Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

жамандык TipiuLniK тоиырагына дэн болып тускспиен кейш а к ы р ы н д а п в се беpin, oip кезде бой корсетерш б\\л- мсйтп! де угынбайтын да сыякды. Qaip 93i дс угынып бодмаган дагдарыс уст1идс жургсн Ушаков бар сэтсмз- д/кп' емiр шаткаландарьшан емес, жогарыдан, та гд ы р тосуынан коре бастап едк ©р кеуде.'П адам едк сеншд!* де, icivep дс ед1, кагл'р вз заманынын., ез кауымынын. аса алмас бшпнсн буда аса алмай калды. Кейде жумыскерлер^мен стене келт калып, усак мырзалык. 1степ, 6ip-eni ауыз жылы соз айтары бар Уша- ковты жумыскср кауымы уиатып та калатыи. Муныкэмп pin рана орыидайтын адамдармен шатактасып калганда да ©зше келiп шагым ететш. 0 з кара басынын, сондай белелд1 екопие боны уйренген Ушаков карсылык кор­ мен, 6eri кайтпай кел!п ед\\. Осыган уйрешскен ор адам жумыскорлерiиiц алкангкы кундерде белп берген нара- зылыктярыпан ыгыскан да жок. Даляныц тЬтспд^п мен унс1зд]'г[не, эр кездеп кысталаиына суйенш, жумыскср наразылыгын жапырыгт токтатармын деп, шынымсн сси- д(. Тек кана oipinc 6ipi жалгаса келт, боска бэгей бер­ ген кошлозджтерлл ауырлады. Одан асар кг.уып бар деп ойлаган жок.. Бэсеке жок, талас жок, купи арзач дал ада жалакм жайын улкен созге айналар деп кутпейтш дс с/п, кауыптанбады да. Бар эйы Рязанов пен Сикорскийдмц с а л ы п ж а т к а п ш а т а к т а р ы н а а у а бер/п, б\\раз к у п д 1 елеу- ci3 0тк1*зin ллды. Осы купле отьгрыпкырап калган Ушаковка алдыдры куш' 11!лд1* жуммскерлерЫн ары.зы келт едп Ояда каз!р скл жузден аса жумыскср бар едк сонын жуз жыиырма- сы колын койыпты. Жалакьшыц кемитш болтаны олэр­ га да жстсс керек, — ейгер болсан, каз1*р ссеб1*м1*зд1* бер, кете\\йз,— дсп жазыпты. 'Плмаш Жусып казакша жазылран арызды ез хал-ка- дарьшша орысшака аударьгп, туп;пдi-туй:идi жерлерш узак тусшд]рдк • Ж а м а п создер жазыпты... Угп куннщ шннле жак- сы жауап алмаеак, б[р ушпыр тесЬямейд! де, 6ip адам жумыска да шыкпайды, келген ю'релерге кен де тиетпей- mj*3 дспд1... Н :лд1 казак елinin калып ортасы. Аржагы Улытауна делiн кете бсрет!н бай елдер... Олардыц да жалшыны коп жалдайтын Ke3i келе жатыр. Сактану керск...— деп ескертт? Ж у сы п . Дала халкыиыц айбарында да, кауыптенушде де шын- 459

дьвда ылайык шскбердсн асып rycin жататыны кеп бо- «иадыдсп ойлайтын Ушаков, бул арызра да жете мои бер* ген жок. — Жакып арада Бернер барып кайткалы отыр, 6iii- ре кайтар сол...— дел, арызды катшысыиа карай cepnin тастады. — Жауап жазбаймыз рой? — деп сурадь: катшысы. — Жок... Катшыныд eKiniui усынран хаты I lexpacoBriKi екен. Ол жумыскерлерге кандай бейтараптык кэрсеша кел- се, завод ислер|'не де сондай бейтараптык керсетш, Кара- гандыда болып жаткан жайларды тугсл жазыпты. Жа* сырмагаи да, коспаган да, ез ойы нен1 даусыз керсе, неш шыидыкка жаткызса, соиы сол болран куйшде п'зе 6epinTi. Жумыскерлер арасында кун саиап жамала туа'п, осе Tycin келе жаткан зацды наразылык барын да жа- сырмапты, канта, май берс жазган сыякты екен. — Акмоладагы мектеп карацгы жер астыиа тусксн шахтер шамындай жзлрыз жарык едк.. Жалакы жайы болса, ол жумыскердщ кун керюмсн TipiuLiiriiciK аркауы гой... Жабылып калраи мектеп пси кемiгелi тургаи жа­ лакы жайын жумыскерлер куйзеле дс кызына сез кыла бастады. Амалсыздан конер де мойындар да... б!