Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

Эз?р ауыр салмагы ауыл жакта жаткан казак жумыс- ксрлерше ол ылFbiй сил жагыиан *келет:н ед1. — Ауыл жагылтыз жакеы емес., сэпсем жаман... Б1з ауылра кайтамыз дейм$з, ауыл 0:згс келелпз дейдк Ау­ ыл 6i3re келе ме, 6\\з ауылга кетелпз бе, оны эл1 cluki'm б]‘лмсйд|\\— дед! Буланбай. — Йемене, жут келзп по? — Кедей ауылдарды тугел аралап TinTin келе жат­ кан кержедк Байкаусызда б!реудщ жалгыз-жарым еш- Ki-лагы, бузау-торпаты калып коя ма дсп, тултеп жатса керек... — Сендер кзраспайсыидар ма ауылга? Буланбай жауап берудш’ орнына Ушаковтын алдына сол колынын. алаканын тосты да, он тыйындык куикгтщ улкендтнлей болып тускен му^згектерш керсегп. Жумысксрдщ колына тиетш тыйындаган акша алака- иына ешпес белидей етт такбасын басып кеткен сыяк- ты екен. Ушаков онысьша тус’ше алмай калып едк Бу­ ланбай: — 0з тамагымыздан жырып алып ауылга ж1берет'|- н1м1з осынлай-осындай усак кум;.с кой,— деп, алака- нындагы муй)‘здер1Н он. колынын сук саусагымен 6ip-6ip двцгелстш шыкты. — Смкорекиймен жанжалдасуды койдындар ма? — Ею жумадан 6epi тынышпыз... Ол гузсл;н ме, б!з тузелд!к не, омы мынл 1штепрден сураныз. Бул жаксы адам, адалын айтатын адам,— дед1 Буланбай. — 0 3 iH калай ойлайсын, Сикорский тузеле баста- ды ма, жок па?— деи сурады Ушаков калжыилай ку­ ли?. Буланбай будаи ei<i ай бурый айтканын кайталап: — Жок, ол тузелмейтш адам. Кунде б:р поле шы- гарып отырмаса уйктай алмайды. Оздш алдынызда е:н кандай курдай жоргаласа, опыи алдында б}з де сондай жоргалап турса екен лейди Бiз болсак, ондайга ынгай- ымыз жок, доюр жамдармыз... Мынау шокаимен курдай жоргалауга да болмайды foh...— деп, яузьш жяйыпдай ашкаи шокайын Ушаковтын алдына карай жакындатты. Аягыиыц басып козгап-козгап койып eAi, кожайыннык алдына тырс-тырс cipKipen кем'ф усактары туст1. Орыс жумысксрлер1 a.iFatu келген бетжде суык ба- ракка наразылык керсеткенде, Сикорский оларга неше айдан oepi тургаи казак жумыскерлержж жылы бара- рыи алып бермек болып едк Онысына орыс-казак жу- 254

мыскерлсршщ CKi жанл да среушдеп карсы болгак. Еналдымсн ыршып шыккан Шило карт пен осы Быков едк Одан кей!н «он тыйын жаижалы» 6ipa3Fa созылып барып тынды. Олары аз болканлай, Сикорский CKi улт- тык жумысксрлер-1н1н. араласуына тыйым силам деп кеп жанталасты. Ушаковтын жайдары тындап отырганын пайдаланып, Буланбай т5л i жеткен жерш’ е дейш осы- лардыц бэрш айтып шыкты. — К,аз1р калайсындар? Орыс-казак деп одырайысу- ларын. жок па?— дсп сурады Ушаков. — Б».здщше тату туратыи сыяктымыз. Ырак, конак- тардын. ездершен де сураныз... Ушаков бул жайларды ез ойындагы 6ip тургылаи сурап отыр едк Жумыскер тауып 6epin туратыи под- рядчип Жумабек те, уш енд:р!С1ндеп имамы Куренкез кожа да орыс-казак жумыскерлер! сыйысыл тура ал- майды деп толып жаткан кауттер яигатын. — Орыстарын кебейт KCTinTi, emu казактан жумыс­ кер тауып 6epyiM кыйынра тусер,— деп. Жумабек торе кауштт ец улкенш де ескерт1п ед1. Енш абайлап Кор­ ее, ол достары адалдык, 1стсмей жургендич айкындала бердк Буланбайдын жауаптарына конЫ тьгншыккандай болды да, Ушаков казак, жумыскерлсрппн кем1рд1 калай кулатып жаткандарын б!раз карап турды. Кожайын келт калган сон ©шире кыймылдасып жатканлары да рас болар, 6ipaK, од1с тауып калгандары да даусыз сы- якты. Оран, acipcce, унаганы казак ж1гптер*1шн езара калжмн айтысып, унем! кул'кпп жургеш болды. Болма- шыны калжынта айналдырып, окай кулюп калалы. Не айтысатындарына тусшбесе де кулген ундершде кырыс жок, калжын Faiia бар. Мумкш, казак, калжыцынын жал- пы Oip дагысы бойынша кожапынпыц езш де Lae кетШ жатка и шыгар, мешлдерн.. Ушаков Выковка карай бурылып: — Мен булардык калжындасып, кул1'сш жургондерш катты унатамын. Жумыстын калай журш жаткаиын содан да ацгарута болады,— дедк — Б1рак, ол дала oMipiiieii ере келген жаксылык болар... кенде тутан калжын емес, далада тугаи... Жер асты оны да умыттырар элк— дед» Быков. Ушаков бул жауапты унатпай калгаидыгып жасыра алмай: 255

— Ci3 эр сезге капленец тартары бар адам болып шыгып журмсшз тубшде... Мен кеп lopccni ксилрермнЕ де калжыи мен кулш ориына сары уайым ereiin м!мезд1 Keiuiре алмай журермш...— леи едэуiр туй.ипп каллы да, Быковтыц жауабын кушей тез Буланбайга буры- лып: — Bip сагаттан кей:н сыртка шыгарсын, Сикорский- дш конторыиа кел!— дсп, кеши карай бет алды. 03ip турган жауабы айтусыз калса да, Быков огам ек1нген жок, уидемей ерin Kerri. Ушаковты келденек унпрлердеи '1здеп кеийпп калган Сикорский ендi осылай карай дедектеп келодi екен. Колынлагы шамы бсзгск болтандай калш-калш дiрi.:i- дсп келсд‘1. Ушаков оны да eprin алып, шахтанык астын тугел аралап шыкты. Мыстын же\\и — отын болса, ол куйзел]*с енд1* б:ржола оралмаска кеткен сыяктанады. Узынды-келдеиек, кесе-кеее еалыныл жагкян унпр коридорлардын ез»:-ак ондаган Ак-буйрат заводына жстетш комiр бере алатын rypi бар. Ен. окай жолмен, ен байыргы турде жасалып жаткан шахталары ceniNui де ешмд1 кершедк Узынды-келдеиешн тугел косканда уш жуз кадамга жака жеткен укпрлерде калындыгы eKi кезден асатын гае квмЁр cipecin жатыр. вне жагын былай койып, осы шахтамыц кег.гр.'н путка анналдырып nepin ед1, Ушаковтын. басы айналып, K63i карауытып кеткендей болды. Егер Караганды кем]’piniH узындыгы 6ip шакырымга, келденеш’ жарты шакырымга жет!п журсе не болмак?.. Казып алуга ewipin жетер мс?.. Не деген тени байлык, не деген казна!.. Осынша коп квм!рдщ жалгыз Ак-буйрат заводыныц тар онештер’шен оте алмайтынын Ушаков осы арада Tycinin турган сыякты. Ол1‘ ineTi-uieri, кат-кабаты яееык- талмаган, тексерЕ’лмеген кемip Cipinia усп'не oipi келЕ’п, 6iрin 6ipi баса кулакан, толып жаткан текгз сыяктанмп елестедк Осы мол дуниеЕп ei<i жуз слу-ак сомга алганы да ес;не тустк.. 'Гемip жолын, я, пароходын болып, ду- ние жузже тасытып сатар ма елin дсп ойлады ол. Амал не, e3!Mi3.ai ез‘|м1з байлап, ойымыз бои колымызлы аз1- Mi3 букаулап отырган ел\\пз деп, басын да шайкап келе- дк Касындагыларымыц б’:рдеме дегеидерш ол еспген де жок, жауап та кайырмады. Ол эшей'иде Россиянин ушы-кыйыры жок байлык- тарына колын батыра алмай отыргапына иаразы журе- 256

tih едк Енд! ойлаиа калса, сол мугедетспкке ез\\ де тБ релгелс келе жатыр екен. Кдпай г.айдаланарсыи, кайда апарарсын, неменецс жаратарсыи осынша банлыкты? Жалгьгз Ак-буйрат заводы ка.мг.а жутып ©н.ърмск? Беденеш nicipy ушш шыи-ак б;.р баптсрек керек болта­ ны ма? Кем:р кеп те колж жок! Ушаков «Тем ip ;кол! Tewip жол!» деп айгай салып ж;боре жаздадьт. Жанга тускен, кыйындыксыз-кыйтыксыз-ак жур!п кеткен енд^ркгпк iiuiHAi кутшрер кезеш енд*1 алдыкда жакын туpFaHhin сезшд1 Ушаков. Колп< жетер жерлй ту- тас шолып караса, будан 6ip кап кем!р алатын енд;р:.с жок екен... Мана жолда келе жагып, калгып кеткеиде тусже юрген 6ip шытырманды сескент ес'не алды... Касында Турсынбай бар, Ушаков Адтынлы тубепне блрган екен... Алтыиды оран дол оз ойы калан ткпесе, туе.*не де солги к?рген едк А йналагы адам аягьтн сала алмайтьгн кыяк т!ст! аран тастар ссрсй'п аспанга врлеп тур. Батар куншк кыйгаш тускен шутласыпа шагылы- сып, кызрылт кыя тзетарга кссех-кссск б!тксн алтындар жаркырайды... Аспанга т;репгсн уи:ар баста калшыйып карап жалгыз аркар тур. Жука ж!бектей кеплд'ф ас- нанда кеп оран калыктап, жалгыз кара буркгг жур. Ар- кардьг алыстан багып, тусе алмай пурген сыякты. Андыскан ск) жагыпыгт б;р:не гяпа 5 ;р!не з . т сыяк- танып найзакыц ушындай етк!р аран тастар тур. Калык­ тап журген кара буркгг кок аспапды канатылюк т!л:п: — Колхида! — деген соз жазалы... — Алтын тубек, Колхида!.. Колхида!.. 0 п:млс кез- дескен ертеп!.. Тоса бер арканды! —.деп, Ушаков Тур- сынбайдыц иыгына шыгьш тауга ормслеп кегпекил бо- ЛЫ11 сд1, Турсындай кез;*и жыланп.а ;:;ылт-ла:лт стк.:зш: — С\\з аспандагы алтынга кьныкпагыз... Огаи адгм колы жетг.ен емес. К^рес1з бе, жорарыдагы алтындар epireir кардан акырын сыргыл гас к.орггпныи iu-iiie кулап жатыр. Алтын осы гас коргзнпмц йк!чде, жеоде... Тау-тау болып yfcuiin жатыр. Онан апаратым жер астынын жолын мен гена б.л?м!н. Сны меч or; Поп-вка да айткаиым жок, саган сактап сд»;*... Псрi жур ц!з. К'1рлгз мына унпрге! — деп, калый карата;:;::-!!! ар-сыи- :Г скаты, да елеус;з жасырынып жаткам колосу Иксу! каекырдай жалактап, капыл-ку::>.:л аканта тус’п Kerri. Ушаков карангы тар укпрмсн узак. екбехгол колея!. F. Мусрепов. 257

Ynrip асты тайранак май батпак. Exi колы бктепнея батпакка юргешн сезедк Самайдам соргаларан суык тер сакал арасымея жылжып койпына куйылады... Ыстык та капа... Батпак басып ауырлагап сырткы кшмш ше- ппп тастап Ушаков кейлекшец калып ед!', элдекайдал сап ете Tycin аркасына аттай Minin ал гая Рязановгы кердь Алтын алдымызда, жакында рапа... \\мтыл, ум- тыл!— деп Рязанов тебипп кояды. 'Гурсынбай жерге баурын тосеп алып, басы кыйкак какып, кою батпакты судай ccin жыланша жузш бара- ды. Бул онын ©Mip боны жузш уйрснген Moaaipi сыак­ ты. Алдынты жактан жарык елестеп калса, ол o;ievii бурылып, кайдагы 6ip карангы, буралац-бултасары коп жакка карай тартады. Енд{ 6ip кезде дал карсы алда- рынан кун;изп жарык айкын керппп калып едк Тур- сынбай карангы уцпр жутып ж!бергендей жок болды. 03i де жок, i3i де жок, ун{ де жок. Катты сакыддал култ, Рязанов та жогалды... Ушаков жалкыз калса да, жакын сез!лгеи жарыкка карай тартты... Жер астынан жулкыиа шыгып тура келдк Айналасы манаты корген тас ксрган... Ортасы сирек-сирек куба тал шыккан кец алан... Эр жсрде ywfpijj in калган тебе-табе тас... Тал тултерш устап калган кек ккчемдей калыц cipcy балдыр... Тас устерш тарлап-таргыл тас кыиа баскам. Кун туспей келецкеде ©скенджтен сслд!р де элсмз шыккан кек кыяктар таспа- дай болып, тас ipreae гана коршедк.. Жер астынан шыгар ауызра жоиын бере жаткан шеккеи нардай ке- сек таста Попов жазгаи жазу тур: «Жака Колхида... Алтынды... Ашкан Попов» — делшген. АйпаладaFbi бжк жоталардыц л’ктеу келген ецкешс- тер:мен акырып жы.пжыган усак тастар стекке кулап келед!. Аз абанллса, усак тастардыд арасыпда жылан- дай шубартып 6ipre сыргып кеде жаткан алтын кесек- Tepi де талылгандай екен. Ушаков Поповтык коймасы- на тускел1 келе жаткан урыдай жалт-жулт каранып, етскке кулап жаткан алтын булакка да жетт1. Koniri урынын. он саусагы буй»дей козгалып, тез кыбырлап ал­ тын терян Шал бар калталары окай толыл калды. Енд1 койлект1ц етегшен баска туп жогы ccine тустк Дол осы кезде кыйкаш тускен кунге шагылысып, тау жулгесБ не гурскадей сорылып улкеи кесех сом алтын келе жатыр 258

ексн, домаланып келш дол алдына тустВ.. Ушаков касында епшмнш жогына куапып кетп’. в.\\пр боны 1‘зденсс. тап осындлй алтын таба алар ма, жок па?.. Ушаков кесек ал- тыилы куи]ак»тай кетер:п, open деп т1зес1не экелгенде, yiuap баста TypFaii аркарды кара бурк1т те сыйпан келт, кос шецгслмен iл in алып, осы алацга карай ылдыйлай бср'ш ель в.инен он есе ауырды 1л:п алса да жерге кете- pin тусе алар ма» жок па? Канаттарын каиалактатып, тез-тез согады. Желке жунз‘ xiKiрей:п, ашулы квздер! от шашып келедк Темеидеген сайын дЛ1 кет!п, жанталасканы байкалады. Ырак, ол кыраи шецгслш босатса, аркардан айрылса да ©3i аман кал ар ед!. Ол аспан кыраиы, тоу- екел кусы, шснгелЫ босатар емес. Жартаска аркары- мен 6ipre келш согыдды. Кыйрап каллы. Еид\\ шепге- л?н богата алар ла жайы жок. 1Иатнаган кезшсн алтын тозацдай от шашырайды... Осыгаи карал турганда Уша- ковтын кетсрш алган кесек алтыны да аягына тусш кстт;. Лягын е з т Kerri бкяем, ышкынып калды да оя- нып Kerri... Ушаковтыц eciHe алган туе! осы ед1. Туе, жора дегендергс сенбейтш Ушаков тус'не Kip- ген ©зшщ ойындагы нэрселер1 екенш е:п де б’ьпдк Ряза­ нов, дриие, муныц аркасына mi’ hhi отыргысы келетш жолдасы. Турсынбапдын екз* жузд! арсыз адам екеш'не шек кел^ретш орыс-казакта 6ip жан жок. Халык ау- зында «Длтымды» атанып кеткен 6ip кен ойпат ел кенл!*нс байлапгап 6ip тас шемеш. Оны каз!р Попов ку «Жана Колхида» деген атпен кетере дэрштеп жур. Акта майданында тым к©термелеп кеткен атактын ту- 6i шик!, туб-ipi бос болатынын Ушаков жаксы б!лсе де, дуцкыдеген лакаптан мазасы да кетт болып едк Бул далада колла и шыгып кеткен байлык болса, ол осы «Алтынды» болар деп есептейтш. Осы туе* кайта есже тусгп кеткенде Ушаков элде- i/еден riTipKcnin те калды. Кесек алтынныц колынан туезп кеткен! кыйсынсыз б:р жуйелермен келт Кара­ ганды, Ак-буйрат, Н1лд1 сыякты оз байлыктарына б'р туспал жасайтын сыяктанды. Осынша байлык бзр кезде колымнан Tycin Kerin журер ме екен деген дудэмал кау;п журепн нукып еткендей болды. Гярак, аркарды ала кулаган тагы кыранды коз алдына акелдз де, мен де сол кыранша шенгел!мд1 жазбаспын деп оклады. Bi- рак, ол уш!н... 259

