Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

тартып, жудей калган екен. Енд! муньщ жуз1 де бузы- лып, кара куренденш барады. — Мыкты болсац, кайта курес, кайга курес!—дед! Кудайменде, ©з жыгылганын умытьгп ксткендсй, ыржыя кулш, моз болып тур екен. Эа'ресе, сойдактау б!ткен 6ip курек rici кулш, мазактап тургандай аксыяды. Нар­ тай онсыз да кайта куреспек ел!. — Сен устаспай жатып неге кагып каласьнг? —деп, Нартай Кенжегарага жакындады. — Мен какканым жок... Сен устагансын, мен устага- ным жок,— дед! Кенжегара. Сыздаиып айтты. — Сезд1* кой, устас коне! Капыишл номе, e3in. де ка­ пы кетпе!-—дед»' Нартай, устаса 6epin. Ызалы Нартай иыктан ала бере жулкып калып, Кенжегараны етбетшен туспрд»' де: «Капы KerriH, капы KerriK!» деп, тезбе-тез кайта тургызып алып. б;рак, кай- рат етуге келп'рмей, шалкасынам салды. Епд! жауынын бет» б^ржола кайта калганын сезшш, Кенжегараны асык- тырмай тургызып: — Ер кезеп ушке де?йн, кайта кел! —дед!. Кенжегара уидемсй кел’ш, белдесш устаеты. Бул жо- лы екеуч узанлрак алысты. Кенжегара шаптан Tipen, кыймылдауга да ж!бермей, кыйммл да штемей жатып ал- ды. Нартайдыц ызаланыл жургсш байкалады. — Звдежн карашы езнпн! Кунде неше аяк айран iuieciH?..—деп кояды Нартай. Кенжегара кабагыи тунin алып, т!л катпай, андып курест жур. Eki* K©3i Нартайдын жаланапктарын андып ед1*. Bip кезде тем1р шегелi екшес|‘мсн жа.панаяктын дэл кырынан басып тура каллы. Cipecin тур. ©кше астыпан кан шыкты. Бала каниан корыкса керек едк Кенжегара корыкпады. Нартай да катты тштенш шыдап калды. Аягын козгайын лесе, тсм(р шегелер сойып Ж1'берердсй. Нартай бар купии салып Кенжегараны ti’k катерin аллы да, ыцк CTKi3in шалкасынан урды жерге. Катты ызалан- ган екен, бул жолы Кенжегарапыц ксудес!ме мiнiп алып: — Экец аты юм? Лит шапшац!— дед». — Лйтпаймын,— дед1 Кенжегара. Кеудесше Minin отырган Нартайды жаурын ортадан ала cTiriniu тумсы- гымен Teyin калды. Нартай оны бэкссамен кеудеге 6ip нукып ж1берд!. Енд'» ол кез:н 6ip жагына бурып алып, ел1мше бешл адамдай, сазарып жатыр. 408

— Айтпасац, ж1бсрмеймш. Акмолага дейж кеудеке мЫп барам!..— дед! Нартай. Нартайдыц cepiKTepi де Кенжегаранын устше теп*п калыпты. Олар да шуылдап: — Айтпашы коне, аузыца топырак толгырайык. Айт, жанын бар д а !— десш, Кенжегаранын кулагын бурай бастады. Кенжегаранын. cepiKTepi енд1 жзипай тебелес- тен кауштсшп, шеттеп KdinTi. 1\\аша женелугс TypFaii- дай... — Курецкез...— дед1 Кснжерара акырьш гана. Бу- лырып, корланып айтты... Кенжерараныц к т баласы екешн Нартай маня бьпген. Кыстан 6epi Байжан уйшдс турган балаиыи кулагыиа Кенжсрара жайындары энпмелер де талай тигеп. К,аз:р ол сол шындыкты айткызрысы ксл;п: — Ол емес сенщ экен, И пл1к деп айт! Ипл1к деп айт!— деп, Кенжегаранын кеулеане боксеа'мсн жортак- тап-жортактап алды. Бала каталдыгьша бу да б!ржола MiHin алгап екен, ез5н 6 3 i ipue ал май калып едк — Балалар, кайда журсшдер? Шайга кел!ндер! — дегсн контор жактан ересек адамныц дауысы шыкты. Коп бала тары да топ торгайдай дурклреп каша женслдь Нартай да, Кснжегара да турды. Кспжсгара шац болып ка л га н курен баркыт тебетсйгн карып ки:п жатып, 6ip туймес! узк/п'гт кетксшн де байкап калган ексн. Курескен манайдан туймеа'и карай бастады. — Туймсц бе?.. Mine жатыр,— дел, Нартай жердей жылтыр кара туймеш алып Кенжегарага Cepji де: — Бо- лем, экеннщ атын айтпадыц ба? Лкмолата жеткенше жуз айткызармыы! — дсдк — 5i3 сендерден белек кетем!*з... Сснлермен 6ipre окымаймыз д а !..— де;и Кенжегара. Салмакпеп, знамен айтты. — Б а л а л а р !..— дсген екгшш дауыстан бул ексут* де айрылысып, 0з Ж0ндер1*не кет'... Бай балаларынын баска мехтепке кетin бара жаткан- дары да рас екен. Буран дейж ез баласыи тубшде кен инженер! болып шыгатын топка косып Ж1'бермек болып, Некрасовты Карагандыда exi кун кутп'рген Жумабек ка- 3iр окан сол жайды айтып отыр: — С|'з ренж1*меш*з... Ип'л!к би б!зд!н балаларга cepiic болып барсын, 6ipre турсын, 6ipre окысын деген сон. шы- га алмай калдым... Кенназия деген 6ip оку бар екен гой... 409

ИгЫк сотгымен кел1ап кайткан екен...—дед? Жумабек Некрасовка. — Гимназия ма? — Сол болу керек. — Маган бэр1б1р...— дед1 Некрасов.— в:йшз бЫшз... — Болыстын necipi Акмолада куп'п калыпты. Мен со- Fan жетк!з!п салып кайтам...— дед]* Жумабек. Ушаковтыц аласапыранда 6ip кездест калганда, ка­ зак балаларынан кен мамандарын шыгарам деген!н Иri- jh'k 031нше туйт кеткен екен. Жумыскер балаларыи ж\\- берп'м келед!* дегешн опта унатпай, оцай макулдап, бул жайлы свзд1 тез догарып едк Енд1 ез балаларыи гим- назияга тусуге Ж1берттГ — Жарыктык кыядан кередГау!..— дед1* Турсынбай.— Ыз болсак, эйте>чр журтка клесу гей... Мына б:р баланы да ала кетсе деп, aaefii Ушаковка барып кагаз алып ке- л!п отырмын. Уйтеу|'р, ала кететш болканына шуюрил- ЛЖ... — Е, окудын 6opi6ip емес пе... балдан тамар, бай- дан жугар деп косып жатырмыз баламызды, эйгпесе, кай окуды тандаушы ек... Сокыр тауыкка Capi бидай деген, б!'зд1к1 сол foh...— дед! Жумабек. — Кожакене кудай иген екен...— дед! Турсынбай. Жумабек кул|'мдед1 де ундеген жок. Шамаем келсе, Турсынбай да баласын гимназияга жчберер ед|. Бай балалары кайда. окыса, бул да сонда окытар едк Ол колдан келмеген сон, баласын Ушаков мектебже ж1бергел*1 отыртнын кемежшм'реп айтты. Жу­ мабек болса, каз!рдщ ез1иде жарты ИгЫк бола калган- дай паи екен. — Кудай косса, балалар 6ipre журед! гой?.. Жолшы- бай Ke^'KTipin, yrtip crin Ж1бер...— дед! Турсынбай. — Жок. 6i3 каз|’р журш кетелпз... Елге шыгып кона- мыз...—дед|‘ Жумабек. Сол кун! кешке Караганды басынла б1рталай жумыс­ кер уйшле бала аттандыру тойы болып ед!. Уй-куйлер!н осында Keniipin альт, барлы-жогын б:рге кер!п отырглн жумыскерлер кондака бастаган екен, 6ipey лагын, oipey козысын курбан шалил тастапты. Байжан уйшде турып калган Алшагыр ла той жа- сап жатыр. Булаибай, Бай:иег!р. Михайло Неволя сыяк- ты кеш’лдес адамдарыиын 6opi де осы уйде. Орталарыпда Некрасов та бар. Сент пен Назыкеш те осы уйде конак 410

куп'cin жур. Байжан yfti жылдагы эдетшше жайлаура шыгып кеткен едт, куздшке э;п орал га п жок-ты. Ет nicin жаткан шошалада Жабай мен Колбам, Кунзила мен Назыкеш TepTeyi 6ip уйдш жандарындай ойнап-кулш тамак э:йрлест жур. 9 cipece, Назыкеш пен Жабай катты калжындасады. Bip кезде бул екеужт арасынла кшаратсыз кызыру, умineify бар eai-ay?.. Ka3ipri келнплек Назыкеш балнын жас кыз ед1 де, каз!рп сокыр да шойиак Жабай асау- мсн алысатын балгын жас ж т т ед|* онда... Журектерже шарынды 1злсрлш салтары туспегеи таза жастар бiрfн C5i- pi таза суйетш едi. Енд! wine, Назыкеш Сеигпн жары, жараскан жар. Ei<cyi де кехбрде. Жер астыиа 6iprc ту- cin. 6ipre шыгатындарына текста куанышты сыяктьт. Назыкештш курепн ылгый Септ альгп ж\\редь Калжык- дасып кайталы. Ауыр жумыстаи шаршамай нгыратынлай, 6ipine 6ipi элс:и-олсш карам, жайранллп келе жатяды. Адамга адам жарырын да туаредт, келеккеп'н де Tycipe- л>\\ Назыкеш пен Сент б!рне 6:pi жарыгын гана TycipeTiH едь Жабайдыц жллрыз Koai кашля топтын араеьшан ол еке\\зн б;рден тауып а.пады. Не айтысатынын Tycinin те туралы. Кызыгады да, купешед} дс... Оман больт па едн Жабяйга?.. Пазыкепгпн бярын байламаймми деп оняй яйтып па ед:? Жок-ты!.. Корлык зарыл тярткян адам гана корла\\та бмрмайды. Жабай Назмксппч корлык кермесш деп ед!. О з;м‘м кыйратылыа Ka.rTFani.ni ойляп. Назыкеш бясыия «м?г> боны мун бол- майын дсп едЕ Kasipri кситте Жабай Иязыкешт!* жит* ке- pin тургысы келстипн сездЕ 0»»ы ыцрайсыз керш, езше e3i токтау салгысы келсе де кебжесе не бола алмай ка- лады. Кызганышы да жок, Сситпеи де дос. Бай ауыл- дардык тор, туслуьшлп шыгып алгаг? сом. жокты epci ке- pvAi койран Назыкеш те Жабаймен тартынбай калжын­ дасады. Былтырлян берг ешкшмен жякмн сойлесудт койып, туй!лin калган Жабай Сент пен Назыкеш келголi кем- Д|‘пн де умыткяндай, замандастарынын арасына кым- сынбай Kipin кеттЕ Табысы езше мол жстеттн уста Ж'г'т жаксы кшш’п журетгн болды. Бул куиге дейш ушынан басатын аксак аягы да еид|* табаныи жерге типзе бас- тапты. Жазрытурым Омар соккыга жыгылганда Жабай тары 411

6ip кауштенш калып ель Ушаков араласкан болу керек, Ипл1*к ол жумысты аяксыз калдырды. — К1иа Омардыц езшде екеи,— дсгеннен баска тук айтпапты. Артында кандай коцырауы болары белпс!з, 931‘рше осы С03 Keci.vi болып, ешюм кайта дурлжкен жок. Сонымен Назыкеш пен Сеит те тыныштык тапты. Игшк бул екеуi туралы да 6ip байлам ангартыпты: — Омардыц ориын Сеит баса ма деп дэмелснунл ем, оны кабылдамаган болды гой... Кайтем1з, беттершен жа* рылгасын...— дептк Онысы «осымен барып турсын» деге- н! гон деп ойлады да, Игшкте калган оке мурасынан Сеит те кулер уздн Ka3ip булардыц 6opi де ауылдыц алгай-шалгай, opi отыр, 6epi отырынан кутылгандарына куанып, енбек ewipiHe б.'ржола Kipin кеткен еди Жалгыз Колбан гана ауылга кайтуды арман erin, KypciHin кояды. Ол анда- санда уnine Ж|‘бсрш туратын аз гана акшасыиа 6ip тай- кунаи альт койсын деп тапсыратын ед|*. Уйшл ofsh бере- шекке берешек косылып жаткаиын хабарлайды. Bip ой- ды eni турлi eiin айтуга шоркак Колбан. сол 6ip арманын кыс боны айтып келе жаткан туршде езгершаз кайта- лап: — Тай-куиаи б^рдеме болар ма екен деп тогыз тец- ген1* бip Ж1'берд1м#алты тенгеш 6ip Ж1*берд|*м... Кагып са- лып, карайды да отырады туге... 0.\\мр боны ауымыз атка тимей етеп’н шьтар... —дейди Жабай оган: — Тай-куианды кайтесш, Колбан... Сен 6ip ургашы лак алым ж!бер...—денди — Неге? Неге? «Пакты мен кайтем? —дейд1 анкау Колбан, енсерые бурылып. — Ек\\ жылда уш ешк\\ болады. — Уш ешю болады? — Не, уш eujKi болады. Уш епшге 6ip культ алып Ж1'бер... Сол кулын ат болгаиша езщ де ат боласын... — О?.. 031м ат болганда аттыд кереп не маган? — Сатарсын... Жабайдын эдей1* ор сакка жупртш айтканы, сайып келгенде eiui атты арман етпе деген сез екен!*н Колбан мазак деп ойлап, бултыйын калып едд Назыкеш оган еркелей сейлеп: — Колбан ага-ау, езгелер бар атынан айрылып жат- канда, жок атты арман eTin кайтес1з?.. Eni колым аман болсын десещзип, —дедь 412

Жабай Назыкештщ коллары сымбатын бузып бара жатканына мападап imi ауыра карап отыр ед!, Назыкеш кол жайын айтканда, тагы да карады. Kei'i6ip тырнак- тарыныц устшде келденен тусксн кипкепе-шшкене ак сы- зыктары бар сургылт саусактарга Жабай ылгый кызыга караушы едк Эдеп пен одет дегепшц eiceyi де тар кыс- пакка айиалып кеткен казак кызынык 6cTi мен колынан баска депеш кезге кершгси емсс тс, оны тек кэшп коз- дер Faна таный алатын. Жабай болса, ондай тштумен . жумысы жок, Назыкештщ жузше карай беруге де кысы- лып, квбшесе колына кызыга караушы едь K,a3 ip де сол суду сургылт саусактардын кебесл се п л т , кол сырттары- нын жарылып-жарылып кеткешне аяй карап отыр. ¥мы- ты л м а с GKiHim сыяктанып сол саусактарды тым болмаса бip рет устап кермегеш ecine тусед!... Байжаннын балшык ушнде терлеп-пысьгнап коп жу- мьгскерлер сыгылысыл отыр. Деиеге cififn кеткен кем/р куйесч кара тер болып агады. Шахтадан шыкканнаи кей- in Майкудык суына барып 6api де жуынып кайтып едк тазармаган сксн. Ka3ip 6ipiHCit бiрi уялып, жумыскерлер суртше бер'т отыр. — Сендер жаксы егпндер... Окысыи балалар... Ж у- мыс ада мын аяп, жордем беретш штейгсрлер осылардан шыгады... Окысыи,— дейд1 Михайло Неволя, Мартам мен 0Л1'шерд1* кез!'мел пускап. — Юм етт шыгаратындарьгн кайда к бкгтейж, ofrreyip, ез]М1з коргенд! кермесш дел жЮерш жатырмыз,— дейд! Буланбай. — Жумыскер баласы кайтсе де Акула мен Зубов болмайды. Ен болмагаида Быков болады,— дсйд1 М и­ хайло. — Андрей баскаша адам ед1 гой!.. — Елиза камдай едП.. — Н е б о л д ы екен б а й г у с т а р ?..— десш, казак жумыс­ керлер!' хабарсыз кеткен дос-жолдастарын ecine алады. — Сикорский гой курткам! — Осыдан да кутылар ма екем!*з?.. — Бул элi Ушаковтык тубже де жетедП..— дес1п, тагы 6ip топ жумыскер езара кенмлдеседЕ Казакина 6LneTiHi бар Некрасов торе ести кетеш дегендей, Ушаков атын эдеш косады. Таката жумыска тусетж жумыскерлер Алшагыр мен Буланбайдын. сый-сыяпаты бггкеннен кешн кеп айналмай 413

