 Андрей Быков уй иссше ка­ рал: — Кожайын, отынды тун боны жягып отыруга тура келер... Слз б1зге 6ip-ef<i шанасын б|ржола сатыныз,— дедь Уй нес/ басын шайкап: — Мен отын сатып алган акшяпы омырауьтма калап журем бе, не ютеймш оны? /Kara бор, тек ысырап етпей жак,— дедк Елдщ кок етксплер} ат басын бугмайтын кедей avhvt- дын ез тендестер’не эр кезде eciri ашык, Topi ерк!н болу- шы едк Апатка ушыракалы калган жаяу жолаушыларга барлык уй барын белю гг, жылы шьгрлй корсеттЕ Элспн- oji далпгп шыгып, апгаи салып. жолаушылардын бас-ая- гы жыйналганша, барлык уйлср дамыл керген жок. 133

Б1рак, каранры тун эбден тусзп, енд! жолаушылардан умгг узт болFaн кезде, буп'н 6ip ауылда тунеп шыккан ток- сан аламныц он cemi жок болып шыкты. Каннап кеткен аласа уигс жайласканнан кетн, Бай- жекен Maci мен Tcpi шалбарын сыпырып тастап, уи «eci- мсн снд|* гана аныктап жен сурасты. Мала: — Бул кай ауыл? — Тока боламыз. 0 зш1*з KiM боласыз? — Сармантай боламыз,— дегеннен басканы сурас- кан жок. едк Енл1’ Gipmin аты Байжан болса, бзрипн ады Мынбай екепти б?л:cri. Жасы кырыктарга жетпеген капсагай кара Kici — Мынбай, бал адай каркылдап кулет'зн, кен беГмл, ак жар- кып адам екен. — Катын, сен енД1* белшд: бекем бу, быймл балык аулап Мурада калатын болдык,— лед! шай куйып отып- ган эйелше.— Bip-eKi ай балык ауласам тагы ек! сыйыр болады, кара-ала тайыншаны такертеи мына конактар- га соямыи... Басын, Сармантай, сен жейтж болдмц. Эйе- jjiнiн*. — F. сойсан каптер деист, жерм13...— дегешне опта кулак аспай: — «Шал-бясты» аман алып кала алсак, агитан ел- месшз!— деп карк-карк кулгенде аппак отыз скС xici ту- гел К0 р1нд?. Мана Байжаидар келгендс басы аппак, кызыл-кок ат ерттеул! тур едк «Шал-бас» сол екен. Ац кумар, cepi- леу адам, жалгыз атын катын-баласынан аптык Kvrvirii ед«. Атпаз адамнын жанына балаган жалгызы екенш Байжан 6ip кергенде-ак таныган. — Улы болса, кызьгмды бероп ме ед!м, кызьт болса балама опепер ме едз'м! — деп, «Шал-бас» атка кызьггып еггырган Байжекец де Мынбайга ©з жайын квтртпцорей айтты: — Осмларыц ендеше, тап б13Д!*к уйге барып туседк— деп бастады Бяйжекен,— Карарандынын KOMipi леген тап осы отырган Байжанпык саткан жерк Осы ккпшздт копиы'коиышы толы акта... Bip шапа ун мен сулыны да- ладан тауып алды деп, отыр ма елт?.. — Кудай аткыр-ау, ендеше, мына ашыгып келе жат- кан журтка сойсьншы 6ip атынды! — додё Мынбай, «ку­ дай агкыр-ау» деп сеи.пентш элепмен. — Сойсам, соям. Б1рак, булар жылкы етж жемейд! 134

foh. Bip атымлы сен ал л a 6ip сыйырынды сойып бер. — Ана oip жирен тебелд! береа'к гоГг? — Тандагзньшды ал. — Экел колыиды! — Мл!.. — Бала, сен пышарынды кайра!.. 0з eceoi езшде отырган Байжекск кысылкаи жок. Та- исртец мына келе жаткан жумыскерлерден кагаз алады да Ушаковка тапсырады, сопымеп б т п жатыр... Жаяулап-жалпылап коле жаткан орыс жумысшыла- ры да, Байжан да бул ауылдан боран ашылран сон жу- pin кет! n c;ii. Уш тэулшке жакын конактаган кедеft ауыл- ды едзу'ф кагып та кетть Мынбай ею сыйыр сойгаимен, жетшс шамалы адам езге уйлерд^к де барлы-жогьша Tic тишбеи калкан жок. Осы и\\ылла жен-жалсарды тугел сурасып, тапысып алкан Быков Банжаннын шанасмна уш эйелд) м!нпзт берд(. Апактыц атып арканмен амал- дап кесем салып, кайрактаи кар басыгг калган кор бклте жолмен шубалган кепуен Каракаидыка бет алды. Кун тымык аяз. Катты боран шемендеп кеткен карга адам аягы 1з сала алмайды. Аттар оппалап келед!. Кунге шагылыскан аппак кар кезиш аштырмайды. Тын. алам- дар аттаи озьгп ксттк Элаздер шубалып кейтлеп бара* ды. Шанялагы уш эиглдщ жастауы ауру. Олст-элсш су сурайды. Шанамен кябыргаласып келе жаткан Быков сол зйелд! кутт келед!. 0 ндер1 тым куарын кеткен 6ip топ картандау адамдар ауылдан шмга бсре кейшдей 6cpin еди en.ii Timi кершбей кетт’к Бэршш камын жеп, болдьш- ган-бурлыккандарына жэрдем берер кожалардан 6ip адам жок! Дрканыц суыгы мен ак боранынан Kepi де ая- зы басымы— ауыр ем!р айдап келе жаткан жяпдар вз- дер!не ездеpi суиемел вольт келед!. Мешреудей уна’з, аппак елj лялячын да б\\\\лаг»гл пакым стер тут* жок. Бой- ларыггда калган эл-дэрменi болса, сьггып алгысы келе- тшдей, суык кушагымеи ракымсыз кушып келед!. — Лиза, Лизочка, шыда... Ыз дал ала кслем!з,— яей- Д2 Быков. Осыдан баска онын да берер жардем!’ жок... — Апыр-ай, мьшалардыц кажырлысы-ай!— деп Бай- жан танданыгт келед!. Казак болса ауру катынымен мы* нау аязда жолга шыгар ма ед! дсп ойлайлы. Канша жер­ дей жаяулап коле жатыр!.. Уй ондан-мундайын арткан уш шанаиык 6ipiH кеГпн калгандар ушш токтатып кстт! дс, Быков тагы да aftел- 135