«Ол yrniHiiiu» аржагыи ойлап, туйin болганша, Уша­ ков ауызга жотin калганын кердп Алдында манаты ауыр темip телек тур. 13iр ж!г.'т кожаныйты шелокне тырып, бет:н жабуга ауыр тактайды кольта алып оз р тур екеи. — Жср астыидагы десятин-тер мен штейгерnropjxi тугел конторFa алып келшдер. Бор! де келс!и, тез’рек! — деп Сикорскийге карады да Ушаков сыртка алып шы- гатын шелекке од аягын аттай бердп.. 2 Тым-тырыс унс1з даланы тым-тырыс унс'з тун баса- ды. Yhci'3 дала, уиа'з тунде жуздеген жумыс адамы тас кашап, комip казып жатыр. Адам en5 eri тунге де бас имей, даланын ойы жетпегенд!' кольшен дуниеге экелш жатыр. Лк жамылран Караганды даласында катар-ка­ тар ушлген кем:.р атжалдары сагат санап би'ктел келедп Курезпткен мыс Kipnin.Tep Екатеринбурге жу- pin Kerri. Карагандыдан кырык шакырым жерле, Ак- буйрат адырыиын жар кабагында тас г.ен кем!рд! коса шайнап, коса жутып, айналасына от лебш бурк:п тас neiuTop emirin тур. Ол куш-туш жанатын, енд|* мэнг! 9шпейт;н от. Эз1*р танымагандыктан таныркауы кэп болса да, дала ciui ол отты еппрмейдп Дол каз’р уш жуз шакырым созылган жана жолдардын. бойынтагы ондаган бекеттерде жуздеген icipe конактап жатыр. Б;р жолмен Ke.Mip, ei<iHini жалмен мыс кендер1 пеш кар- иьшда кездес.уге карама-карсы агылып барады. Соньш бэр!не козрау салран, ел!кт! оятып жан Сергеи адам Никои Ушаков тэбес'н караганмен жапкан аласа жер баракта отыр. 0з басы канша ауыр азапта журсе де кажый б|’лмейт:н кайрат адамы, оз колы ти ен жерлер- д!н осындай 6ip жадны сыйпатын cciiie алады да, кай- талан серг'ш кетедк Ертенп куидердБ келер жылдарды ойлайды. Byiiipi кызарран тем!р пештщ уст’.ндс тургаи иез шайнех шырт-шырт тук!pin кояты. 13ул темip п:шт ц уст.нде кайнайтын бар шэйнект!н одет!. /Кол журт уй- ренген Степан колбаса мен калашын, тузды кыяр мен сарымсагын стол уст.не торт.пней жайып салып, кожа- 200

сыпан ендi 6ip иск кыймылын, коз кыйыгын кут!п тур. Арак керск бол ар ма. жок па?.. — Эксл? — дед! Ушаков. — Казф!.. — Шайтан кей:н Сихорс” ийд:н аттарымен Туосын- бай сумды тауып экслсрсш. Тан. атканша оралып ксле- т:н бол. — Орыидалады, Нихон Абрамович. — Kvh uibiFa осы ana тан ж у о т кететш болайык. — Жаксы, Никои Абрамович! Кушак-кушак суык ауамеи 6ipre Жумабек торс кс- лш K’pai. Жал пак жагасын шалкасынан тастаган кап­ тал каскыр шпклен тулк1 тымак necinin оцай жонданып алганын айткызбай баяндап тур. Алгаш кездескснте бул жупьпгы ки'нгеи, жпишкс мсйьгнды, арыктау ?д°м сыякты ед?. Kanip толык жузд», кыяк кара м-р-тьг, шуйтел!* адам болыгг алмпты. Kipe бсре амандык гйт- канта даусы да макпал коныр. салм^кты шыхты. Каскыр imiriH кабыогарэ курметпен iлiп, жсшл пушпак iип‘ кпен келin Жумабек кожайынга колыч ооз- д!>!. Саусактары жуп-жумсак. жып-жылы ексн. Ш|уцгыл кара коздер! жанданып, каймыкпай карайды. — Жакын отыр, шайга кел... Лэл осы кезте Ушаков оны 1здегс! кетмесе де, ол Утакортын туп 13?нс туеin куып келin ет>. Тагы да узак жотлып кетедi екен деген хабарын естш, тунделетш келin Карагандыда басты. Енд! б:р айдан ксй!и, алты яйт дсп жалдаяан казак жумыскерлернпк куш* бггедн Эл i кат-кабат карбалас уетшде келе жаткаи кемip мен мыста Жумабек аркылы жалданряп бес жузден артык адам жур. Олардын эркайсысы Жумабек уипн сылды- раган акта — уш сом! Уш кум?с сом!.. Бурынгыларын елге кайтарып, жанадан тары бсс жуз жумыскер жый- нап берсе, Ушаков огап мыц жарым сом санап беруге ти1ст1. Жумабект1 тунделетш айдан экелгеи дс сол. Бар энп'меш'н осыган келin т!релср;п жаксы бытетш Ушаков булан карай аяк салгысы кслмесе де Жумабек сыналап экел in epi кс!з кистырып калып отыр. — Калай, Жумабек, хал!н жаксы ма?.. — Жаксы, Никон ИбраЬнмович... Слзге берген уэдем орнынан шьша ала ма, жок па деп, жалрыз кайгым сол гана... 261

— Кыс кал aft ©Tin жатыр? Ауылдарда куйзел!с жок па? — Жок коршед». Никои Ибра1шмович... Екипш ке- зекте келмок жтттерд! аралап келе жатыр е/пм, бор! де даяр отыр екен... — Иг:л«к 6и кялай, амяннгьтлыкта мл? — Шук'ф кулака. амяншылыкта... Уэден ориынан шыксын деп, мен! кеоген сайын тыкыршытып коялы... — Меиен солем яйтярсын. рахмег лсрс’н. Ось? жолы Кызылwap да уй салатьгн шеберлермен кел!ее каига- мыи. Майдан бастап улкен уй:н сала бастайтып болар. Ом ск\\ болмелi, ©те сул\\г уй болып шыгады. С\\;хорков дейтш Екатеринбург архитекторыньгн езже арняп сал- дырряи vfiiuiu жоспарымен салынбак... Мен;ц ез1мде омдап vи жок. — Шомылатмн белмес] до бол алы деген рас па? — дел, Жумабек 6ip сот ©з ойьпган ажырап. Иплпспн салдыратыи кыскы уйше катты кызыратыиын 6ui,aipin алды. — Рас. — Тары кандай бодмедерi бодмак... Ел iiriiне ертепдей тарап кеткен 6ip энпме— кыс­ кы уи• бткеичен кейш Игыпктж бала-шаг«^ы ляляFa шыкпайды екен деген 6ip кауесет ед1... Намазы да, баскасы да сол уйдш ш/гнде бола беред! екен легенд! журт сего сейлеуге бата алмай. кауттсну меи таила ну арпсыпда гама эиг'мс етст’п... Казак ткпшде коп иорсе- лер.г!ц ятм /кок. 0 ii жасап, ©3i пайдалянып к©омегеи иорселерд; оз ткпшде атя.й та алмайлы. Соиын 6:pi ка­ ла уйтopine дс жанл nipe бастаглн мэденнет бо.лмеиер1 едi. Жумабек осы 6ip жайлм аныктяп алу уmi и Уша- коптан сурпгысы келел»' дс т т жстпей кыйпактап отыр. Оны суряу уmill уйтстш-буйтотж болме деп турясынян тартпяся болатын емсс. Мэленнеттш (рюлмей, елемей айта борстшнг япяйылык сшуякытта аттап ©те ялмлйлы. Анлйыга — янапылык кана epci емсс. Торс Жумабек. яияй!»!лыкты ауыл ортасыпда, журт кезш'ие *рк!.пмей |‘стей (берет»ir торс, сошна кьпыккан норселер!» супа и алмяй жяяуляп кслж вз жумысьптьгц жайына к©ттк — Ек:нш1 кезекке деп кзгазляп койгяп >юг;ттер;м коптел о:нр отыр. Пикон ИбраИимокич... Bip елv шякты аламды гама сырттан 1зде\\те тура келетш. Gye.ii азбен уакытын Ko.nicin а.пып. осы жопы корим болыстаоды

аралай кайтпакшы ед1м... Алгашкы кезекте келген жь пттер де тез!рск уйлерже кайткмларм келед1 скен... Жакадан алынптын ж'пттерд) кай уакытка келт;рген1м дурыс болар? — дед! Жумабек. Ушаков Жумабскпен арадагьт арбасу пердес!» амал- сыз б1ржола жыртуга бел байлап, бул кунге дейш буркеп келген ойыи епд! 1рк1лмем ашты: — Жумабек,— дед! ол, карсылык етуд5 квтермейтш каткыл уимен,— б:з кашан да айласыз-алдаусыз, адал- дык пен пгындыкты гана б!летж болзйык деп кел1'ап ецж кой? Ecimie ме?.. — Еамде, еамде...— дед1’ Жумабек, iniiri отырган шайына шашалып кала жаздап. Айла-арамдыктан безЕ нуд! б*1лмесе де, кыйыстыруды енерс’13-ак былш етк*1зе салатын терец окай усталаръш да тез сезппп кыпыллап каллы. Ушаков онысына яяушылык етксн жок, кайта, эр св31*иде арнзулы з!л! барын англ рта: — Мешн жумыскерлер!м уйлер!не кайткысы келед! дегеи сез рас па, сол? Мен негып еепмедгм екен? Кдмге айтыпты? — деп калала сурады. Жумабек шамасы келгенше ец!я бузбауга тырысып: — Ауылдагы экс-шешелерЕ бала-шагплаоы айтып отьгр...— деп, iain таптырмайтын кец шлйырга карай суйредк Ырак, онысы Ушаковтыц кулагына ю'рмегенш де туане калып:— С уа магли жумыскерлср/и алты айка дсп жялдаттырмап па ед1*шз? Олаодыц кун: б!гуге жа- кын гоп... Меи соиымызды уодс керем!н... Сол ай емсс пе? — дед!. Егер Жумабек тура осыдан бастаса, Ушаковтык гпл айтарлык себеб! де болмас ед1. 0з кудкылы легенде арам-адалды айыра алмгй калятьш o;ict! бойынша етЕ piк косты да усталый каллы. Достарьшен тугел сырмЕ нез болы п ал гам Ушаков сил? оны бпржоло ыктатып алгьгсы колin, бастырмалатып ксттЕ — Мешн жумыскерлср!'м не сила иды, оны сеп бГл!п бермейтш бол,— дел! Ушаков.— Оны мен ез1М б!лсм!н. EKiinui, опар уилерiне канту туг!л, уйн.итерш осыида кешзр1п алгылары коледЕ Yunmui, мен акмак смести... Кэш'п жумыскерлерд! уйдергие кайтарып, жанадаи ке- лет:н Ж1*г1ттерге KOMip.ii каллй кизуды канта уйретк’с! келед! дсп бекер ойлапсык! Котом тесе, б:р адамды да аорлап устамаймын, б:рак, кумаймын, куа алмаймыи!.. Ушаков одет узак сойлсп кегп'. ЖумабегсНи ецнни 263

каляй 03герген:не карап, тым жудеп кстсс, аздап умгг демеуш берш, ум;ттене бастаса, кайта буктырып, узак ойиалы... Шынынла ол ойнагысы келш отыркан жок, жумыс- кср жайын еигх!.мн7н ойыншык ету:не бермойт:н*пгш 61‘ржола анкарткысы кел:п ел?. Сс'ресе, жумыскср тауып берет!» подрядчик; Жумабекке осындай б'.р .саблктыц ете керскт! бглып жургенж кеитен сезшст.'Н. Сол саба- гып тутел бер'н болганша тартынган жок. — Ал, enai макан не буйырасыз?— дед! Жумабех Ушаков токтаг.с.!!ипи кей!н. — Еск1 жумыскерлер*1м кояралмайды орнынан. Сен маган жлкадлн жумыскср жыйнап бергенше, ecKi жу- MbiCKep-’opiMir'u турактауына жэрдем ет. — Жаксы, жаксы... уйпптер:не айтайыи, кутлецдср дей'н... — ОлаЛ смес, жазга карай уй1*штер!н;н копн'п келуь не дсмсу бер. Д'.айкудык, Терекп* езендер;шн бойына кеш:л пеленг. Кметау саламыз лесе ле рухслт етем. Тусдгкт! мс? Шел 1Н2г»сь‘н, епн салсын,— дсд’1 Ушаков. — Туслг'лт:,— дед! Жумабеч бостау рана. Оныц, мыктап тус’я;п т\\рганы жумыскср тауып беру жумысы- ныц бп колыпан шыкым кетуге бет алканы едЬ Eri3 Hyp я катар суалып калатындай кер!нд1* оран. Жумые^ер жялл яп алуды тутел ез кольта кеилрсе, оныц арты г-’.ыйтыксыз да болмай кялмасыи б1летш Ушахоп оид! а.зырпк езу тартып, шенгелж босатты: — Б!рак. мен оси! жэб!рлсмсйм!н. Ko.\\iip мен мыста ориыгмп калатыи казак жумысксрлер! уилн ядам басы- на yin сомынды алып туратын боласын.,— дел, Жума- бектпг кезнгс кадалцы ла, онын кез’шде сене калкан от упгкыны кайта тутана бястаканын корш:— Будаи былай сои макан жанадал жумыскср тауып беруден repi еск5 жумысксрлср!.\\лпц орныгып калу жагып кеб:рск ойлай жур. Тым болмакапда бес жылка...— дсп, сез аякын ашпай токтады. Ym сомзы сок! кел:с?м бойынпга алты ай сайын берс ме, жыл сайьгн бсрс ме, элде TiiiTi 6ip-aK рст телеп, аржагын су анкы-курдымта айиалдырып ж!бере мс, ол арасы» Жумабек канша ашып алгысы келсе де, бптып сурай ялмады. Оныц орнына, кей:н ез колымен орб;те журетзп, рет:пе карай далапыц ез салтыиа сумей сллура да кслстш улксн б!р бэлешк ушыкын ацкартты. Онысы 264

казак жумыскерлершщ ewiipiCKe б!ржола орныруы ушш бас бегеттердш 6ipi сд!... — Жер:н, суын. мексн!н тастап баска жакка кеткен адам од жершен б:ржола айрылады бпде... Баска агай- ындары баурап алады да кайтармайды. Муны с!з еске- рет;н болыныз...— дед! Жумабек. — Калай айрылады? — Ксттш, айрылдын... Сол бас-аягы. — П, ол сатын кетпейд‘1 кой жерш? — Сатура болмайды да. Б!зде жер, тутас алганда, урудыц мулк1, одан 6epi — ауылдш... — Оида калай болтаны, казак жумыскерлер1 мунда туракты болып орныра алмай ма?.. — Оны еналдымен HrLniK бидеи сурараныныз дурыс болар... Осынша кец жерге колы жасараннын куиммен емес, торт тул1’пн!ц Т1с:мен байланысып отырран казак слжщ ел'нс такыс б!раз жайларын Ушаков кайтадан ecine алды. Казак даласьшыц жалпы ueci Алтай-Карпык деген сыякты урулар екеш рас. Б'рак, шын иес) Игшк сыякты уру iiuiiuieri бслд'1 адамдар. Жутау мен баю» кушею мен элс/феу аркылы бул иелер де imiHapa ау- ысып турады. Туптеп келгенде казгрп казык тагы да Ипл1'к екенш 1*ш:не туйд1* де, Ушаков одан эр! казба- лаган жок. — Омы кезшде корерм1з... Бара бер, айтканымды орыида,— дед{. Жумабек тез кизнш, uibiFyFa айналды. Каптал кас- кыр imiKTiH элде рана шалкасынан жаткан сопл.! жага- сынын арт жары турiл iнкiроп KeTin, иесшщ бапнен KHine алмагапьтн керсетш тур. Бастыра киген тулм тымак- тык шннде жаца 6ip бэлелер коздай бастаган сыяк- таиады... Л ала мен енд;р1с сыякты cni жаттык кейде жешл iлепет, кейде ауыр соктыгысып калар кезеш де жакын тур екск-ау, деп, оклады Ушаков. Орыс жумыскерлер1 бул далара турактай алмаса, казак жумыскерлер'1 ыл- Fbiii ауысып туратын болса, бшир!стщ 03i ем1рл1 бола алар ма? Жок, эрике, элп кеп нэрсеш еске салгаи ексн... Уй касында плетенмен коршаган огороды болмай, так ата косыла эндстетж он шакты коразы болмай, каданыц басына горшок ипнбей, орыс жумыскерлер1 бул жерге турактай алмайды, эрине... Елу тауык пен