уйлершс кайтып едк Каз1рп жаппай куши’зп жумыска кешкон Караганды басы жым болды... Шамы свнд1*ршен карацгы жер баракта ек! адамнын Ky6ip-Ky6ip сейлескеш есттедк Bipi орысша таза сейлей- д\\ де, екшнла* казакшаны да косып сейлейдн Ушшш! 61'реудш унс1*з гама дем алгаиы бшнедк — Ец колаилы тун осы. Ол уйде улкен той болды Fofl. От ездержен неге шыгып кетпеГш?..—дейд! 6ip да- уыс. Екшцл дауыста api арзансынатын, opi каимыгатын ун бар: — Я пожари некогда ни делал... боялся...—дейд1 ол. — Сен корыкпа... 0 рт салута уйренудж кереп жок. Баланык колынан да келедк Кой енд1 толкуды. Уэделеспк, орында... Жарайды, бес кез емес, он кезден болсын... Жарай ма? Квш'цшремей отыргаи дауыс едэучр багелш барып: — Жарайды... Шайды да умытьгп кетпеш'з...—дед!. Желкем жылы тун... Аспан толы жулдыз, жана ка- рылгаи мыс шегедей жылт-жылт етед'1. Куплен эдет! бо- йынша Сикорский барагынык ycTiидс далада жатыр. Ен жакын барактын тебесжде Михайло Неволяныц эйел! мен eneyi сейлесш жаткандары еепледЕ — Сен, Миша, кызык адам болып шыктыд... Уйктап кеткеиб1сш? — дед! Катерина. — Мен бе?.. — Сен деймш... — Неге?.. — Кызык адам болып шыктыд деймш... — Бупн бйлдш бе сны? — Жок-ау, кыс боны жел де борам, ку дала деп журттыц 6opiи бездфгш келетш адамша сейлсуил ец, аягында екеуден екеу нагып калии койдык осында? — ©Kiuiп жлтырмыемн? — Жок-с... Меи кайда болса да, шмге болса да онай уйлесем коп... — бкшбе, клтын... Пид| ек1* жумалпп ксГп'и ез ушимз- ге к!рем!з... Молит садит алдык... Келер жылы уЛлкн касына айнала едаш отыргызып берем. Содам кейш к©- Mip мен коштасасыи да огоротьниа журетш боласын... — Сен жалгызсырамаймысын осы? — Неге?.. Мен саган айтайып, казактармем обден достасуга болады. Аккещл, ©те карапайым адамдар... 414

— Мен саган келген куш-ак айтпап па ем... Сенбеге- С1‘ндер туге... Узамай булар да уйктап кегп 61’лем, тыиып каллы. Кулагы осыларда болса, кез! элдекайда жаткан Си­ корский басын тез квтерт алып. тез букты. Басын кете- pin алганын 6iреу керш калмады ма екен дегемдей. айна- лага кулагып тосты. Демi токталып калганами екен. Enai басын кврпемен жауып алып котердк Байжан уГпне карады. Жылт ете тускен оттын лап бермегенше шыдам- сыздыкпея кадалады. TaFbi 6ip от, тагы 6ip жылт етть Кобырсып жаткам шеппен боктыктын. лып ете туспегеш- не шыдамай барады. Караганнан жасалган шошала мен ауыз корадан бастацдар деу! керек екен... Exi сум шала 61'рдеме жасап кашып кетпесе жарар едк.. Жок, тары eKi жердей от кершдк.. Жел неге кутырынбайды екен еидП.. Байжан уйгifiп осы манайда жакын болраны Сикор- скийд1ц тынышып кашырып болтан нэрселердш 6ipi едЕ Аулак уйде жумыскерлер жыймалады. Ы-тозы бшнбей кеткен Быкоптарды Ki.\\i куткарды? Жок, сол уйдт осы- ган да катынасы бар... Сол тут барлык жандары уйшде болып шыкканмен, бэле сол уйде туды. Егер бупн тунде Байжан уйiHiк орнында кул\\ гама калса, кайтып оны бул манайга жолатпауга болар едЕ Сатып алынгаи он шакырымныи сыртыпда отыра 6epcin... — ©рт! 0 р т !— деп калды Михайлонын эйел!* Кате­ рина. Сикорский керпесппц астына кiрiп бутып калды. — Иттер!— деген Михайлонын даусын еспдЕ Шы* дай алмай тары да сьталап едЕ eimi буркырай жанган отты кердЕ Кайта букты. Жалгыз баганага асулы туратын сом темip шакыл- дап урылып жатыр. Барактарда туратын жумыскерлер де анлай шыгыпты. Eiui Сикорскийдщ жата беруше де болмай калды. — Ш а х т а л а р г а жупрпщер! Kowip атжалдарын кор- гандяр»— дед/ Сикорский жумысксрлерге айгайлап б^йрык етт. Шынында да, еналдымсн шахталардын макайын кор- гау керек едЕ Мнхайло Неволя Байжан ушне карай жу- ripe берiп токтап калды: — Сен баршы, ояыды ма екен ездерЕ— дед: эйелже. — ©рт жак беттеп караганларды куртындар! Шах- таны, шахтаны коррацдарЕ.— деген айрай тынбай шы- гады. 415

Барактары жумыскерлер тугел шахталарды KopFay- Fa Kerri де, алысырак, туратын кшз уйдеплер оянбаран сыякты. Байжан уйппн макайы балкып жанып жатыр. Б1*рлБ жарымды болмаса, олай карай жаи етюзбей, Сикорский кайырмалап жур. Касында уш-терт адам бар, Буланбай Faна кайрылмай кстп'. Dip жас эйел ушып женелдк 0з- гелерш бегеп каллы. Буланбайлар Байжан уйше жеткенде бул уйдеплер- Д1Н 6^pi де аман, далага шыккан екен. Женд1 кише де алмаран, немен жатса сонысымен рана шырыпты. Шошала майысып кулагалы Kdin барады. Жер уйдш Tcpc3eciHcu жупрш Kipin, жупрш шыгып, Алшагыр 6ip- демелерд1 элсш-элсш экеп тастайды. Буланбай тере- зеге барып, коне маган опере бер деп едк Алшагыр 1*штен— сп/и ештеме калган да жок uibiFap —дедк Бул кездеп казак уйш ерттен амair алып калуга да болмайтын едк. Айиалаеы ноше жылры кек, сабан мен шоп, каратан мен боктыктан жасалган кора-копсы кор- шап туриаи журттыц кэз алдында ерммен жана бердь.. Таиертец Байжан уйнпц орнында буркыракан кул, эл1 жанып бггпеген коцшц быксыган кек тутпй рана калып едк Opuiu коздегеш шахталар бола ма леп ойлаган Не­ красов Kayin 6eri ауганша сол мацайда болды. Сикорс­ кий кур айглймеп журсс, Некрасов шахталардын жел жагын орап, жердт кыртысын аудартты, карарандарды кеспрдк Жузден аса жумыскер Kyperi шахталардын 6ip бетш тугел «рттен орап тастады. Жангам уйдщ жалыны сшпп, еп;и кауып бпкеннен Kenin Некрасов та журуге айналды. Кун сэскелж болып калыпты. Алшагыр мен Буланбай бглаларына ертенген уйдщ касында коштасты....

ЕС/I К П П Б © A IM

1 Ак-буйрат заводынын кэз!рп дем алысында улкен 6ip байсалдылык бар едк Будан бес жыл бурынры капыл- купьгл жанталастар жойылыпты да, сеш'мд! де сершнд! ict/k ерк/н кьгймылына кешinn’. Бурым жср бетшде бо- латын шакыр-шукьф, жарк-журктыд бэр! де тас сарай- ларра ка м а л ы п , Kasip 6ip улкен думпуд1*к тутаскан гуьлш Faна естисш. Карш-курш шайнаскан темip мен тас езара келкнм тауып, адам icine б1ржола бас игендсй, ун косым 6ipre гурскпдейдк Саскалаксыз, созымды да салмакты гурс1*л. Бурым Д1'р калтыранып туратын жер журеп де орнына тускен сыякты. Шошынбайды да калтыраибай- ды. Жарылып кетердей, лап етердсй cm6ip Kayin те бай- калмайды. K©Mip боп, кен боп кел1*п, мыс бон i<eTin жат­ кам узд!КС1*з узак 6ip керуен бар. Ол уназ кыбырласа да ылгый 1*лгер1’ козгалган жук юрелерк Завод айналасында уйлер, оттар кебейген, ышкынып будактаган туп ядер кебейген. Мойындар жшпике де кыскалау болса да, буйра калыд кара-кек тут’шдер жел- кундерде де rii< аткып кетер‘1л1п, жогарылап барып сынады да, содам кешн рана колбей жосыйды. Сырт кез- ге улкен айбардын ©3i де осы буйра кара-кок туп’ндер мен, жандарал келе жатса да жол бермей, узитмей aFLi- латын шрслер... Ак-буйраттыц кысы-жазы, куш-тун! езгермейп’н, 6epiK калыптаскан nepinici ocbiFan айналып ед1*. Будан аз-ак жылдар бурым жук шрелершде OKi турл1 белп бар едь Бай к1релер1 даккойлау да сэнкойлау, мак- танышымен журеп’н. Костасып салган кедей Kipejiepi кайыска ж ш жалгагандай, y3 iri де коп, Tyftiri де кеп, сешмаз де тураксыз екенш керсепп турушы едк Ka3ip онын екеуЁ де калып, Kipe де туракты кэсшке айналып- 419

ты. Б;р калмпты атан епздер мен атаи туГгелер ор яла- мы а к та ехсн;н езцер: до тус;нгеидеи, бурялаксыз, бул- таксыз. кок]ri ляклаг'Цы. Токтлр жеп:ч, журср коз»к елар да б!л1п адг ж. Кага? кант >::г.Р : л•:1Дf|*1.-v!, Алга” *кы Ж дер. денуге а;; Ь'ГТran 1 ' il! с; Kipin, iсrаe.а•»Vсе1 :*•:к: ко:;in. ;>тмк ся;порее де жок. Ту:<п:р тас уГг да /•:а: белхгедег! ТО;*e:i х:еп, б:■;гуч-..Г'1.■ ек! куре:: !'I, !1•н:, иорсе К: f\\ \\ \\ >!' .* 1• :•• •9 • алтыатар i.:\\731 Гур. амезтма коптел желта шыкиа- м; f••11л■ » •• раныи сд ! »*• • • . • ;г я Г майляггг:I :;лт:»:Л ;j ка;;ьп:т«.:. /•:я;•Д.:а1к:нда лып-ж; ps:. .....i Г он9V%•»-т. берi I::!’л«1■» т^бес; нея туегегепз Сулаколпды. Солкыллак арба да жал и;:у: дан ееpi лс.насыпык астата:; шыккан жок. УiL*;;;:-■** ж pii./ei» жумг.ч-ки eui гялкндяуды копыл, ецд! жсядслш кс‘..:сн ici:e жалпы бакыт Ctpiii отыратын сыякты. Утлкоз клз’р ог::?!л жуг-тыс б?лмесшдг ед5. Олденеме- негс утле oiViaimn'i калипти. Exi сук саусагдмен теме- kici'h г1ы:*г.рлк:т racvri, ех! бас б-'-рмятымеп котсын iVncpi карла ту;;;дп Ьимд.’.'мпи.ч оргаеыпаи yoijir; кеткешн анд<иaa ж*.-'К. Tepoaeci ке.гт, кся бялмсгс жазги сзсхел*!хт::1 мол жа- puru Iуседп Yfi т с;о т ы р гы .га и лк теректердщ жаиырак Kfvic;:;;:c;:cpi еырлм слешчз кд;ем бедерin тгедп Тсрсседеп ак;.!]>!!:1 ест!лin курган жалыроч судыpun ке­ лейке;:ерi козг■ ;.л!-!сы.мси каПталап тургаплла. Ушаков бул судырдч еег.’геп ;кск, кьбелслтеП калтыдлаган жа- пырак к-'-леш:еаер:и Kwjvp де о.'.;ее. Онын. K(>3i бмлмешц как сртасипдигы жа./и.ч.к та учып стада сд]. Сто.? упчпде Компсшнкпы.ч Саранск опдгр:стср!шц 61- pinc 6ipi к-д-па:; кара жодмен жалтаскан мяксп’ тур. Жумсгк сур [’ласзилпнасм ласалигги да жер бстппц ©;>- iferi тустсс бдялдар.деп Сояльшты. лчпратылыстыц ;хпзгы б:р ажяр.ты iccii алкжгап. Солтуотiк шетте Караганды. Он ек} Capan i, c?<i жабик ша.чтасы мои б:р ашык шахта- сы, мокшлеи .v.eii кгп.оры, ек! \\ста дукеш, сд аркысы дэретхааалирыпа дсакн тугол жапеырьыпаи. Аргы бетш- 420

де бытьтрай созылган казак yfaiepi де кер:нед?. 1с жузш- леп жайларынап бор: де эдем/'. Косилк кара жол пей/*е- 6ip озендей б»леулеи1л Аи;-буйратка согыи, одаа Шлд/ге асыгг жатыр. Эа'ресе, Ак-буйрат одем1* жасплган екеи. Жар кабак- ка иш т:ресе салингом гас саряйлар. мастерскойляр, складтло, мом'р агжзддары, бгрзктар, угим-унын мойын- дгр. улкегт калялярдын б:п ш егге уксяйды. У/чаког.тыц ©з yfli айнатасылдагы як тсрсктер!ис деГгн тугсл тустркл- геи. 1-Плд! мзкайы гака >ка.пячл;дтау. Одам opi Жсзказ- ганга каояи аскан жал?ь:з жол да жш-жщшп<е, ел ген жылапда и одсч’з буренлап жатыр. Жол ineTj очтуст/кке карай узагян сайып жерл?:: бет! де жалячпилтана 6opin, бара-бара кум тустсс куб акап ирекке аПчялып токтапты. Б/р буГгпде олой/ жлркырлтыгт жллсьтрган Алтъптды тебес; теик;:: л жатыр- Влсханнс; боле а дл ялыстан, Мяй- кайьтц, Кызыл есгелсед’н. дс твбелерп! корсете келггп... Лк-бумряттьп! багырьгндягьг Кгл«'0 ?ег<. 1т: тtire жакын Сары-су ci.oor:i, Мяйкудыч, Терокт; судары та~кт макет- тч1 бет!ге такие я тускечдпсгеч Ко?1 Пянмя!::>К1 борлык ©тт- AipicTepf кол судын ортлсындя турглпчтм, >:*?рд»\"ц жай жаратылмсинын оз!р? алям кызык^япдгп cvch. Осы ото:И жасядрян макетт’ ч кагаз бот!но г:огтг1р:лген нускясыи Нязя/г'.гка жолляп, бул жяхтягы ои/г'рхтерд!* кенейте тусу упr*и Ушакоч ортяк кордян тагы да жуз мыц сом гсигярылуын суряп од». Осы кундооле Ушаков сол кепбккон жауапты эр сагятта куттл отыргян кем’ де. ткшазп-Окстаыутра.рб|Бол:ормкc1еyпiСп’7*M.1«11l Ртугйт:д:я>эу:кксо■кррзпгбгаы.етмрипгдтд!ем1ьПшТ?!:ыле.пцГ!Г1J..'*Г•.гsi буршпмна дя, окк-ппicl ?Д!С кСрЫГЫ МОЧ ТЭС КОМ! 1>. г;к ер/лген. JS.<i су: i;P тлуд.ыд е т е : < у я г ы ж • туйюер лряль ткьо:с:ЛЫJ»Д\\*а сол кул .'пде Н;л;д: дсп т ж ел' 6 ‘ 7'f /лк мыс ПОН у.7.<спд:п* тГ.п Тг;*4\\)СЛл.ПеIг•бТлоонон: ус>а-лК'.ге-’Н.д!е\\’-.?ч:Ы/::!Iдктаугкнсоалгтжоо/надрры./..:V’f•»СГПi\"Г1»-:;н':,и?гмА*г.ит,. тле K Q M 'р ;кр7ы Xa.isnr.pfiT ГЫЛМСЫП, Тсс in к©п коядер: ту *%*Ч.-iJf1. I! кьтя сар< • С. •• ГСЧКДдТХСН тnr та*тар '*л б с J % * *1ут-рт / '■ 1; ‘j т ' - ; • 1 • •л.-::, г.умic *'• с мык шпор?»*;** T *'• ’ ns ••*‘ 1 я п г :a v y .'::i * •п TycTi к к : . я . я **\\ •-•Я * ' \" И ;*г у '*■ ; .1 •.,. • 'i. ... • V4'. i •I*•:1•*ч эр • • ■. ч' • жерлен э;*.С. *. '. Л 11 .• р п о Cut..:.- i ; : ; : ч л . \\ : л : <!; : 1- ii т»м:арды