рак, му- ныц OKeyi де ксилришейтш 6ip зацсыздык рсп'ндс ойла- рында калатын сыякты...—депл 11екрасов.—Нелер! зан- ды, нелер] зацсыз, ол жагьгна оз кара басымньш пшр ай- тар хакысы жок ден санагандыктаи, мен а'зге тек кана еле- меу’иизге балмай бара жаткан жайды хабарлагым келедк Эцпменщ аекынып бара жатканын да жасыргым колмой- д)'. Эзщгзге барып кантуга бес адам луксат сурап сд|', мен эрине, токтау айттым. Bipaie, каз!р cni желге айнал- ран ор кыйлы даурырыс eiwi езппц заняты арнасыи та- уып, бар салмагымсн оз алдыцызга тусксл|’ тур. Жумыс- керлердщ езара ек! удай, тец-тартта турран 6ip кеп* бар ед1*, сн;и ол аяктллганга усайды. Барак жлгыжеш’п, яуыл- да туратын жумыскерлерд! ерп'п алута таяу каллы. Ец- Д1* тезбе-тез шеитп болмаса, ауыр жанжалга лрелгел! келем]з... Ушаков хатты осы арасына деГпн окып келд1 де ашу- лангандагы эдетшше лактырьш тастады. — Мыиау оз*1 солардыц адвакаты болып алыпты гой!.. Нелер1 занды, нелор! зацсыз, немд*1 кеш!ред1, немд1 ке- mipMeiui, мен оны сендсрден сураушы ма ед!м!.. Мыиау 460

03i не оттайды?— дед1 Ушаков катшысына 6ip зэрл1 ыз* рармен тушлш: — Сен мынаны окып экелш турмысын, окымастан экелдщ бе? — Окып бастадым да доркып Kerin, озимзге экел - Дш... — Будан был ай Некрасовтап келген кагаздарды окы- майтын бол! Туспиин. бе? Tyciщим, Н икон Абрамович! Dip сотке уй inline ауыр тыныштык. орнап калды. За- водтын rypcuii мен rypuii де еетшмей кеткендей едк У ш а­ ков оз ойыньтц рана аунадшуларын е с т п тургандай. Ойы 6ip-aK сураудыц тошрепнен шыга алмай калганын сезБ нсд'1. Бул нсмснс, забастовка ма? Караганды, Шлдь Ак- буйрат ушеушен б1рдей белп бергеж калан? Элле осы- ларда ун косу да бар ма ексн? Сикорский гой, жаны жай тауыгт, с ы л ь щ - с ы л ы к куледП.. Уш енд]р1*стщ TipuiiViiriiie бгрден тиген, 6ip ме з п л д е т и ге п жалакы жайьшдагы шокпарын умытып кеткендей, Ушаков онан-ак. иэрселер- Д1 урынбай калган сыякты. Дабырлап келе жаткан 6ip топ адамныц дауыстары сспле бастады. — Бул менщ жумысым смсс... Маган онын катынасы жок. Меи 03 жумьгсымды бклемш...