6ip кораз керлендеп журсе орыс жумыскерлершщ де орныкканы болар ед»‘-ау!.. Далакын. тым туракты енжарлыгы мен жаиы ауыр- мае жаттыгьгна тэуе.ад1‘ болмас ушш ол квп норселерд1 езшше орайлай бастап едк Ocipeee, жумыскср жалдау- ды ез кольгпа алып, Жумабек сыякты.пармен at куйры- Fbin кеа'ст, айрылысып кетпекпп едк Эз^рге ол ойы болмайтынын таныды. Кара жумыска 61‘ржола ауысам деген адамды дала закы жераз калдырам деп коркы- татып болеа, ол бугауды онай узуге де бола бермейтш- дей квршдк Г>!рак, акшаныц багынатын Tanipici барын Ушаков ecrireu е.мес, анайылыкка да багынбас деп ойлады. Жок., жумыскер туракты, тургылыкты болуга TiiicTi! Осы ойына бер|*к токыраран Ушаков штейгерлер мен десятниктер1 келгенде, анарлн-мынаран мурындык бо- лып, наразылык турызып журген нэрселерд! узклдБке- С1*лд!’ шешт бердп — Кешф‘ 1ндер мен оуел'1 Карагапдыны баскаратын адамыма тапсыратын жумыстарымды 6iTipin алайын да, сендермсн кешрек отырып сейлссейш...— дсп, Сикор- скийге карап: — Сен кагаз-каламыпды алып, ж аз!— деп, орнынан турып, буйрыгын свйлеп кегп: — Он бес кунш'н ш-пнде жумыскерлер ушш мошна сальшып болсьш... Кырык шелектен су еыятын терт улкен Ky6i, сепз кга’л ж шабынары болсын. Жаздын. ба?.. Мошна барагьш бес кунде казып болу уш1н жмйырма жумыскср бослтылсын. Моншанын кабырралары шахта сыякты лглш Tipeyjii, идем! тактаилы болуга тшети. Клшиа акша керек?.. Жетс ме сол?.. беремж! Айтысыи-тартысып, жешеш алар б]'раз онпмслерд1 Ушаковтыд дауга салмай, ез ершмен, ез буйрырымеи шсип'п тлстлрлпдлй Kepimici келгеши тусипп, десятник- тер езлрл карасып, жымьшдасып койды. Ушаков оны ацдамагаидай болып, буйрырынын аржакьш есксртп: — Кар KCTiri, жаз шыгысы.мен алты тас барак салуга Kipici.’icni. Иксу! уйл!*баранды адамдар ушш, repreyi салт басты адамдарга... Ал даты кыста жер барактарда есю' жумыскерлерден 6ip адам турмайтын болсын! RcKi жумыскерлерден деп айырып жаз! Барактар кос тере- зел!, тактай пар теселгеп, денгелек лент, жарык та жылы болура THjcri. Жаздын ба? Канша каржы керек-

Tiri маган 6ip айдан калмай тапсырылатын болсын, жауапты адам сен езш, Сикорский, мен ©3iM — Ушаков... — Тура жумак болады екен!..— дсд1 Шило карт, Kvaнышы мен сыкггы екеушщ кайсысы екст'н ангарт- паитын уимсн. Десягиик атын кол дан алгап ©зге жумыс- керлер шыиымен cenirr. ituTcpiйен Ушаковкя алгыс ак­ туга жакын отыр едц Шило карт содам какпай жасады. Жумысгср жуз!н деп кубыл удык б:рлс-б!р?н ескерту- с!з ©тк1збойт*н Ушаков ез1не карай кулап ке.пе жаткаи кец!лдерд| б?ржола уйытып тастау yiuin ец соцга сакта- ган, ец салмакты буйрыгып бердк — Майкудык, Терект! езендернпн жагасына жумыс- керлер огопод егет!н жыйырма десятина жер жыртылып бер;лсш. Жяяакыларынын есеб!нс Акмоладан тукым эколIn беру Сикорскинд1н езже жеке тагтсырылалы... Ту- ракты казак жумыс.черлерн-пк ауылдары уйлггтер?, ту- ган-туыскаплары кошт келуге кот'л б;лд!рсе, Майкудык, TepcKTi, Пук па суларынын кай жерше отырамыз лесе де ер5к! -—-деп Ушаков Буланбай мен Байшепрге таянып кел!'и: — Сендер туешдшдер ме? Казак жумыскерлержщ yftiiuTepi кеппп келем13 лесе, калаган жер'ше консын! — деп, жорврыда аталган уш судык бойын тугсл кайталап атап шыкты. Коныр тобел ауьглдардын коттыиаи айрылыгт, калт- култтап кал гаггыif жаксы б’летin Буланбай мен Байше- гip Ушяковка адал алгыстарын айтты. — Жумыскерлер мал устаймып лей ме. кус асырагы- лары келе ме, сомдайлапын да сурай журу куна емес шыгар? — деп, Сикорскийге кыжырта карады да, Уша­ ков буГфыгын бтрдп —-Дурыстап Koinipin жаз да, мына жерго i.iin кой!.. Акула мен Зубовтан баска десятниктер Ушяковтан б:раз нэрссш каталырак турде сурамакка ойлапып келш ед/. Кожаным шакыртады дегенд! еспген жумыс­ керлер де — айтьшдар, берпн, ормиласын, 6 i3 де ядам- быз кои! — лесin калган. Ушаковтыц ©з аузынан бергеп жандры буйрыгынан ксй;н жумыскерлер енд; не кыла- рын б1лмей, анырысып каллы. Олардьш неге богелгешн танып отырган кожаиын эмпмешн 6eTiH ©з ойынтагы арнадан аудармакысы кедш, сез/ti тагы да ©зл бастап Kerri: — Жумыскерлерящ сурзйтьшдары коп те, мен1н |'стей аларым аа. онм еэЫ де жаксы билемЫ.— дед!

Ушаков.— Нс icretf аларымды ез кездсржше алдярына салдым. Сендерден ет;нер1м — жуммскерлердш т:лепн маган калай тугел жетшзсецдер, мен!н берген буйры- гымды да тугел жетшзшдер жумыскерлергс. КетеMin деген жумыскерлсрд!* кушпен устал отыра алмаймын. BipaK, кяйткен кунде детуракты жумыскерлер:м болады менщ! Бупн б;р жумыскер кстсе, ертен оны келедь Муны жумыс.керлер естершен шыгармасын. Енд/ уш айда орыс жумыскерлер!н1*н куш бгтедк ofbh деж’н ойла- натын болсын. Казак жумыскерлерз' каламыз дегенд[ ез ауыздарынан айтып жур, рахмет айтып кушарымды ашамын. Мен сейлеп болдым, сендер сейлендср,— деп, Ушаков айнала карады. Дссятниктер о.ш‘ бегелш отыр. Жалгыз буйрыгымен алдын оран кеткен Ушаковка ауыз толтыра айтар еш нэрсе калмараи сыяктанады. Мундайда орынды еез айта бшетш Андрей Выковка кзрасып кояды. Быков Ушаков буйрырыныц алды-артын барлап, ез ойымен отырран сыякты. «Буйрыктарын. калай орындалар?» деп ой- лады ол. — Б!з осында кеде жатканда он сепз жумыскер жолда еддк Зан бойынша олардын ушштер':не теленетш акша неге теленбей келед1? — де;п Шило карт.— Жетчм- жес!р болып калган бала-шаралары ашыкпаЙ отыр деп ойлайсыз ба? — Осылай боямашыдан бастап улгайтып OKCTcTin эдет1 болушы ед1, шал сонысына карай бой уррам сыякты. — Мен ез!м жаллатан адамдардан ymeyi каза бол- ран екеи, олардын ушштерше телейтш акшаны 6ip кун кеш1*кт1рмей табыс етк1зд!м. Ал, Рязанов мырза ж1бсрген жумыскерлер упн'н мен жумыска Kipiciceii куннен бастап капа жауапкерм:’и. Одан аржарыныц баолык жауапкер- шшпн Рязанов мырза ез/ алгаи... 0 зшен сураныздар... Жолшыбай казак ауылдарында жасаган карыздарынды жалакыларыннан олi кунге дей:н устатпай келем|'н. Компанияньщ баска мушелер! макул корсе, кегшрш те Ж1'берерм)‘з леи ойлаймын,— дедЗ Ушаков. — Ешн б1зд!н колымыз Рязановка жете алмайды. Пожалуйста, ездерЗц кел1с!п, осы арада теленетш етщ- дер. ©лген жумыскерлерд'.н семьялары 6 i3 re тапсырып отыр, жоктаушы бiз! Элдекайда тентЗреп журген бала- шагалар Рязановка барып тети к сурай алмайтыньш нарып б1лмейс13? — деп, Шило карт куйлйе сейлед|. 26 ь

— Жаксы, мен езлерщмен б:рге жоктаушынык 6ipi болука узде етейж. Б;рак, жауапкер мен емес, Рязанов екенше дауласпайтын болындар,— дед1 Ушаков. Муны- сына Шило карт та дау айта алмады. — Бул жолы ci3 жанжалсыз-ак жешшиз. Шынын айту керек, ете онай жендп-бз, — дед! Шило карт. Ушаков ксц бейлдене кецюлдеп кул!п: — Мен сендсрмсн жанжалдаекым келед’1 дсп ойлап па ец? Жок, карт, мен сендермен калай да KejiiciM тш к тауып, колдаса кыймылдармыз, дсп сенетш адаммын. Кудайга шук!р, жанжалдасарым аз емес... Кел1цдер, арамызда жанжал болмауы уимн iuiin ж1берейж!— деп, калайы бакал, кырлы стакандарга сылк-сылк GTKi3in арак куя бастады. Содан кеГпн — уш ай боны дурыетап ойлансандар, кетем!з дегендг коярсындар,— дед1 Шило картпен стакан кггысып жатып. — Кулагымыз ccTwi, енд1' кез!м1'збен не керерм!з... эцпме сонда гой!— дед! Шило карт. Ушаков оны ацгармагандай, Быковка карай стаканын тоса берт: — М етите, орыс жумыскерлер‘1 турактай алады деп ойлаймын... — дели — Жумыскерлсрдщ турактап калуьша б1‘зд1 карсы екен деп ойлап калманыз. Ол С1*зге кандай керек болса, жумыскерлерге де сондай керек. К’л ri а’здщ колыныз- да- ByriHri буйрыктарыныздын калай орындалуында...— дед1 Быков. Буланбай мен Байшепр кара куйе колдарына мелдБ реген арактан жусац кетпейтш i<ip жугып калатындай корт, стакандарга урке карап отыр. Колдары созылар емес. Kopi заман, ата-баба, салт-сана, ыскаяк еслам, бэ- pi кел)'п стакаимен exi арага тура калгандай, ен-iepi бу- зылып келпи. Ушаков im деп куштей бастаса, бул ексуi 6ip стакан арактан кем!рд1' тастап журе беруге де бар сыякты ед1... Ушаков оны icTcren жок. — Оларга арак неге куйгансындар... шай куиын- дар...— дсп, бул екеуше G3i жакындап келд1 де: — сен- лер калай оидайсындар, казак жумыскерлер1 уйлерше кайткылары кеде ме, калгылары келе ме? — деп сурады. Аккешл, айласыз Байшепр: — Кайтар жер!м’з болса, кайтар ед!к... Кайтар же* piMi3 жок. Кайтпаимыз,— дед1 де токтап калды. 269

— Сен калaft онлайсып? — дсдз Ушаков Буланбайга бурылып. — Менщ жалгыз шешсм мен жплгмз балам катты суыктардык тусында 6ip аплык KOpCKTepi ушш мен} ек5 жылга жалдап койыпты 6ip баи пгапыпымызгл... Ет ал- гам, курт алпш, тезек алган... Одни 6epi е;<! ап eiri... Шешсм мен балам кацгыра-каигырл ooi оемпла жу.мыс- та жургеи 6ip жолдаеымиын yiiiiie колimi. Енд} 6opi ко- сылып, сод упд1 жутатып жаткам коршед}. 0зш?з калап онлаисыз, мои сил ауылга капта аламын ба, жок па?—• дед} БуланбаЛ. — Ек1 жылга жаллап контны калан? Ол немене? — Меж жалдамаганда кемш'р нсменесш бермек? Аштан ©леж бе? — Dip анлык гамак ушш ею жылга жалдангап ба? БуланбаЛ мырс етш каллы. Жаллагап кемш’р емес екешне туеiпо ал май гургандаЛ кершген Ушаковка кул* Д1. бзш сонша тайыз керген Буланбайга карал Ушаков та жымыЛып: — Ауылдын дауын кезшде керершз, кар келамен барлык жумыскерлердш уГи’штер! б!здш жерге кешin келс?н. Жер-су жетед;, акы-пул сурамаймын,— дедн Тан ага Ушаков журш кетп*. Каида баралы. кашан кайгады, оны ешк/м биген жок. Жумыскерлер барагына ань/з болып, онып тунде Сикорскийге берген буйрыкга- ры калдм. — Алдакашан осылай катал сейлессецдер, онд}г1 моншада жуынып жататын едш... — Bi3 болмасак, бул жолы да ауыздарын ашып ка­ ла беретж ед1 еркектер... — Сикорский еид! тырп етешшк копе! — Орындамай перешил, шашын 6ip тглдап жула- йык!~ дест, зйелдер даурыгады. Тыйтыктап отырган уГиштсрп! Kouiipin алуга рухсат болганыла казак, жу- мыскерлср|‘ катты разы болып калыгтты. Ушаковтыц сонгы буйрыгына жалгыз Сикорский га* на катты наразы болып каллы. Оган унамантын б!рта- лай порее бар. Ол ушш Ко.мпаииянын жумысы алга ба­ са ма, аргка баса ма, онын CKeyi де 61р. Жумыс огап эз1 ушш, акшаеы ушш гама ксрск. Жумыс негурлым оп- па мен батпакка кезек согылып, карбал ас хялшде кала берсс, онын тглеЛлш де сол. АЛгаЛ-кыЛкудын уелнде, олпада ауып батпакта батыи нелер калганын жалгыз 270

алла гана б!лмек. Ешп абаиласа Ушаков бар т1зпнд! 6ip колга алып, icrin бетш 6ip арнага аударналы келед1 екеп. Сикорский екалдымен орыс жумыскерлершщ турак- тап калуына карсы едк Онай укалаура кейс 6cpeiin ка­ зак жумыскерлер! каз!р соларга cyiienin, кыйкаи шыга- ра бастады. Ондагаи жылдар Оралда болып, оттай отш келген орыс жумыскерлер]' алыс-жулыска дайын, онай аузыка тусер емес. Орыс-казак жумыскерлерш ci<i айы- рып устап, ewi турл1 достурге кенд‘;р!п алмакшы ед|, Орал жумыскерлер! ол ыркына да ж1бермедь Сол ык,- палга каз1р Ушаковтыц 03i де тусш бара жаткан сыяк- ты... EKiHini, тас барактар салынсын деп беркпген буйрык, эдеш Сикорскийдщ кезш кутырхура курылган тузак сыяктанады... Мен уй сала бшмеймш, ocipece, алты ба- рактыц кашпага тусетшш калай есептеп шыгармакпын? Моншага канша акша керек легенде ауызка жетв жуз сом Tycin кетт1 де, айттым да салдым... Алты тас барак- тын неге rycepiH есептеп шыгарып кор!.. Тек кана осы сыякты, ry6i кел’ш жалгыз оз басына согатын кауштердсн ыпясып, Сикорский орт бшнбей ту- рып каргаша салу Fa бел байлады. Оз басыныц багы уипн, oip ©зшщ кулкыны уипн, адалдык, ар, уят, намыс, адамшылык дегеп усактарра орыс отанын коса он ты- йынга сатьш Ж1*беру сорлы Сикорский уипн ешнэрсе емес ед1*. Одан коп олайра тусетш жалган жалага ол ой- лаиган да жок, (ркиген де жок. Жолды калык кагаз- дын eni жолына Рязановтын оз атын, экееппц атын, асыл тукымьш, кызмст бабындагы шеи атауларын, ал- ган ордендерш тiзiп кслш, аярына таяктай етш леп белпеш кадады да хат жаза бастады. «О здщ ец соцры тапсырраныаызды мен кепке дейш туеI*не ал май кел in ем, кудайсыз, зансыз далада тыюсыз коздап, катерл! каушке айналып бара жаткан кат-кабат кылыктар epi*Kci3 угындырды» — деп бастады Сикорский. Сейлем магнилы да суду курылганлай, оным уетше, еш- KiMHCH урланбай, ез ойынан турандай кершль «Бурынры oip хатымда ойыма урланып юрген шуба сыякты Oip жайларды ci3re б1л д 1ре отырып, ©31\\м онша мои бермсген ед1*м. Оныма катты окшуге тура колдь Ке- uiirin болса да осы хатым аркылы ондагы ангарткаяым- ды толыктыра алсам, юменнплшпен кецпрупизд1 етше- 27]

лпя... Уакытын етмзйт алып хабарлап отырганымлы ci3 кеилре алады екен деп умггтене дс алмаймын. Mchih жалгыз корранышым жыйырма жылга жакып снзд.'ц адал кызмеп'шзде болып келгежм демесем, одан баска акталарым да жок...» Осы сыякты ез кунасын ауырлата тусу аркылы ай- тарыныц салмагын да табандагьш альт, Сикорский ск- Д1* icriu ез жайына квшт1: «Ушаков мырза жумысксрлерд1н аз рана дауыс ко- тергеншен ырысып, не плесе де тугел бсруге буйрык ет- Ti. Оны мына буйрытынык кенлрмесжен де байкарсыз. Оган косарым — ауызша берген буйрыктары булан он есе узын. Жумыскерлер ортага алып оган буйырды, ол маран буйырды. Мен бул буйрыгынызды Компаииянын шешушсн кейш орындайтын шырармыз деп, анкаускл ед!м, кагаз бст\\ кетермсйтж сездсрмен Компания му- шелерш калай баралайтьшын да айтыл салды. Bipi маскунем, 6ipi кунезер-комарай, ен/б 6ipi одан да жа- ман... Жумыскерлер отыр екен доп. ipKwren де жок. Сонымен сорлы Сикорский шел дал ада Караганды де­ тей кала салмакшы! Моншасы Москвашкшдей!.. Уйл1* баранды жумыскерлерге жеке-жеке белме... Кос тере- зе, голланд пеня! Юлем тесеуден баскапын бэр: бар!.. Буйрыкта айтылган уш судын бонына ондаган казак ауылдары кол in орнамак. Мал багып, шоп шабуга mcri жок сркшдж! Оны жумыскерлерд1ц оздер! де «жор жу- мары» деп елеуреп жур. Ал ты ай ауыстырып отыруга болатмн жерле туракты жумыскср кал алары мен жу- мыскер ауылдарын жасаймын дегенге мен ез1м туеiне алмадым. Kajip кырда аштык басталдм. Бурый алынкан жумыскерлердщ кушне елу тыйыннан толеп отырсак, онд1 жалданатын казактар кунше отыз тыйыннан артык сурауга ауыздары да бармайды! Егер Ушаков мырза рухсат етсе, мен ом куншц шлнде отыз тыйыннан мык жумыскер тауып алар сд:м. Жане сол отыз тыйын ал- даты квп жылдар уипн взгермейтш шок коныи кстпес пс едП.. Меи жакты-барды шукклай 6eprici келмейтж, ©те нангыш адам екешм ©зппзге де бел m i, б!рак, осын- ша онайга Ушаков мырза туешбей отыр деп илана ал* маймын. Ссржтсспиз туралы ыигайсыздау соз антканы- ма KemipiM етппз, сене алмаймын. Муным уипн кандай жаза берсенп де котсремш, б1рак адал ойымды жасыра алмай отырмын. 272