дер шаиасына катарласты. Линяла кяряиып, будырсыз кед ляляга танданып та келе жятыр. Ляз бон боранга кар- сы турар, карсылык crop ешнэрсе баикал манды. Кадык ормандар бпран жолына жонын тосып, ксс-ксстей жай- калып, капдай карсы турар елП Жулынгаи желдерге кя- мыс кандай шыдап багады! Мынау дал ада карсы турар 6ip куш жок болтаны ма, олде TinTi осы сурапылды да елемейтш ерекше купи* бар ма?.. 9рк!м ез ойында, барлык ой 6ir> карага жстт жьуры- луда келе жатканда, Акмола жолына келденендеп туске- я\\ келе жаткан 6ip кйикене шогыр кер5нд1. Акыпын коз- раладм. арен жылжыйды. Байжан тура калып, тес:ле кя- рады да. ек! салт аттыны кердк Кары жукалау жерле ею адам аттарына мгнед) де оппа карта кездесш кал ганда аттарынаи туст, жетелеп алады. Ксудесшен оппалап ке­ ле жаткан яттяр бауырымен кап сызып, ж узт келе жат- кандай. Ею аттыц ортасындя суйретипп келе жаткан 6ip- демс каряялы. Кябя жал, кллыц куйрык аттар, кысты ку- iii жылкышы м!иетш айгырра укеяйды. Кейде eKi салт катар аяплайлы да, кейде 6ipi — ею атты жетелеп, 6ipi артынан яйдайдьг. Эше.Гпн салт болея осыиша катарласпай, бiрiиiн i3i- мен б\\р\\ журер ед!, ею аттыц катарын жазбайтымы тек- дсп алрян б!рдемсс1 бар-ау деп, ойляды Байжан. Ею салт ятты тымактарьнг был гай бастяды. Олдеие деген апряй- лапы ля еелт'ло бастяды. Жо.пгп жакынларан саньгн, жур- пним’лер токтямай кете ме дегендей, тммактарыи усп-ус- тже былFan, аттарыиыц мойнын жулып алардай соза жетелеп, жяиталасып келедт Байжан аттан rycin, шана- сыи да токтятып, тосатындырыи бишрдк Кадык жалда- ры Ti3ecifre туеш, куйрыктары карга суйрс/плш, сю кара айгыр KbfpaiiFa шыра берд». Домаланып кшнгеи ею жыл­ кышы С1!Д1 аттарына м:нш алып, 1‘лгер1-койшд1 тецселш, калжыраган ягтарьгн камшылап келедк Ею аттыц орта­ сындя 6ipece карга суйретшп, 6ipece карга тимей, ею ат- тыц буйipine кезек еогылып, текдеп алган ©лж келе жя­ тыр e,ai... з Бул уйлщ быпылгы кузден берп OMipi ъи\\?ъ:и 6\\р ка- cipeT йшнде ©Tin келе жатыр едк Орыисыз арын. болым- сыз ашулар айнммай. ауыспай уятка экслш жыгып, уй

inline катты батып Keni. Бул уй бурынгысындай агайыи- туган, ел-журтпен аралаеудан л а каллы. — Не алжыган экелер:нд! токтятычдяр, не болмяса, еркекше намыгтярына шабынляп!— доп, Жуманчыц кел1члер1* до куйеулорше купле к\\'нк!ллеитгн болды. 1 ичм- жом!* белек отаулар улкен yiire араласпяч ля койды. Жас- тапы кыпыктан ясып ксткен сакалтай-сакалтяй балала- ры ен1шлсп1н пдып, баппип кете(Ии лесе, «eaiMDini» де- гончеи бясканы опай тусшс коймайтын Ж 'гман етшилерш до бепгп тур! жок. «Б>31М олгечшо. менпо*. Меч ©лген сон, мей;.плер!н. талап адычдан!..»— деп. булан бес жыл бу­ рый б!р айткан ели сочмсы cmi купле айтатын алстше анналып Kerri. EHronvefni ле. бчдтапмаиды ла. Бялялар да слл ovfcniR ел'шш кутуге б!ржола мойыидакандай ун шыгяпмайлы. Ылгый бурын блжьтллягт. бкпыч байбялямдяч, кыпам да. жоям леи аттаныгт, б:р абыпой ала алмай койган Жумян бай алыс-жакын асайыидапын да ме.з1 кылып, без.'пЫп бплып e/ii. Ocireoe, журтты б|ржола т\\” члткеи кузд! кунг! Майкулык басыидагы тебелес. Ел Сарман- тайлыи мундай маскаралантэн кез: болтан емсс-ти Бос- тан бос таяк жоп, ел-жуптка ма°ак болып кайтты. Чгуп’к- т,:к каната куитпеи карем турганына осы кучге допjh коз1* жет?п болмаган Сапмантай жагьи мин каналы ялам бо- лып бярьтп, жалгьп яуьгляы ала алмагаидапына да катты куй’нчит! ел?. Эпкт'мн’д эптурд: ког!, ала алмай журген oceci бап ел» Иплн<те. Ег-ш планы кебейо туспесе, кайт- кач жок. Алжыгаи шал лык айгайыча сремЬ доп, соныц барж жокка сайып, ел козптле бук1л Сармантай api тен- тек, opi онай жен:л ген жяк болып каллы. — Казакшя бтмге копе копса да. Сармантай мунша тукыпып кялмайтьтн ели Кьгпсырып, гпяуыгг аламын деп, аягьчгда топоте «потпеско» 6epin кутыллы-яу! — Койляй урк:п, тоз-тозымыз шыкканын каПтерслн! — деп ггазаларгады. — Бас бармягчн бастьгпыгт потпоске алкай core, яр- жагын жауътп кой! Кя*аяга не жазмп койганыч там бгле- я\\ элП.. Кагаз-а б!р :лжт1м логенше, еле-©лге.нн*е, кыпыл- дап отыпатьтн бол лмм лей бон! — доп, калмн Сапмантай Жумян !'стер»нен 61’пжола умтт уз:п, жодлмяй кстти — Жуманнын дпуьшдап, кайнамайтын. топейтш чет­ кой казан! — леген 6 io катын мазак. мэтедге айчалыгг, сл >Щше таран барады. Соиымен, айналасы торт-бес айдын. 137