— деген Бернерд1д даусы айкьгн танылады. ©згелерЫк! ж анра батканда шыгатын ашынды дауыстар. Сез купи* емес, ун кушш ангартатын дауыстар. Шокайлары так-тук етш, жумыс- керлердш ауыз бол моте именбей Kipin келе жаткан элпет- тершде эдейипк те бар сыякты. — Луксат п а ? — дед1 Бернер, есСкт i жартылай ашып, жалгыз кез1мен гана iuiKe карап. ©нигде абыржу да, кы- сылыс та бар екен. Ушаков наразы пiiмiимен уиа‘з гана басыи изеп ед1, Бернер болмеге тез Kipin eciKri жапты да аптыга сейлеп кетл: — Пожалуйста, Никон Абрамович, мынау жанжал- дан меш куткара керг'ш'з... Ецалдымен жал акы жайына менщ к а т ы н а с ы м ж о к т ы г ы н айтсаиыз скоп мыналарга... Маган наразылык кэрш керсетлейтш болсын, — дедь Ол коп и э р с е л е р д i айтуга, баппен айтуга келш сд\\, Ушаков- тыд наразы кейшнен кайпактап, ец жанына батканыи гана айтып токтадь/. Бул кезде Бернергс де сеибей б а с т а р а н Ушаков, онын ез басын арашалай сейлегеш'не а ш у л а н ы п та кегп, жат адамнын жырылып шыга колер мшезше жорыды. Вид! 461

оран жayап 6epin, кецес айтука да шыдамы жетпей, ауыз белмеде шршп калкан жумыскерлерге e3i шыкть;. — Не керек сенлерге?—дед1 Ушаков, жумыскерлер- ге аса б!р каткыл у.чмен. — Не ксреп езппзге де мол!*м рон..*.Жалакыммздын, KCMHTiHi рас болса, б!*з де ез1м1зге лаиык ripu»;.^iK жанын ойлагымыз келед!, —дедь сур тастан жасалкандай кем шацы басыл кеткен сур жумыскер. Ушаков енд1 рана айкьш ацгарлы келгекдерлш шлнде осы Ак-бураттагы мыс заводьгнын. да, кем шахтасыиык да жумыскерлср! бар скеи. Юртктержз уона кара куне под турып калган завод петтерше кемip racyк ы да, уст1-бастарын жылтыр карамай баскам мь-с корыгушы да, суррылт шаи баскам кешш де айкын гянылыл тур. Bopi де жумыстарын тастал келгендерт жачырмай, куйе- Ымен, шакымен келшл*. Сейте турея да кожайын жузше ыктамай да именбей карайды. О?red «лес, Ушаковаа осы яменбеулер] улкен жабip к«ф|'нд(. — Жумыс уакытында бос журуге kj'm луксат берд!' сенлерге? Бул неткеи бассыздык! —деп, Ушаков жумыс- керлерге акырып каллы. Жумыскер кездер! тез-тез каты­ лыл калар ма екен деп е;и, ол бул жолы бодмалы. — Сол жумыста каламыз ба, жок па, эуел! соны 6Uri- Mis келед!,—дед! тагы да алп сур жтт. взгелер! бар козгалыс-киимылдарымсн, бемирейе каратам квздер1*мсн соныц айткамыма жауап кутетшдерш андатын тур. Осы жши-тщ сырт бсйпес! мен мршк какпай караган кыйсык кездер! таные сьмкты екен, б*1рак дол коз!р Уша­ ков оны eciHe Tycipe алмады. Заводтын алгаш журш кст- кен жылдарында Ушаков кем мыскерлерж жацылыс- пай танушы едк каз1р осы келгеи жет! адэмиык !ш!нен б1*рде-б!р1н тамый алмай тур. Окес! ком шанынан елген еск5 жумыскер Муцайтпас, ©з! шебер утипыршы Такжа- рык екеиш Ушаков танымай калды. — Семдер пемеие, MCHi коркытуга келд|‘ндср ме? Бол- майды оларын, мен корка алмаймын!—дед! Ушаков. — Б1зге корку-коркытудын 6ipi де керек емес... Тапа- талтус.те таланрымыз келмейдк Соны айткялы келдж, —• дед! горновой жумыскер. Еггд! Ушаков жумыскерлердщ тайсалмауга турганын тугел туешдк Салрыласып туруды корлык та керш тур. Алгашкы акырып калганында уйден уркгпп шыгара ал- 462