Шынын антканда, мунда орыс жумыскерлерш устау- дыц 03i ек улкен зыян екенш де дэлелдепм келедк Олар- га карап казак. жумыскерлершщ жадакысы кымбатка Tycin отыр. К.аз5р орыс-казак жумыскерлер1 деп ею тур- Л1 акы бслплеу умп*шен б)ржола айрылдык. Арзам куш- Ti 03 колымызбен кымбаттатып отырмыз. Орыс та жок, казак та жок, жумыскер деген бар! Ушаков мырза тек капа ссылай сойлейдь Егер аздпг оз вид'фкггерпизгс жу­ мыскер керек болса, еиалдымен Карагандыга ж'1берген жумыскерл срiuiздi кайтарып алганыцызды макул корер С-Д1М. Муидагы курек пен кайла жумыстарына казак жу- мыскерлер1 де жарап жатыр. Жалакыны шыи магнасын- да темсндетугс сонда гана колымыз сркш жетедЕ Ушаков мырзанып бупрыгы бойынша Караганды ке- лпрнпц баскарушысы картон, капуста егетш болганын да керерспз... E n jii 61'раз жылдан ке/пи Сикорский 6ip байдын койын багып жур деп ес/тсешз, танданбайтын бо- льгныз. Даланык бораиы мен дауылы кандай кутырын- ган болса, бакылаусыз журген адамдары да соган ук- сауга тырысатын сыякты... Жалгыз мен емсс коп адам- дардын ойьшша, узамай Караганды деген империя бол- мак та, императорыныц фамилиясы«У» харпшен бастал- мак... Ен coiiFbr бишрпм келетш 6ip «куанышты» хаба- рым — а’здщ сешма'з деген адамыаызды маран штейгер етш тагайындап бердЕ Одан repi сауатты адамымыз жок екеж рас, бграк, жур1с-турысы, беймазалыгы, карсыла- са кетуЕ мен б1летш штейгерлердщ 6ipine дс уксамай- ды. Ойсл iм деп ала колген Елизавета Быкова деген адам Петербургтьщ жотргы когамына лайык. Сол екеу!шц ерлЕбайлы екендпегерше де шектене бастадым. Ол жай узамай ашылмак. Егер ойлаган жерден шыга калса, одеп сактамапсыз деп секпеса'з. Мундай адамдар жайында угыныелара/х уакытымыз болмаган шыгар деп ойлаймын. Осынша шектси шыгыл жат кап зансыздыкты Kopin отыра беруге калан шыдамын жетед1 деп урысуыныз да мумк’нг. Акталу ушш емес, одглет ушiн шындыгын айт- сам, б1рпшп, муньш бэрi бул кунге дети буркелш кслш (дурысырак айтканда, жорыкка пшгуга бата алмай ке- Л1*п), бупн рана буйрык реп’нле жарияланды. Екнпш, ме- нщ Ушаков мырзадан танкаксыйтыпым да рас. Эрине, мен одам корыкпауыма да болар едЕ 61'рак, коркамын. Ci3 алыстасыз, Акула мен Зубов бпеу берене, деабек, ^ F. Мусреаов 273 |

кара куш. Ал айда, а'здщ езпиздеп турадап тура нускау алганша, мына буйрыктардыц орындала коюына онша куш салып, ынта керсетпеуге шыдармын деи ойлай- мын...» Сикорский жазган хатын кайта 6 ip окып шыкты да, Kapi коркаудьщ жанды жершс доп тиетшдей болып шык- кан екен деп уйрарды. KepeKTi штерде, адал жумыстарда неге осындай шебер де ьшталы бол малым скен деп ойла- FaH жок. Енд!’ осыны тым болмаса Акмоладан api асырып салып кайтатын жыйнакы да, icwep, елеуо'з дс тынымды адам керек болды. Когам улкен бе, Kiiui ме, ойлы ма, ©нерл1 ме, сол ко- гамнын алыс-жакын арманына ортакпысын, жокпысын, ез!м деген э.\\прилн ез1ннен езгенщ кайгы-куанышына калткысыз ортак стс ме, жок па,— 6opi6 ip, эрюмшк сол когам 1*ш1*нде ез yflipi, e.vrip 1'илнде 03 тукгп'р]', оз кайгы- сы, оз куанары бар. Сондай жанныц бipi Сикорскийдщ де ез муцы, ез кездегеш, ез yftipi бар едк Оный улкен ic- тен жырып алкай куаныш-муны да баска, улкен топтан тандаи алкан достары да баска. Соларынын 6 ipi Муса- кай едк Акмолага соны аттандыруга токырады. — Мусакай, сен арык торы атына мешк се\\йз торы атымды айырбастап аласын,— дсд1 Сикорский Мусакай- ды шакыртып алып. Осылай сейлесуге дагдыланган, сыр- М1‘нез адамдарша, акылы ici<e жумсайтынын жасырмай ангартты.— TycimKTi мс? — Жок, TyciHiKTi емес. — K,a3ip TycineciH. Косарсыз, баспа-бас айырбастай- мыз. Унай ма? — Унайды. — Сол торы атпен бупн Акмолага жур1п кетесш. Барасын рой? — Барайын. — EKi куннен калмай Акмолага жететш боласын. Жетесж гой? — Жетешн. — Ешкайда бурылмай тура почтага барасын. Уктыц ба? — Содан сон? — Мына хатты почта начальнип Иконниковтын ко* лына тапсырасын. Орындай аласын foh? — Орындай алам. — Сикорский арнап ж1берд1 дейеш. Айтасын рой? 274

— Айта алам. — Торы атты не уишн баспа-бас алып турраныцды ту- сшдщ foh енд[? — Туащим. Мусакайга будан аррыны тусшд1‘рш эуреленудщ ке- peri де жок, едк 9р тутшд1 тусшен де, исшен де катесп таныйтын кырдын кыркар тулюш кылан KaFbin, кулпы- рып сала бсрдк Сикорскийд1 баска 6ipeyre айырбастап кстпссе, тусшу жагыиан капысыз едк — Торы атты сол жакта кара атка айырбастап кай- туыца да болады,— дед\\ Сикорский жымыйып. Мусакай оныц астарын да Tycine калып, басын шул- РЫДЫ. — Ие, юшкене тура туршы...— дед1 Сикорский, каба- рын шытып.— Карагандыиыц жумысына тусуге кашиа ауылдар ынтырып отыр деп едщ, осы? — Ka3ip TiriTi саны жок оныц!.. Тамары yrniH рана ко- Mipre TycKici келетш адамдарды мындал табуга болады. Tinri, Жумабек твреге уш тыйын бермей табуга бола­ д ы !— дед1 кыркар тулю каскырдыц улесше кызырып ке- т1п... — Ж ок, Жумабекте жумысын, болмасын, ол ксрект! адам...— дед1 Сикорский мундай ыцкайга ренжитшш ак­ рарта кабарин шытып. — Мен жэй, оше/пн, а'рарьгсын айтканым рой...— де- Д1 Мусакай. — Кушне отыз тыйынга риза болып KGMipre TycKici келетш 6ip жуз адамныц арызын туслрте аламысын бу- Г1Н? — EKi саратта туарте алам! — Ауылнай Mepin басып, куаландырраи болса, TinTi жаксы бол ар ед1... — Арыздыц G3I ауылнайдыц уйшде жазылаг та! — дед1 0 нерс!з ку, сырын 61лд1pin алганына кысылмастан. — ¥ш ендеше! Ею саратта оралып кел. Арыз мына хатпен 6ipre аттанады. — Ауылнай MopiH басып болып, бет1*ме карайтын бо­ лады foh... онда кайтем? — Сен оныц алаканына патшаныц басы бар мына мерд1 бас! — дсп, Сикорский Мусакайра бес сом кум1*с с а ­ ман тастады.— Женел! 9уел1 ©з атыцмен барып, Байжан- ныц ушнде конып жаткан Жумабект] маран шакырып лббер. Тез келсш... Содан кейш 6ip минут айналма! > 275

Мусакай кеткеннен кешн, Сикорский Рязановка ж]‘бе- ретш хатыныц жалгасын жазуга канта отырды. Пю ауыз сезбен айтылар нэрссш дэмдеп, туздыктап, енсрлсп жа- тыр. Кептсн 6epi жумыс сурап, сок босатпайтын казак жтттерш Ушаков алдырмай койган... Жеке арыздарга ешюм кулак, аспагандыктан, казактар енд1' улкен кауым болып арыз бсрс бастаран. Солардыц 6ipiH K03i.\\ien кер- ci'h леи, Рязановка жолдап отыр... Даланыц арыз-шагым, приговор деп, 6ipneme болыс- тыц атынан жазылатын кагаздарыныц 6opi де уш-терг адамнын. гама колынан туатынын Cioip улыктарынын бэ- pi дс быетш едь Дуниеде 6ipiHe 6ipi дэл уксайтын chi' бас бармак кездескен емес. Арыз-шагымдарга баттыйтып бас- кан кеп бармактардын Oipine 6ipi епздщ сынарындай ук- сап турганын керш отырса да, улыктар оны эдеш айыра алмайды. Дэл сол isOen жасалып Рязановка кетепн арыз да солардыц 6ipi болып шыгатынын 6шп отырган Си- корскнй, дуниедеп ед 6ip адал icri жактайтындай-ак, эдь лет айналасындагы сездердщ ед 6ip ipijicpin repin жа- тыр. Ол езийд коктык казыи журген коразга уксап отыр- ранын байкайтын да емес... Хат аягына, буйрык солай болгандыктан, жабык шахта жасап жаткан 6ip артель жыйырма жумыскерд! амалсыз монша барагын казуга шыгардым дсгенд! кыстырды. Эрине, Ушаковтыд б!р буй- рыfьг11 амалсыз орындау ушш 6ip iciH кадтарып тастау керек едь.. Элденедеи умгп бардай елеурей басып, Жумабек кел- Д1*. Сикорский онымен сактана сойлесетш едь бул жолы да сонысын icTcn: — EKiHmi ксзсккс 03ip.neren жтттер'ш дайын отыр дед!*д foii? — деп сурады. — Ие, дайын отыр. BipaK, Никон ИбраЬимович, 93ip козгама дс;и гой? — Ол б1здщ оз жумысымыз... С1з эр сагатка дайын туруыцыз керек. и‘з1*мдер| колыцызда ма? — Кепшшп колымда... Елу такты жумыскерд1 кер- mi болыстан !здемек eaiw. — 1здеуд1 токтата тур да, дайын адамдарынныд Ti3i- mj’h ертеннен калдырмай маран экелт тапсыр. Ауылнай- лар мерлерш басып, куаландыратын болсын. — Жаксы, орындайын... — Кожаный сезшде тура алмаса, сен не 5стей алар едщ? — дед! Сикорский кенеттен. 276

— Ешнэрсе icTeft алмас ед!м... — Сен С031*нде тура алмасац, кожайыниыц не ютей аларым 61'лемiciH? — О!.. Шлем, бклем!..— дед! Жумабек, калта 61‘тке- Hi тесшп, бар акшасы агылып Tycin бара жаткандай сезшш. — Ендешс, ссн ез MiHAcriwu алдын ала орындап, езще С03 келт1рмейт1'н болуды бекер умытыпсын! К.ожа- йын — кожайын да, подрядчик — подрядчик, кызметкср! Уктьгц ба? ¥мытпа! Жумабекп осы кокаймен берпспрш шыгарран Си- корс.кийд1‘ ц алдыиа мерз!мд1 уэдеден аз рана кенппп Му- сакай экелген Т1з!мдер тусл. /Kyripin бара жаткан ку- мырыскага уксаран арап эрпшен жазылган арыздын аяк жанына Жылкыбай, Туйебайлардан тугел жуз адам- ныц аттары Ti3i\\nin, бармактары басылыпты. Табак кагаз- дын сол жак кабыррасын ала жогарыдан темен карай ба- сылган бармактар кактан су imin шыккан тусаулы туйе- нщ i3i сыякты... KefiiH танып кстугс ксрек болатьти арыз- шагымдарга бармак орнына жас балаиын екшесш де ба- сып ииберет'ш одет болушы ед*1, бул жолы ауылнай оны да ютемептк.. ¥рлык пен ет!ржке баскапда мерд| баса бе- pin айналдырынкырап Ж1‘беретш одет болушы ед\\, бул жолы мврд| дс козрамай, дурыс баскам. Сикорский оны хатына косыгг, улкен конвертик бетiне бес жерге сорралап тамшылаган кызыл сургучом ycTineM жез мерiмен нукып-нукып каллы... — Еади журс бер, жолын болсын!..— дед! Мусакайна. з Бардур... Б!рдур... Хакдур... Кекте де емес, жерде де емес, баолык байтак галам- да... Тумадьг, тудырмады, тудырмайды... Экеа'з де шешеелз, ек б!р!нш! некес13... Адам да емес, баска Typjri жан иелер!не де уксамай- ды. Алладур, кэдуклп, улырдур... Алласьтныц осыпдай сыйпаттарынан хабары болып кермеген Жубай женгей кудык басында сол улырдурдыц ©3iн алейте каргап жур... Имеиер де, ыгысар да емес. Даусы ащы да катал, зиш де кекп шыгады: 277

— Ку кудай, шунак кудай, сайрау куда#, курыгыр кудай!.. Бул батылдыкка казактын сркспнен бурын эпслi жет- ri, срте жетшть Амалы кайсы, рылымсыз да бш ма'з, фи- лософиясыз, ехпрдш ащы зары жетюзтть Сабау.мен ту- лакты урыл калранда шыккан дыбыска сабау да ортак, тудак да ортак.. Жубайдын ащы даусы да сол тулак ды- бысы едк CipiAcff i<0h6i*c жанына тары да аяусыз келш сорылран 61'рдемеден Жубай женгейдщ каггы ышкынраны байкала- ды. Ку кудайдаи бастады да курырырдан 6ip-aK шырарды. Бейнесл белпаз еслам алласын тастан, араштан жасал- ран, куарып калатын, шунайып калатын есю кудайларга тецеп каррайды. Эжелердщ эжесшен 6epi тартып келе жаткан эйсл зарын ест!*меген, эйсл азабын кэрмеген, ая- маран кудайды мецреу деп, курыгыр деп каррайды. Кекжиекке умар-жумар уйшп, туп’идете шекксн, кор- расындай кара-кок бултка и'релш келin, кыстыц бозгылт кун1 баткалы барады. Будырсыз, бутасыз аппак даланыд ©Hi сурланып, тынсыз-уназ шацыткан суык барлык жан ислср1*н бурсек кактырып, 6ypiCTipin экетть ©Mip боны карыган суыклен, куйд1ргсн ыстыктын азап шенге- лшде келе жаткан жанныц 6ipi Жубайдын алласына ай- тар алрысы аз да, каррысы коп скеш де рас. Байжан ез\\ уйде, тор алдында кешю намазын окып жатыр. Аты намаз демесек, Байжекенн1н кешлшде де оп­ та коп кулшылык барлыры байкалманды. Жарык деп, жыра деп ойланбай, тетелеп аскан салт адамша, намазын сурше-кабына асыгыс окып жатыр. Сырттан ойелшщ ашынран даусы есп’лгсндс, Байжсксн намаз уст’! дегсн жок: — А, сволочь катыи, 61’рдемеш булд1‘рД1*ц-ау! — деп калды. Сволочь дсп еркелсткеш болмаса, байгустын жа- ны кысылып жур-ау, деп ойлаган жок. Шыйрак аяндап кудыктан кайткан аттардыц терезе алдынан ©ткендеп ты- кырын еси'геиде, Байжсксн Омбыда Ушаков жекл'рш бер- ген улкен кара аттын еади оз малы болып кеткенш ecine алды. Намаз ycTi деген жок, Ушаков кэшр де болса, му- сылманиан артык деп оклады. Осындай норселер ойын бе­ ле бергендштсн намаздык нешс басын окыранын да умы- тып калды... Уйге acbiFbin-anTbiFUii KipreH ei<i жас бала экелерЫн. намаз устшде екенше карамай: 278

— Эке, Kiuji апам келе жатыр, Kiuii апам!— дееп куанган дауыспсн, катар шуласып. Басын жерге коя берген Байжекен мандайын жайна- мазра тиг!зе 6epin жулып алды да, балаларына буры- лып: — Апанды уйгс шакыр, от жаксын!— дед1 де жайна- мазга карай кайта ецкейдк «Намаз деген сакалга салына- тын 6ip салык кой» деп калжындайтын Байжекен онын калай окылганына да мэн бермейтш едк Сол эдетшше те- 3ipeK аткарып тастауга асыкты. Балалардыц келс жатыр деген киш апасы — Елизаве­ та Быкова едк ©з шешелерш апа деп, Копей байбипеш улкен апа деп уйренген бал ал ар, келген бетшде сузек бо- лып осы уйде ай жарым жаткаи Елизаветаны Kimi апа дсп кеткен. 0ai ©те жугымды, еркелей де, еркелете де 6i- летш жас зйел бул уйдщ барлык жандарына да ыстык 6ip туысындай болып KCTin едк Жас балалар тугаи апасыидай KopeTiH. Куанган балалар окесшщ не буйырганын уры- нып болраиша уйге Елизавета келш Kip;u. KamaHFbi эдеи бойынша cciKTi жаба бер!п: — Здравствуйте,— дед1 жумсак айкын даусымен. Елизавета келгенде балаларынан кем куанбайтын Бай­ жекец, намазын тары да ойланбай-ак узе тастап: — Абажди, кызым... бог первай, шелабек опторой! — дед1, артына бурылып. Байжекецнщ «аусл1 кудай, екшпп адам» дейт}н c©3iHiu мэтелш талай еспген, оны жопе казактыц 6ip макалы шы- рар деп ойлайтын Елизавета бул жолы да аз гана жымый- ды да, кулгеи жок: — Папа намаз окып жатыр екен... акырын...— деп, шуласа жармаскан балаларды CKi колымен капсыра ку- шактай, ауыз уйде езжен калган агаш тесекке капай бет алды. Eki* бала колынан жулкылап, оркайсысы Елизаве- таны 03!*не карай тартып, таласып кел’п барады: — Kiuii апа, менщ орындыгыма отыр! Сен! мен бурый керд1м. — А, мен бурын таныдым! Сен «бул ki‘m?» деп, квзщ бакырайып, мурныцды сурте бергенде, мен «Kimi апам» дед]*м... Kimi апам менщ орындыгыма отырады. — Жок!-. Сен кеше орындыгынды аягыцмен тспкесш! — Еидеше, сен жылагасын мана! — Кеше сон жыламап па ен? Орындыгынды жылап отырып тепкесш!.. Апам ccHi урран!..