imiime ел де, бала-шага, yfiiuiTepi де Жуманнан тугел бе- зшш, тез жагсырап кетт едк 0м1рлеи еннмц азаиып, куангаи мен кулгенге кызы- га карар 6ip ксзец opniмHiн де аллынла тупмак. Жян-жа- рына сабырмен, салмакпен карал, сол болшде турган аламлы аутан куншн тьшыш шутласы жана куаныш, жа­ ла кулк!*сшен, жана т;лек, жала iciepiMen ке.пе жаткан жас урпакка кызыктыра каратады. Жазгытургы кулпы- ра жаикалFan тагы да жанаргап думнеш кергендей, бел- де турглн алям 0 3 i до жясдргандай болады. Куангаидярга макуллауын, куресе 61‘лгенге мактауын косады. Аз ктеп, коп куачлы ма, коп icTen, аз куанды ма, 6 api6 ip, еллршде боска кеткен квп кундерш, болмашыга шашкан квп куш- тер:н естие алады. Артына карап екпшп кврсе, аллыиа карай ум:т керед!. Жана журтка жаксылык тьлейдк Осы- ныц атын алам деймгз! Бел Жуманда жок касиеттер едк Ол в\\прден тонал- гандап, куанган мен кулгенге кызгана карап. куплей ка­ рап жуш’п, дал казтп езжен безшген журттан бул да 6ip- жола без5п Kerri. Кайгы-куанышы мллымен б;рге теб:нге кеткеплсй, бул елде муныц свйлес!п отырар б;.р кешл- деа жок. Бук1л журттып атын умытып калиандай, аузы- на ешшмгмц аты да туспсйдк Жалгыз Fana жалшы шал Талтаяк кялыпты касьшла. Осы уйдщ еырткы абьгройын елктап отырган Копей бойбипешц куш т!пп* кыямет едк Ол 6 ip бетен жаплай. сорайып жалгыз каллы. Осы кундерле балаеызлырына катты кайп>тралы. «Иттен тапсамл а неге таиладым!» леп те ойлап кояды. Кайгымен жатады, кас;.рстпсн кун! етедк 0з касиелмен бэйбште атаньтп кеткеш болмаса. Ко­ пей. иебары, бала кэтермеген токал ел!. Шыккан жср! де калын К а р акосектin кon келеШнгп 6ipi. Баска ш сиюн'т балаларьт ез аллыиа уй болып ал гам сон. мунымеп жу- мы^ы жок, казымыр шяллын отына жалгыз тастап кет- Ti. Б?р козле камигмсымен бнм е. апа-тура б(’пле\\ге леи те кялатыи Жуман Konefini каз1’ р ИгЫктен ле жек керед!. E.Ki кыяла ескеп oi<i тупл'1 касист ©\\iip боны алысып кел- д! до аягында керкгпрмей койды. Твбелес 6 iTin, журт тарасып кеткеннсн кеГми, Копей Талтаяк шал га: — Кушпет'н yfiiii Keiuipin экеле гой бупи,— деп едк шай iuiin отырып. 138

— Жалгызсырап бара жатсан, ©3!*н ло сопла копии кет! Туб'ме жеггндер пыш-лыштап >i<ypin! Сол катынмен ексущ кулан тобестен ynrwp Игшктш жансызысынлар маган салып коиган. Коз1ме корсетпм, коне!— дед!* /Ку­ ман. Осымен, Куйте ИгЫк аулында кала барды да, Ко­ пей ец жакын ялямьшач айрыллы. Сонаи 6eni Копой ко­ няк уйле жялгыз тупялы. б)з мумы озшле. ешнорсегс апа- лася да алмайлы. Тамакты сауыншы опеддермеч 6ipre ииелк Сипск келепн копактарга уй шчнщ кыян-KOCKi жайын сезд1’рмей, бурынкысындай ак жаркын кершуге тырыоалы. Осындай купле, пчсыз да тоиалдым. онгыз ла таусыл- дым лоп отыоган Жуманга катан кыстын алгяткы суык хабярлапьг бупн келл!. Вег-аузы кап-капя бг>лып vein кеткен томпак бет жылкышы еелктеи Kipe бере 6ocaFa жакка лтмпа кетт! де: — Вораи куртып кегп. Yuj кос жылкылан ампыл лык. Кырылряпы кътыллы, ыктап кеткендерт калыц Кара- кесек кыоып жатый.— дед!. — Ой. утиц оптк!р, сон Танатапмысын-яи? Уя. Тяка- тар болмяй. Кунбатяр болып кет сен, кунти баткыр! — деп, KvniciHiK жагаоыча тсмсысын тьтрып, буйыгып жат­ кан Жумяи, бяжьгпяйып, басьш котеплк Оз! 6inev/ien корген корлыгын, 6inevaeH кайтапгысы Ko.nin. Жмман быйыл жаоты жылкыгыч Капкаралы жак­ ка. Каракесек imfне салып очк вздер? ор бутяга ыктап, орем нут?iн Konin отыпган келен ел, ыктаоьгнын бере кой- май. кые боны алыгып коле жаткаи. Ккмгрй беттерш, сай-сялаларыи, тайлы-тая*ч>»мен коогап. Жуманчыи. аз гаиа жылкышьтлапыма ырык бепмей койып елi. Жумян- ныи тетке шыккак бiплi-жяпымлыоьг болея, кагып кетт жаткянлапы да рас сяк Кеше каня аитылган уш кун бо- рянла жаланаш жапаила жяткан Жуман жылкысы кят- ты кырылыл. кырылмаганы иет’з лаляга босып кетп*. Эл1 Kvnre хабарсыз кеткен костяо ла, жылкышылар да бар. Жылкышы осы жайлаолы яЛтыл колли Апат жяйьгн ести сала Жуман терт баласын тугел ша- кыртып алды ла торт жакка аттаилыплы: — Сол малмен 6ipre влшзер!— дез!. — Болмаса, ana жуттан айырып калыглар! Сопла еи- иллерщ!.. Emiii жешнде взара алакез бал ялар. катан сол кунге 139