кесек-кесепмен кедпрдгк куыстарына да тыра бергенд1*к- тен, квм|'рден жасалган тау да жаркылдап кояды. Муньщ 1*шшде баска жердей келген жалгыз графит кана. 0згелер1* осы мацайдш!. Графит Аягез макынан келдк Егер Рязанов тартпактамаса, Ушаковтын. жер жу- 3in шарлап ксткен Фабер карындаштарын Ресей топыра- рынан айдап тастау ойы да бар. Б1рак, бул 33ip алысы- ракта жатка и армандарынын 6ipi... Kowip мен мыс телдеп, ypiM-бутагы кебейер болса, сонын 6ipi болып графит та KipyiHe болар едь Ондаран жылдар каекырдай жортып журт, шлмегешп сындырып кенд]'рш, Ушаков кемip мен мысты ерлеу жолына шыгарып едк Жалакы арзан, шыкыны аз далада мыстан Tycin жаткан пайдага KiM болса да тандангандай. Бул 6ip Terin куйылып жат­ кан акта. Ец алгашкы кыйын асудан асып алган Уша­ ков, енд1 алдында жана белдерд! керш, солардан да бв- гелмей асуды арман ететг едь Сол белдерд! ол каз1*р макет бетшен KQpin, ойша салмактап турган сыякты. — Никои Абрамович, луксат па?..— дед! хатшысы ecin ашып. — Kip... — Рязанов мырзаныц ж1берген адамы келШ тур... KipyAi тьтейдк — Kim екен? Бклмедщ бе? — Жок, кермеген адамым... Сурауды ерешк керд1м... — Kipcin... Kipin келе жаткан адамды керш, Ушаков катты та- цыркап калды. Куйка тамырлары пп'кп'ркент кеткендей, e3i де тез ©3repin, жылаи кергендей бойын да тез жый- нап алды. Kipin келе жаткан Сикорский екен!.. Ушаков оны будан уш жыл бурый Карагаидыдан орен куып ж\\- 6 epin, орнына Мекрасовты белплеп едь Рязанов онысына карсылыксыз кенген. Еоди mi'hc, сол сум Рязановтыц ар- нап Ж1‘бсрген адамы болып Kipin келе жатыр. Алтын жиект1 к©31лд|р1к кш'п алыпты. Keii6ip кез1’лд1р|*ктер ку- лш туррандай, жаксы эсер eryuii ед|\\ Сикорскийдт ке- 31*лд)‘рпч шаншып алардай шатынай кадалады екен. 1<0* 3iHiH дзл карашырынан атылып шыккандай 6 ip шок ушкын квзшир1пн1Н. орта тусыида шымырлап кайнап, алтын жиегше айнала шаншылган кеп кум1с инедей ка- далады. Жалгыз вз yftine емес, буюл казак даласына 6 ip кырсык Kipin келе жаткандай сезшген Ушаков усынран колды зрен алды. 422

— Танданып калдыныз гой, Никон Абрамович?.. С!з- Д1*н палата кайтып оралармын леп в31*м де о Н л а м а у ш ы ед!*м. Амал кайсы?.. Рязанов мырзанык кашанда адамы жетгей жатады... Озппз ©те тыгыз турде котерген мэсе- лелер?н!з бойынша мен! Ж!*берд!... Ракым етнпз,— деп, Сикорский Уша ковка Рязановтык ж1бсрген хатын усыилы. — Кап, кмйынсыпбяй-ак. 031‘м барып кзйтуым керек екен foTi...— леп ойлады Ушаков хатты алып жлтып. Сикорский булжер icne болмаса, бутшдер !ске Ж1’бер1л- мегечш Ушаков бтден TveiHin eni. Гербьп! кагазва ©дчюшп-тшшп жазьтлган хаттын эр- 6ip ceai майлап койгандай колFa турар емес. Курмет пен кошамот созлет атенешн алдына элей! купылганлай коп кяйталаныпты. Соз орманынан етш, камбасы кайда, жа^ырыны кайла екен?н андауга елоу!р уакыт кететш сыякты. Олепт? до сыпаны аксунек Рязанов турпаймлау Ушаковка хатты калай жазудын улг!с|‘н де KepceTKici келгентей екен. Казак даласыка «гизлатлу уэ хурматлу кад]'пляи артык кергуил» болып жайылган хат жазу ту- р!н!и бул 6ip тендес’1 жогы сыякты екен... Ушаковтын. оз басына да кеп мяктаулар айтылыпты. ©л! далага жан i<ipri3in. тагы журттан нагыз туракты жумыскер жлсап шьтарганын, мундагы мыс oimipicimn енд! жанл беллерден аскалы турка нын мырза кешлмеп багалап, коп-кеп алгыстар косыпты. 9 cipece, Ушаковтык сопгы хатында кек кулаш, улкен сершн бере кетерген мэселеперше ерскше маныз беретппи кайта-кайта ескер- Tin'n. Глр-ак, мунын ар жарында тагы да толып жаткан ойлары бардай, хат api узак, эр! балы тамшылап турFaH- да й екен. — Ауызша нелер тапсырды Рязанов мырза? — деп сурады Ушаков, хаттын не айтарьгн онаша ойлау керек екен дегем ойга токырап. Не тапсырганын сурап алып, «жаксы. бара 6 epini3, жауабын тез кайтарармын» демек- Hii едь Сикорским сол сы якты сыпайышылык боларын се- 3ifiin отырган адамдай: — Луксат етсешз, мен азырак. тыныгып алар ед^м... Кызылжардан шыккалы коиалкага да сирек токтап, су- ыт жур!п KCTin ем... Рязанов мырза одет арнап к\\с\\ ж ь бсргенде аз сезбен Ж1*бермейтшш езнпз де тусшеа’з гой, Никон Абрамович... Мен муида 61'раз болуга тшспмш... —дед! Сикорский. 423

Дал осы минутта еналдымсн Сикорскийдеи кутылу сез]'м! женin туркай Ушаков, оный, сезшде apxypjii сал- мак барьша да кулак аспяй: — Жаксы, бара бер>шз онда... Бернерге барыныз, ор- наластырар...— дед1 де, Рязанов хатына кайта ушлдк Сикорский дол 6 ip астана окыкандарынша шл»п, бурак- дай шепнш шыкып Kerri. Бурын макан сен дел ce/Vieyiui сдш, а'з дел сейлесуге калай кеш1ргс1пмд1 ацгарган бо- ларсын деп ойлады ол... Ушаков Рязановтын хатки сыдырып б!р окып шык- канда улкен сез!к тутызкандай ешнэрсеш андамал ед!. Екжш1 рет кадакзлап окыканда уш жершг сурппп кет- кендей болды. Уш камбака аякын тыгып алый, кайтадан wircpi умтылканда терт1:пиi oip бэлешн. nici анкярылды... Bopi де дол айтылмай сыпаны турде ескерт1.гпл, ксп’м! мен шентп Сикорскийге тапсырылглн екен. Ушаксвтык кытыгына тию утшн оны эдe/ii сеш'мдд де icnep адам деп уш жерде ескертш келить.. — KeniciMre келе алмайтьпг б:р туйкуге таянган екенб)‘з гой...—деп ойлады Ушаков. Жанылыскап жок— Толып жаткан тшп-кашулардлн ксиin Рязанов енал- дымен казак балялары ушш ашылгап мектеп жайына токталыпты. «С1з бул жактагы канкулардаи кулагыныз тыныш, шетте жаткан адамсыз fom...— депri Рязанов.— Гмз болсак, кыя басканммызлыц ереш'п болеа, тез кере- Tin, ондайымызды кенпрмейтш, бip аплаткаifда укпай калган, кайтып амандата й коятын, тадгауы да коп, сез!мталдыгында да шек жок, сыпшы журтпен кунде араласамыз... Купле сын естш, кобш аплачагаидяи бол­ сак та, кейде кезге туртш керсеткеиде кормссте де ша­ ра жок кой... Солай емес пе?.. Агылшыишылап кетл'ндер. Индиядагы акылшын ул- плерin аудармай-ак кеш!pin алым журандер Aereiui же- Ti жыл боны жалгыз ecrin, жалгыз и'ыдап келin ем. Компанияныц баска мушелерш мазаламании леп, емдер- ден xiriTi жасыра жургем жайым да болушы сдь.. Казак даласыныц корол! Рязанов, вине-короли Уш аков дегон- дерге дешн ecTice.vi де, оидайга мэн Ссрмс-iiг'.п бейкам одеп'мше, уназ шыдап ем... F.n.ai Mine, бул MincaiMurc шек коятын 5 ip апые андалалы... Жакында Петербургта мемдекст казпагм Мйинстр!н1ч уЙ!'нде болFaи oip коште ску министр! ме»п онашалап шыкарып альт, 6 ip жаиды баса ecicenrri. Графтьщ аса 424

6ip сыпайы да эдетт адам екенш ерте б?р козле С1*зге дс ссксртксн болуым керек?.. ЕЫк1зде бодар? 0:*i де конакжай, курмет-кошемет жагынан ылгый алдынызды орап туратын адам болгандыктан, с1здщде сол ынгайдан табылуыцызды кутед!... Муидяй юке катынасы жок жайларды коса кетуге лейin барып жаткаиыи — граф екпшн рет ескертуд'г унатпайтьш адам екснш еспизге салрым келедк Грэфтыц меж кызаруга дейт жетюзш айтканы — буратана халыктардыл балаларын калай окы- ту мемлекегпк саясаттын. б:р саласы деп саналады. Ак- шалы калтаны 6i3 де курметтейм1з. Шрак, мемлекет сая- сатын ол калта да сыйлай бкпуге тшсп дегея coai ед1... Ацрарасыз гой, менш каидай халге тускежмдк.. Васпал- дактатып экелш, эр >;<cTi жылдап ксГпи Том уиивсрсите- т;не отыз шакты буратаналар баласьш косып турсацыз- дар ол университегпн к1мд,;к: боль-п шыгарын тусшуге коп жмллар керек бола берер у с окоп, дед! граф... Эрине, училищем!* diTipin, en/ii уииверситетке тусем!*з деп, жакеы умшюн талпыиып отыргаи казак балалары- на бул ауыр соккы. С*1зд*1 де куапта алмайтын хабар. Дегенмсн, муны слемеуш1эге де болм&йды. Сондыктан да Сикорский екеучжз осы жайды тераирек ойласып, меш де кезшен кеиикпрмей хабардар етупизд1* етжер ед1'м...» Ушаков енд! гаиа айкьгя угынды. Ашылгалы жеп* жылга толгаи, быйыл университегке алгашкы жыйырма жеп* баласын женслткел1 отыргаи мехтенп Рязанов жа­ буга уйгарган екен! — Сайкалданбай-ак, турасынаи кошее, куна бола ма екен бул... обырга!— дед'1 Ушаков.— Жок! Жуткызбас- цын мектсптП Меж 6ipre жута алсац гана жутарсын!.. Бул жактары жумыстармен жалгыз алларысыл, епд1* Жака белге кетерудщ уетшде отыргаи Ушаков озЬпк окай жутылмасына сен{мд! дс едк Ушаковтын ек'пшп' ксздескен камбасы жалакы жайы едк Ертеде талая сскерп'л, эр жыл бойымда куту-мен Kb3i талFaн жалакы жайьш Рязанов бул жолы ресми турге жакындатып жазгам екен. « Журтка бiздiк агыл и;ыидарко у ксайтын жагымыз да унамайлм, уксамайтын ж^гымыз да унамайды... — депп Рязанов.— Агылшындар жул;ыскор >:«.aдакысы\\i жылдан жыл томендетуre жеп:» оперся, Г-п;?in жалакы адгашкы жыддарда белплонген жо:‘ари калпыпда к а -

лып койганынз дауласа аламыз ба?.. Жакадан алынган жумыскерлердщ бес-алты ай рана темежрек жалакы алатындары рас болганымен, одан кей|'н тенес1п кеп’п жур емес пе? Жумыскерлер кушжт еи арзан болар жер!нде орынсыз мырзалык жасап отырраньптызра взК ш’з дс дауласпассыз. Оныц yen’ не, мен!н ез1*ме тон ен- д!р!стер;мде ондай жалакы жоктыгын да жаксы бмеаз рой дсп ойлаймын. Сондыктан, Сикорскийге таисырылтан 6ip нэрсе осы екешне де танданбаныз...» Ушаков булдыр ынгайды да жацылыспай туешдк Тацнык атуынан куннш батуына дейш тагпен, кем!рмен алысатын, онсыз да жумыскср кун керкше орек-зрец- мен жепп отырган жалакыны шеией тусу керек. Ырак, даладагы бос колды ©з ынгайына б!ржола бурып алран Ушаков бул ыигайды Topic те корген жок. Дауласатын да ниеTi байкал малы. Оныц есесше ушпшп мен тартгнип камбалар Ушаков- ты катти ашуландмрды. КуГпп-mein, ызаланып кет... «Кейб'реулерге комарай квржгп, ортак icrin улесжен к©п паи алатыпдай болраныммен,— дегт Рязанов,— сол пайларды толып жаткан мурагерлер'ше боле келген- дс, си аз улес тиетш адам мелмш... Оздер болмей жар- май, кесек 6ip улеске тутас ие болып отырасызлар да, мен болсам, аздьщ азынал THrefi улеспен кала берем... Енд! Mine, сол мурагерлер|‘м ею нэрсешн. не куйде екешн тексеруге меш’ epiKci3 мойындатып отыр: \\. Кем зерттсу жумысына кет?п жаткан каржы-кара- жаттын актялар кун? бар ма?.. Кеи дала кашанга дейш жута бермек? Сол зсрттсулсрдщ кажет! нс? 2. Сырттагы коз кашанда тосыркауыи коя ма, ку- рылыс жумысына да каржы-каражат cccncia кетш жаткандай квретждер бар... Ташржарылгасын, межи кулагым тыныштансын десен}з (менш сь/ркат адам скс- Н1МЛ1 дс еенпзден шыгармассыз), осы жактарыиа Сн- корскийл! толык таныстырып жгбереро’з...» Рязановтыи муиысы коп жылдарлап бcpri !ске уш- лс тексеру жасату сыякты едк Оны Сикорскийге тапсы- рыпты!.. Ушаков хатты лактырып ж1берд! де лалага атылып шыкты. Жолынла Сикорский кезлссш калса, тапап тас- тардай e.ai. BipaK, Ушаковтын осы халге 6ip кедin кала- рын Пкатеринбургтан быin шыккаи ку, бул манайда жок ед1. Оныц ориыпа осылай карай келе жаткан Вернер 426

кездестк Сикорскийдщ келгенше ол да тарынып келе жатыр едь Кашаннан каны суймейтш адамымен ол сей- леспеген де. Ушаковтыц ©ш* бузылып шыкданын керш, эртурл! жорамалга да ойы кеткен Бернер: — Йемене, Никои Абрамович, Жсзказран жайын ка- былдамап па?— дед1'. 0 3 i тунжырап туртн адамды кы- тыктамай, сабырлы уймем сурады. Бар куйзел!*с осы рана болса, оран айтар CMi де данын адамдай, ум1ттендБ ре сурады. — Уйге Kipin, окып керщ1*з...— дед! де Ушаков оган кайрылмай кетп. Ен. соцгы жолы Рязаиовтын алдыма копылтн ©тшпи- тердщ imiibie Жезказрак жайы кэб!рек айтылып едь KeciMyii жылдардыц imiiiixe кол типз1*лмеген кем орында- ры казмалык корка туеin кететш зан блр-ды. Сопы еске- pirr, cohfw ei<i жылдын шлнде узбей отыз жумыскер салып Ушаков Жезказкан уГмидклерш сурыптатып жаткам. Ке­ не замандагы Чудь казындыларыпам калган ушндьпердщ жуз путынан бес пут мыс шыгады деп ессптелсе, сурып- талгам кеннщ уштен 6ipi мыс ехенш Бернер мен Ушаков Рязановка да жасырмай жазып едь Ортак кордан ендР picTi кенейте тусуге жуз мын сом сураганда Жезказган жайын кызыктыра жазган. Каз|‘р онда он мын путтан аса таза мыс жатыр деп есептолеп'н. Алыстьггы мен отынсыз-сусыздырынан шошынып, Рязанов осыны ка- былдамаган скен дсп ойлады Бернер. Yfire Kipin, хатты окый баста ганда да хаттыц op6ip калтарысынан едал- дымен осыкын ушыкын 1*здей окыды. Ол кезде жазылатын ресми кагаздардын тупю ньтса- насын орыстын. ©з тврслержен ropi newicTepi тез1рек TycineTiH eni. Карл Карлович Рязаповтыц Tynxi ойын 6ip- дсп угынды. Хатты кяйталап окыган жок. Рязанов мыр- за бул жакта Fbi бар байлыкты жеке-дара ез колыпа аударып алуга бой урган ексн деп кортты... Жырынды инженер алланга и жок. Кем ip мен мыстыц эбдегг аяктанып кеткен кезжде Рязанов обырдыц кез алартарын Бернер кэптен куте- TIH едк Каз{р айыпа мын, жарым пут мыс женелт1'п, ал- дагы жылдан бастап cki есеге кешкел! отырраида сол куткенппн. кездесе ксткенше тандаиган да жок. Кайта, ез жорамалыньщ дал келгешне 6ip сот каната г сезш- гендей болды. Осыггы Ушаков сезкчд! ме скен, Kyrri ме екен деп ойлады. Сезкчген сыякты екеи. BipaK, cepiKtec- 427