— С ет жаздыкуш экем урмап па ед!*?-. Бакыртып ур- ган!.. Балаларлын не айтысып жатканларына тусшбесе де юм уип'н таласып жаткаидарын жаксы тусшш турран Ели­ завета балалардыц таласып арен тымып, екеу:‘н eni жагы- на ала агаш тесекке барып отыпды да: — Енд? койьгндар таласты... Шуламакдар... Мен ексущ- де б]‘рдей жаксы керемш. Mine, ексуше де базарлмк окелд'пт,— деп, Сейткамалдьщ лазкасыиаи алран. арзан да бодса кымбатка сатылатын, казак бзласычын ей кым- батты таисыры — 6ip уыс кэмпит корсетт!. Балалар кэз! енд? кчш апаны тастап кэадпитке ауып кетти Намазыч енд1 болтан шынар деген денгопге жетюзе бе- pin жыйнай саллм л а, Байжекек капыл- куггыл exirm киш, тымарыч бястыра баилап жатып: — Шыпагым кызы.м, тенор бог прошли! Наулкеде ба­ ба сершайт! Абажли, потом шай пить буйдым,— дед: де даляга шьггып Kerri. Елизавета жымыйьш басы» изед?. Ун иосзчщ д?н, намаз детей нэлселерге мач берментнп есчне туг in жыммйльт. Байжанга капап б^юл казак халкьтнля д?ч оиша беЫк смел гпыгап л^п ойлайтын ел!, сап ойь»«я к^Гп’п опаллы. Елизавета Быково гузркточ к^теп!л:п. жчгумгкгрдрг) бл- рягыча кршкел? рк! айлай больш ел?. Жапятьтлыгычпа таллмпмяш. hobik жяи сухостей кгГбн оп^як кяряя^тям бо- лып. ка*4» кяуымчыч оптягьгчя кектг-ч тускоч пен?гителей Koninni. Кчпя казггрп? мол71’п чур т^г’ н, ждтз?ил жук а гпча кызгылт бону шыгыпты. Олп’з, акыпын КОЗГЛЛЫСТЛРЫНП оран лаусы ла наяды, орке шыгалы. KaoanFH жор а^тыи- да, капа жумьтстя жупгеи я.ппмлапдын ж *лрьп шу^ла- СЫИЛЯЙ. ГШб'Г) /T\\V\\JW''VY*T) ЖОЛПЯГЬТ прям КК»ЯЫГЯ ЛЯ. КЫЗГЯ- на да кярайтып ед?. Жолдястярыныи эрб?п кылыктярынли, елсус?зде болмяшы лнчозлсошен кеп мечггм. кялткмемз достьтк сез?иет?ч Елизавета осы корямчьгч: шпиле оз?н ба- кытты да кепет?ч. сол когамиьгн аляынля ка^ыздяп ля ся- иайтыл. Сондыктан ол жолластяоьшлч бедок 'пак жата алмай, ауру сулдошнри тугол яны-ьт болмя\"г-пк, ком!р супыптзугл Kipicin кегп. УК*\"с ознпч. япман ет;п к*лгеи ic- Teoin колFa аллы. Бугж де Бапжан yfiiHe сол iciMcn кслш отьр ел?. Бурый жумыс журтымен жете такыстьтгы жок Елиза­ вета Быкова ол кауымнын кандай ckchi'h Оралдан Кара- рандыра деГпнп cKi аидан аса журген уза к жолла О'фаз та-

ныды. Одан кемin тап осы ауыз уйде, ауырып жаткан кун- дершде коряк алые далага, караигы кыпырра кетin бара жаткан жумыскерлер арасына сана жарыгын жагамын дсп шыккаи жас апел осы ауыз уйге тускен жумыскер жа- рыгьш ецалдымен eai кордк Ыстыгы лапьтлдап, сандырак уститде жатканда, Елиза­ вета осы ауыз уйде Быковпен 6ipre Михайло Неволя, Ши­ ло карт, тары 6ip-CKi кара казактар жургенш керетш едк Ею-уш куннен кей:н, кыстын жалтац суык кундержде ауыз унте аса 6ip мол жарык туеш тургапыи Kopin, куанып KCTTt. Коздер in жастыкпеи тыгыпдагап, карынмен амал- дагаи. сыгырайран казак тсрезесже узок уакыт алгыс ай- тып, танданып жатты. BipaK, мол жарык казак терсзееВ нен тускен жок, сол кедin журген жумыскер жолдастары туеinген жарык едк Шило карт Выковка epin Елизаветанын халпс бтлгел! алгаш келгенде-ак, Байжанныц ауыз уйшен жаны тур- niirin: — Бул немене, туншыгыгт елсш, карангыда mipiciH дсп калдырдыц ба мунда? — деп e/ii Быковка, шокша бурыл сакалымеи ауырып жаткан эйелд! иускап. Быков амалсыздык жайды ескерт1'п жауап кайырган- ша, Шило карт ауыз yfiain олжтттт козiидей жаисыз cbiFbi- райган жалгыз терезеа'н суйемдсй бастап елi. Лак cei<i- pin, балллар асылып, жылауык терезеден талай кыс боны токтаусыз аккан су жырыгт мылжалаган терезе алдыи бар- лык аламайымеи коса суйемдодк Жумыстан мукалган, 6i- pino 6ipl бук1’рт‘ мен, кыйсырымен рапа Tiiicin туратын буыл- тык саусактарын арен, жазып, барышна кере карыштап жатый: — Куда ига нтукзр, бшктт де, келденеш де кез жарым келет!н шаршы терезе сыяды скен... BipaK, ауаны ауысты- рып туратын зырылдауыгы болсын. Нагыз керектщ 6ipi сол, бтлдщ бс?.. Мешн кеудеме жарык тустрем деп купле эурсленгенше. кулзпдып жарыгынык жолын ашеац еттщ! Элде бфше бфппц Kecipi тиед! леи ойладык ба? — дедт Шило карт, op6ip оз iciiie мырым шалдын еркслеу де келе- Tin здетжше урса сойлеп. Мундай шалдар еркелеткепде де урса еркелегедк — Мыиау букт'р-бултьтк кабьтргаларды TeMip курекпен сурплеп бтр шыкса, осы белмешк esi cni ссе кетип кетер едд-ау! — дсд1 Михайло Неволя. — Е, ол сенти, жумысыц... Ол yuiiii ceHiu колдарын. ке-

рек. Мен 03 жумысымды FaHa 61’лемш...— дед1* OFaH Шило карт. Осыдан eKi куннен кеГн'н ауыз уйдщ терезса аламайы- мен ойылып алынып тасталды да, онын орнына ез кэсеп- мен кедген улксн кос терезе орнады. Bip бурышында зы- рылдауыгы да бар, зырылдауыгын жауып коятын какпагы да бар. Мол жарык сол терезеден туст едк Эуел\\ улксн тсрсзе уйд! суытады дсп эред кейген Бай- жекец, ауыз yfti жайнап кеткеннен кейш жумыскерлерге 03i жалынып журш тер белменщ eni тсрезесж де жанарт- тырын алды. Ocipccc, баса зср салганы зырылдауыгы едг.. Осы куш ушне конак келгенде зырылдауыктьщ какпагын ашып элсЛн-суи зыркыратып алу балалардан бурын Бай- жекедн1’д езшщ 6ip мактанышы болып Kerri. Конып аттаи- гашла мактауьг канша болса, аттанганнан кейш есеп мен жамандауын, сыкагы мен мазагын одан да асыратын су­ мацдар: — Апырай, Байжскс, а'здщ тсрезелср эн салып турады екен! — десе, Байжекед од колын мыкынына тастап ж\\- 6epin: — В1зд1н; казакта уй бар ма, той!pi! Уй деп ана Омбы- дагы Ушаковтмд уйш ант! Заказ 6ip турган!.. Энеу куш Игшктщ конак уйше 6ip конып njbiFbin ед!*м, туншыгып кете жаздадым... Тсрезесжде зырылдауыгы жок yftai уй деп Keperi жок! — дейтж болды. Каз1’р Елизавета Быкова барып отырган агаш тесек тс, балалардыц орындыктары да, кабьтргага такай копылFan eni узын скамейка да сол кездс жумыскерлер жасап окел- ген нэрселер едк Елизавета Быкова сауыга бастаганнан ксйш Байжан- ныд ауыз уж Tinii o3repin KCTTi. Су einin борсыган балшык- ты Михайло Неволя бес жумыскермен ксл}п, кырып-жо- нып, далага шана-шана кылып тект!рд1. Уйдщ астын да белден казып, тагы 6ip кез томен туа'рдь Ауыз уй ка:йр кедешп те, бж'ктеп те кеткен. Жумыскср орыс эйелдер!* он- даган ермекишпд уясын ойрандап, кабырга мен тебеш де сылап, агартыл бсрдк Ka3ip бул бушл казак даласында болып кермсгсн ауыз уйге айналды. Байжекед, кудай кос- са, енд1П жылы сыргкы ecii<Ti тер уйден шыгарып, ауыз уйд! тер уйге айналдырсам ба екен деп те ойлап кояды. Bi- рак, тер белмешц ©3in солай тузеп алсам кайтед1 деп ой- ламайды... Байжанныд ауыз уйже осынша енбек жумсаудыд 6ip- 282

неше ce6e6i бар едк Ен эуел1 ауру эйелге колдан келген жешлдж жасаудын. камынан басталды. Алгашкы ксздс ке- зектесш ауру эйелдщ касьша отырран орыс ойелдсрк — Елизавета аурудан Kepi ластык пен сасык каран- гылыктан катты куйзелш жатыр, б!рдеме 1стесендершП?— деп, еркектерше дамыл берген жок. Бертш келе, барактаи баска барар жерлср1 жок жу- мыскерлер кешкурым осында келш, эцпмелесш отырып кайтатын болды. Eciri бар, терезеа бар, ойелк бала-шага* сы бар, кайнаган самауыры бар уй баракта туратыи жу- мыскерлерге ерекше 6ip жайлы мекен сыякты корше- TiH едi. Уйренгеи жердк Орал тауыныц тыныры мен шуагын, бала-шага, ушштерш сарынып сейлейтш жумыскерлер ушш Караганды мадында бурылып бас сурарлык жялрыз куыс Байжаниын осы ауыз уш болып калды. 0 з{ кокак- жай, аджаркын адам Байжан жумыскерлердщ келш-кетш журулер1ие кырын кабак керсеткен дс жок. Сонымсн Вай- жанныц жср yfti бук'1Л казак даласьшда жумыскср деген жана журттын. жай-Kyfti сейлеиген 6ipinmi yfti болран едк Кеп енбектщ аянбай жумсалган 6ip себеб! де осы. Жумыскерлер ара-тура казак халкыньщ кандай журт екенш де жете 6uirLnepi Kanin, кеп нэрселерд!* сурастырьш, ынтыра соз кылып отырады. Осы тургаи Орал тауыпаи келген адамдар Африка мен Аравияньгц 6ipiней кел!п шык- кандай, казак, жайында ешнорсе б1лмейтшдерше тацдана- ды. Ke6ipcK секс алатындары Кызылжардан 6epri жол бойында керген казак, ауылдары. — Кедей халык. — Жсрге ецбек ciuipin эдстгенбегсп халык. — Урпак мунын ойланбаган халык,— десед!* б»разы. Кекет1*п смес, аяп айтады. — Барлык мшдетл кудайдьщ iMoinibrira артып койып, ездер! ершшек болып ксткен,— деп, Шило карт наразылык керсетедк — Мына жумыскср >Kirinepin де жалкау дей аласьш, ба? Ком1рд1 сенен кем казын жур ме? Одап да анык еш­ норсе б!лмейм1з десешш. ©з1м1зд1'ц 6ip халкымыз жайында осьшша тук бшмеу1\\йз не деген унт!— деп, Быков жол- дастарыиьщ Topic бет алраны болса кайырып тастап оты­ рады. — Сейлер бтлмессндер, уяты ездер'ще болсын. Мен бэрш де б!*лд1*м... Уайым-кайгы дегенда cciiin кермеген, 283

ерюн ескен бакытты халык екеи! — дейд!* Неволяныц эйел1 Катерина. — Бакытты халык? Неменеа'мен? Kipiмен, наданды- гымен бе?—деп, Шило карг сран шаншыла жауап береди Kip мен надандык дегенд1 тура вз магнасьшда гана угынатындыктан оны улкен айып та кермейтш Катерина Неволя колын с{дне тастап: — Сендер жокты айтуга кумарсындар осы... Булар- да канша жер бос жатканыи кзрдшдер рой? Bip жылкы- ра мыц десятинадан кслсд! дсидк Буларда патша да жок, помещик те жок. Урядник те жок! Будар бакытты болмаранда кх'м бакытты? — дейдк вз ойыидары 6ip ар- ман тургысынаи карал сешп айтады. — Ал, Катюша амтты, 6*titL.. Патшасы мен помощи- ri болмай-ак койсыя... Квнет к осыган,— дейд1- Михаиле Неволя эйелхн кокете калжындап.— Бэргбхр анык бхле- TiH ешнорселсрщ жок... Катюша ещи 6ip жаз осында болса, бор!и o3i аныктап береди.. — Патшалары да бар, помешиктер1 де бар... Бх'рак, баскаша аталатыи бол ар. Онсыз ел бар деп eciirea емес- niH,— дейд1 Шило карт. Осындай экпмелср эр кезде болып туралы да анык- талмай, аякталмай кала бород:. Араласып журетш ка­ зак жумыскерлер;меи еркш сейлесеп'н т!л де жок. Кез- бен керш, оймен топшылау упи'п булар эли* жалгыз Байжанныц уйшен баска елд| кергси де жок. Эипме тары да длланыц бораны мен суыкыиа, жалянаштыгыиа ауысады. Орманды, тауды, кегапзы, суды жерде ескен кепшшк казак даласын т!риплжс:з сахра. анызгакты шелейт, коптел]' кум дсп ттркене сейлейдк Бул кезде коз алларьша келстит казак даласы смсс, арап сахрасы екеш'н ангармай калады. Казак халкы жайьтнла ешнорсе естп-бхлмеген жан- нын 6ipi — Елизавета Быкова едк Ойланмп караса, негр, индеец, арап, кытай халыктяры жайыпда коп нэрселер- ден хабары бар екеи де, Россиянин 6ip халкы казак, жайында, ешнорсе окымаган да 61лмегем екеи. Европа- нын он шакты мемлекет1 epKin сыйып кетет1:т кек жерге ие болып отырган халыктыц жай-куйш б1лме>чшз нелгк- тен деп ойланады да: — Элде, бул езш ез! танытатын ешнорсе жасай. ал- маган халык па екеи?— деген сурауга кслш т1релед1. Бул ойында шындык дэш барльтын сез1*псе де ба- 284