жеткенше экс алдьгнда ыктай берстш едь BipeyJ 6ip рст кареы кслш калса, б!р жуз жылкы кем алатыиы да аиык кой... — Oiip отыр едис... Кайла бар дсп айтуьшьп/гы кут:п калмгт ек...— дсст’ баллляр тез аттанып кстт). Жуттан калай айырып ллып к^латындапын сураскан да жок, ез- дмеи* белым акылдпекаи да жок. Ем кэрлт жут оксдоч алысыпак кететшлерже куанганлай, сакялдарын ллкым- дарына кысып алып, жылысып барады. Мал уилн кайны- рыскан б^лып, vhjie^fn, рсижумеч KeTicin барады. Итак 6ул терт бала тут!л, СармаитаГиын бар еркеп жыйпалып 6ir>rc кайрырысса да жалгыз Жуманнын бот- аузынлагм клиры врнепн салып б^пе алмас едь 9п ож!\\п 6ip зарды айтып кякеап тург-ан боны, жазылмаи-жады- рамам катып калыпты. Осы кумилмн уст?иде Жумскетг ез! де жуп in кегп. Ка­ сыма кос ат жетелегон б:р-ак ж;’пт алды. Кайда барарын, кашам кайтарыи сипамге амткан да жок. #нын жылкы- га ксткегчн малшьт-жалшылар карына «лin алган сомы- дымач гана англ рыл каллы. Угмием аттанып шыккашпа кай жактагы малына ба- рарып Ж ум л н o?i де а^нчтзй койга« жок ель ауыллзн узей берс ат басын Маржан кол, Кундыздыга карай бурты. Ел апасмиа бопаниач кейш жол эл1* тусе коймаган. Клмппк карда жолу мен >xon~v— ом ауыр журю, Жуме- ком кяскып рткакка салып кетть A,fav улкоч болам тынглнмен кун кабагы бузылатын ьтиглпм бар. Кыя-кымгаш, косо-косо жаткам ак ипектер- Л1Fl VOTMIOM ыргып ТУС?П, ОрШЬТП-УШЫП, ЬТСКЫРЬШЫП коле жаткам узьш лк айлаЬаплап копимгт ксткендей болады. Dinoco балы, 6ipcce куйпмры байкальтп калатын коп ак жмлли бятыстпч гмыгыска капли ауып баоа жаткан сыяктанзды. Боран ’пм’чдо. карбаттас устные, жанылыс колiп жата кеткспгн епд! аблилагандай батыс жактам сок- кам желгс коллопом. жаткам ак куонктер акыпыч-акы- рын кеше бяотппты. Жол жак буй:рлср1 оянданып, акы- рын-ачыг-ып отог! туп5,л in кояды. К'пт бата шубзптып мял mtoti де кетчдь борам да удопшпеп кетть Жумсксм. жотекто коле жаткан кара бу- рылыча да Minin алдн. Кун боны 6io дыбыс шыгармай шпкыта бор гем Kiri «Жамуарларым-ай!.. Жатырмысык- дар амаи!»— деп калды. 140

Бурылга каскыр карасы коршгенде rai?а мжуии од! неси Соган дардыланган бурыл ат т1зпшп керш, сузс же* нелдк KapaitFbi Tycin кетней малдыц сурешн керш кал- гысы келт, neci де асыгын келедк Элде, келс жаткап Жу- ман сколии таныди ма, элдс, бораниыц кушей:п кстерш сезе ме, жылкышылар да малдын етек->ксн1н жыннап, узын сары жоннын шыгыс жак бетше карай аударып ба- рады. Батые жакта 6ip кос жылкы карауытыи, 6ip елсс 6epin едк ол енд! кершбей келт. Мыннан аса жылкыны уш-ак адам багып жуп едь Eneyi каз'ф жылкы 1шшде, 6ipcyi коста ас 1*степ жатыр. 1ндр де TycTi, борам да локсып-локсып калып, кыйкулаи журе бердь — Лпыр-ау, малдарыц б':р-ак уыс болып калган ба?— дед! Жуман, бук']с бел кара кер айгырмен касына кел in солем берген жылкышыга. Бул оньш эркездеп сурауы. Сонымен oipre жаздыкут’ кен жайылып, кем кержетш жылкы, каз!р 6:piHe-6;pi сыгылысьш, етек-жещ жыйнакы, аз KepiHiri кетш сд! иесше. — Эз1р шыгынымыз жок, мал басы аман,— дсд1 жыл­ кышы. — Каншырдай катып калыпты гой? — Ие, бораннаи кешн тойына ал гаи жок. Bip-ак кун foh козгм1зд| ашкаиымыз... — Тебш аудармагансь.чгдар гоп, с?рэ?! — Бораннаи бурын Кундыздыпыц ортан белшде едж, ыктай-ыктай келген жер(М13Д1 кермейаз бе... Бул быйыл кыста туяк салмаган жер1М1з едк— дсд1 жылкышы. Осыдан баска сез сойлесе алгаи жок. Астындагы ат- тары ык кай жакта, жел кай жакта екемin айыра ал май, шыркайнала бастады. Bipiuiu бушршо. 6ipi басын ыктаг- кысы келедк Жуман oipre келген жолдасынан атынын, жабуын алып, бурыл атты ж*абул ап м!жп алды да: — Сен коска бара тур. Сонда гос. Кепш аска келср- MiH,— дели Борам ызгарыпан шошынып шуркыраса бас- таган жылкы iiuiHCH кете ал мзды. Уй'ф'жен айрылып калган кошп айгырлар кауып ба­ рын ацгартып аркырап Kicincitл.1. Булан-таланныц iiniime енесшен айрыла бастаган культ дар баладай шыркыран- ды. Кактыгып, калып бара жатканын элаз лауыспен ак- гартады. Жок, Жуман мал iininen кете алмайтын едТ Эр- 6ip шыркырап шыккан кулын даусынын нет аптмп жат­ канын тус1не калып, копке деГин сол дауыс жакка киме- 141

лсп барып журдк Папасыз даланын лзеден аскан карын* да, аркадан усю'рж боран кыскан жылкы жерге аяк са­ лып, турактай алар емес. Оран соккал боранмен oipre, К03 ашып-жу.чганша ©згер;п кететш ыкка карай жалт бурылып, калыц жылкы жанталаеа бастады. Бората карсы 5ip алым аттар жапы жок. Бастарын шайкап, 6 i- pine-6 ipi паналап, сеплен соктыг-ысып, элдекайда тутас жылжып барады. Айналац ыц-жын, тун емес, гушдеген 6 ip карангылык тускен сыяктанады. Апда-санда 6 ip ангайы естктгепмен, коп жылкыны менгере алар жаи жылкышыларда да жок еди Мундан боранда коп адам керек. Желге жонын тосып, жан necin панасынан шыкармайтын калыц орман, жоталы тау ке­ рек. Ец болмаса шшкл озон, шилеуп* болса екен-ау... Ашыккан жарау жылкы басын томен салып ыктап коле жагып, тумсыгына тш'п кеткен б1рдемсш кыркыи алып, шайнап ж1берсдк Курам ма, тезек пе 6 opi6 ip. ¥й- лыкып келе жаткам жылкылар 6ipine-6ipiHiH. куйрык- жалы шкее де, кыркып алып шайиайды. Туякы 6 ip жумсак тупке тиш кетсс, тарпып-тарпып калады. Ол си- рек кездесепн тобылры туптерк Эттец оран да аузын 6 ip-aK салып калады: арт жаты ысырыи, ершаз Lirepi HTepin жiбереди Жуман сол кеткен боны, жылкыеммен 6 ipre ырып кете берди Коска орала алкан жок. Каз«’р шырайналкан карацкыда кос кайда, батыс кайда, шыгыс кайда, оны айыру мумкш емес еди Эйтеучр, абам болып, апда-сан­ да айкайлап койып, ем дс ыгып келедк Элдекай жары- иан жылкышыларыныц айрайын да естидк Кейде жыл­ кыны кеудесшеп т:рсй калатын калыц карлы ояцра, кейде сыргак жонка шыгып кеткенih ацкарады. Ьоран кушейе тускен. Аттык бслш кайыстыра coFa- ды. Шуркыраскан кулын дауыстары сирей бастакан кез- дс, Жуман турып калып, жылкыныц артына туа'п едц калыц топтан б?р айрылын калраи жалгыз-жалгыздар олс!рей бастаган екен. Семделш келе жаткам жалкыз кулын касына келгем караны Kopin, элаз капа окыран- ды да кулап Tycri. Не кылсан. о кыл, emu шамам жок дегеидей, козгалмастан калды. Ту руга Tirui ниел жок сыякты. Куид|‘з болса Жуман кулынныц бал адам ая- нышты, дэрменаз жалынып, Ырдеме айткысы келгендей, epnin малжацдатканмн корер еди TyKTi андатпас мещ- реу тун оны корсеткен жок. 142