тершщ 1*Ш!неи мунын 1стеге?г?н idefi алар С1пк!м бай- калмагаидыктан каул'птснбеген балар. Karcci болса осы жагында шырар леи ойлады Бернер. Бернер 03 кезнпц жiTiлiri мен кырагылыгын тагы б;р сьшагысм келгендей, осыкык бяяы пемен тынады, кашам тынады дегеи сураулардын Toni perlиле ойланып каллы. Жылдмн е»1Д1гi калганы oyne-capeaiiFa кетгел! тур екен ле, оным аржарымда жеке-дярн кожаный Рязанов болралы келедк Ойын осыгап окелт бер!к Tipeai ле, сол кезле оз* нс халде бодарын да улкен б'р туйиплмен ойланды... Бул Рялс.нопка кешпЫЫ ле, Рязанов муны алмайды да. Округл к тау-ксн блскармасьша жана жыл- дан бастап ез1н1ц бос бэлатынын ссксрт!п коюга уй- рарды... Сикорский сол куш’ куид:з де, кошке до кззге туспей кеп‘п ед|. Па.чдана ма екен, корка ма екен деп ойлады Ушаков. Они бул да |'здстхсп жок. Каракянлыдан Нек­ расов! ы аллырып, Вернер c::eyiM0ff якьглдгеты да, Ря­ занова алдип ала кэптарар жлуабии онлапып жял- гыз каллы. Инжсиерлсрдт ашу уетшде жауап етпеи*1з дегсн!н кабылдамай, тем!р каламды сыясьша тык етюзт алый елi, «Ми.лостоыи государь!» дегеинен баска ешнор- се жаза ялмай эл! отыр. Эттеи, б'р суПекке ciuin ксткен достур болмяса, Раза:гor сылкты рахымсыз адахта осы CKi созд]‘ де жазбае ед|‘. Б;рак, амал жок, аттай ал.мае 6ip салттар бар... Iiniii тыриалап, ойыи булыктырып отырган тагы 6ip- кяпысы ссiне тусть Рязановтык алякамы ашыла тусср ме окон дегеи у-'чтг.си, бул кезге дей?!1 oyriu кедгеи б:р сырлярып да ашип калыя едь Кара-торrail, Коргаш-тау деген аз:р ешьпмшц кодыпа туеin кстпегеи жерлерде унгпн бнн коргасын бплып TyccTiii кои и:атканым хабар- лаган. Dip кезде Миле заводы аркнлы тексерЫп, жуз путтан com пут мыс туссд|* дсп танылрзн Мыс-таулыц конi тереллегеп самый спрек ксздсоетш i:on,iep;iin катары- на косылгялы кече жаткапын да жасырмаа едь Бсс-шо- кы, Кызыл-тау. Кормсммяу лен ата.лячкш ялтинки жор- лердж топьграгы мен ку>иа;шп да я-лоерюн. Кыннчтыру ушin аздап сурыптанкыран 'a >;<:6epin ел:. НгМ; о ыапьн караса, ооинша тогhi жагк-ш баглыккя Ряча;;( в мод- шердоп тыс кь'кыгыа кст с,- Ор? сыр г.шыдыи, opi бярлык жяклан тутас, cvjc <:.иашаидай cixiiL. 423

— Лугссат пя?..— лоп. тым акьтрып, тьтм сыпаны ес- Типген двумстам Ушаков сел к етт каллы. Жупке тямыр- лары катты буралгап домбра шенплей инрсшп тур екен, аягмкын аетынан жилам ыскирып калгандай семндк Eciferi дыбысскгз гаиа жауып, мойный иыгына тыгып. кеудесше капай кусыра уятаган exi кодын одсгшен гапа укалап торгам Оикорский/п к^р-ц. Од Ушаковтын уГ.in кештон 6epi сырттпп гаиа ба- кы.паи жур1и, дол жагар хезде жалгыз кдлгаиын аздып келin e;ii. — С;з куи боны сйлопгап шыггрсыз да... еид1 жаи- лгсмп отырьгп зцг!медсеу1м1зге бодар дел мазалап ед1М...— додi С:ткорсккп. Окымгп б у р ; д а жерхсиСой ес-зйчеее алмайтым Уша­ ков каз’рг! жяры.*: гады отычггн хс.'пиде спрткы одепт! caicraua да камасы жох, таусыдыл отьгр ежен: — M.oui т ’- h.vjjj v йкгнг;, а : я £<с ы туетср кс-реш л е и T i - леге'п’ кедгеп шыгарсын... Отьгр... соплей бер!— дедн — Мен сi31*е op кезде жаксы lyciep тгиеудемш...— дед! СиКореями. — 0»имде и:е? — 0к1ншде де ептиорсеге шагым етер кушщз болтан жок кой деп ойлаймьш. — ©з окылды коя тур да Рязанов мырза не силаиды, сопы апт,— дед] Ушаков. — Кеш; ре кор:ц/з, Рялапоз ммрза ез онии оз! айт- каи бодяга i hictl... Жа нылмасам, ол Kicinin. хзтын dare таисырдым гой дсй.мш... — С^ран не тапсмрды дсйм:н мен! — Магаи е»здщ жауабицызды алып келуге тапсырды еналдымен... Еклнш, кснб:р жумыстармен жсте таныса каптута мшдетп скелш де сол капа айтылрам болура TuiCTi... Ату rid аузында, жалы кыйсай.магаи арысганды бала мысык домалать.ш оппагысы кедсе, арыстап не сезшер ед1? Ызалы Ушаков та силы сезшдЕ Он тыпындык ку­ ны жок, колынан тук келмсйпп адамныц сети iciH/u жете темсергезп келд:м дегеиi шекснз 6ip корлык. элеш iden отырган мазактай кэршдк Сикорекнад! жюер>ч кел!с1'мге келмсудщ карары екешн Ушаков мана таны- гаи. Енд|* сошли усак корлыгын Koprici келмей: — Мен жауапты Рязаиозтык oaine каитарам. Саган жауап беред1 ексн деп боска к\\тпе,— дед! Ушаков. 429

— Кецлр?шз,— лед! Сикорский, орнынан майысып ту­ ра 6epin: — Bipiimii, Рязанов ммрзаны каз!р ешкайдан да таба алмайсыз... Ол Kici эр жылдагы эдеп бойынша Кавказ суларына журш кетii. Ушштерж де ала кетпек- Ti... Екпшл, мешц кутер1м жалгыз Faпа аздш жауабы- ныз емес, тексере кайтатын жумыстарым бар... Сдздщ кежлд/' кездерпизге кездесе алмай-ак койганыма кат-кат 6Kii.ii/j етсем де, амал кайсы?.. Квшлс/'з кездерiнiаге ез/‘м де кумар емесшн... Жалгыз втшерш — мешн тек- серетш icTepiMC бегет болмасын... — Бсрнерге бар! Бухгалтерлерге бар!.. Кез!ме керш- бейп'н бол! — дед1 Ушаков, орнынан жулкына тура бе- pin Сикорский eciKKC карай ыршып кеттк Иагыз анау токпактай тиер сездерш айтпаганымен, кернеп турган катал уншц шыруынан аз да болса, кеуде- ci босагандай болып, Ушаков Рязановка кайтарар жауа- бына кайта отырды. Узамай Сикорскийдщ келш кстксшн умытым та Kerri. Келкммге келмейтш б/р тушсуге таян- ган екем!з гой деген он. алгашкы ойына тагы да айна- лып келдк Ис, бул б;р жагымыздыц копарыла кулар KeaiMis... Кулап бара жаткамды желкесжен туйш калар кез де осы. Рязанов меж досым да cepiri.M деп, кушак- таг/ турып туншыктыргысы кслсдк Мен ше?.. Мен бе?.. Мен ол Kopi сайкалды!.. Келер куидер коз алдыиа осынша-ак айкын елее бер- се де, Ушаков ашык аль/cyFa кете алмайтынын сездк 1нпнен езше ©3i ызалана, кушне отырып, Рязановты кел/'амге /лакыратын жауап жазды. Неге буйтетЫн тексерейш дегеи дс ойы жок едк Памыс, адамшылык дегендердщ кашиа топалып жатканы ойына б:.р оралма- fsh сыяцты. Эше/iiиде ат кетере алмаетай Kepi лет/н зэ- 61р-жаиа, корлык-зорлык деген урынмстар ойланган сай- ын ысырыла-ысырыла, аягында б/ржола сезглмей кеткен- дей. Бэр/ де кем далаиыц тепн жаткан баилыцтзрынан кайтсем айрылып калмас скем деген oi\\ra жанаса 6epin, домалап-домалап аяк астыиа туеin жатыр. Аяк асты бол­ тан намыс та, ой да, сулулык та, адамшылык та,— бэр/ де Ушаков уппн эшсйшдсп кад/р-касисттершен тугел то- налгандай, тукке турмаска тепелin калыл ед1. Ушаков еналдымен Акмоладагы казак балаларыушш ашылган училише/п жабуга карсы емеетшн жазды. Мек- теп онын мырзалыры да, жан ашырлыгы да, мэдениегпк 6ip арманы да емес, дэл куш бупнп eHAipic TLicri едк 430

Аяктап келгеняе акша едН Ксл!с?мге келе ал млс кезенге келгенле Ушаков курбаидыкка мектегт де шалып >к\\- бердк Неге, к.:м ушiн дсп ойлайран жок. Екiнuji курбандык болып жумыскер жаллкысыншц артык-буртык кершгеш Kerri. Буран дей1и жумыскер ку- ni жаппай елу тыйыи дсп б е к т л т , жумыскерлсрдщ эр- турл! дорсжесше карай iinmapa ауыстырылып отырушы едк Енд! Ушаков кырык тыйынга кенш, одан да тусе алатын ынгай корсете жазды. Енбек купине кмркысып, таласып жатка н eniKi м жок жапан дал ада орынсыз мыр- залык еткенж мойнына ала жазды. Жалгыз-ак жана жалакыны кузг1 айлардан бастап Kipri3yre луксат сура- ды. Каламы осыларды жазып отырганда Ушаковтыц ойына Kenoip уакыттарда жумыскерлерге жан тарткан- дай кержш калатын мшездер|' тустк Жайлы барак, мон- ша, огород, бакша деген болмашылардын тусында бекер- ак кызынып кеткен кундер1’м болды бклсм дсп ойлады. Жауап арасына осыны да кыйыстырып ж1беруге 6ip ок- талды да, вз!и esi эрен iрк!п калды. Мама еи кытыгына тиген осы eKi мэселе сыякты едк енд1 ойланса, ей дауласпайтындары да осы екеуi сксн!.. Мана уйшен атылып шыкканда — бул кертартпалык, бул еналдымеп енд}р:ске салынатын бугау деп куГпш'п ед!‘, енд|‘ соган калаГг оп-оцай кенш отырганын ацдамайтын сыякты. Байсаллы да тыныш, арынсыз кешн калыпты. Колы калтырамай жазды. Кен зерттеуге жумсалган каржы жагыи текссру жа- йыидагы жауабына келгенде Ушаков тагы ла байыргы MiHe3iii тагтты. Алдагы кундерде кеисйтер icTiii к и т сой­ дя болат та... Сикорский, мешп, тексере берсчн, сыпай 6epcin... Кон порселсрдщ дурыс смналарьмга бул тялас- г»айды ла... BipaK, зерттеу токталмаска керск! Кайта, сол байлыгы аныкталган жер.перд1 тез|’рск мэл|'мдсл. тегирек шахта курылыстарын бастаган жондк 1скср ле cepniaai адам камту жагынап ол! де каркыны басылмагаиын одеи? кезге суFa жазып кегп... Тун боны жазганын танертек катшыра кеийртш алып, Ушаков кайта окып шырып едк толып жаткам каишы- лыктар барын кердк Жазган свздср! тупл, жазгысы кел- се де ipKin калган сездер1 де ойына тустк Ашмплмрран, тудаткан ойл ар неменс сд1? Рязановтык кпн ыцгайынаи шошыиып ед1? Соныи 6api алрашкы айкыи танылкан куйшде коз алдында кайта келдк Кэшл тыпыштыгын гагы 431

да локсыгып каллы. Рязанов кеп нарселерл! келленеп тосып, онын уст1не кел|‘а'мге келлрмей ушыктыра тусу унлн Сикорскийд! ж1бергенш Ушаков тагы да есше ал- ды. Караганды мен Ак-буйрат. Ньпд:' кенЛ-Cpi тупд, жана табылгам, олi иеаз жаткам кенлерд1 де жалгыз жуткысы келетппн езше o3i тагы да кайталады. Обыр, сути'к. су- мырай, санкал дегем теиеулер:н барлык жексурын турш- де коз алдыма экелш, жеркене отырып, коса кайталады. Кеше одеГп шакыртып алып акылдаскан Бернер мен Некрасов та Рязаловтыи тулка онын дурыс таныганда- рын яиглртын од!. Одзрдми ойына Ушаковтыи, ез1 де косылган: — .Жок! Жымырма жылдык екбепмд1 жуткызбай- мыи. Мен ол емешт! жулып a.nvra шамам келсдН— деп мжшген. Инженер iepi ашу устГлде жауап жазбанмз ле­ генде Ушаков яшыктаи ашык жанжалга кет!л кала ма деп кпуштсшскен елi. Еид{ Mine, не жазгапыи кайта окып караса, танылран ынгапга карсылык емес, сол ынгайга карай бейшделу болып шыккпн екеп. Муны Ушаков айкын туешд'к Бугей- iFi деген: ашылып калыпты да. ашык айтпагы буркелш ке- TinTi. Ыгыспантымын ашык керсетпек cai, онысы буркел!п калыпты. Kayni барын буркей жазбак едк онысы ашылыи калыпты. Коз глеслес б;р сотке гана осынысына ез ба- сыньш калip тургысынлн карам шамдангандай болды да, тез лып ет]п соигсн оттай, басылып каллы. Жауабын ез- гертк:с; келмсйт;шн сезшдк Эшешнде кызу адам дормен- а'з б;р епжар куйге ауыса бердк Кдлап бара жатканын сез|’не отыра кпрманбалы. Мектеп те, жалакы жайы да eimipicTin осу пленнен тугаи оте керекп' пректер едк сол TipcKTepinin сынарыи коре отырьш, коне Kerri. Енд1 ол ойына келген аз толкулан кпуin ететшдей, езше жат асырыотыкнсн хатка калым да тез койыл ж1берд1. Кулап бара жаткам адам кулаудыц оз!н бурым сезнин де уятын сезшген жок... — Степанды шакыр... Бернер мен Искрасовты шакыр, —деда хатшысына. Шакырткян адамдары келген сон, Ушаков «танысык- дар!» деген 6:р ауыз созбсн Рязаиовка кантарган жауа­ бын инженерлердт а.пдыиа карай ысырып койды да, ез; Степан Бушусвпен болып кеттi. Хатка катар ушлгеи инженерлершш бел не сез!ктене карам койып, сыр Mi­ nes Стенанга элденелерд1 инженерлер!нен де жасыра 432

тапсыратын сыякты. Степан атша шулгыл, басын изейдк Айткандарын opipeKTeH тусшш тургаиын андатады. Рязановтын. уйше >ки! барып, кеп нэрселсрд1 оный уйш баскаратын достасы аркылы, уй кызметкерлер1 ар- кылы артыгымен бЫп кайтатын Степан бул жолы шы- тырманы кеп жумысиен баратыныи тусшдь — Ол жарынан тынышыдыз кашпасын... Мен бшшей- Tin калгарысы жок ол уйдщ...— деп кояды. — Журер1нде тагы да келесш гой...— деп, Ушаков акырындау айтты да, инженсрлерше ecTipTe:— Сикорский ©Tipin айтады. Онын 9TipiKci3 журген куш бар ма!.. Ря­ занов ешкайда кеткен жок,, уйшдс. KeTin калган болса, кашан ораларыи бЬтмей кайтна. Он, он бес куншц орайы болса, кутш каларсын. Одан узакка кететш болса, хатты уиf11 баскаратын Полещукке бер де, тезбе-тез женелтуж тагаиыида...-— дед i. Сикорский немей келгснш тугелшсн кабылдап турса да, онын ез1*мен уйлесе алмайтынын Ушаков осы арада да жасыра алга и жок. Ушаков жауабын окып шыккаынан кеГг.н Бернер мен Некрасов 6ipine 6ipi таиданган шшшмен 6ip-6ip карасып калды да, ундескен жок. Оларын Ушаков та авдап кал- ды. Эдем1 колмен кехшршп жазылган хат инженерлер- Д1*ц куте коймаган, ер кеудел] Ушаков басына упт келтБ рсрл:*к 6ip парсе белый шыккан екен. Bapi6ip аягы немен тыиары айкын турган юке осынша енкеймесе де бола- тын од! гой... Инжеиерлср енд1 рана тугсл ацгарды — Ушаковтын 9зi де жалрыз тупде мужшп калган екен. Шашынын арына дейт кебешп, бет-аузындагы эж1мдер1 де терсн- деп, куш сезЫп туратын сом денесш бпр тунде май ба- сып ксткендей босап кетштк Бурын ол жасырып айтура лайыкты сездерш де актара салатын мшезше ез1* суйсш- гендей болушы ед1*. Ыгыспайтьш, ыктамайтын. ©з ойы дурыс кврген штерд! жапырып, сындырып, п'земен орын- дататын. Осы м|'нездср1 айналасындагы адамдарды ык- татып устауымен 6ipre epiKci3 курметтешп едг Kaaip кур- мст стер.'пк еклш мен куш белплершен ешнэрсе калмап- ты. Ошейш аяныш Нленген гана калпы бар. Кеп жылдардан 6cpi 6ipre жасасып, азап-бейнег, кайгы-куа- ныштарын oipre Kepicin келе жаткан инженерлер Уша- ковты шын-ак аяды да, 6ipaK разы болган жок. F. Мусрепов 433