уырмал журок буккл 6ip халыкты еишорсе жасай алма- ран дсуге кыя ал май, баска себептерд1 кешрек, жайы- лып 1здеспредк Коз алдына орыс жсрже жарылган коп шамдарды, сонбсс шамдарды экеледи HiH ripcce кол устаса шыккан галымдарын, ой иелерш еске алады. Ду- ние жузше оз жарырын rycipe бастаган ой Россиясын кез алдынан етшзедк Bipaic, ол жарык олi кунге казак даласына туспеген сыякты кершедк bip кунi ол Байжанмен еркш сейлесетш эдетшше, осы уйге конып отырран бЕрталай адамра тугсл ортак стт: — Казак халкы канша журт?— дсгсн суpay бердк Конып отырран MruniK пен Омар, касында он жасар баласы Кеижегара бар Куроцкоз кожа еди Булардан баска жалрыз Андрей Быков бар-ды. ИгЫк кашангы одсп бойынша Байжанра Gip жумыс тапсыргал ы Акмо- ладан кайтып келе жатый жолшыбай coFbin едк осы уй- де Кожекен конып отыр екен. Кожекен буп'н Ишпктщ конак уйше конып шыкты да, Иплп< эржагынан тунде- летш келш Кожекеннщ уйЕпе конып шыкты. Кожекен жал-жаяр а моз болып аттанды да, Игuniк Кожаксншц ушнде болмараиына 6ip жасап аттанып ед*1... Курснкоз кожа Омбыдан олжалы кайткан Байжак- нын уйшдеп ci<i жас баланыц шитриъмеген шетейлерш баска 6ip надан кагмп кете ме деп, одеж бурылып кс- Л1’п еди Шетсйлер 03ip аман, сактаулы ексн... Кожекен кешлденш, Байжанныц аса дшдар адам екенше коса Жубайдыц кою кулаторы шайын да мактап алды. Соз арасында пайрамбар эулетшсн аррын Еипндс журген жалгыз асыл туяк осы уйге т1лектес кешлден батасын бергел'1 одей-i келrenin де ескертти Кожекен дэмдес бол- галы Иплж ушнщ дэулет1 шалкып кеткешн ескеоте ке- л in, Байжанра да соидай мол дэулет, жет1* атасына дсй1н шайкалмайтын береке тилейтшш ангартты. Муны талай ренжггш аттаидырран Жуманныц арты калай булшш жатканын да жанап erri... Байжекец колтыгынан кос сайтам турткипеп отырган- Дай кыл устшде кыпылдап, кожаный касындары кен мандайлы, кошкар мурынды, кэздержде ой байкалатын, кесек денел] кара балага кезш тенд:рт-тонд!рт койын: «Игшкпсн жакын болранын, курап бара жаткан кожа тукымы, o 3iHe де Tepic болмапты рой!» деп кала жаз- дады да, ез уГп'нде сыпанылык сактаука арен, шамасы жепп, ipKLiin калды. 285

— С1‘зд1* ез1*м эдеш шакыртып, батанызды алгалы жур ед]м... Жаксы келдииз... Bip Игшк болмаса, ©зге казак, кожа кад5р1н бктелпз бе?.. Ертен-бупнмегг кепппп калдым... Быйылры кыстыц ез1* де сурапыл болып тур гой!.. Куймакты жсй отырыцыз, кожскс!.. — деп, Бай- жан конагына адам сыякты кошемет керсеге свйлеп ке- ле жатты да, ойында отырган кыпылыгы тшне оралып KeTin, С03 аягын:— Мыпа 6ip кушппиз осынша езпбзге тартып туар ма!.. Иплжке тартьш би болсын, бай бол- сын!— деп бтрдк Лорой бергенде кожекец ол создер- дщ астарын яцдамай калды... Байжаннан мундай курмет бешлш кугпегенджтеп эуел! майман келген кожекец, енд! азырак серги бастап: — Колыца колбас картыра’ .. 0гер ко.чса каршыга, Могер квл/юрго сал, Могср шоллор!У сал!..— — деген ексн... Казак атак баласынан мыц кат гайбат фигыл керсек те, 6ip кат керсеткеп егтибары ушш ке- rnipe берсм1з, Ьорксз дугамызда болады, — дедь — Апырай, муныцыз не деген 6ip Typ„ni сез едП — дед1 Байжан, кожа сездершщ соцгы жагыида кшараты барыпа Tycince де бас жагыидагы мотел магнасын ан.- дай алмай калып.— Канта айтсацыз кайтер екен? — Лэббай? А, кайга айтсацыз екен дейа'з бе... — дсп, кожакец тагы 6ip булдыр туманга бет ала берген­ де, сырткы eciK кец ашылып, ауыз уйге салмакты 6ip адамныц Kipin коле жагканы байкалды. Ол келген, басына кара макпалмен тыстаган тулю тымак, уетшде кумiстен жылтылдаган маклал кара тай- жакасы бар, Игшк СД1*. Оныц артынан келецкесшдей сын еп'п, коцыр купш, коцыр тымакты Омар к!рдк Ко­ жекец аягын баурына тез жыйнап алып, куырылып 6ypi- се калды. Шыймай-шытырман кок тамырлары кеп кол- дарыныц сырты да когерш колбака сыяктана калыпты. — Ассалаумагалайкум!.. — деп Игшк ушш Омар айтты, Игшктщ ерш гана жыбырлады. Омар Игшктщ сырткы кшмдерш шсипнд1рт болып, енд1 отыргызыи аягындагы саптамасын суырьш жаткан- да, Игшк кырын отырган боны уй шлндеп адамдармен Teric амандасып шыкты. Омар кожекене уйшп, бала-ша­ га, мал-жаиыныц амандыгын жетюздк Игшк орнынан тура бергенде, кожекец кай жагынан орын усынарын 286

бшмей абыржып калып едд Игипк жумсак кезел мэсК мен дастарханныд шстш баса, кожаный алдынаи ©Tin ец жогарыга барып отырды. Кара бала — Кенжегара кожа меи Игкшктщ ортасында калып e/xj, Игшктщ аузынан тусе кал ганда й катты уксайды скен... Keii6ip уйдщ бал ал арында эрммге тартып туатын 6ip эдет болады... Пагашысына да тартады, нагашысы- нын аулыныц кейб1р жЫттершс де тартады. Кейде, тш- п, сол кун! ©3 oKeci уйде болмагандай, 6 ip коиып кеткен жолаушыга да та рта салады... Кобшссе, дэмдес болтан, араласы кеп адамдарга тартып туады. Эрине, бу да ку- дай ici гой, iiureri бала ен алгаш кыймылдап кал ранда шешесипн, K©3 i KiMre Tycin кетсе, байгус баланыц соган тартып туатын эдет! де болады... Осы 6ip эдет бойыкша кожскетпц жас токалынан тукан Кснжерара ИгЫкке тартып туыпты. KeMnipi кайтыс болраннан кешн бес жыл ойелс13 OTbipFan кожа Fa жеа’р отырран сулу 6ip эйелд] Ипл1*к ©31 алып 6epin ед1\\ дамдесп'к, ткпектеелчк- Tepine карай, кожаный ед кенже баласы досына тартып туды. Бала есейген сайын Иплжке уксай Tycin келе жа- тыр. 0 се келе баласынын, ©3 ine тартуын кожскец канша кеп типск етш, ор намаздыд артынан тастамаса да, бас- KaFa тартып кеткенже бул кезде ©зппд K©3i де эбден жеткен сыякты. Соидыктан «эр не 6ip алланыд ерк1'нде» деген ойFa кожекед epiKci3 кел1*п п'релд! де, кушп ал- ламен салгаса ал май, сабыр етп... Сол бала кагн’р Ип- лйшен кожаный, ортасына келш калганда, ел арасычыд ондай-мундайына кулагы TypiK ЖYpeтiн Байжан жымыд кагып, тыкыршып KeTTi. KiMMeH болса да ыгыспай кал- жындасатын одет! бойынша: — KapaFbiM, океце карай жакынырак отыр... — дсд1* Байжан, эке деп югад айтканьш андатпайтын ойнакы- лау унмеи... Кызылжардан да, кожаныд уЙ1'нен де кещлд1 келе жаткан И плж ол калжыады утыиды да, елед еткен жок, кайта, элденеден К0щ‘лс1*здене калган кожаныд к©- Шлш квтергкм келгендей, калжыцра калжыд жауап бе- piii, уй inline 6ip кедцдк, жайдарылык шрпздк.. Елизавета Быкова жогарыдагы сурауын осындай жай­ дарылык уетшде ©ткен к©п энлмелерден кейш 6epin eдi. Оныц сурауынан уйде отыррандардыц 6opi дс кысы- лынкырап калды. 0з халкыиыц канша екеш еншде-ту- сшде ecine Tycin кермеген, ауыл-аймагынан басканын 287

лршшпндс жумысы жок адамдар тугсл абыржып, 61pine 6ipi карасты. Сурау шынында да ыцгайсыз кел1*п тшп едк.. Жумак нсшеу, тамук нсшеу, кэпip кайда барады, мусылма» кайда барады дсп сураушы болса, кожскен муд1рмей ай- тып берер ед|’. Жумакта 6 ip еркекке неше кыздан 6epi- jiCTiiiiu де, олардын жасы он сегiзле болатынын да керш келгсндей квй!тер едк Шашы узын, акылы кыска ундеп токал калай туласа да мейл1, 6 ip отар жумак кыздары- нан 0з1н:н у м т барлыгык да жасырмас едк.. Ал, ем!рде енипм бар, слмен 6 ipre т;лесер т!лепм бар деген адамныц 6opi б!луге ти;сп сураудан ешб!р;шц хабары жок екеи. Жалгыз Байжан гана сын конактарын тар еткелден алып етуге нартауекел crin, ез аркасын тосты: — Казак халкы канша журт дедщ бе, кызым? —-деп, аз ойлангандай бегелд1 дс, ойлангаимен табар сштсмеа болмагандыктан: — Ойбай, кэп кой!.. TinTi кеп!..— дед!. — Коп болганда канша? Нешс миллион? — Кызым-ай, кысып кегпн-ау, жок жерде... Оны кш ессптсгси! Токсан eni баулы кыпшак, он exi ата аргын дсйм!з... Улы жуз, Kiiui жуз дегенД1 ecTireiiixfi3 болмаса, керген дс емесшз... — дед1 Байжан, бар бьлгешн Cip-ак актарып. Один opi бкпетш euJHopceci байкалмай калды. Мундайда бос жылдыртпаны унатпайтын Игшк осы уйде отыргапдарга тугсл сскерте: — Шамаларыц келгенше дурыс жауап бер1*кдер, — дедк Дупие C93ineii сшнорсе есштегеидей болып, юлегей кэздер1н ашып-жумып мулгн калган кожа да, Омар да ecTcpin жыйып, комданысып калды. — Казакта жер канша? — дсп сурады жас эйел. Казактыц ез ойына кiрiп кормеген нэрселерд1 орыс- тын жап-жас энслжш осынша казбалап сурауына кай- ран калып, ойланып отырран жалгыз Иплж капа. Ол мундай сураулардын аржагында улкен мои барын да ангара калган сыякты. 0згелср1‘ 6 ipinin битмсгспш 6 ipi толыктырамын дсп былыктыра Tycin, 6 ipinc бiр: жанас- пайтын жауаптар кайырды... Осы уйде кездескен адамлардын бэршен де казактыц оны-мунысын сурастыра беру Елизавета Быкованыц адетше айналып кетш сд1. Ол кеп адамдардан кеп нэр- селерд1 сурастырып, кеб!нссе ссшмспз жауаптар алатын. Byrin де сырт бейнелерше Караганда курмегп KopiiireH 288

адамдардан 6ip сурауьша дол жауап ала алмай, бул ел- де жете б!лгемд1’ к, аныктык, дэлдж дегемдер жок болта­ ны ма дсп ренжш калды да, баска сурауларыи Сергеи жок. Казак. ойелшщ когамдык жайлары мен есламныц кеишиик-таршылыктарын жукалап сурамакшы ед'1, eiiztf ол сурауларынан iркiл iп калды. — Казакта мемлекет болып керген бе? — деп сурады Андрей Быков. байжан мен Омар мемлекет деген сездщ орысшасы государство!-a Tycine алмай: — Ол иеменесл екеи? Акта дегеш ме, казна дегеш мс? — дестч, Gipine Cipi карап. — Оспадар деп казак турпаны мшезд'], дерем адам- дьг айтады гой... Ондайлар ор ауылда да кудайFa шуюр лесем кайтед!? — деп Байжан Омарга карап ед1, ол: — Осыныц орысшасы жазык нету, п'лмаш жок бола ма деп ойлаймын...— деп караты бурышка карай жан- тая Kerri. >Kepi бар, баскаруы бар, зацы бар, эюмдерг бар де- ген сыякты ен. онай угьшыстардан курастырып Быков канша тусшд1р'ш кэрсе де Байжан мен Омар жауабын б1лмейтш сурауга 61'ржола туешбей калды... Быков орысша патшалык деп караса, Байжан мен Омар: — Е, патшага багынамыз... — Рамат-шырын телеп турамыз... — Патшамыз бар...— деп, бастарын шулгысты. Мемлекеп болып кормегеи елде мемлекет деген евз- 03i тугаи жок ед! олi. BipaK, соныц магнасына тус!н- беулерше тац калып, Быков та токтап калды. Дуниелж ойларга, дуние тарихына улес коскаи, ортак елдер бар. Ол катарда казак жогып жаксы бшее де, 03 ем]‘ршщ ортан казыгындай т’фектерш б!ле алмаган адамдарга о да наразы болып калган сыякты. Касындагыларыныц тым таяз да жабайы шыккаида- рына наразы кабак квр.еете, Ипл(к Байжан мен Омарга: — Сен екеущ орысшылап жетшзш кер1ндер1Ш. Мен айтайын, — дед1* де ©3i еепген нэрселерш жыйнакы тур- де рана айтып бердп — Б1зде жазу-сызу деген болтан емес, сондыктан кай замаида не болгаиын дол айтып, дэлелдей алмай- мыз. Bi3 03ip K0 oi кергеш мен кулары осriгенirie гана не журтпыз, — деп бастады ИгЫк.— Ушаковтан еспгешм бойынша казак торт миллион шамасында кершедк БВ — Р. Мусрепов 289

разырага Кокан, Хиуа, Букарга караиды. Kernuuiiri Ре- сеиде... Казакта адам басына узындыры бес шакырым келденеш бсс шакырым жер келед! деп есептелед! екен. Б1з ксз устап керген де ел емесшз. Оныц канша жер бо- лып шыкатынын ездерш есептей берниер- Бул да инже­ нер Бернерден еспгешм...— деп, Омар мен Байжан косарлана-кокыта орысшалап болганша токтап калды. Казак миллион дегсннщ неше мыц болатыиын да бшмей- Ai Aerici келд1 де айткан жок. — Бул к1а'лердщ енд! 6ip сурап отырганы казакта патшалык болFaн ба деп отыр, — де/u Игшк кожaFa бу- рылып. — Ол б1зде болтан емес. Эр замаида эр жерде белек-белек хандыктар болыпты. ¥зак ©Mip сурмесе де керск. Малымен 6 ipie жанылып, малы кебейген санын 6ipincH 6 ipi алшактай бермесе жакындаспантыи елдщ басын тугел 6 ipiKi ipren хандык болыпты дерлж ешбф дерек жок. Хандык деген алп айткан зады бар, дэстур! бар, бар казактыц ici мен TipmuiiriH тугел баскаратын дегеидерше келмейдь Ондай жай мына 61зд1н езбек, тэ- жж агайындарда болтан, б1здс болран емес. Б1з Ресей патшалыгыныц зацынан баска зац керген емесшз. Най- за мен камшы зад емес кой, — дедк — Б1здщ барлык мусылман раламы халифата бары- нады дещ'з...— дед! кожекед, жар басынан сею'ргел! огырган келбаката усап кылмыц eTiii, кеудссш квтере 6ip козгалып калып. — Ол дш жары, кожске, патшалык жаты смсс... Ка- зак халкы Ыздщ халифанызга барынып керген емес,— деп, кожа тукымынан арылмай келе жаткан 6ip ыдгай- ды тойтарып тастады да, Игшк Омарта орысшала деп пек кетерд!. — Казакта кала болран ба?— деп сурады Быков, Игшктщ жауабын урынганнан ке/пн. — Жок, болран емес. Уй салу, зауыт салу деген ул- кеи онер той. Ондайды бктгсн емесшз. Ата -бабаларымыз- дыц журтында тебе-тебе кендер1 мен буркыратан кулде- pi калыпты. Б^зден де сол калады... Мына балалар окып, осылардан 6 ‘фдеме шыкпаса... — деп, Игшк ко­ жаный. касындагы балага карап, курешгендей болды. Кожадан ытысып, неш касында бедсненщ балапанын- дай уйлырып отырган Байжаниьщ балаларына караран жок- — Е, окыйды, 03i.Mокытамын... Енша алла, худа жо- 290