Жумян жылкьшын аддына шауып шыгып, epcijii- карсылы калденецдеп, богемекил боллы. Элдекай жерде кездосш калкан жылкышыга да аикайл ап, соны ran- сырды: — Алдын б©геи бср, эйтеуф. Арты адактап калма- сын! Бо.пппп калкан жалгыз-жарымынян каныр жок. Жан калса, калымда калады.— дедк Содан кеГпп бурыл аттыц барын колка алып, калыц жылкымен узак» арпа- лысты. 0 з1*н де, ©зге дуниеш де умытып, бар куш-куа- тын осы 6ip шокырдыц жолыпа салды. Элдекай кезде бурыл аттын бора ига карсы баспай, шыркайналканыи тагы б'ф сезд1 иесь Енд1 ©3 i де кал- жырап калган екен. Азырак демалгысы келт, аттын ыц- гайына Ж1бери1, жылкымен б'фге ыга бердк Калын жылкы аттьщ сауырына соктыкып умар-жумар 6 ipre ке- ле жаткаидан сез!лед|'... Анда-санда узенпж 61‘рдеме тырнап кал гандай болады. «Е, кудаи тым болмаса, ка­ лыц карагапга кездестфе гер!..» Жок eimi кездеспей Kerri... Калыц каракан ксздесе калса, жылкышылар малды тастап, ыктап кала бара ма деп те оплайды. Жок, о да бол мае... — в.лмнен баска 6ipeyiн хнберссм гон, сойылын карга шаншып, б;р сайдын карыпа мана кiрiл кетедП — деп ойлады Жуман.— ©aiM келгежм жаксы болтан екен! bipaK Каркаралы жагындагы кушм не болып жатыр екен? Жасык иг, Кошкарбай, еннл алгыц келсе, 6ip жерге ыктап калканынды ecTnin осыдан!— деГш южшт. Енд1 жылкышмлардыц даусы да еелчлмей кеттк Ка­ лыц карлы самдан шыгып, аг туягы тастакка тиген сы- яктанады. Бурыл ат тез аяндап KCTTi. ©кшелей басып жш-жш соктыгьш жылкылар келедк Ат туягы таска со- гылып, бурыл ат сурin in кеттк Ю’лт токтап, GynipiMCH бурылып, бурыл ат б1рдемен1* жагалап етт барады.Т. Бул не боллы екен?.. Сол бушржен келт сокылган жылкыдан бурыл ат орец кулан туспей калды. Тары со- кылды, тагы да... Бурыл ат он жакына бурыла 6 epin, окыс каргып Kerri... Жар астыпдагы калыц карга туст1 де омыраулап, тагы Giраз каргып кердк.. Каргып кел!п, домалап келгп, бiрiм-бiрi жанша, 6ipiH-6ipi баса кулакап коп жылкы Жуманды атымен домалатыл, ойга карай айдаи экетть.. Элдекай 0 зенн1*ц жарлы жагасына келт тфелген к©п жылкыда кешн бурылар хал жок едк Арт жагы алдын 143

ысырып, ссндей согылысып, би:к жартастан epii<ci3 ку- латып жатыр. Бул костык алды-арты eiiai осы жардык астына жыйналатын бэлып калдм... Жуман от орпындай Faiia болып жаткан кок муздык vcTiiie сыргып келш тусксндс пе болганыи, не боларын бэр:п бЫп жатыр едк Ею аякта жан калмапты. Козга- ларга дэрмен жок. Енд! ешнэрсеш ангара ал май кал­ лы. Коз алдына тас шокпардан, шойыи бал гадай тунср- ген коп туяк 6ip Kopinin калды да элдекай жершеи дурс-дурс урып erri. Бурыл аттык лзеа келш алкымы- нан басып жаткан сыяктанады. Осыдан аргыны Жуман сезе алFan жок... Осыдан кешнги коп туяктарды коре алган жок... Коста кал гандар боран ашылкан сон гана дал ага шыгып, айналага коз салып едь Так аткан... Айиалада ешнэрсе, коз токтатар 6ip кара калмапты. Косты айнал- дыра соккаи бип< ак калапык 1*цлнде тургаи терт ат аман калыпты, эйтеумр. Ac nicipyre жыйнап алган кара- ганнан баска бул аттар да ешнэрсе керген жок. Бул бо- раика деГйн кэлденец жаткан ак курпктер, снд1 куйры- гыи шыкыс жакка бурып, созылып жатыр. Сол купрык калан карал жатса, малдын калганы и да сол жактан i3Aeyre керек. Даланын берер белпа осы гана. Ею жалшы ею' атка Minin, ексуш жетекке алып, шы- !*ыска карай журш кепи, riicin турган errepin, малгпы- ныц ек мол тамагы ащы курттарын коржынга толтыра салып алып, жолдастары мен Жумалка та.мак экстть ЕрсЫ-карсылы жецюлген жылкынын i3Aepi ней жерде ак кардык бетше тускен корасан дагындай болып, кел- депен кездепп калса да, дагдылы жылкышылар бст!н бурмай, TiK тартты. Куп каз1р ашык. Дала бораны 6ip жсрл.1 ашып, oip жорд! жауып кетедк Сондыктан кандан кутырган борам болса да, i3 табылмай конглн емес. Кейде окна, кейде сол га бурылган кеп 1злер, жылкышы- лардык оз жора малыйа карай ойысып келедк — Мен шошыпып кслсм...— дед{, коста калган жыл­ кышы.—■Малдын ыктаган 6cTi осыдан бурылмай тарта берсе, озенге Tipe.ne;ii. Жагасы Си1к жартасты бол уши ед|'. Оган т!релсе 6ip тан аман калмапды! Адам аман болса жарар едк — ^ |'1, сеп жаксылыкка жорысаншы, тым болмаса, — деп, Жуманнык аткосшысы кейнг.рок калды. Жоруын жорырсын-ау, кауыпты да ойлай оты- 144