— Ойлана келе, осыган токтадым...—дед1* Ушаков — Слздердщ наразы болып калатындарыцды да тусше- мш... Достас адамыпа ец ауыр кортынды жайын ескертпсу- fe шылай алмай Бернер оран: — Бул icriii аягы немен тынуга бет алганын езщ|’з де дурыс айтын едниз кеше... Bi3 де сол ойда екешм]*зд/ жасыра алмап едж... Егер aai де сол ойда отырып жаз- гаи болсаныз, менш вз басымнан еншэрсе коскым кел- мейд:,— дед!*. Бернердщ пет* далдеп аш-артып жатканын б!*рдсн ту- сгне калган Ушаков енщ ол жаЛды кайталатпас ушш Kecin жауап берд1: — Сол ойдамын.. Keuieri оным езгерген жок. бзгере- т\\я себе.\" те жок. 1с аягы солай тынуга бет алраны дау- сыз... Рязанов казак даласын жалгыз жуткысы келедк.. - дедк — Онда бул кыйпактаудыц не ориы бар? —депс! келд]' де Бернер )*рк!л!*п калды, айткан жок. Орыс адамыпын турасынан кешет'ш эдкп 6tp м?пез! бойынша Некрасов tik сойлеп Kerri: — 0з колыкызбен жасалран жаксылыктар болса, бэ- р1п де оз колыцызбен жоюга бет алгаи екеиаз...—дед! ол.— Сиьщ не кажет! болранып мен эл! туеше алмай отырмын... 0зге кол бага ялмас деп ойламаган болар- сыз. Сол жаксылык дегендер/лпз к?м ушш ед1? Казак уш!н бе? Жумыскерлер ушш бе? Солардыц камы ма едi? Жок-ты!.. внд!’р!ет{ц вз камы да! Оздш камыныз-ды. Тага мен жуген ат уш!н нерек смее ед! гой... Мектеп пен жумыскср жалакысын бекер-ак, кеи кершаз... Атты кам- шымен айдама, сульшен айда деп, карапайым журттыц е»31-ак айгпап па ед1?.. Бекер, бекер болFaи, Никон Абра­ мович...— деп Некрасов катты иаразилыгы барын б:лд!ре токтады.— Б/зге де бекер-ак окьгткан екеназ... бз онымда тургян иэрсслерд! пеане аЛтяды екен, жа­ ра аузына нес?не сектыгады скен деп, оклады Ушаков. Компанияпыи, жуз жыйырма пайыпан маган тигсш отыз- ак екеи:н 61'ле тура айта ма екен, олде 61‘лмей ме екеи?.. Элде межц куш'м батарын сезнпп, дер ке:йнде карсы жакка шыгып алкысы келе ме екен?.. Калайда, бупнисн бастап инженерлер|'!пц буган жактаспау жагьигда бола- рын даусыз керш, Ушаков та ендш сырын андатпауга уйгарды: 434

— Жок, Ыздерге бекер окытканьш жок...— дед*! Уша­ ков.— Буда н был ай idiH. 6eii кал ай бурылармн а'здср де бипп отырура тшспаздер... Бул жауалтыц каз1рдеи бае- тап icne асырылатын, енд1 уш айдан кеЙ1*н 1ске асырыла- тьш жактары бар... Кундслжт*! |стерщ!зде ескерс отыра- тын болыцыздар... Мектеип жою жеш’ идсп буйрыкбупи- ак берьпедь Жалакы женшде ксйпп'рск бол гаиып дурыс керд«м... Жумыскерлердщ жалакысын темендету жайындары буйрык каз!р бер1лсе, жаздыц ксцшЫк кез1*нде к©п жу* мысксрлердщ таран кете алатьшын Некрасов та б1ледь Ушал.овтык ол бунрыкты кей»нге кдлдьфып, жумыекер- лср;и куз KucnaFLiHa камап epircci3 lcewAiprici келетшш Ocriiie айтып салгысы кслд! де. оцтайлаиып барып, кайта токтады. Арамы кылык ретшде кожайынынын. бетiне басканы дурыс па, жумысхерлерд1*ц ©здерше сс.зд:ргеш* дурыс па, ол соиы ойлагт токтап едк Ушаков осымеп инжеперлерше руксат етп* де, олар шыгып кстт1. Клшанпл эдетгершшо, кслгеи сайыи купле- Л1*ктш б’фдемслерш акылдаса кетуил ед1, оиы бул жолы icreren жок. Ушаков дэл 6ip кысылшан кезде жалгыз кал Faплан сез!ид1. Кел жылдар б;рге куапып, 5 iprc кайгырып жур* ген жолдастарыи эр кезде 6ipre болар дегг ойлаушы едп Ппд! байкаса, эркштц оз мукм, оз 'плеп* окаига скен. Ечалдымен сол бг'ргелпт оз ойыпап таба ал май отыр. Бернер К1м? Некрасов юм 6yFan? Cipecripin турып жа- лзк.ы аляды. Сол у -uin муимц жуьшеми 1стей;и. Олардык кашан бгрге клйгыргапы бар? Жок, олар icreri мшдетте- piif гаг?а аткарып келдк.. Ушаков oipimni рст жакьш адамдарынын алгашкы рот белгандыктлн жукалап ацгарткаи кшаларыпда оде лет барып ссзшбей ойладм. Сезшбед? мс смен сол? На- гьнг?.. Жок, ол еналдымеп ез мунын, оз кысталацын ой* лап калып едк Бул ойынын усп'кде езжен езгенщ бэрш жаткерд!*. вз/пешезгенщдосгыгъш ацгарар да хал1* жок едк Инжснерлер сырткы баспалдактан Tycin кеткеидерж ез кулагымен ес/пгеннен кейш рана хатшысын шакырып алып, бул айтары жасырык екешн ангарта сыбырлап. — Мыианын аягыиа Жезказрлн кеш*к сурыптап жат- каи отыз жумыскерд*! есебш 6epin, бупн таратып ж1бер- д!м дегенд1* косып экел. Огап лейin Стенанды 6epi жi- бер...— дед|* Ушаков. + 435

2 — Усак-улацга кеп алактасац, улкен ютерде береке- ci3 болура айналканыц! дсп, Ушаков ете жш айтушы едк Дурыс айтатын. ¥сак ушш купле кыркысып, терт тарандасып, cipecin Калу — улкеи ктерде тукке турмайтындыкты да керсе- тедк Усак-улац улкенгс сеп болса керек. Осыны терец ryciniri айтатын сыякты кершетш Ушаков сонгы кездер- де усактап KCTin ед1*. Катанная i'ctcc, ек сен1мд! серiri Бернер де осынысы- нан кажый бастады. Кейде Tinii Ушаков кылыгын ангар- май калатын болды. Бурый Рязановтан кутер мшездер осы кезде тугел1меи Ушиковка ауыскаидай, орыисыз кы- жыртып, кшэЫз ренжтп алганына вкшбейтш сыякты. Катал емес, мылжыцга айналды. Карагапдыныц баскарушысы Некрасов га осиплай куйге тусп*. Ушаков будан былай Рязанов болрысы келс- Т1НДОН, квржгенге байланысып болмашыныд 6apin ле ыс- рап Kepin, мазалай бердк Бурынгы CKnini де жок cepnini де жок, ылгый 6ip усакты шукылай бердк Кейде Tiini Рязанов емес, Сикорскийге уксап кет. бгшрде кагазга кумарлыгы жок адам сонгы кездерде эрбф бунрыгын кагазга Tyc.ipin отыратын болыпты. Ка- 3ip Некрасовтьщ алдында б!р кундс бершгеи уш буйрык жатыр. Балалы-шагалы жумысксрлерге ариалып салы- нып жаткан 6ip барак бар едк Асып ксткен сштспе емес, уйлБбарандк жумысксрлерге 6ip-6ip окаша бодмереи га­ ка берштек-тк Ушаков сол барактыц iniiH бзлуге аркал- FaH акшаны eiuipin тастап, жаппай жататьш баракка айналдыр деп буйырыпты. Будан уш ай бурый Кзрагак- дыда он бес шешк аурухана салдыруга буирык ялгаи ед1. Енд|* оны он кiсi'jiiк ет дептк Некрасовтык карача- гында он адамнан гана курнлгаи кем!р зерттейтш 6ip топ болушы ед1, ещн оны тарат деп буйырган. Бурык Ушаков мундай 1*стер жайымда тарынбай, кец отырып акылдасып альт буйырушы сд1, ь;аз!р томага- туйык буйрыкпен сейлесуге калгандай ехен. Некрасов уш буйрыктыц ушеуше до орындзлады деген кыска капа жауап жазды. Бурынкыдай кел!с- пейтш жерлерше каймыкпай карсылык 6i.'uipren жок. IcTeymiHin бабы штетуппде, домбыранын. куш бураушыда гой, Некрасов кол-аякына тусау Tycin келе жатканып 430

ce.iiHAi де, б1реудщ жумысы ушш куйii(бейin дедь BipaK екпп-п* бар, cepniHi бар адамнын курт ©згерш бара жат- к:тын муцайып ecine алды. Жана ныгайьш коле жаткан ©нд!р:стердщ алдагы кундер] лайсацга айналып бара жагкалына uni ауырды. Бул кезде Ушаковтыц кузге карай жузеге асырмак болган жалак.ы жайы да жумыскерлер арасына тарап кетш едк Курылыстар мен кен зерттеу жумыстарын тек- сере жур!п, оны Сикорскийдщ o3i жайыи ж'гёерген. Жу- мыскср тауын бср!п туратыи Жумабскпен эдсГп кездесш, кузге карай туам боларын тотттештеп урындырган: — Ecid жумыскерлер алрашкы бетшде тулай карсы- лы?\\ керсетш, кетем^з дер... Дол сол кезде жанадан жал- да:;атьтндарды тсрытып жзберсеч, карык бол асын! Тек, пеинпп кал м а !— дсгсн. Акырын-акырын ecin кегкен хабар жумыскерлерд! каз1рд1*к с3!ндс-ак катты бунай баста ran екен. Эуел] да­ ра-дара, одап кей1*н топтасып келш, жумыскерлер Некра­ совы тал ай коршасып алды. Некрасов кожайын сырын aura салура бара алмай: - - Ол 6i3Aiu колдары ic емес, Ушаковтын езжен 6i- лтдер. Мен де оздерщдей кожайыннан жалакы алатын ядаммьш. Biare ондайып акылдаспайды,— дсумси куты- лып кел1*п сд|. Ka3 ip терезе алдынан катты дабырласып ©Tin, кон- торга к.:рс бсрген бес жумыскерд!* кердк Bapi де жумыс- тарын догарып шахиадан шырып келе жатканы анык- Алдьшда Михайло Неволя, ортада Булапбай, кейЫрек сылтый баскан Жабай мен 6Mir< кара Cyripani ед1. Бесш- II]i жумыскерд1 Некрасов таныкан жок, ашац жузд|‘ жас- тау жумыскер екен. Луксат сурамай Kipren жумыскерлер жалпы аман- ДЫКТЯ11 кей;н, «отырынызДарды» да кутей, кабыргага жабыоа тургагг скамейкаларды сыкырлата отыра баста- ды. Скамейкаларды сьшдыргылары да келетж сынкты... — Mine, тары да келдш...— дед! Михайло Неволя.— Кедмеалмзге бол май барады. Не б!зге ез]вдз бьлетш ншнды айтасыз... Болмаса, луксат irrecia уш кунге... Осы бесеу.\\нз Ак-буйратка барып Ушаковтыц ©зьмен сейлесш кайтамыз...— ©тйпш емес, талап ететш унмен айтты. Некрасов шыйрыккан жок, кайта, ум:ттеид(рер ун­ мен: 437

— BipaK, 03i« i3 61'летш дел меж бекер куат'кке са* ласыз...— дет, жымыйыл. — Ci3 б1лес!3,—дед)' Неволя. Даусы элпден гоpi де каталырак шыкты.— Б]'з алданып калвалы турмыз! Жаз айлары eriii, тырл еге алмайтыл кыска камалканда аны- рын естип'м тур]м13 бар. Оны кутюли’з келмейдП Бул кунде едау|'р орысша уйренш калган Булалбай, казакша ойлап орысшака аудара сейлеи Неволяпыц антпай кеткендер1'к толыктырды. Жауап беруге ыкгай- лашан Некрасовты кит кетш сейлед1*: — С|‘з Сикорский емесс13...— дед1 Буланбай.— Ол ка- сымыз болатьш. Мумкш б1збен достасуга аз де кумар емес шыгарсыз. BipaK, 6i3 с1зд1* эд1л адам керелиз. Епал- дымеп cb/u б1зд1Ц балаларымыз мактайды. Олар 6iлin мактаса керек... Жет1 жыл окыды... 1мздщ окегш инже­ нер Некрасов дсп отырады. Ызгс куо керек е.мсс, Сезгеи- бВпгснш жасырмай айтагын адал адам керек, ол ch деп б1*лем1з. Егер аз де алык ешнорсе б]*лмесешз, оньшызка сенемз де, Ушаковка барып не сумдыгыц бар деп жанжал саламыз. Bi3 осытан бел байладык,— дсп токтады Булап- бай. Бул да 5epix байлапгап ыцгайды танытты. Свйлей калса, копарып, сыидыоып кетердей, ызалы тунерж Суп'рол! отыр. Сокыр кезшщ кабагы шыйрыга туй;.']in, cay иябагыиан repi ьпгар.мси туижыряп, Жабай отыр. HcKpaifopyk+цнс айтарык салмакпен, сергектжпеп кут1н, ап.у-ьшсьта\\ге бола альт отыргаи 6eciiuui 6ip жумыс^ер бап. Тед-доит ели, тез ангарып калгамым сез- д}ротп! коздеш фьпЦ айтып тур. 6п KcviicTi де жтт екеп. Ол — CeW Y iu j Некрасов бу^кА р да бултарa ceis.:icy;ii ылайык кер- мед|. Ашьшьш колгеи, алдагы б!р алданар купд! дурыс сезж'и, зацды куйпишпеи келгеп ецбек адамдарына окы- гаи лдялшын бейтарап адялдмгьш керсетуге ьщгайлаиды. Ецалдымен ар тазалыгын сактап, екг жактыи uipine до 1*шбурмай, ара адамныц дурыстыгып айтпякшы болды. BipaK, ол айтарыиыц кошшл/к арлсына таран кетуin ын,- гайсыз да керш едп - Оздердс б!р... не бар емес по сдз?.. Казак атаушы едмпздер!.. Коп болып келмей-ак... ■•дсп Некрасов Не­ воляга карады. Ipirin калганыи атау керек tie, жок па, сомы сурай карам едп Ать;н атамаса да мензегеши жумыскерлердщ 6api де туеше калгандай сксн... Некрасов кызарыцкырап Kerri.

— Кысылмакыз... Осы келгендер 6ip семьянын адам- дарымыз...— дед1 Неволя. Семья легенд! нукый айтты. — Ие, семья дейд! екеназдер рой...— дед1 Некрасов. — Жок, семья демейм1з... Bipaic, арамызда ботен де ешюм жок... Неволяиын. сергек те, сак отырганына таиыркап, Некрасов тагы да аз багелш калды. Жумыскерлердщ арасьшда «Кецес» деген таддаулы топтыц 6ip бас коса- ры барын ол алдакашан есп'ген ель Кейде oai де сезь иетш. Анада Быковтардыц босаиып Keryi ец алгашкы секемалы болса, одаи 6epri жылдардык нш'ндс жумыс- керлердщ кейде асып кетin, кейде жетпей жататын бытыранды ойл ары оз алдына да олдепеше рет туй1лген жудырыктой болып келiп едь Жумыскерлермеп кундс болып отыратын усак жанжалдарда да окай ырыкка конбейгш 6ip дум барлыры ылрый байкалатын. Онык аты «Кексе» eKeifin 61‘лсе де FicKpacoB атамады да, Неволя семьяFa аударып экетть Мэнмагнасы дурыс акдалган кекест!ц аты осылай, окай буры.па кеткенше енд! e.Kt жагы да разы сыякты. Tycinicin жымыйысты... Осымеи калтарыесыз свйлесуд1ц жолы да ашылып калды. Некрасов:— олай болса...— деп, ез\\ барып eciKTi жауып, Lnrci in салды да: — Баска семьядан 6ipey-Mipey kjpin кел!п журме* ciH...— деп, кулгмдеп ориыпа Kanin отырды. Сол аи кей- in ец 6ip сеншд! унмен, дос ажармсн, бар бьлгенш ту- гел айтып бердк — Рязановтаи келгеи ci<i ryp.ni жэб^р буйрык бар ель Ушаков сопык екеуш де кабылдады,— деп бастады Нек­ расов.— Бал ал арыц енд! окый алмайтын болады. Ак- моладагы мектеп 61'ржола жабылды. Окытушылары сссп-кыйсаптарын альт тарап та кегп. Быйыл Том ка- ласына баратын жыйырма жет1 балага арналып т т л ге н кшмдер де сатылып кетть..- - деп Некрасов токталып калды. Ол мектепте муныц 03 ецбеп де бар ед!. KonTi кутупй едк Шын оку еапарына енд1 аттанкалы туркан казак балаларыныц жолы кесипп калгаиына капы куйзелед] екеи. Жузше сол шыга келдь Ko3i жасаурап, бетшш ду ете тускеш байкалады. — Балаларымыз енд1 окудан 6 ipжола калганы ма? — деп, Буланбай кайталап сурады. 439