маканы да ©з беделше 6ip акау туа'ргендей сезшедк ©з айбарыныц осынша эларегешне ашуы да келш кегп. — Meni сендер коркыта алмайсыддар!— дед1 У ш а­ ков, алгi айткаиын такы кайталап. — Коркыта алмайсыц- дар!.. Жумыскер куш орта ссеппен ал ганда кырык ты- йыпка туарьчсдк Азсымкандарыц кете бершдер! Бугш- нен бастап есептер1нд*1 берем. Далада колы бос адам аз емес. Баска 6ip ауыз co3i\\i жок! — дед\\ де Ушаков тез бурылып оз болмесше кегп. Осыларга бекер-ак оз'.м ко- лщ сейлескен екемш дсп екшш те кетть Агаш табандары тактай сденд1 ашумен тарсылдатып, наразылыктарын косарлана айтысып жумыскерлер де шыгып барады. — Керермкз элИ — Б 13 де адамбыз fo?i! — Корка ялмаслыз! — дегсн дауыстарып Ушаксшка ссп'ртс дабырласып, терезе алдыпан шоктарылып erri. Таспен, отпеп азаппен сьгнасып уйрешскен адамдар ко- жакынмен табанда сука да шыдайтын мшез керсепп, именбей келш, именбеи кетп. — Mine, кордпиз гой, ылгый осылай... Meni камакалы он кун болды... Мен шаршадым да... — дед!* Бернер бвл- месше канта Kanin KiprcH Ушаковка. — Ак-буйратка ci3 жауаптьтсыз!— дедз OFan Уш а­ ков.— Сл'з жауаптысыз. Жумыскерлерщ коятын болсын жапжалды! — Калан, немен конд!р дейшз? Маган берклер epii< кансы?.. — деп сурады Бернер. — Ак-буйратты баскаратын cis бе. мен бе? K iM бас­ карса сол жауапты да болады. Оз шаманпз келмесе Ор- дабай болысты шакырыцыз! Барыцыз!.. Не, бугш тыпды- расыз, не болмаса... жзб1рлснбейтш боласыз магап... — В е р н е р уна’з ш ы г ы п кетri. Ушаковтыц ойында Рязановка берген уэдесш орын- даудын улкен жанжалга айпалып бара жатканы рана бар ед1. 0 pi жумысксрлср/ш’н алдьгнда, opi Рязаповтыа ал- дында абыройс.ыз 6ip жянда калармн сезшгендей катты тарынып кетп де ешнэрсеш сабырмен ©лшей алмай кал- ды. Бурыпгы кездерде окай орайласа кететш ^тердщ осы 6ip купдерде жуйесш таба алмай койганын тары да бы- йылгы жылыныц кырсьн-ынан деп жорыды. Осы шаткалацдардыц тусында Ушаков езше дс иаразы едк Кэрш к босандыгы таянгандай, ез бойынан эдетте- 463

ri сершшмен, бет бактырмас eKniniii таба алмай, ыза- ланды. Нелеп босадсып барады, неден каймырып калды 0Л 1? Жшер саркылрандай не болыпты бутан? Ушаков сыякты адам кулаканда да осылай болжырап кулаута ти!сп ме ед!!.. — Жок!—дед1* Ушаков, езгнс e3i дем 6eprici келген- дей. — Пул жанжалды ракымсыз жанырып токтатуым керек! —Осыдан кейш 61'раз кун елей коммай едоу(р ас- кындырып алкан жумыскер наразылырын ез п'зеамен, ез салмарымен жаншып токтатута бскшдк Ол Каратандыга осы екшшмен келш едк Бул екпшге шыдай алмай, Караганды жумыскерлерБ нщб1ржары жыртыла certain, шахтага карай сыргып кет- кеш Ушаковка улксн арка суйеу болды. Бул тураксыздык кепшшк 6eri болмаса да, эйтеузр, 6ip жещс белпа* едь Бул ыцкайка суйенin езге касарып туррандармен калан сейлесуге до болар деп ойлады Ушаков. — Мен сендерге бар айтарымды айтып болдым. Кон- бейд1 екенелндер, мейлдарщ Гилсш! —деп, Ушаков аз Fa- Ha KiAipin ашык шахтага карай женелгсндерге карал едь олар шоктарылын тез козталып барады екен. Арбаны коршап туррандардыц жуздершде дс кобалжу бай- калады. — Б13 ез т!