райык. Жан-жагыца карай отыр, шаншулы калган ку- рык б1*рдемст кормен етш журмейж. — Е, курык шашаар кунге жетсе, умГггщ узiл генi гой б’фжола. — Ei<i куннсн асып барып токтаган бораннан не ку- Tepiimi him б1лсш... Осыдан нейin екеуi де аттарын катты айдап KCTTi. KiHairi шубатылып жаткан кызылшака кулындар кез- десе бастады. 1\\атьш калган кулыи-тайлар, кэрЕкур- тандар да жатыр. Ор малды тусЕтупне дейш бьлетш жылкышы: — Мынау 6ip коп сауылгап биенщ жабагысы едк.. Мынау 6ip ои, аягыпда акауы бар, карды сол аягымен гана тебетш картан, бие едк.. Сутт! сд1 жануар,— дсп, ap6ip олгснд1 танып, эркайсысына 6ip жаксы соз айтып келед!*. Костан шыкканда кейде колдеиен келш калатын кеп 1гдер, енд| тура шыгыска карай тартты. Алыстан кара- уытыл, езеи жарасыидагы оркаш тастар да керше бастады. 1здегендер!н осында деп, кол булга йтын сыякты. — Бул 6ip бугшетщ тусы, камау жер,— дсп, жыл­ кышы еши ешкайла карамай, мандай аллына тура тарт­ ты. Жар басына жолдасынан бурынырак жетш, тура калды. Жар асты узынынан созылып, уйлш кьфылып калган жылкы екен. 1\\олдан койып келл’ре алмайтьш турде апар-топар уйшггп де, сол кушнде катып калып- ты. Осынын 03i уятырак болды-ау дегендей боран 6Е раз жабынкырап кетшть Ei<i ж\\г\\т аттарынан Tycin, жар астыиа жаяу кетп’. Ылгый ©лген малдыц уелмен келедк Dip жерде журесЕ неи Tycin, ср-токымымен бурыл ат жатыр. Мойный соза кулапты да, басын ка/гга жыйплуга шамасы келмепл. ©зен табаиына тускен соц екн ж т т ©лin калган Жуман­ га да кездесл. Кшмдер1 шылкыгаи кан, кокше музга жабысып кальшты. Коп жылкыиыц ортасында шалка- сынан жатыр. — Бишара адам ед*1...— дсд‘1 ауыллан келген ж !пт. Аяи айтты ма, ор кездеп ойы аузына Tycin Kerri мс, оны ©3i де байкамай калды. 0зсн табанында тснки!п калган жылкылар шубар- тып, алыска созылып кепптк Осы олкен1н бар сауыска- иы да осы ацгарга жыйналысып, кыл.мык-кылмын. din, 10— F. Мусрэпов. 145

той жасакалы жатыр екен. Карап туру да, дабырлап г сеплесу де 6ip турлв кел)'с1м' с|'з кылык сыяктанады. ЖИттер енд|* ундескен жок. Айналаны 6ip карап, жер декгейж шамал ап алысты да, такы да шыкыска ка­ рай журт кегп. Осындай 6ip суламанын пишем жол- дастары кездесш кала ма деп, акырын жортактасып, жарды жиектей журш барады. Жары ти<, тосты жага темендеп жайпакка айналганда, аркы кабакта жосы- лып жаткан едэу1р жылкынын. жана i3;iepi uepiiui. Бул TipiuijiiK i3i едп Жнтгтер де сод кабакка шауып шыкты. Кедейл:п де кем, байлыры да кеп, кысы да кеп, жа- зы да кеп Арканыц жан алары да кеп, жан сактары да кеп. Артыида CKi аттам жерде кыркын керсек, алдында cKi аттам жерде калыц шшкп коныр езектш \\шжде жуз каралы жылкы кадалып жатыр екен. Ашыккан жылкы кетпендей туякымен калыц карды бурк-бурк лактырады. Алаисыз екбсктснш, аовжа кыймылдайды. М1нген айгырларын тебште ж|'берт, 6ip шклжпп кушем бетжде отырган еж жылкышы кершдк Bip кыс емес та- лай кыспен, 6ip боран емес, талай боранмсн алысып, эд!с алыскан, nicin каткам жылкышылар бул жолы да мурын уштары мен бет томпагыиан баскасыи алдыр- мапты. — Апыр-ау, амансындар ма, эитеуip! — Tipi.Micin.aep?— лесш жнтгтер шуркырасып кал- ды. Оуел1 6ip «ви бауырымдасканда» шыгатын д1р|’лд1* дауыстар, «©и итш-aii!» «0п, куштк-ай!» ка жетт ка- тайып алганша, бул ар езге жайды умытым та Kerin едк — Эксл коржынды! — IИст аузын! Ат бушржде онша тоназыи коймаган, Жуманта ар- налкан жал-жая, казы-картадан 6ipa3 салып алкасын рана Ж1*п’ттер езге дуниеш cciepine алды. Жуз каралы- ак жылкы калыпты. Семгз айгырлар мен ту бпелер Fa- на. Куйс1з жылкынын кебг жарка куламаса да кырылып калкан. Ол ЭЛ1 ак суйек болып, жазгы турым ашылады, Мундай Cip кыстыц Ын алдснсше жаздар эрен умытты- рады. Жумам туралы жтттер кайгырыскан да жок, куа- ныскан да жок. Эрб:р ел:кке керсет;лер курмет керсе- Tijiin. eni ангырга тсндеп, аулына экегп. Салт жылкы­ шылар да мунан баска мумKimui^iiк те жок елi. Акмола жолымен ксле жаткан жолаушылардын, керш турканы 146