— Калганы,— дсд1 Некрасов. — Укпай калганбысын?— дел, Неволя кыжыртып тастады. — Hui6ip улнт жок кой? — дед! Буланбай оган да карамастаи. — Жок. Замандар зардабы окай ешпесе керек. Атадан бала- га сатылап кел1п, есейген сайын тарына да зкчдене тускен дала зардабы Буланбайдын. оз аркасына да бат- кан едь Ол б1рлер упин мьщдарды басып-жаншып, зсцптш >Ki6eprcn ит лршшп де. Буланбай сол п’ршшк- тен турmire безшш, будан былай ©з енбегше гама жа- лынуга ne.Mipre келш тускен. Дала байларынан безш- генже карай, мыналардыц жумыскер балалары ушш мектеп ашканы Буланбайдыд ен улкен куанышы едь Карапайым адамнын баска ешнэрсеге тедгере алмас куанышы ел/. Содан умгпн узе алмай, каиталпп сурады да, кулан куйзелш калды. Сол п’зесшс салып отыркан он аягы тайып тусш, дуре erin сденге тид1 Буланбай Kacipeiin Некрасов та катты сезшш калды: — Балаларга оз’ф еспртпендер... Практикада журген боны сшрше журе турсын... Менщ 6ip баска жорамалым да бар...— дедк Жумысксрлер жорамал жайып сурастыра калса, едэу^р жубатарлыны да бар едь BipaK, олар сурастыр- ган жок. — Жэ, eKimui балеа немене?— дед1* Неволя.— Ай- тыныз, бэрш 6ipre кайгырайык. — EKimui... 6ipiHmi сентябрьден бастап жалакыла- рын кемидь Ушаков орта есенпен кырык тыйынга кен!п едк Сикорский отыз бес тыйынды айтып жур... Туб|‘нде ocbiHiKi дурыска шыгуы мумкш-ак. — Орта есеп дегеж немене болушы ед!? — леи, Су- прэл! Буланбайдан сурады. Орысша тук б|‘лмейт|‘н Суг5рол! Некрасовтан сурауга каймыгып едк Некрасов аныктап ©3i туаширди — Мысалы, Каратапдыдагы барлык уш жуз жетгпе жумыскерге куш отыз бес тыйыниаи дсп жалакы Keci- лед1* де, Ki.MHiK артык, kimhi’k кем штейтшшс карай ауыстырылып бержедь Оздер каз1*р жетше тыйын ала- тын болсацыздар, будан булай кундерщ елу тыйынныи шамасьша туседк Ka3ip кырык тыйын алатындар жый- ырма бес тыйынга туседь..— дедк 440

-- Е, ол белгш гой... Б1лем1'з,— дед1* Неволя.— Ит бухгалтериясы деп аталады. Элде 6ip ызгар екпнпмен келгсн жумыскерлер енд1 жудес!п калыпты. Эркайсысы ез жалакысып есептеп, ез кун Kepicine болт, айдыц ортасьша арен жетклзедь Сешткамал лавкасы мен Мусакай алып сатарлардын шай-капты мен кой-eiiiKici канша кымбаттарын юм бкп- cin... Лошит тожы скотина — полный мяса калбаса.... Енд1 ол колга туспейтш шыгар. Жумыскер жуздер1 тунжырап, сершлмес 6ip каранлылыкка батып бара жаткандай. Шырагы бар, калжыцы бар шахта карацгы- лыгы емес, мылкау да мешреу де кер карангылыгы. Жан.a Fana бейтарап, ара адамнын. адалдыкын кер- сетпек болтан Пекрасовтын, e3i де осы ыцгайга карай ауысып, 6iprc муная калганы байкалады. Онын. жузше де алдында отырган адамдардыц ренжу peni шыга келштк — Жэ енд!, не отырыс?.. Кетслж... Шынды ашып бергешнззгс коп ракмет. Барлык жумыскер с.емьялары- ныц атынаи ракмет айтамыз...— дед1 Неволя. — MeHin бшгсшм осы. Муны KiM аркьтлы аныкта- гандарыцды жария стслпз десецдер, ездерще салдым... 0 з кара басым оиы тЬтсмеген болар ед!м,— де/и Некрасов. — Жок, 61зд1‘ц семьяныц адамдары адалдыкка адал- дыкпен жауап бередк— дед! Неволя. — Сол семьимен жакын таиысуга да болар едк.. Bi- рак, менin. KyHAepiM де санаулы...— дед! Некрасов. Сез- Д1рмей, курсшгендей болды. Неге олай боларын айтпады, ipKin калды. Туптеп келгенде бул жактагы кем1р мен мыстыц тугел Рязанов колына кешерш даусыз санаса да оны айтуды орынсыз керш ед|*. Жумыскерлерд1н борЫн кезшде де «Неге?» деген сурау барын керin: — Солай болгалы тур.. Ол менщ ез муцым...— дед! де токталып калды. Жумыскерлер оган таны да кайталап алгыстарын айтып шыгып K eTTi... Бурый жумыс уакытьшда шахта- даи шыкпаска лажы болмаган жумыскерлер KeuiipiM сураушы едь Бупн булар оны да icTeren жок. Сырлы едсншц бетшде шокам табандарыныц жалпак-жалпак куйел! i3Aepi рана калды. Сондай улкен 6ip i3 Пекра- 441

совтыц 03 ойында да калган сыякты. BipaK, Kyfieci мен Kipi байкалмайды... Караганды басынын будан кейшп кундер1 тез-тез ©Tin едь Барлык icne де 6ip ашу cepniHi араласкаидай, кыйрау, булшулер де кебейш кета*. 9 йел-еркек бор! де ашуланшак, Lnericc сейлесетш болып калган. Барактар- да кун бата гумдескен талас-тартыстык дабыры тун ор- тасын аударып барып басылады. Жумыска бара жатка!/, жумыстаи келе жаткан адамдардыц 6opi де айгайлан сейлесin, 6ipin-6ipi кексп-мукап барып тусМсетш сыякты. — Сал бекселер! — Айыр куйрык, кос кыртыстар! — Жанжалкойлар! — деген сездер, шыкты. Баракта туратындар мен ауыл бон отыратындардык арасында OKi рет тебелсс те болып етт!. Тебелескен жастар жагы болканымсн, айтак улкеидерден шыгып жатады. Ауыл боп отыратындардык аздаган малдары да бар. Dip-6ip адамы кем!*рде болса, аяк кесш /степ, костасып oipirin icipe салатындары да бар. Сут, кымыз сататыи уйлер де кебейш келедь Мусакай уй'ш'т касында ылгый он такты кой кегендеул1 турады. Сатып та жатады, косыла да бередз*. Ауыл мен барак арасы келМмге де келе алмай кой- ды. Алгашкы кездерде ауыл боп туратындар уздз’к-соз- дык болса да баракка кел/п сойлесш кегунп ед!*, каз1*р сол сасык баракты кояйык та, кудайдын кед даласына, ауыл мен барактыц арасына жыйналайык та...— десш, барак жакка баспан койды. «Сал бвкселер» деген ат осыдан туып едк вздер! салып алранокаша уйлершде туратын Неволя, Алшагыр, Буланбайлар соцгы cki* жетшщ пшнде эр ке- uiiii баракгарда oTKiaeTin болыты. Олар бупн де сопла. Барактыц орта тусында жалацбастапып алкан Буланбай, Суп'рэл), Михайло Неволя, Байшепр, Алшагыр сыякты ага жумыскерлср шоктарылып отыр. Булармсн cki ара- дан едо>цр ашык калдыра отырыскан ©зге жуммскср- лердщ арт жагы узын барактыц карацры келенкссше косылып, сыгылыскан шогыр болып капа алыста KOpi- нед1. 1ярльекш жастагы жас балаларын кыйсайта тоскан жамбастарына аттай мшпзш алып, тура кеп турран эйелдер де бар. Еркектер арасына сынылыса Kipin, тактай нардын 6ip шетшен орын алган Кунзила, Катерина, Назыкеш — ymeyi Fana. 442

Басында ecKi эдетшшс би\\к салынран ак жаулыгы бар, 03i де езгсден алабетеп ак KepiHin, iprere аркасын суйеп Кепей отыр. Элсш-элсш кынсылап копыл, копшБ Л1'к шуылынан уйыктай алмай жаткан жас Заданы тск- селш тербетедк Баланыц басын п'зеаке салып, к©л бей жаткызыпты. Бу да f>ip кэптщ курметтейтш адамындай, Кепейдщ касыпда да тыкызшылык жок. Ею кез! ал- дында жаткан балада болганымен, тер жакта айтылып жаткан сездерге Кепейдщ сергек зейш салып отырганы байкзлады. Ашан тарткан келбетт1 де ксл!с[мд1 жузше кептщ муныиа 1штей косылып отыргандыктыц iai жосы- лып тускендей айкын тур. 0зге журттын жузшде ашу мен кск козге KGpinc туйЬг'н тургандай бопса, Кепей жузлтде терендеп ал га и. ем] жок. :«ун» каа’рет бар. /Кае баланыц уана калган oip кезшде мешрм тоге езу та р п гл н д а да к.ас;рот i3i ола'ремейдк Кайта, жас арал ас култ, кайгы аралас куаиып уйренген жандай, езу таргкандагы каенрет] Tiriri айкын. 0м ip боны сесбеп айта ял мага и арызы мен шагымы кез1мен жузше муц ©рнеп болып жязыла бер- гендей, узак карап, ойлаиып окуды керек етедк Кепейдщ алдыпдагы бала кеб! рек мазал ап ксткеиде Назыкеш жалт етт калып о:л алгысы г.елетнг ьщгай керсетс*Д1. Коз] тер жакта, куля гы сод бала та, бул да сергек елецдеп отыр. Копей оган коз]мен гана «ког.гал- ма, отыра бер» легенд! лцдатады. Паянли уста да ауыл мен арадагы KiH.n.iKTi 61'ржола Kecin, Карпгандыга орналаскан e:ii. Коп куиезер Ж\\ман бал алары сока басын 1ргедем шыгарып ж!бергсн бала- сыз бпел Копей де осында koimi. Баласыз./.ыгына кiпа­ сы жок, 6ip мей|'р1мд1‘ аиа боларлык бак.ытсыз ойел ушрсск те сдi, казip жакындяса-жакындлга Назыкемл пен Сент кольгиа шыгмгт к е т . Бу да б!р тагдыр зен- тект!п де, 6ip кезде еенппде журген Назыксштщ колына кешуд! Коней унт та, келшшмк те кормен сд1. Назыкеш пен Сент болса, Кепейд] ез апаларындай жаксы коред]. Hrijiiк зорлык cTiu осы кумге дешн жБ бермей койFaи ез шешо.сл Куншеш Назыксш кейде умытый та кеткендей едк Сойлесе калса да, кушактаса да бойына 6ip мол мей:р!м куйып ж]бергсидсй болатыи Конеидi Назыксш пен Сент 6ipineij 6ipi кызгапып, рь.я- сыз таласьщ калатындары да бар. Копей 6ipeyiMen KooipeK

сейлесш калеа CKiHiiiici — ana, касыцда мен де бармын гой...—деп калады. Квпейде жалрыздык зарынам тугаи уйлрсекпк кан- дай куши' болса, аналыкты сагынышы, аналмкты ан- сауы т\\пт\\ шекснз c/ii. Dip кездс Жумгит кей!п, «Иттен тапса.мдa 6ip бала туыи алсам етт!!» деген; болушы ед1, аналык coni екеи сонысы. Каз;‘р Пазыкеш- тен тугаи ул баланы баурап зкетш барады. Назыкеште кызганыш та жок, тек бала мазасыздырыкан суШкт!* шешеш коргай журу гана бар. Маналам барактагы топта кершбетон Сеит иен Жа­ бам еши келш едк Уйдеплердщ коз‘1 тугел соларга ауды: — Йемене? Келе ме?.. Тез келе ме? — деп, Буланбай 6ip тыгыздык сезшстш гурде сурады. бзгелердш жузш- де де ссы сураулар, осы тыкыздык бар ель — Жок, келмейдг Ею арага келсеидер, 6 \\ з де бара- лык. Кашпаймыз, болектенбейлпз дестд—деп Жабаи мен Сеит жарыса жауап бердк — Ырак, слгезек емес... — Ею жакты, кос кыртыс кврдж... — Коздерi баска жакта сыякты...— дест*!. Ею желден 6cpi купле кешке осы баракта полый жаткан Kepic енд; аякталуга бет алып еди Ауыл бо- лып отыргандар 6ip косылып, 6ip айнып, сьнгаптай тол- куын койса, барак жагыныц ойлары туйЫп калган-ды. Ею жет1ге созылган талас-тартыс толып жаткан тай- гактыкты, журекс1*зд1*к пен ез/шел жецгп, бip туй|‘нге табан Tipc/rin еди Барак жагы каз1р калпсыи бузбай бер!к тур. Мунда 6yriH де сембей шыгып жаткам изрл- зы дауыстар ауыл жактыи тартпагынан туып жатыр. Сол ауыл жак аркылы борт б!л!п, ор адымды ан- дып, Жумабек те осы мацайды торлап жур. Оз1р отыр- ган уш жуз ж1пт!М бар дегеп/и ол Ушаковка да мол;‘м- деп койды. Каз;'р кайда жургеш мэл1мс!з, Сикорский мен Мусакай да соиыц уйшдс деген веек бар. «Уш куннщ 1*Ш1*нде евзд;' коймасандар, маган вкис- лемендер!» деген Ушаковтыц катал буйрыгы келгел\\ де ек! кун ©Tin Kerri. Осындай кысылшан кундердс жузден артык жумыс- керi бар ауыл жак opi-copiwen кажытып келед!'. Жала- кынын кемитш болгаиын алгаш еспгенде жанды жсрЬ ие тургй тиш кеткендеи езгелерден бурым ыршын, ypnnin калган да солар едь 444

Апырау, 6i3 сорлаган екем!з... Туралап калыппыз кой. Б1зд1 де ойлай кер1нлер. Клрме агайындай жау- тан коз едж кой сендерге... Кем!рщмен сыр алыспаган, тосынбыз кой... Ал- лымсн 6i3 кагылып кетпешк...— десш едь Бул жактын. ссылай елшлдеп турганына ceiiin калкан Буланбайлар, капы кеткенш кеипрек сезшдк Соигы кундердеп кездесулерде ауыл жактын. ец 61 р еск1 дактары тецбшдешп шыка келгея екен. Тымагьш бастыра кшп алып, жер шукылап, томен карап отыр- каи inал дары: — Кудайдыц не жазглнынан кутыла ма пендесь.. Бу да 6ip зауал да...— деп, 6ipine 6ipi макулдай ка- расып отырып ед1. 1лезде айнып калган 6errcpi кершдк — Осыныц ез? анык па екен ani? — Аныкын есп'геи канемк осы? Эз1*р жалакыны кемп- пей-ак 6epin жатыр кой!.. — 0 3 1 М13 ой салып журмейж... — Ушаков байкуста кша болмаса керек ед1 гой... Сендер дс окпелей аласыпдар ма оган?... Алакан- ллрыня салып келмен гте сд?цдср...— десш, барак жа- сыт к:нал ай да сейлейяк /Кауабы да, далелi дс он-ста и, мст’реу угынар нэр- солерл? угыпа алмай, батпакка баткан машина двц- селег'нлей, осы тешрект?’ шыркайналып шыкпай койды. Жастары аз, экелер? кеб!рек кел1пт1. Сез дс ©тпейд1, зкыл да жетпейд]'. Бейнеб1р макта бумасы сыякты, н\\кып калсац, жудырыгын. терен-ак, карсылыксыз-ак 6uTb.ii кстед1 де орпыцда тук i3 калмайды. Осынысымен карадай кажытып келе жаткан ауыл жихнен буriir тунде актык per соз байласуга шакырга- л I: Сент пен Жабай барып едк Бул exeyi жас жумыс- герлердж арасында белелi бар, кажырлы да tli/u Ж1- пттер. Иксу? кш'з уйде туратын жумьгскерлерд1 тугел рряляп кайтты. Онаша свйлесе ал гаи жумыскерлердс к«йпактау жоктыгьш кврсе де улкендер жагынын бу- рпиныдан repi де 6epiк cipecin жатканыи ангарды. Ба- рчкта туратын копш1л1кпен санаспаска амалдары жок, oipaK, сол бетке тшектес. те емес, баска бкрдеме куте- т1идер1 айкын ед1. Мусакай уй1нде даурыгып сойлескеи коиактар барын корде. Жетепн аснанга кетере кайы- рып койган Жумабек арбасын таныды. Ол уйге KipreH 445

жок. Ллыи кслгсн жауаптары элп — ci<i арака жыйна- лайык,— ед1. — Сеидер барыддар, бэрщ де барындар...— дед! Ми- хайло Неволя жолдастарына айнала карап.— Кеи бо- лып барыцдар... Мен мына инженерлермен 6ipre жазута отырайын... Булар ойлай бьлмейл»' ле мен жаза бтлмей- MiH. Черти, вы, не окып келгенандср ездерш!.. Не окыткан ©здерще?..— дел, Ми.хайло шеИрек туркан ек! жас Ж1*птке парады. Зш жок, экелершдей урса кал- жыкдады. Бул excyi icaaip он же'и — он сеп’зге келген, 6ip туст! де 6ip турлi карадан кишген Булаибай баласы Нартай мен Алшарыр баласы Элшгер ед!'. Ек1 жас ж1*пт 6ipine 6ipi карап жымыйды да, жауап кайыруды орынсыз кердк — /Ко, ез1М]‘з-ак барайык ендеше... Тау /Лужамметке ксл.мссе, Мухаммет ьз\\ баралы деугш ме ей.? — леи, Булаибай Неполна наряды та тура берль — Осы еоцгы келу1.м13 дсп ашык айтындар...— дед» Неволя.— Сынса сыпып. жарылса жарылып кета.ч! Не 6ipre, не болзнт шыгатындлрык ашык айтсыи! Жумыскердер тутас дурKipеп баракта» шыкыи кетт! де, Неволя Наптай мен 0;шиерЛ1 ерш» оз уйше келдк Барактлрдык арясында жылагаи балаларын уатып, ал» уйктай алмай журген эйел дауыетары есп'лдп — Не болды, эй, Куизила?.. Коя койшы, калкам... Не кылатыи болды?.. Жыламашы, ку»п*м!.. Cirri ме, эй- теу5р?.. Назыкеш, тура туршы...— дгсед1. \" Жыиналыска бара алмагаи эйелдер де кобалжып, уйктамай жур скси. Калала сурасып жатыр. — Коне, кайсын жаксы жазясындар? Катюша сен сачауырды каинат... Кап жаксы жазатмпыц мына жср'с отыр... Керейш онерлорпш... Сеидер колбаса жейещдер foй?.. Жейл» окон... - дед»' Неволя, скамейкяпы столта карай жакындата oepin. Экесше тарткчн кесек деиемп Партой азырак богеле берд*1 де, аз гама жукарак та кап'лездеу корiнет!и ЭлБ шерди алга карай итерт койды: — Сен жаз.— Элйиер кызарыккырап Kerin скамей- кага бурый отырды. —- Сон дс катар отыр... Bipre ойласып, 6ipre жазыи- дар... Б|здекашанда осылайболу керек...— дед^ Неволя. 9л1шер не жазарын, mire жазарын бммейтш едк 446