лын танытармын,— дед1 кожекен.. ИгЫ к аз рана басын шайкал жымыиды да, Кенжетаранын кеудесш кысып, алкымынап буып туртан бешпент туймолсрin тугел агы- тып >Ki6epin: — Шапанынды шешш таста,— дед1 акырын рана. Пысынап, терлеп кеткен бала шапанын сыпырып жатып, алды кед болып шыккан улкен адамра алтыс квз1мен карады... Ощчме эуел’1 туйыкка Tipелin калып, енд{ кайта ше- цн'ле бастаганнап кеГпн Елизавета Быкова казак, халкы- ныц эйелго кезкарасын сурастырып сдд Игшк оган 6 i- pine 6 ipi карама-карсы келетш, ойсл басынан етстш уш турл\\ кезендн айтты. Oran esi де тан, калатындай, азырак мыскыл косыл, шенеп айтты: — Казак кыз баласын катты кад1*рлейдк— дед1 Ип- лгк.— Ана болтан эй&ш де сондай кад1рлейд1. Бул скс- yine Т1л тилзгеи адам ед коргеназ саиалады. Алыс-жа- кыны оны тугел жексурын Kepin, жеркене карайды. Ве- 3inin кетедк Б!рак, эйелдщ катын детей 6 ip кезен! бар... Ол кезде ойел куцмен тел... Мына отыртан Байжекепдер эйелш адам керш, ушшшт он тыйындык жумысын акылдаса ма окон?.. Жок, бул Kiciniu ойел1* кунмен тед... Мынау отырран кожалар ойелд! еркекпен 6 ipre намазга да катнастырмайды... Казак эйел! кулшылыкта да тен- дж кере алмайды! Казакта «Кыз кушнде Gopi жаксы, жаман катын кяйдан шытады?» деген макал бар. Оны ютейтш б]з, казактыд еркетпз... Бала сыяктымыз, ко- лымызга бергем кандай асылды болса да тез бузып, тез тоздырып тастаймыз,— дед1 Иплж. Сонымен, Елизавета Выкованыи. казак, жайьшда бул тунп ести алгандары да осындай кунарсыздау болып едк Ол расырлар бойында ел 'прпллтнде болтан ©згерютер жайын, саты-саты болып ксл!*п кетертлген, ijirepi баскан ©ш'р жайын бглмек едк ол турал ы Игшк те ешнорсс ай- та алмады. Жала гы бергаг жауаптарымен токталатыньш аигартып, Омарга: — Ет)'пмд1 6 epi onepin ж1берил,— дедг Бар энпме осымен токталып калды. Бул кештсн кейш Елизавета Быкова осы уйге кел келin, шай iuiin, кipлepiн жудырып алып журетш жумыс- кер жктгтер аркылы казактыц он-куй ©нер1мен танысты. Белпл] жай, эщи кал ай туешетшше карал, малынды ка- лай бататыныц мен каланды кал ай салатыныцды да ад- 291

Лаура болады. Жаныц пен! тЁлейд/, сез'тшде кандай терсцдж бар, кумарлык пен куштарлыгыц басым ба, терец магнада суюЁц де бар ма, оны он Kecieci жасыра алмайтын мшезЁ бар. Дуниелш атакты ралымдардыц ай- туларынша эр халыктыц керкем еыершде сол халык не- Hi осЁрелесе, HeHi жорарры т!лек етсе, соныц ocepi айкын болады дегендЁ Елизавета Быкова коп кЁтаптардаи кез* дест1'рген едк Египет керкем енср]' тыныштыкты, Греция керкемдЁктЁ, Ассирия кудЁреттЁлЁктЁ жогарры тЁлек етедЁ деген екякты, ор елдЁн керкем ©ifepin^e де белы'л! 6ip аркау барына орыс галымдары да б1рауыздан косыла- тын. Осы козкарастардыц тургысынан Елизавета Быко­ ва казак эндсрЁн кеш’л коя тывдайтын едЁ. Казак жумыскерлерЁнщ арасында асып ксткен эншё де жок екен. Он сарындары бЁрынрай, не жайлы болса да 6ip рана ренмен айтылатын сыяктьт. Кейде кылкыл- дап сураган «берип, берд1’н» мазасыз тепеп де кетедЁ. Кадала суранган сорлы акын Елизаветаныц кез алдына баксыдай болып елестсйдЁ. Казак энёнёц, жалпы аркауы дон, шамасы келмей, мецгере алмай жаткан кец жердЁ, ушан-тешз даланы айтура болатын сыяктанады. Тар ба- ракта, сасык карацгыда калгандыктан даланыц Keiwiri мен таза, салкын самалын езеуреи сагынран жумыскер- лер он салгапда, кез алдына келе калган сол кец дала­ си-мен уз!Л!се алмай, узак созып, аяп>ш ылгый мун.га тё- реп токтататын сыяктанады. Тосац кулактыц осы сыякты алгашкы алган эсерЁн 6ip кун! казак барагында салган 6ip жумыскердщ oHi бузып кетт!. Он салган Алшагыр едЁ. Бурауы мен куйЁн ез! гана келтЁре алатын еск! домбырасын карацгы бу- рышта акырын гана дынылдатын жатып, Алшагыр «Ку- лагер» эшн салды. Уйёшён, акжаркын эйел1 мен жалгыз улы ЭлЁшерЁн елжЁреп сагынран Алшагыр зарлы эншц калай келЁп оралгагшн оз/ де ацгармай калган сдё. Дом- 6upaFa да андамай косылып Kerri. Карацры жер барак- та жалрыз калгандай ссзёнёп, ынырсый бастап едЁ, сер- ш'нд|' он ©3i кетерЁлт кеткендей, кеудссЁндегЁ бар шерлЁ yHiH будактатьш сыртка шырарды. Казак жумыскерлершЁц барарына «полк пол!!» дес- кен дауыстардыц тусында келЁп кЁрген Елизавета Быко­ ва он мен дауыстын косыла ершп, сулу 6ip тепкерКпген кез’ше кездест! де, ЁлгсрЁ аттамай тура калды. Он терен сез!мд1, магналы керЁндЁ. 8p6ip шын машасыидары кер- 292

кем енбектщ ез1мен ез\\ рана бол май, кеп нэрселсрд! камтып, толып жаткан ой гурызып, терец сез1мдерд1 коз- райгыны сыякты, мынау эн де коп ой салады екен. блецнщ 6ip ауыз сезше тусшбеген орыс диел\\ энд1 бал- кып тындарандай едк Бул жалрыз зар эш емес, екшин муцы екен. ©зжщ 6ip ойланбай кел in от басып алраны- иа ешнген адам, ешюмге жаласын жаппай, euiKiMAi Ki- наламай, езшен болтан екппштщ зарын тартып калган- дай. Эн баяу токтады. — TaFbi да, тагы да 6ip эн!..— дескен дауыстарра араласа шыркай шыккан 6ip эн кеттк Бул эуел! сум тардырына ашынып айтылган арыздай басталып, аяк жары кекке шакырып токталатын эн екен. — Алармын ез кепмд] ©з колыммен!— деп елецшц сонкы жолы 61тед1 екен де, эн аягы жогарылап, кекке сорылрандай, KypKipen тыняды екен. 0 лец жокта, ун жокта, кешл мен кездщ суйа'нер!' де жок барак езшен ©3i жылынып, жаркырап кеткендей болды. Быкованыц бурынгы ecTireH эндершде жэрдемаздж, енжарлык сыякты 6ip сарын болушы едк Умгг оты сен- гендей, карсы турар кайратка шакыр1май, налу, зарыру, торыру сезьпетш e;U. Мынау эидерде оныц 6ipi жок. екен. Зары мен муныныц ез1* «Ойлан!» деп туррандай салмак салады екен. Ойлану казак даласыпа ец керектщ 6ipi СДК Энш1* аз Ki^ipin, ©лецнщ екшин шумарына ауыса бер- геиде муз каткап сырткы eciKTi бакыртып ашып, сарт етюзш жауып, Иван Акула юрд! де: — Токтандлр!— дед! aMip даусымен. — Byrin жу- мыска шыкпай калгандар KiM? Акуланыц катал SMipi энд'1 шапалакпен жакка са- лып ж1бергендей, эн аз гана шайкалды да узипп кет*. Сынкан жок, шьгркау Д1*р1*лгс айиалды да ыдырап узьпдк Осындай анда-мунда ест!гендершен корытып, Елиза­ вета Быкова казакта эн ©irepi едэ>мр жорары дэрежеде екен деген о п т токырады. Бул эртурл! ce3iMHiii терецдБ rin де андататын едк Олай болса ар-намыс, уят, уэде, ceHiM, достык деген жактары 6epiK болура тшетк Тосын коз, коре б1летш кез жумыскер жпнттердш езара ка- рым-катнастарынан осындай мшездерш ангартып та калган сд1, жацары есп’ген эндер! де соны дэлелдеген сыяктанды. Сыр алыспаган жат журттыц арасына жана сезбеи 293

Kipy ушш Елизавета Быкова ол журттыд б\\раз вэшднг дэстурш бЫп алуды еге кажет деп тапкан. Ocipece, эр- тшнен келе жаткан жумыскерлш салты жок, ауылдан кеше гана келген казак жггптер/мен шеш/лггт свйлесу yojiH казактыц ез)’ кандай журт екеш’н кеш'рек б|’луд1‘ эйелдщ укыптылыгымен казбалап 1'здест1р!п едь Сузектен хеши баракка кешкел!*, еткен екi айдьщ 1*Ш1*нде 03 кезшщ алдынан да кеп нэреелер ©тть Ем ел жумыскерлсршщ калыд кепшЫп кушяктасып кете кой- маганмсп, Буланбай, Байшепр, Алшагыр сыякты жтт- тгр улкен достыкка ipKWMeft бара алатын адамдар еке- Hi байкалады. 0з кара бастарынын камы ymiii булар жолдастарын ao6jpre бермейтш адамдар екенш танытты. Сонымеп, Оралдан шыкканда орыс жумыскерлершщ ортасыиа тана ой жарыгын жагамын деп келген эйел, сол жарыкты казак жумыскерлерше де ортак етуд1* ар- ман erri. Gain арнап осыида жчберген «Орал уй/рмеа- не» ic шецбергн!'д кеш’гендт турады хат жазды. Кашаида халык арасында болуды Heri3ri Miидет са­ найтын улкен агымнын, 6ip тармагы «Орал уГпрмеа» соцгы жылдарда казак даласында ондап аишлгалы турган ©нд5р]‘с орындарымен байланые жасау ушш KiM- д1 Ж1'берем1*з легенде, Елизавета Быкова 03i тиеш'п ке- Т!П едь Жолдастары оган карсы болатьгндай, кадала сураньш, аз-кем ойласайык деген адамдарга бет бак- тырмай жауап 6epin едк Бул 03i сол уйipменin мушеа* болса да онын cpi саналатын Андрей Быков ол ушрмеде муше емес, кара жумыска да баска 6 ip тагдырдын ай- дауымсн келш тускен, катардагы жумыскер. Бупн Байжанныц ауыз уйшде орыс-казак жумыскер- лершщ 6ipiHini рет Cipirin бас косулары болмак. Ауыз уйде, агаш твеек устшдс ею баланы кушактап, ойланып калган Елизавета Быкова сол жумыспен келш отыр едш. 4 Байжан уйшде болатын жыйналыска баруга кшнш жаткан Байшепрге жолдастары б1рауыздан барма деп акыл бердк — Осыныц арты б1рдсмеге согады, жамаига айнала- ды... — Ауырыл калдым дей салсандиы... 294

— Орыстардыц эцпмесше араласатын не жумысм- мыз бар? — деп, бф’ сыпырасы жалпы сактык. айтты да, енд1 6 ipa3 bi: — Акул эй к елт тары да таска яктай карыстьтрса, шынымызды айткызады, — деп, ец жакын турган кауш- Tcpin айтты. Ауыо мшезлк б?р лора Байшепр оларынан толкыран жок, унстз тунерш кшнш болды да: — Мурьитдарыца nici келмейт1*н icne акыл айту ка­ тан кал ар екен сендердеи? — деп, кершген ic.KC келде* нец кшппп акыл айтура кумарлык сыякты кеп казакта болатын жаман 6ip эдетке ашуланып, туиерш кегп до, онын аржагын айта алмай, узак туй.тппп каллы. Арты жаманга шабатын 6ip жамандыкка араласып жур ме екем, ауырып калдым деп жайлан-жай oTipiK айт дегендерщ кандай достык леп урыспакшы едн аузына бул сездер туспед!. Эр кезде осылай тарытпак айтып, эр кезде кьгтыгына ти!*п журстш кор мшездер онай ашулан- дырлы. Тем ip пештщ касында кеб! рек Keyin, куырылып, калран июкайын жерге Teyin-Tcyin калып, езш езг эрек тежеп алды да: — Орыстардьщ auriMcci деген исмене? Он тыйын жанжальт орыс энпмеаме ед1? Kim коррап калып ед! сойдя? Келген беттер1’нде к!picin кеп'п, орыс жумыскер- лер1 арашалап калмады ма? Кыйпак-сыйпак еткен 6ip М1‘нездер1к курсмн д а !— деп, жолдастарына эл1* де жер­ дей урысып тастап, ес!кке карай бет алды. Жолдастары куиасьтна мойычдаранлай томен карасты, б1рак, енд*1гэр1 ондяйды 1стсмей1к дсгендей ьтцгай байкалран жок. Байшепр сол наразы калпымен eciKKe дснж барды да, арт жарына ожырая бурылып: — Мон Kemirin калсам, кайлам мен курепмд! шах- тага ала барарсындар. Мен сол жарынан келермш, — дедi ле барактан шырып кегп. Жана гана купаларын сезшгендей болтан ж1пттер Bafimerip кеткеннен кейш ондай болмашыны уят кер- мейп‘идер1’ н 1'степ, оны cere сейлесш калды: — Осымен екьуш рет айттык акылымызды. Кумы- рыска жолыцды 6i.n дсдж... Б1рдемеге шегш кет!п жур- се, 0з обалы езше...— десть Акула келш кыса бастаса, Байшспрдщ кайда барып журен ш‘н жасыра алмайтын- дарын да осымен ангарысты... Байшеп'р далага шыга колее корапты шанага белБ 295

ней жеплген арык торы ат жумыскер барактарына кел- денец келш п’реле токтап, ацырып тур екен. Туп i3i Ак- буйрат жолымен келш бурылган сыякты. Жаяулар сая- ран жалгызаякпен бурыла кетт, енд1 барактар айна- ласындагы курпктсрге кшпп’п, iVirepi аттай алмай тур. Кун батып барады. YcTi’-басын кырау баскан, колтыгы д!‘ршдеген арык торы тура калыпты да, калрып кетттк.. Басына кара туб1т uiaai жамылып, шалбарланып ал- ган эйел атыньщ Т1‘зп’нш карьша шп, eid кольш кусы- рып алып айпала каранып тур. Тонып та, абыржып та турганы айкьш. Ки1збен бастыра жапкан корапты ша- нада адам басгарыньш турт1нге!п сез1ледь Эйел аттан ал- дакашан тусш жетелеп алFan сыякты. Агаш ердщ ycTi- не салган кызыл шубар керпен’1 калын. кырау басып калыпты. Манадан ешк|‘мд!‘ ксздеслре алмай гурран оГгел, асы- рьгс болея да аз кыирш карай калган Байшепрге алыс- тан айгайлап: — Улкен Kiel, жузден жыйырмасы кем аулынын ж\\- riTrepi кайда жатады екен? BUceim, жен алтеп Ж1бе- piiU3mi, — дедк Эйелдщ сурап турганы Сексен аулынын. жшттер1 екенiff акгармай калган Bafiiuerip: — Шырагым, ондай оспагьша игоркак ед1’м... Пай- гамбардьщ аулы болса да атын аташы! — дед{. Эйел 6ipey ecTin калмас па екен дегеидей, зйнала 6ip каранып алды да: — Tonpi дегеи, жузге жыйырмасы жетпесе сексен болмайтын ба едП.. Сексен аулынын жтттерш сурай- мын, — дед1 енд1 турасынан тартып. — F, Сексен аульшын жинттер! ме? Ана баракта. apFbr uieTKici... — деп Байшепр иепмен нускап ель эйел барак дегенге туеше алмай калып: — Барак дегенипз немене 03i? Курпк кардан баска тук жок. Адыра калгырьш жымлыйьгп жаткан немене ед1? — дед1*, тонып турса да эдеттеп калжынын аралас- тыра свйлеп. — Барак сол куртпегердщ астынан nibiFbin жаткан тутшдер foh, шырарым... Жо, ез1м алып барайын... — деп, Байшепр арык торыны жетелеп барактардын ара- сындагы адам катнасатын жалгызаякка бура 6epin едк арык ат CKi-уш аттады да, майыскак жщшже аяктарып KapFa тырып алым, кеудесшен карга Kipe кулан Kerri. 296