ссылар, кейде карга суйретЫл, кейде ею аттын буйрше кезек согылыл келе жаткам ©лж Жуман eai... ~ Ойбо-о-й, бейшара-ап...— дсд|* Бапжап, Жуман екешн таныгапнан кей:п. Не упп'п бейшара дегенш бул да ойлапбан айтты. Сойти' до елiкгi пианага салып эке- тетш ыцгамын танытып, эйелдсрге карады. — Бейшара дегешшз немене?—деп сурады осы ара- да турган Быков. — Белмап шелабек, беднай шелабек,— дедд Байжаи, бей-жай дяуыспен. — Пастух па ед1? — Не, пастук... Старый пастух...— Быков идаиып кал* ды. Байжан жауабьшыи астарын оркне, акгарган жок. Кор\\ бакташыра Байжаниыц курмет керсеткел1 жат* капын ryclne калып, Быков д ет сау эйелдерге:— Tyci- нлздер,— дед]. Капы ауырып келе жаткан Лизаны ешюм козгаглн жок. Жу манды катар салып, бетш жапты да Байжан шаналы атты ©3i жстелеп алып, катты жортып кетт1. Осылай, жиишке жолга колденсн жаткан 6ip сокпа тае, кысынды, боранынды, елгешлдк ©KcireHiiwi таны- майтын жака oip куштщ мурыидыгына сорылып, ауда* рылып каллы... Алды аргы кыркалардан асып, арты злдекайда келе жаткан жаяулар жпшпке жолдыи. бойында кыбыр-кы- быр стсд1. Шаршап, бурлыгып, созылып келедй YcKipin борзндарда, узак сапар uierin, удайм ycnipiK огей ©Mip- ie келе жатыр. Шалдыккап бар, калган бар, оган ка- райлауга шама жок. Ж пушке жол жыландай ирелец- деп алдарыиа Tycin алып, epii<ci3 суйрелеп, агашсыз, сусыз, ак жамылган кен далага, унсйз ©л! сахрага око­ ло жаткандай сезьпедК 4 Быйылгы кыс сыкырлаган аязсыз, кутырынран бо- раксыз, жумсак басталып едь Мал эл i жайылымда, жаз кызуы бонда, бурсендер кездщ белг1лер*1 oai берьтген жок-гы. Ор уйдщ аллында aura шыгып кайткан жарау аттар кап*а рулы тур. Ор уйдщ тебесжде ксрпштеп т*1з- ген каскыр, тулю, карсак, коян Tepuiepi атабабадаи кал­ ган еск! тудан булраляцдяйды. Ыреу адга еерЫкпен шыгады, 6ipey омы кун Kepici- 1 *7

не жамау-жаскау етедь Алшагырда оеыгтыц егл жары да бар едь Ж адау 6ip торы муиыц yniiiiK алдында да на­ маз окыгандай мулпп тур. 1 срынык алдыида сымдай шыйратылтан таррыл тазы жатыр. Озык елдердщ ewipi 1 арматы коп, кунмасы коп ©зон сыяк'гы болса, бул слдщ ©Mipi ойдым-ойдым итлшыктай, таяз да, квлемаз дс. Тез гол алы, тез та;-тылады. Гольш дария бола алдтаса да шолейтко аГшалуы Tirrri спаи. Квп елдерд!ц ©Mipi жапыракты да, бут: кты, моуел| 6ip байтерек сыякты болса, бул сдд:н ©Mini аг бапланты.ч дередей, мэуес:з де, памасыз да, бутасыз да, жапырак- сыз. Ауыр азабымен, мейр)д$С23 кыспаг-ыпен кслепн ендк pic, ецбек топырагыпа ©сет:н eric, жан журсктщ ©шпес шам-шырагыпдай, жаигая сайыя жар);ырай-тусстiи виер-бьлш бул елде жок. Бар т!рш1лгк мал лйпаласында гана. Мал жерд! емсд1, адам малды емедь Эр козле ©нш- ci3 ©Mip кыска карай б/рер ай аншылык деген болматы 6ip Kecinri косалы. Узямаи о дд саркылады. Кедей ко- лында тынтыктап арыктгган 6ip-6;p жзуыр агпзрымен, 1’стелметен коп жумыс, бос саллактыд салдары — жал- каулык калады. Алшагыр бупи mine бес кепи, б ip тулгл алгьтзып, уй- шпнщ шала байып, ак жарким копчг.д)’ отырран куш’ еди Кун боны далада оГгнаган жалгыз баласы Элмнер e«i ко- таиадай жаркыраи, кып-кызыл болып, аптыкып Kip;ii уйге. —• Оке, неше тулш экелдт, коп пс? — дсп, ауыз ун- де тулю сойып жаткап ox.ee! не б:р жарк етш карады да экесшщ жауабыи кутуге уакыты жок: — Апа, шулгау! — деи, жулыгы свпл«.п кеткен е ттн сыпыра бастады. Су болтан шулгаулпрыи аярымсн С1Л- Kin, кез келген жарына лактырып жатыр. Башпаплары кыи-кызыл, аярына Кызыл асыктап кара-ала, торы-ал а болып Kip нокталяпьш калыпты. — Ис, айта бор, акта Сор!— десит, Алшагырмен б!р- те акта шыгып кайткап e>;i ж:,пт шешее!:мц аузьш боса- тар емес. Бала кайтссм ексн легендой, аз гана ойланып калды да, конактардыц 6ipin;ir байпакты ет!пи гси’гг альт, са- кылдап кул in, дал ага карай жупре жзпелдя Ит п'аиагп жеплген ала горпак глупы озон жагасыма кулатыгт тас- тап, epicice кетin кальтп сд1, сони kyi-.ш гстт!. — Toupi деген, несш айтасын!.. Сэрбида иуктап шаЬи 148

Куннэзня болыл туpro к ксз1М1*з!..— дсп, Кунзила жец- геи баласы болin кеткеп онпмесш копта cepnin ббгастады. Жаулыктьщ илаушысын шал косыпап тастап, децгслск ак куба жуз«н, колок кара шашын, здем‘1 жумыр мойнын замаидастарынан жэоыомай, epidn отыр. 03i де двнгеле- nin бггкеи, ол! б-neai бузылмагаи, аздаган кербездт бар сымбатты онол; ер кезде а:; жаркын, замандастарынын сыйлоп устайгын ядами од?. — Ис, ие! — десш, жптттер шайын жерге койып, кылкылдасып отыр. — Ой, катын, коп дсймш сид!. Бул ит каз!*р булд1ре- л.1,— дсп койып, Алнтагып кысыла бастады. — Талтаяк туйеилшц кызы К унз ила — Кунназия атанып алгасын, яимгс пыскырсыи. Кеттж кердендеп!.. Эусл*1 сдсГм мазяктагандай кастерлсп Кунзила койFaн скем атымызды, ечд! Куниазия деп жтттср тшл шелн- Tin экепт... Кунназия да ©з:м:з, ШаНуазия да еззямз... ЯОпттер соиымя тусш кеп 6epcin!.. Ыгыккан иттей шу- бап жупелк.. Айпакотсс! жок!.. — КедIотIгдiI:! — дойдi Ал шагыр ыржыйып. — Ойбай-ау, мен ылыккан иттей деп оз1Мд! айтып отырмын ба, ж!пттерд1 антам,— дсп, Кунзила агат ай­ тып калганып тузетш ал гандай болып, тагы капталайды: — Айнахэтесч жох, ылыккан ит... — Коп делит е.чд!,— деп, Алшагыр кызарыцкырап барады. — Жазльг кун! ж:г?ттер каидай бепбастак. болалы,— дейлй Кунзила.— Uleiueci жок, окесл куш-туш туйешн аишдс журегпч кыздыц ipreciii тыриалап, дамыл бер- мейдк Bin куш iprerie акау келштп.. 0з1м жаца гана ал- тыбаканнан кел:п жатканым сол да. — Е, мен кот агдыи журд!* лейст! Они да айта кет- сейш1,— деп, зккешл, мпмыл Алшагыр бул арада 6ip мардамемп калатьш еыякты. — Кугшэзкя, Кунпозпя, а Куннэзия!— дед1‘ 1*ргеден. Кулан дегея момып ец, сен де Куннэзияга коштin бе де- ген ой келд! де: — Е, Алгнагырмысын?— дед1м. — Ие, мен... — /дана гана туе::-: то eeiii кор:п жатыр едш, каидан тап бола каллы?-;?— дод:м. — Кулан.чы.ч кясуынл, мылтыктыц басуы деген... Ту- с*нде кореец, к.удандыц буйрыты шыгар деп, Алшагы- 149