Каламды колына алып, Неволяга парады. Окушы доптер/ шетшен рана ашылып, алдында жатыр. Эке- шешесше хат жазраны болмаса, взге турде орысша ешиэрсе жазып керген емес-ть Казакша 03i де хат танымайды. Баламыздан хат алдык дегендер! болмаса, оныц нс жазатынын OKe-memeci де окый алгаи емес. Элпиердщ Акмоладан жет1 жыл бойында жазран хат- тары 6ipi окыдмастан шешесшщ сайдырында жатыр. Ан- да-санда эрюмге жаздырып ж^бергси оке хатын бул да окый алгаи емес. — Не жазып едт?.. Е, сол ма ед!! — деп, ею жары да балалар каникулра кайтканнан кейш туснпсетш. Неволя ойланып, кеб1рек журш калды да, Олшгер кутш, K©6ipeK отырып калды. Пешс куннен 6cpi пеие рет айкыи туй!л ген сездер кагаз бет! не тусуге келгенде тарасыз аттай тайранап урке бере;и екен.— ДэлелдБак, орыиды-ак сездер сыикты ед!, айкайласып айткачда агытылып шыгатын едк Кемipге кадалгаи суймепдей, кайладай, ойыи-ойьщ тусотш. Еид! соны кагаз бет!нс Tieep кезде ырыкка квнбей койды. Певолянын. ебетейаз колдары сол сездердщ 6ipin устай алмай калгандай. — Былай болсы п!— дед1 Неволя б!р кезде токтай калып. 0 3 i жакдан жай терлеп те кеткен екен.-- Былай боле.ын!.. Мен сендерге борш Глрак айтьш берет м, жа­ рай мл? С одан кешн екеу!н жазатын болынлар... Небось, вздернете де бас бар гой! Камытты кал ай кипзе.ш, дога* ны кай жагыиан кипзед!*, бшетш боларсыцдар. Ду- рыс кой?.. Жптттер кысылып болса да бастарын изедь Неволя ерюмен сойлеп кеттн — С1з, курмегп мырза, Никон Абрамович. 6!зд1- бе- кер Ж0б!рлейс1*з...— деп бастады Неволя.-— Tiirri бскер жэб1’рлейс1з... Bi3 m i не, кеше жылдан 6epi Караганды- мен 6ipre ocin коле жатыр едп<. Бар куипм1зд1 осында бердш, барлык. тер1\\пз осында топляк ¥яла да бичу керек емес пс? Кудайдаи да корыксанызшы!.. Mine, 6ip жаксы с03 осы!.. Умытып кетпендер! — деп, Элйнер мен Нартайга жакындап келт, мацдайларынан кагып-кагып Kerri.— Не, кудайдан корку керек... (дздш барлык бай- лыгыцыз (Яздщ иыгымызда. Б13 муны жаксы 6 bieMi3. С з де iл iп койыныз!.. Bi3, нсмепе, бурынгыдан жаман icTcn журм1’з бе, жумысты? Жок, жаман емсс. Ендеше, жалакьшы калай кемггеаз? Себеп не? 9 лде 6is артык 447

алып жур ме ед!*к? НеменеЫ артык ед1? Аштан елмей жатыр ма сдж? Б1'здщ балаларымыз неден еле беред1 деп ойлайсыз? Уш баладан 6ipeyi-aK косылады. Катин, Катюша, Сеиттщ неше баласы елд1? — деп Неволя eciim ашып, ауыз уйге карады. — Уш баласы елдк Мынасы TepiiHiiiici... Мунысы да сау емес...— де/u Катерина дауыстап. — Торт баладан бз'реуьак Tipi калады деп жазар- сын,—дед! Неволя Q.niuiepre— Жок, Никон Абрамович, ci3 ашулансацыз, 6i3 де ашуланамыз. С\\з орынсыз жэ- б1рлейс|‘з. Б\\з болсак ауыр ецбеплизд!* коргаймыз. Ка- лай етсещз олай етпиз, мунынызра коне адмаймыз. Егер 6i3Ai жумыстан босатып, орнымызга арзан кол жана жумыскер алгыцыз келсе — оныцыздан б\\з де корык- паймыз. Босанамыз да кете берс.\\пз. Осыган кол кой- ган жумыскерлер тугел кстсмг'з. Сондыктан, жалакы- мызды кемггу болмаиды деген буйрыгыдызды алранта, ертецнен бастап жумыска да шыкпаймыз... Неволя осы рухта тары б!раз сейлеп, бара-бара кызынкырап та кетш едк Алдында отырган Нартай мен Элшер емес, Ушаков пен Рязанов сыякты керйпп кеткендей.— Bia де адамбыз... Кашангы шыдаймыз? Bi3 кем|‘рд1 ©нд1*ре берген куш ракмет кутсек Heci айыл? Оздер 03i тыйтыктап турган арыкка жук коса туск|'лср:ц келед!. Болмайды ол, болмаиды!..— деп, Элнаерд] козге шукып ала жаздап токтады да: — Ал ендк жаз осыны. Мен барып шай ime гура- мын,— деп ауыз уйге шырып кеттк Баягы аяктаибай калган «Кеиестш» ендт K03i ка- рактысы да, басшымыз деп таиылатыны да осы Михай- ло Неволя ед|’. Орыс жумыскерлер! Оралга кайтканда, Неволя от! т|'леш'п Карагапдыда калды. Соидзгы сц басты себеб/ — «Кснссл» далага тастап кете алмау едк Содан бер! шамасы келген жерге лей:и жумысксрлсрдщ мун-муктаждарын жоктлуга ылрый оз ксудесш бурып тосып келед!. BipaK, бул кат танымантып адам, жазу- сызуга 6ipiHmi кездесш калганда-ак катти кысмлып, терлеп Kerri де сол мацайдан теззрек кутыдрысы келс- тшдей, ауыз уйге шыкканша асыкты. 1шшен балал.ip ездер1 61'рдеме eriri шыгарар дсп сендк Ал ендк балалар ешнэрсе шыгара алмаса жэрдем етерлж жай езшде дс жок едк 448

9 л1шер мен Нартай Неволяныц айтканын узак оты- рып жазды. BipiiuH умытканын 6ipi еске салып, кайта- кайта Keinipiri, аярында хат пен катынас кагаздын еке- уше де жарым уксап, жарым уксамайтын 6ip турге келпрдк Бас жагына юмге екенш койран да жок. Не­ волиным: — «Слз, курметт1 мырза Никон Абрамович» дегенш кагазга турт1п ул ripген екен, тура содан бастан кетштг Неволя ауыз уйден айкайлап, уш рет «болдыц- дар ма?» легенде «жок» леген жауап альтп едк тертш- uii айгайьша Нартай шыгып: — Болдык,— дедк — Давай, окы! — дед1 Неволя тор уйге келш. Кагаз бетше катарланып лзьтген сез карасын KOpin куаиып та кеткендей едк Эл«‘шер дауысы д1рЬтдекк1реп, ыцгайсыздау жазыл- ган жер1*не cypiHiw<ipen кстт окый бастады. «Бай мен малайы» деген Крылов мысалына еткен кыста гана тал- дау жасап, мазмундама жазгапдары бар едк Мына хатка да сондагы сездер! Kipin кеткен екеи. Ce3i емес, ойлары KipinTi. Оида айтам деп окталса да айта ал ма­ ран ойлары олдекайдан кыйысып келш, KeceripeK те салмактырак болып idpiriTi. Кейде жузше танданып калганы шыга келедк K,a3ip ен/u келденен, кезбен ка­ рай, не жазгандарын тутас сынап отырган Нартай да кул1'мдейд1*. Неволя TinTi разы жузбен тыддап тур. Жаца гана гжшейш айта салган евздержщ тап осындай кагаз c©3i болып шыга келгешне танданып едк Айткан oai болса да жазып шырарган казак балалары гой!.. Кереметте 6ip!.. 0 3 1 н1к не айтканы, калай айтканы есжде жок, ка- г-‘азга тускен сездер кэдуелп кгган созшдей ернекп KopiHAi огаи. TinTi калай-калай кулпырады!.. Умытыл- ган да сшнэрсе жок... Муныц ecine келмсйт1'н сездер табылгаи екен!.. — KfiTiouifil.. Бер! кел!.. Мына куилктердж не жазып койганын кор!.. Бол, ендП..— дед! Неволя ауыз уй жак- ка айгайлап. 0:и Олнцерд! eKi иырынан кысып усгап, алкт-а’л к т койды. Катерина да децгелепе козгалып, тез келш жетш едг Жолды кагаздын бетше олпы-солпысыз Т1зьтген сездерге ол да тацыркай карайды. Шын-ак орыс c©3i болып шыкты ма екен?.. Шын-ак казак, балалары жаз- 29 F. Мусреиов. 449

ды ма екен?.. Оидай да болады екен, ау!.. Катеринаныд жуз1 осыны айтып тур едк — Сен тыцдап кара! — дед! Неволя ойедине. Эл!* шердщ тары да 6ip окып шыруын сурады. Касындагылардыц куана тыцдагандарынан азырак мактаныш сезшген Элшер бул жолы e3i де кыздырып окып Kerri... — Катя, сутщ калды ма?.. Б!здщ шалдар дабырла- сып кайтып келе жатыр екен...— дел, сейлей юрген Кунзила тор уйде не болып жатканын Kepin, шегше ток- тады. Неволя оны сук саусагымен тер уйге шагшрды. Кукзила акырын басып клрд1 де ез баласынын. бойына куаиыш нурын тоге карап турып калды. 0з бойын epin бара жаткандай сезшдн Кунзила баласыиыц жазганы емес, орысша ерк1*н окып отырг-анына куанып едк Орыс аламдарынын аллыида муд1'рмей окып отырганы каи- дай!.. Юм дессщш, Элшер рой, ез улы рой!.. — Енд! Нартай окысыи... Нартайга бер...—дед! Кунзила, ойына элдене Tycin кетш. — Жок» апа, белуге жарамайды,— дед! Нартай. Кунзилаиьщ неге олай дегешн Tycinin, жымыйып койды. — Патшаиыц езше ж!бсругс болатын жазу! — дед! Неволя, Элшер окып болганнан кейш.— Eiwiri neci мешмш муныд... Шалдар келген соц тары да окыр- мыз...— деп жазылган кагаздарды жыйнап алып, тукшр- де турран тесел’не карай бет алды. Осы б;р кымбат жа- зуды канда тырарын, кай жтр;н ыланык Kepcpin огле ал- май калрапдай, тосек успндеп Kip жастырына да, тесск касыидагы агаш сандыкка да карайды. — Катюша, сен булардыц к!м болып калраиын кор- д1ц бе? Нагыз адам осылар болады! — деп эйелше oip айналып карады да, оныц жауабын кутуге шыламы жстпегендей:— D/рак, ссндер инженер болып шыккан соц, бiздi тастап кетесщдер гой? Кара куне, к!р-кгр, падай журттык арасында каламыз дейм!сш! — дед! Не­ воля Партий мен Эл1шерге оке кызраггышымен карап. — L)i3 бе? Е>!з тастап кетехпз бе? — дед! Нартай, куле жаздап калып. — Михайло Романович, ол болмайды,— дед! Элшер. Эке кызраиышына тез туешш, уз!лд!-кес!‘лд! жауап бергеп балаларына разы болып, Неволя: — То-то!— дед! де колындары кагазын сала турура сандык аузын ашты. 450

— Ексущ жазран шырарсыддар?— дед! Кунзила Эл1*шерге. Кез! солай деп айт дсп тур... @31'м1шлд1п жок Элшер: — Екеулмз косылып зрел жазып шыктык,— дед!. Кунзила катар отырран Нартай мен Элпперд! коса кушактап, кезек-кезск суйдк Дардай болрансып, кашка- лактагандарына коймай, жас балаларды суйгендей, CMipine, TOviFaiia суйдк — Ana, ез!ндей тары 6ip жаксы адам бар ма екен дуниеде!— дсп, эксс! сыякты, ак жаркын Нартай атып турды да, Кунзиланы кушактай алып: — Эл1шерд! менен он жыл артык суйдщ Foft... БзршЫ есес! 6ip-aK кайтсын, тап мына жер1*мнен тары б!р суй- шП— деп, кезш жумып, мандайын тосты, ©з uiemeci де ecinc тусш кетп 61'лем, Кунзила кушагында курсмпп те алды. Эйелдер жыласып та жьберген екен... Жуздерш жасы- ра, К0здер1*н сурте, ауыз уйге тез шыгып кеттк — Сут дед!к бе, Гуля? Бар... Bipan, осында келеек- дерш!, самауыр кайнап тур... Балалармен б!рге болар- сыцдар, осында алып ксл шалкнды,— дсд1* Катерина. Кунзила жарайды дсп кете бергенде, тор болмедей: — Эздср! дс осында келедк Шайыдды оз1арлей бер, Катюша...— деген Неволяныд дауысын да еепдк Дал осы кезде тыстан жан ышкыныл салынган айран ест!лд1: — .Мекайла, Мекайла!.. — Жупр!ндер, жупрпщер!... — Буланбай... Буланбай соккыра жыгылды! Булан- бай,— дегеи Алшагыр дауысын Кунзила бурын танып, уйден жупрс Ж0НСЛД1. Л езде уйдеплердщ бэр! де атылмп шыгып, айрай еетшген калыд караган жакка карай жу ripin кетп*. Барактар жарынан да коп адамнын катты жупрш ко­ ле жаткандары байкалады. — Буланбай дей ме? Апырай, аман болгай-акты! — Кай ит ед1* капымызды тапкан! — Kepre Kipceu де кутылмассын!— деген дауыстар жуг1ргендермен б!рге алра карай кетш барады. Эр бас­ таи аттап Tycin, тез озып барады. Bipre жупрш келген Михайло, Нартай, Эл!шер — yiueyi караган арасында етпет!неп кулан жаткан Булан- байды керд!. Буланбайдыд басын т!зес!не салып: 45!