Болдырган аттыц турудан repi жата туррысы келетш сыякты. Мойнын созып, баурын карга тосеп, кыймыл- сыз жатыр. Юршктер&н дэрменс^з кагадм. — 0йтеу1*р, жетш кулады рой, жата турсын... Мен жшггтерд!* шакырып келейш,— деи, Байшепр шетк! ба- ракка карай ецкелектеп Kerri. — Жузден жыйырмасы кем аулынын жтттерк да- лага шыгыцдар!.. Катындарыц карга батып жатыр, — дед1 Байшепр, iuctki барактын. ecirin кед ашып турып айрайлап. Ссксен аулы дсгещи эйслдердщ ссылай атайтыида- рына кулактары уйренген ж^гптер кайталап сураган жок, топырлай жупргсш далара шыкты. Bipep узын бойлы каралар, 6ipep кесек денел1 каралар бар, ©згс- лер1 жагарапдау келген каралар... Судан жузin шыккан сем13 кара букадай жылтылдап Колбан да шырыпты... Элденеден журелшд «осы келген сети. эйелгд!» деп дуре етт калганын дурыс урынран Алшагыр катты жу- ripin кслсд!. Баладай рана к1шкене Kepiuren эйсли’ ин бойын тапыгыида кушактап кетерш алрысы да кел in кетп Буланбай да Кунзиланы есштен шыра бере таный кетш: — 0й, ©ркеудем гой мынау!.. Шаджукпасым foh!..— леп, кушагын кец ашып, аз ацырып калды да, тез1*рек жyripin Kerri. Буланбай Кунзилара, Колбац торы атка, Алшагыр кшздщ астында жалгыз улы Элинор де барын сезшш, тура шанага умтылды. Еркектерд1н дауысын echin, ки- 13 астынан ондардын, шамасындагы сю бала тура келдк Шананыц тукшрщде коп усталган, коп жулмаланран еск*1 куыршактай куарган Буланбайдын. meineci керше- дь Сарынып келген балалар атып барып окелершщ мо- йындарына асыла кетлекгш ед/, коцырсы сасыган ен- кей кара туст1* жат адамдарды nepin, урке шегшкпп калды. Жуздсрше жарк етт шыккан куаныштары да бэсендеп барады. — Эл1*шер1’м, калкам!— деп, Алшагыр баласын o3i келш кушактай алганда Элпиер едэу1р тартынып барып экесшщ мойнына колын салды. Экесшщ еркелете шык­ кан кокыр даусынан баска таные ешнэрсе калмаран екен. Мейр!мд1 коздер! де, даланыц таные nici де жок. Бала экесшщ кушарынан тез сытылып шыгып, экесмйн. 297

сакал-мурты тиген бет!н жешмен сурте бастады. Бала- сыньщ кэзше каидай турде квршгешн Алшакыр да се- Буланбяй Кунзиланы кара аюдай капсыра кушактап турып кезшс жас алыпты. Сыйлас курбысьгн сагынганы да, кыс боны Kopi ineiiieci мен баласын кынк етпей асы- рап келген Кунзилага аитар алгыс.ы да кезшен epiKci3 ыткып кеткен ipi де, ыстык тамшылар аркылы айтылып жаткан сыякты. Буланбайдыц жалгыз улы Нартай оке- слн сыртынан кушактап алып асылып тур. Ол окесшт купим дснеа мен ACHeciiro карай б1ткен куши мшезш се- зшгеиде эр кезде куанып кстсп’и бала ед!*. Нартай axeci- н’щ уст'ьбасы кара куйе, nci конырсы екешн сезбейтш- дей, oneciire арсаландай еркелеп жатыр. 0з баласыиын Mine3i Судан взгешерек шыкканына Алшарыр жзб1‘рле- нщшреп те калып ед), Эл'пиер окесппц жудей калганыи тез сезшш, сндг* е:й барып окесппц мойнына асылды. Бул жолы 1*рк1лген жок. Енд! оке журеп де тынштыгын тапты... Быйылпд ауыр кыста жалрыз тарткан кемтар ©Mip- дщ азабы мен зарин еркектерге шарынуга келген эйел, шагыпа келген адамдарыныц салтак кара куйе турлер1 мен жудсуяжтерш Kepin, силе жылап Ж1*берд!. Аяп кет- п‘. 0 1гд1рiс 0MipiHiH алгвшкы адымындагы адам бейнс- сше салган алгашкы тацбаларм ауыр да жат кэрг’ндг оган. Жумыскерлердщ турмыстары лэлендей емес скен дегеид1 кыс боны естш жатса да, анда-санда уйлерше акша ж;бер:п туратын ерксктерд‘1дол оеындай куйде ке- рермш дсп ойламап едк Даланыц сырттаиындай керше- rin Булапбай да, шагын турмысына шак таза журетш Алшагыр да, баскалары да каспак кара, Текедей ку- л1мсг\\ жудеу екен. Жалгыз жудемеген казан манында журетш Колбац сыякты. Ол бэршеи дс салтагырак, бэ- pincH де кульмсг'рек болганымси 6opiireH де семг’з бо- латын. — riopiM-ay, аркана асылып тургаи Нартайыца ка- расайшы... — дедг* Кунзила Буланбайдан босаиыи Алша­ гырга карай бурыла берг'п. — О, купик, ©сin KGTinciH гой! — дед*1 Буланбай, ар- касына жабысып журген баласын 6ip колымен гана ку- шактай тартып, алдына шыгарып ала 6epin. — Эжем дс колд|... Шанада отыр, козгала алмай- ды...— дед1 Нартай, экесш енд! карсы алдынан кушак- 298

тап алып. Ауыл жактын. бейнес! б!ржола KCTin болга- нын тусше калган Буланбай: — Е!..— дед1‘ де баласын жетелеп шешесше карай кетть Bip косып болып турпан ауылдас жпптер Кунзила- ны коршап алып, ез уйлсрЫк жайларын жамырасып сурасып жатыр. l<e6i-aK 6ip-6ip ауыз папа жауап алып, жудеп шегшедк — Отыр anreyip шыдап... — Ек\\ K©3i ссндерде... — Bip уш кунд^п’лпз бар сдк.. Содан кейш келш-ак калар осында... — Слздщ уй де келем1з десш жатыр... — С1здщ уй кыйрай сузек... — Озлщ уйде де бар... — КуйзеушЫк KipAi foh кай уйге болса да...— Кун- зиланын кайтаргаи жауабы ылпый осы рендес шыкты да, arirhrepAi тупел жудетш шег1нд1*рд1. — Сен ©зщ б1ржола кешш келгенб1с1д?— дед’1 Ал- шапыр эйслшс, амандыктан кешн. — ©3iM де бишсймш... — дед*1 Купзила бегелпциреп барып. — Эйтеу!р енд\\ шыдарлык жай калмады да, кете бсрд1м... Аз рана малыныц кырылып таусылранын эйел1* айткан жок, Алшагыр оньг гуаши де сурапап жок... Эйелшш ашац тарткан жузшдс барлык тарткан азабы мен кор- ген кемтарлыпы жазулы тургандай екен. — 0 3 i.M де келш каларсын деп журуил е/рм, жара- дык, кексийм!..— дед1 Алшапыр, эйелш ардактайгын тары б1рдемелср айткысы келш едк аузына сез туспедк — 0 3 !н де жудеу екес!н...—дед! Куизила. Ещи абай- ласа eKeyi де жудеп, кшпрейш кстксндей екен. — Ay, KOinin келгенд1' айтып жатырсын, оуел! 6ip тун кондырып шыгаратын жер!'нд1* ойладыц ба? — деген Буланбайдыц даусы шыкты. — Сонын. езш бьле алмай турмын... — дед! Алша- Fbip. — Сыйкыр-Сикорра жалыныи керсек, б!р туп ба- ракта кондырмас па екен? — Жок, кондырмайды, — дсд*1 Крлбац,— тандайра талай тщи гой, кондырмайды. Сикорскийдщ елден келген жалкыз-жарым адамдары да баранка кондырмайтынын б!ле турса да Алшагыр ба­ рып луксат сурап ед!, ол оран: 299

— Ондайга Ушаков мырза 61’ржола тыйым салып койды. ©зшен барып эмip окел!— дед!... — Баска барар жер кайсы, Байжанныц уйше апа- райьгк, — дедi Буланбан. Торы атты агытып, жчпттер кетерш алып каз койып ед|*, арык торы eiwi аягыи баскысы келмейп'н м|’нез кер- ceni. Ол жыгылар жертв жетш, б1ржола жыгылган сыякты. Буланбай шанага 03i жеплш, кос жстскп* ко- лыыа ала бергспдс: — Tofiipi, мен турганда сендер жук тарта алатын ба едпщер!— деп келin, шанага Колбан жеплдк— Кунзи- ла айналайыи, Min шанага... Балалар, сендер де мшщ- дер!.. Сары атан бэрпцп дс алып барады... Желт оты- рып апарады... Адам жеплген шананы кызык керш, эуел1* шанага куана-куана MiHin алран балалар аркан боны барган сон, тез-тез ccKipin туеш, улкендермен 6ipre жаяу кегп. Ша- иада жалп>гз Буланбайдык Kapi mcmeci рана калды. Болдырган торысын жетелеп алып, 6ipece атьша карап койып, 6ipccc эйелше б!рдеме деп калып, ей артта Ал- шарыр ксле жатыр. Балалар жупрш unrepi Kerri... — Yifai канттш, катын-ау?.. — дед1 Алшагыр эйе- Л1*не. — Олдекайдан кацгырып экем келгеи... Жуманныц балалары куып Ж1*бершть.. УЛд1‘ кузетуге калдырып кет- Т1*М... — Агитан елмей ме, эйтеучр?.. — Сыпырды сойып саган окелд!’м де, бузауын сойып экеме калдырдым... — Торыныц Typi мынау де... — Осы... Торы атка Азбан-атан yfti 6ip шана шеп, 6ip койдьщ еп’н, бip табак курт 6epin ед\\, айырбастауга сенен бата алмадым... Амдп слнда арт жагына снсер/ле бурылып, Колбан да ез уйипд жайын сурап кояды: — Мен 6ip тай-куиан бола ма деп, тогыз тенге ак­ та Ж1‘берш ед!*м, ондай ештеде cciTiren жок шыгарсын, Кунзила? — дейдп — Жок, ecTiren жокпьш... — Ауымыз атка тимей-ак ететш шыгармыз бул ду- ниедеи!..— деп, Колбан букш дуниеге паразыльты бар- дай кунк1лдейд!' де, тагы 6ipa3ra дейи! ундемей калады. зоо

Елдщ куйзеушшк жайларын езгелерден repi терещ- рек утынатын Буланбай еншмнщ ушшш онашалап су- растыргап жок: — Шеи сатушылар мен ет сатушылар да кутырынып алган шыгпр,— дед1 б!р ретте. — Сурама, nepiM... — дед1 Кунзила. — К.ан сорпа кы- лып жатыр!.. Кешл ашып, кулкгш сейлесетш 6ip энпме таба ал- май, Буланбай мен Алшарыр, Колбац ymeyi шанара ке- зек-кезек жегЫп, ауылдан келген Gipimui конактарын сондарынан шубатып тун ншнде Байжаннын, ушне ке- лin кулады... Орыс жумысксрлср1 бул уйге ертерск жыйналып едк Казак, жумыскерлершщ неден кешжкендерш бше алмай дудамал болып отырранда Байшеп'р келдь — Бэрщ дс келдпщер ме? — дед! Елизавета Быкова. Тынышсызданран купin жасыра алмай, кадала сурады. — Жок, жалгызбын... Буланбай мен Алшарырдын yfliurrepi кешin келin, абыр-сабыр болып калды. Bip тун кондырын шыраратын жер таба алмай, сасып жатыр... Келе алар ма екен солар... — дед1 Баншепр. — Келе алмай ма сонымен? — Бые алмай турмын-ау, шырагым. — Отырыцыз... КутейiK азырак. — Байшепрм1асш? Шайра кел, cipiHAi Ж1б|т! — дегг, тер уйдсн Байжскец айгай салды. Орыс жумыскерлер! Байшеп'р келin, белin кеткен энпмелерше кайта копт. Ол кеше рана басталса да, содан Gepi барльтк орыс жумыскерлершщ арасында гуьпдеп кеткен энлме едк Бупнп жынналыс ол эцг1ме­ дей бурын тарайындалып калмаса, дал бупи шакыры- латын да орны болмай калран-ды. Жьпшалыстын осын- дай жайка ушырагалы турганын жаксы б:летш Елиза­ вета мен Андрей Быков ©те кеш’ла'з отыр. — Сонымеп, кепшшк 6eii кайтуда рой? — дед} Ели­ завета Быкова Андрей Быковтын жузше салкын када- льш. Андрей ipidnin жауап кайырмады да, Шило карт- ка карады. — Не, кайтуда, — дед! Шило карт. — ©3iMi3 де ту- рактай кояр rypiMi3 жок e;ii, оный уел не Рязанов мырза Оралга кайта шакыртканын ecriгем сон, жумыскерлер тугел дурлтп калды. Kecirai алты айы 61'ткен сон ал- ты сагат аялдайтын 6ip адам жок сыякты. 301

—• Оралды мына далага m i айырбастасын!.. — дед1 Михаило Неволя. — Орал кунде туаамзге кг'редь.. Буп’н де туа'ме к!р- дь norpe6ii аскабак пен картошкага лык толтырын, ен- д1 кайда коярымды бшмей, «Миша!» деп апрай cajiFa- нымда оянып кетп'м...— деп Катерина Неволя ерше карап жымыйып койды. ЭшеШндс уйрснгсн жерд1 еске алып куране беретш адамдарга ойсл-еркск демей урсып тастайтын Михайло- ньщ аузынан .жацагыдай сэз шыкканыиа Катерина ар- каланьш кетin едк Тусшде керген аскабактарм мен кар- тошкалары казгр дз коз алдына келе калгандай, ка- сындагыларды кермей де, естшсй де калган сыякты. Кездер1 epin бара жаткандай, жу?Л жып-жылы, балкып KeTinTi... — Рязаиовтын кайта шакыртуы бер/к нэрсе ме екен, олде 6ip алыстыц болжалы ма? — дед] Елизавета. — Ушаковка ресми турде жазылган,— дед1 Быков.— Сикорский б!зге тугел окып бердь Ci6ip TCMip жолы са- лынатын болван екен, Рязанов мырза соган косылатын сыякты. — Алтын булактарынан алтын езсшне ауыспак екен рой ! — Te.Mip жол салына ма, Орал бойында кеп жерд1 шукылатып жаткан, соныц 6ipineii корлы б/рдеме та- былды ма, ойтеуip б1*зд1* кайырып алатыны даусыз,— дед! Шило карт. — Оныц ауы курылмагаи жер бар ма? — деп, Ми- хайло мжшш койды. — Караганды, Спас, Успен кендершщ баскарушыла- рына тугел арнаулы хат жазып, оныц устше Ушаковка япберген ресми хаттын кэнпрмесш бударка да Ж1'беруi- не Караганда, Рязанов мырзаныц бул 6ip взгермейтш бе- талысы сыякты. Каламын деген жумыскерд!* де калдыра кояр ма екен?.. 'Гугсл кайтарыцдар депт!,— дсд1 Андрей Быков. Byriiiri жыйналыста орыс-казак жумыс.ксрлерiнiц бастарын 6ipiKTipy жолында 6ipiHHii адым жасаймыз ба дегеи ойларында осындай улкен кедерп барын ескерте сейледк Emu e.Ki айдан кейш орыс жумыскерлср1 Оралга тугел кетерьле кайтатын болса, ол адым жайын ойлаиу керск болады, орине. Сэз осымен едэучр догарылып кал- ды. Eaai картгар Елизаветаныц жудей калган коцлш ка- 302

лай кетеруд! ойлап отырган сыякты... Темек! тутшдер! будактаи шыгып, тунерген кабактарды булттай буркел, Кбздер1 не айтатындарын корсетпей жi6epa?. Россиянин ец жасамыс, сн кунарлы ен;щмстсршш 61- pi Орал тауынан сол ecni-niriniu танбалары да злi еш- кен жок ед1. Орал бойындагы enaipicTcp крспостнойлык дзетур1мен басталган-ды. Ондагы завод, ксн иелерше талай поселок, тал аи калалар сыпып кстетш жер бср1л- ген. Завод nenepi жумыскер кушin сналдымсн крепост­ ной крестьян сыякты жерге орналастырып алып, ез ©нд1- picrcpine б’фжола аркандап койган. Рязановтын. Орал бойында еду мыц шаршы шакырым жер! бар. Онын. жу- мыскерлер1 ездер1 салып алган жеке-жеке лашык уйлер- де турады. Огород, бакша салады. Жумыскер утпнщ бала-шагаларымси кэрi-курта«дары крестьян шаруасын- да болгандыктан, жумыскерлж пен крестьяндыктыц кшдлт элi ажыраспаган едь Оралдары кен иелер1 соны- мен 6iprc ipi алпауыт та болса, жумысксрлер сонысы- мен Cipre крестьян да едь Жумыскерлерш осындай хал­ де усгап келе жаткан Рязанов оларды кайда ж1берш, кандай жумыска садам десе де ерiктi болаггын... Онсыз да алты айы бпкеннен кейш тугаи жерге ко- терьле кайтар ыитапы бар Орал жумыскерлерше Ряза- новтыц кайтсын деген буйрыгы доп тиш едь — Мундагы 0НД]’р1'стерд1 кайтсд1 ексн Рязанов мыр- за?.. Тастай ма ексн, элде бул компаииидан шыккысы келе ме екен?..— дедь акша сайкалдырынан хабарсыз- дау Елизавета Аидрснге бурылып. Сикорский Рязановтын буйрыпли штейгерлер мен де- сятниктердсн баска оз ойынша керегсп деген жумыскер- лерд\\ рана шакырып алып окыган. Сондыктан эйел каумы тугсл хабарсыз едь Андрей Елизаветанын балан ойдан тугаи сурауына imiHen гама жымылды да: — Олай бол манды, Лиза... Ешуакытта олай болмай- ды. Мундагы xeriH байлыктан кай калта безшбек? Ка­ раганды айналасындагы казак ел in осыидагы шахталар мен заводтарда мшдегп турде жумыс icTeyre бекггпрш алу жайын тез кол га алайык дел жазыпты Уи1аковка... Terin байлыкты Terin кушпен табудын эрекетт де... Bi3 кеткеннен кейш казак жумыскерлерплц купли отыз тыйынга Tycipc;ii эль Ол оз|'рлж журш те жатыр, амал кайсы! — деп, Быков орнынан турып жур1'п кетть 303