рым суырылып блрады, Бет-аузын корегеге ж э п с м р ы п алып, пыс-пыс етедк — Жок*ау, esiM дл\\ тан.-тамаша боль:и ж-зтысмью... Туа'мде сеш керш жатып ояна кегсем. касымл.» г*;и отырсын. Туе деген келе беред1* екек-ау...— дедом. Куд in ж^берем бе деп, ез1мд1* ез!м шымшмлап ждтырмык. — Калан кердщ Куннозия? — дед! од. — Ексучшз шис Tepin жур екенб)3...— делит. — Е, шие деген кудаидык адал ризгы гон,— деп ip- геге такала тует!. Ею танау, жаялыкгей ауыз, сю' ке:.-, ею кулактыц бэр1мен дем алатындан, бет;мдi куйд;pin барады. — Сен менin аузыма шие еалып тур екепещ...— де- дт. — Колыммсн бе?..— дед! пыс-пыс дем алып. — Жок, аузынмен, т>лншен,— дед!.м. — Апыр-зй, тан онымдагы ярманымды коpieя екеи- ciк! — Дедi еп OTiрiк. — 0 лi дэлп аузымда тургандай...— дсд!?т мен. — Сол аузыннан Gip суйпзпн, Куинозня...— дед*! жа- лыиып. — Жок, домi кет!п каляды. — Неге кетечн, кетиейдь.. Мен насыбай атпаймын гой...— деп кылгыиып елш барады. Койшы деп, меч жатырмын, кылкылдап, «коне, коне!» деп. тумсыгын ке- регенщ квзше тыгып алып, бул ентслейдй Ай с.угтен жарык, 03i жал пак бет керогеге жапсьфган соц rinri жалпайып, табаклан болыл кетттк — Жа ранды, Алшаныр, суйпзешн... Аузыиды бер1- рек жакмнлат... — дед1м. Уйд1* емкырлата, кероп.чп сузе кол in, пузыч тосты... Мурпы жалпайып, шортуге мнгайлы тур екеч... Кызы- гып KeTTiM до, коду!лп упап ялатьш exi орталгы гауса- гымля анкастырын алып, шалк а я 6epin тарный каГж;- бсрд; 1 MypwHFa!.. - Ка-ка-ка-ка!.. Как-как-как!.. Кык-кык-кьт^г-чык... кул:п отыргандар кыран-тспап, к; рГЛ.Ч Ы П К«* ; I! ’ : : к — Отта ипркш!— дегек! болмзе о, \\лшагырдыч 03*1 де кугенлешп кеты. — Байгус аккопл гой, ашуланган л.'.'К. К а к и г о р га- лаган мурныи басьтп отырьчт: — Ой, Куинозня, ертсн, оси! айти­.:рукй i;:ci ж ! б е р м е * сем кер де тур! — дед!. 150

— Калай айттырасын? — Кейлспме деГп'н сыпырып берсем де ceHi алмай коймаспын! — дейдк — Байкаймын шыньш айтып отырран сыякты.— Курьгк устап канрырыи кетсем до...— деп ершележп барады. — Эй, сен ейп'п кутырма, дедтм мен. Барынды ка- лын малга 6epin, мет калан асырайсын? Талтаяк саган жел {дсп жылкы. отарлап кон беред1 деп ойлаймысын? — Куреккс бок. табылар, oip сеж асырармын, — дей- Д1‘ былжыpan. — Эй, ссн ондай жид!ген сезпии айтпа маган! Шаш- па малынды. 1\\ерепн мен болеам, Талтаяктын. ece6iH 03iw келлчрем... Тышкак. лагыца тикжл болма, — де- д!м!.. — Тап сол жерле суйпзе койсан, бул уйдш босага- сын да кермес едщ, сен катын! — деп Алшарыр 6ip мар- дамсып каллы. — ©й, сен еГгпи мярдамсыма? Саган катынды ©з|'м опергем, жай опергем!— деп Кунзила женгсй кайта шалкып кегп*. Бул ар 6ip тату, тэгп туратын адамдар едГ Bipine- 6ipiH?H борыш-карызы да жок. 0злер!‘не шактап бер- гендей KiuiKcne ем1рлор1иде 6ipi опта. 6ipi кьгрга тарт- кан улкыттары да болтан смес. BipiH-nipi аиткызбай тусжеле 6ipine-6ipiHfu кыяняты да жок. Влплы-жокты кундсрте бфдеп ортак, взге журтын куплей де, кьпы- га ла караитын yiiiuii елi- ЭйелЫц осылай epnin сей- лейпш Алшагырдын езже ле катты унайтьш. Агырак еркелеп, шалкыцкырап кстетпб болмаса, ешнэрселсн ©кпелеткен емес, жаны мен журспиде тозандан кунэс1* жок-ты. — Айтсан. борт айт, ай!.. — Alenin мурнымнан ка- нымды соргалатып маскараладыц гой. Енд1* езшд! де аяма! — дед? Алшагьгр. Кызыккырап ал гаи Кунзила oai де онай токтай ал* май отыр елi* Алшагырдын ce3i камшы болып кетш: — Опбай-ау, умытып барады ексм...— деп бастады, куле сойлсп.— Элнпер ipre жакта, мен от жакта жат­ кам... Терде коиагымыз бар да... Мыиау б:зд!н кандай, куз жачындаса-як тусжле тулю* кере бастайтьш!.. Бул умде жокта... Б:р кезде oipov аягымнап шымшыйды. Байкаймын колымен емес, тырынган ку суйек бакайы- 151