— Булан, Буланым! Бауырым! CepiriM!..— леп, Ал- .лагыр жылап отыр. Буланбайда дыбыс жок екен... — Сен фсльдшерд1 шакыр, сен Некрасовты шакыр! —дед|' Михайло касындагы ек! жас жштке. Барак жумыскерлерж бастап баркан Буланбай кшз уйде туратындармен узак салгыласып едк Олар тагы да шалдарымеи, тымактарымен келген екен. Шалдары итш- in LirepipeK, жастары жасканып ксйшрек отырды. Бул жактан баррандардаи ыгасатындай, алдынгы жары топ inline сыналанып капа Kipin, арт жагы узын куйрыктанып, кей5н шалкая отырыпты. Кейб1реулерш сез устшде шакырып экстш те жатты. Буланбай жумыскер кауымы дегеннсн бастап едь Ypy i3i*Hc, ел арасынын. шытырмандарына соктыкпай-ак, осы кауы.мнын т:'ршшк шеп б!р екенш айтты. — Bi3 де вздерписй, 6ip кезде ауылдан келгенб1з... Лртыммзра карайлай-карайлай келгоп'з. Ллты айга деп ксл!п ек, сол п'ршшк камы 61'ржола устап калды. Енд1п HecioeMi3 к©мiр леи отырмыз. Бугш б1зден белектенген- дершмси, кунi ертен. шшизге кслсслндер. Кепшиигпинц жалид осы-ак. ТipjfiK куш' б?рлгкте дегеш’ кайда? Кай ку- шппзгс ceiiin б1*рлжтен кашамыз? Ki-мгс epin далага ка­ раимы0?.. Кiм сол жанашырыц? Бул кунгс дейш нсрып кермегснб/з?.. Бол/п бсргеш болса, нагып умыткамыз? Берер! болса, ani де айтсыншы, Kewipi курысын, ерсГп'к содына!—дсп, Буланбай сонры свздсрше ерскше мои бе- рстни'н анкартып аз кСд1рд1 де кайта сойлеп кстп': -- Жок, 6эл1п берер eojidM жок! Агайын-туган бэрБ вшде де бар. Сыры да мамм... Bi3 ез кушм1зд1 ез*1М13 керелп'з. Осыны канакат та, TipvuijiiK те Kepin, уйрешеш калдык, ipre тепп'к. Eiwi б1*зд1 аркан салып та ауылга апара алмайсын. Глии Mine, бэр1м1зд!ц басымызга б!рдей теигп кыспак кслiп калганда, караган туб!пе жалгыз- жалгыздап бугып жан сактаймыз 6а?.. Бугып кермсген кайсык бар ен? Не тауыл сц содап? Жагалассыз жан сактау бар ма ед!? Аркасынап аяз кысса жылкы баласы да 6ipine 6ipi пана болып, шогырлана туспсйтш бе e,ai? Солfурлы жокпыз ба? Жок, 6*13 ыктамайык, карсы ту- рып, бой керсетешк. IpiMen-mipiMcft, бел'жбей-бытырамай карысып керейж. Шыдасайык!.. Hi;i;uni б1ле алмадык, Ак-буйрат заводы да co3in 6cpin отыр. Bipre карсы ту- рамыз. Ке\\пгпрмей.\\пз жалакыны! — дед1 Буланбай. Жауап KyTin ауыл жактык шокырына карады. 452

Олар TinTi эриеге де Э31*р отыргандай окен. Ke6i шал- дар, езгслер1 жастары, он такты адам катарласа сейлеп: — Карагым, Булаибай-ау, екпелегт калган екенсш гой... — Ауыр сездер айттын. гой... TinTi ceni елде, балуан- га тусш жургсндс дс катты сыйлайтын едж, осы куш' осы журттын агасыидайсын... Неге ермеШк саган? — Эшейш, байкай турайыкпен буйыга берген/ик те... — Жер коркак, жабылыктагы баягы... — Барак бастасын, ©зщ баста. Ерелпз, 6ipireMi3...— дестк Буланбайга бул жауаптар уиамап едЕ Суйекс'т, жЕ repci3, былкыл сездер сыяктанды. Угыпбай да угыигысы да келмей, барак жагынан ьтыскаидыктан айтылгап, ол1 баягы шыгарыпеалманын айла-шаркы скстн сезшдЕ Бу- лапбай тагы да сейледЕ 1шке Kipe, кайрай да серите сей­ ледЕ Ш ал д ар е.мес, жастар жагын, жумыскерлердщ езш сейлетк1С1 келт, эрммшн атын атап, бой керсетуге ша- кырды. Тусшбей жатыр ма дегендей, жалакы кемin кал- са. к1*мге батарын, кун K ep icTcpim n не куйге ушырарьш кайгыра да, угындыра сейледЕ Бул кездеп ауыл жастарында айкын ei<i калып бар едЕ Мьгкдардан бiрi бест! айрырдай мазасыз да, жуген- С1*з, сакалдам салып отырады. Ол жасынан болыс бол ран, би болтан, бай бал асы, ерке соткар. 0зге жас топ шпиле аузып ашып керген емес. Бул да замаггдар салгаи бср{'к тусау. Ауыл жастарыныц келишмп сол тусаудан шмга алмай отыр, ундеспей калды. Олар уйлершс барып бур- кылдайды, отыра берш, тура 6epin, осы шалдардын езш де кауып-кауып тастайды. Карпы ашкал, кешген кез- дершде сол шал экеж сабан та алады. «9кем1’зд|* сабап корin едж, 61'рак, арбага байлаи коиып сабап керген жок ед/к!» — деген мыекыл аспаннап туей деймг’сш! Б?рак, замандар тусауын оцай узе алмайды. Тусау ол i бср!к, узор ниет те элс/з олЕ.. Осы батиагыциан калай суырып алсам екен деп, Буланбай ызалакып ойланды. Ауыл ж а к сол ыктай сейлегел беттершен табан аудармай, 6 ipireMi3, ерем13, Gipre-ак олеГпк дегенд1 кайта- лай бердЕ Отсыз да ызгар^ыз кайталады. Кудай мен куранды ауыздарыиа алды. Бул океу?нен баска ecni\\ire Прек боларды Буланбай ез\\ де бЕлментш. 1штен 6epiK сене ал мае 2 да, яяктан келгендс колы жеткеш осы 6ip былкыл Faria болып баракка кайтып едЕ Ушаковка 453

жазылар карсылык барын, оган тугел кол кою кереки'- пн айткянда, ауыл жары тары да сол шиш эз!рлжтерш Kepcerri. Барак жагы тутас кетер?лш, Буланбайды ортага ала, калын шогыр болып кайтып ед!. — Таран кетпевдер, баранка жыйналыцдар... Тары б;р сез бар,— дед! Буланбай. Шорыр снд! ыдырап, узд1к-создык алFa шырып кетп*. Дкырын аявдаган Буланбай мен Алшагыр кейшдсй бер- дн Ei<eyi ауыл жактын. кыйпан-сыйпацын айтып келе жатты. — Б1р уш кунге шыдай алса жарар ед!....—дед! Ал- шарыр. — Оган шыдап-ак калар... Bipaic, куш-туш !ш!нде болуычыз керек. Жумыстан кей!н ертец де осы жакта болармыз...— дед! Буланбай. — Ие, коз!к тайса-ак, !рн бастакалы отыр. Осындай азыиаулак юрбет’ бар сездермсн келе жат- канда Михайло Неволяныц терезесшен жарык кер1*нд!. Одан opi тутаса карауытып барактар да керше бастады. Барак манайындагы курщ-курш адам дабыры да есплд!. — Супр&ш мен Байшепрд! Мекайланыц уй!ие алый келий, жумыс бар,— дед! Буланбай Ллшагырга. 0 ?>i кя- раган арасымен Неволяныц уйiне карай тура тартыл хетт!. Алшагыр да калын караган арасымен келе жатыр ед!. Булаибайдан елу кадам айрылганнан кеГп'н караган туб1*нсп б|’рсудщ саскалактап тура бергеши керш: — 0 й, бул кайсын? — дсп калды Алшагыр. Буккан адам ун шыгармай Буланбай жакка карай еккедектей жупрш кетть Алшагыр да солай карай ед!, караган арасынан кеудес1* Faна карайып Kopinin, Буланбай баяу козгалып барады екеи. Караганды мацында уры-кары, бозбалашылык дегендер болмайтыи. Алшагыр ауыл жак- шк Ж1*берген тыдшысы болар, енд'п сазд|’ сст!пс! кслеп'н б!роу шыгар деп ой.пяды. Сол cxi лрада Б\\ланбайдыц « 0 й!» деп калган дауы- сы еспл/п, ышкьшып шыккандай болды. Алшагыр жуп- pin келсе, Буланбай етпет1нен кулан жатыр екеи. Деиеа катты ш!реп!п, юлирдей шыкрыгып, салмактаиьт кетнт, аудара алар да емес... Алшагыр Буланбайдыц басын ке- repin алып, эрекден ri3cc!ne салды. Колыма жылы кан гид!... Айгай салды, езгелерден бурын жеткен Михайло, 454

Иартай, Элниер — ymeyi Буланбай мен Алшагырды осы куйде керin ел?'. Буланбай унге квтерш экелгенпен кейш де кепке дей- 1И дыбыс бере алмады. Дем алысы олЫ з, ара-тура узз'лш те кет?’п, ышкынып калып жатты. Кол-аяктары суынып, бар денесшде дгрыг бар едк — Кауып жок... Жар асы ауыр да, eci де жыйналган жок. ©JiiM каугн* болмаска керек, 61'рак... Тарандар... Ты- ныштык керек... Таза ауа керек... Казакмга 6fлет!и 6ip-ai\\ адам калсын... взгелерщ игыгьгвдар,— дед! фельдшер, Буланбайдын. басын таны??, тесепне жаткызганнан кейш. Фельдшер сезш Некрасов та кайталады. Журт ундемей шыгысты. Кезбеи акгарысып, уназ мп* кулдасып, ауыз уйде эйеддер гапа калды. Босагага суйс- нiп Нартай тур. Михаило Неполя, Байшепр сыякты aFa жумыскерлер еезк алдыиан да алысырак барып ynipuiin отырды. Караган арасып кезш кетксп жастар жапл жалгыз- жалгыздап кайтып келin: — Кала и?... Eci Kipai ме? Фельдшер не айтады? — деп сурасады. Ешк*1МД1 таба алмай келгендер? осы сурау- л арыкан-ак Kepi Hi п тур. — Уйлерше кайта берйщер... Демалындар... Ертец Жумыстан кейш тары да сейлесермз'з...— дсп, Михайло жумыскерлерд? таратса да улкен шогыр осы уйдщ ма- найьщан кеткен ж о к. Карараидыга келгешне уш жыл болган жас фельдшер Морозов сокгы ею* жетшщ 1лп‘нде он шакты адамнын жарасын танып од?'. Bopi де бас пен бет жарасы да. Ай- гины мен шуы, памыска тяер?' шека’з Kepiигеймси, си сонгьг ею улкен тебслеске катьгнаскандардьщ ж аралары rin T i болымсыз болып шыгып ед]. Dip eareinojiiri баска согысады експ деп туйген. С;ро, казак тобелес? кан шы- гарып, сырт козге окай кершер дак салуга умтылатыи- дай, ауыр жаралаеггайды екек деп ойлагаи. Буланбай жарасы оидай емес, ауыр екен. Тем ip ме, шокпар ма, эй- теу?р, ofр кыры жок жумыр иарсемеи оц жак кулагс-ше- кедсн аз гана жогарырак, урыпты. Мана алгаш кергешн- дс сол тустык суйеп жарылгапдай 1*ш1*не карай батыцкы ед?‘. Ka3ip icin Kerri. Как эл\\ тыйылгап жок, ак марлщаи шым-шы.мдап шыгып жатыр. Аздап дем алысы тузеле бастакан сыякты. Ko3iH ani ашкап жок, еишэрсе еси’мей- ткплей, ауырсынбайтындай, сулык жатыр. 455

Так ага жумыска барарда баракта туратьш жумыс- керлер оуел! Буланбай уЙ1'не сорып едь — Жаксы... K,ayin жок... Уйктап кета',—деген хабар алый, Copi де куанып Kerri. Тун бойы осы манайда бо- лып уйктамакан Михайло, Алшарыр, Байшегчрлер де жа- дмрацкы екен. — Б]'раз куи экен орнына туе. Инженерге онын. зыя- ны жок,— деп Михайло Нартагта Э31*лдсп айтып тур. Онсыз да практикада журген бала шахтага карай жу- мыскерлермен 6ipre кета. Буланбай касында Кунзила мен Копей рана калды. Жумыскерлер тус-тустан андап шахтага жакындай бсргсндс, осы кезде сап ете тускендей, конырау дауысы остыли едп 9 wipi мен ашуыи коса ангартып конырау катты безектеп келедк Как жолка кадан салкан ат туяк- тарыныц Ay6ipi де еелле бастады. — 03i рой! Ушакоа кой! — десш калды жумыскер­ лер. Оныц конырау дауысын да, журзс екпшшде 6злели журт каталаскан жок, сол екен. Ушаков улксн жолдан бурилгасын да жур1с‘ш босен- детпей Teric кыранмен шахталарра карай тартты. Сол екпшмен жабык шахтага туеш кетердей екен!.. Барак- тардан да, ауыл жарыпан да шубап кеде жаткан, оны керген сон. тез!‘рек анндап кеткен жумыскерлердт шах­ та жак алдын оран кел1‘п, аттарын токтатты. — Нартай, сен керш едщ рой... Жуп'рш бар да тундс- ri хатты алып келпи! —дед1 Михаиле. Нартай жуг1if)in кейш кетп'. Кожайынныд кутт турранын корт жумыскерлер уш ат жеплген арбага жакындап кедш бержтерш алысты. Кайла мен курек сол иыктарында, жанжалра алый шык- кан карудай ызкарлы да калыд карауытады. Ушаков жуз! де кап-кара екен... Ушаков CipiHiui рст амандык- ка жауап етпедп — Сендер не ойлап шыраргыларыц кслед|'? —дед! Ушаков арба уетшде тура колin. Арбада езжен баска ешшм жок екен, аяктарыи алшак. койып, шалкак» ту- рып ун катты. Сом денес*1 коршаган топтан окшау бшк квтершп, ец жакыи турран жумыскерлерге тебеа* булт етеп'не барып п'релгендей Kopiiui. Басы не^ дегеи ул­ ксн!.. Донес! де тутас куйылран шойындай, айбыиды екен. Ортадагы ат шулгып калганда, конырау да тез- 456

тез тыпыршып ун беред!*, шымыр агаштан шлген жпиш- ке дога да жадгырыгады. — McHin акшама нс юм? Мен бе, ссндер м с?— де- Д|‘ Ушаков. Лаусы гуригдсп, кабаган шыкты.— Мен!.. Осы густа Сикорский мен Жумабек eneyi де жстпг, журт арасымеи арбага жакындап сдк Ушаков оларга амандаскан да жок, кермсгендсй едк — Аз керед! екенацдер, жалданбандар, eceirrepituu алып кете бер1ндер. Б!р-ак куши к Ш н де жуздеген жа- ца жумыскер тауып алам,— дед! Ушаков. Жумабек ая- гын 6ipep басып арбага жакындап койды. — Жалакы кандай боларын мен сендермен акылда- суым ксрек пе екен? Жок! Оны сендер кайдам кердп(- дср, кайдап алдыцдар? Казак байларынан кер1цдер ме? Бара берщдер сол байларына!.. Б iрiнлi до богсмсймш!.. Эр ceai жумыскер тебеа'нс коргасын буршактай тш'п жатыр. KopmaFaH тонтыд кыймылдарында жаскана бастагандык байкалады. Кожайынмсн свйлесем1'з, арыз етелп'з, карсылык кврсетсм13 дсуип'лергс де улкс.н сын туыгт калгандай. Енгам ол1 ун де шыгарган жок, белп дс бергеи жок. — Мунданды коятын болыцдар!— дед! Ушаков.— Мен калжакты котсрс алмаймын. Осындай жанжалды юм бастаса, юм кетерш журсс, мен де соныц ran езВ нен бастаймын! Окем болса да карамаймын, айдап шы- гарам! Енд1* бой керсетпесе, барлык ойлаган ойлары тукке аспай каларын сезжш, Михайло Неволя алия шыгып, Ушаковтыц дэл карсы алдыиа токтап бврюн алды. Ке- jiiciif койган болу керек, ар топтын арасыиан 6ip-6ip адам шыгып, олар да Михайломен катар тура калып, бо- pi Kiepi н алып жатыр. Ауыл жактан ешюм шыга ал гаи жок. Сент пен Жабай солар жакка барып кайтса да ешюмд! акеле алмады. 0здер1* кел!н алга шыккан топка катарласты. Бастап журген жумыскерлердщ бор! де осы арада едк Буланбандьщ ор н ы н д а балас.ы тур. — Бул немене? Не айтпаксындар?— дед! Ушаков. — Нс бар айтарымыз мына кагазда...— дсп Михаи­ ле Неволя койнынан тунде жазылкаи кагазды шыгарып алып Ушаковка усынды. Ушаков кагазды алып, тез жу- riprin окып шыкты да: — Мен сенбеймш бул к а т э г а ! Бул 6ip аз гана топтын былшылы болу керек, ешшм колында коймаган,— дед!. 457

— Сенеин болыныз... Осында кайла устап, курекус- тап турран колдардын. бор! де койылады —дед1 Нево­ ля. Сешм/u дауыспен катал айтты. Кайла мен курек- тердщ тез козгалысып, кетершшареп калкаиын кор/б Ушаков. Кагазды жыртып-жыртып тастаура 6ip онтай- ланып едк сол козгалыстан каймыккандай жырта алма­ лы, 6ipaK ырысатын ынгай да керсетпедк —- Мен айгарымды айттым сендерге. Сол жауап оз- гермейдь Жалакы кемидь Азсынатындар, кете берпшер. Мына Жумабек подрядчик айтсын, канша адам 03ip отыр екен! — дед1 Ушаков. — Уш жуз адам!.. Уш жуз адам бугш келш кем['рге тусе алады. Керек десешз, ертед тары уш жуз адам экеле аламын,— дсуи Жумабек. Келюш конгандай кеп­ ке ест1‘рте, айгайлап айтты. — Естдздер рой? —дед! Ушаков.— Барындар, жу- мыстарына! Бугш жумыска кш шыкпай калса, сояы квнбегеиге санаймын да, бупннен бастап ecc6iH берin, босатып ж1берем!.. Мен сендерд1 аяп, жалакыны кузге дани KCMiTncfiin деп ед^м, евд о да болмайды, бупннен бастап кемци. Унатпайтындарыд, кете бервдер!.. Ауыл жак жапкрыла козкалып, шахтага карай тез сыррып Kerri. Арттарына караган да жок. Баракта ту- ратыпдар тагы да айтар сездеpi калгандай, Ушаков ар- басына жакындай rycin, шоктарылгаи куй!, коршаган куш турып калды... з Ушаков Карагаидыра Ак-буйрат пси Иьъшен дс белп берген наразылык думпушщ ызасымен келш едь Нсше жылдан 6cpri кунделшге жумыскермсн ею арада усак-улац'алгай-шалгайлар талан болып колее дс коп- тгн ун коса, 6ipirc карсыласканына кездссш турганы осы да. Аманы керетш дала жумыскерлершен муидай- ды кутпейтш дс едь 1шк|’ Ресейде жш-жш бола баста: ран жумыскер забаставкалары казак даласына ojii 6ip жарты насырсыз салкынын да сала алмае деген оида болатын. Ka3ipri кундсрдс неге булай болып жатканына ол ем де туеше алкан жок эль 9 p6ip белилi дардыра уйреше- кеи ойдыц одетшше, быйыл 6ip кырсыкка, сэтазджке кездескен жылым болар дсп оклады. Op6ip жаксылык, 458