лепм1зд1‘ заццы кврслпз... Сондыктан ci3- дщ кулак аспаура какыцыз жок,— деп Михайло Неволя алрарак шыкьш тары да айтарьг блрьш анкартып едь Ушаков кешipine: — Аида, канторра тарт!—дедк Конырау журтты жак жарын eTin узай берд! дс барак жумыскерлер1 кайык ruin еткен судам кайта торысып, шокырлактан кумшло турып калды... Ушаков контор алдыиа кел1п арбасынан тусс бергсиде жацагы niptain калкан улкен топтыц да орныиан козга- лып, жабык шахталарга карай шоктарылын бара жат* канын 6ip шолып калды. Булар да женитгендей, конгсн- дей скеи. Алысырактан айбарсыз да жабыркау кершдк Кайтып калган 6ctti'h солгын керппсш айдагаидяи бол­ ды. Бнд1 ол Каракандыны баскаратын Некрасовты б>раз 6epixTipin алгысы келдь — Сен, немеые, мснен алатын акшанды карсылыкпен кайыррын келе ме? —дед1 Ушаков, ecin алдына шытып карсы алган Некрасовка. Бернердей емес, буран сыпай- шылыктаи тыс ектем кетш турранын epci дс керген жок. 464

— Ci3 маран акшаны енбеп'ме телейЫз рой деп ойлай- мын,— дед1 Некрасов сыпаны рана. Ушаков онын жауабына кулак аспай. eciri ашык тур- ран конторFa Kipe 6epin: — Жумыскерлердщ адвокаты болранына канша акша сурайсыц? — дсп тары 6ip кауып калды да пике юрдь Соцынан сре Kipren Некрасовтыц жоб!'рге орай жэб!*р жауап кайтарарын таиырандай, онысына ж*1бермей киш кетш: — Осындай жанжалды болдырмау ymiH шын-ак кеь ецбек керек пе е;и? Бернер екеущ жумыскерлерд1 аз рана тыйып устай алсацдар, осындай ылан болмас ед1 рой!.. Сендерден соны талап етуге какым бар ма менщ, жок па?.. Элде сендердщ орнына ылрый ез1м шапкылап жу pyiM керек пе? — деп Ушаков жумсанкырап токтады Ашык турган терезенщ жактауын толтыра отыра кеткен туршде де езше жат кажырандык, шаршагаидык бар екен. Жузшде б]'раздан бepi басталран аяушылык, жар- нем куту бар. Сондыктан, Некрасов жана рана естшен орынсыз жэб1рге мэн бермей, жауабын жумсак бастады — Никон Абрамович,— дед1 ол, Ушаковтыц алдына жакындай келш. — Осы жанжалдыц тусында адвокаттыг. 1стсген 6ip адам болса, ол еналдымен аздер ушш бусаныг; жур десем не айтар едщ1з?.. — MaFan ешюмшн адвокаттырынын кереп жок, 6i- рауыз катал сез айта 6uiyi керек! Кайпактамауы керек! Ken сез керек болтан жок кой маран... Кенбссе$;дер кете бер1ндер деген 6ip-aK ауыз 6epiK сез айтып ем, эне, 6api де Kenin, жумыстарына кетш барады. KepeMiciH, 6ip адам к.алран жок, ш ахтага тускел1 кетш б ар ад ы !— деп, Уш а­ ков ашык терезеден жацары жумыскерлер уш рш п калган жерд; нускады. Шынында да жумыскерлер CKi жарылып жабык шахталарга карай шубап барады екен. Кар- сылыры байкалар Kiiui-KipiM топ та калмапты. Караганды басында кундеп енбек к у т басталып кеткен сыякты. Ашык шахтадагы адам кыймылдары кундепешен Kepi кызуырак сез1лед1. Кос кара-кекп сондеп жеккен Жума- бек осылай карай келе жатыр. Касында Сикорский бары ганылады. — Ол 6ip ауыз сезд! айткан ci3 рой... Оны 6i3 айткан болсак acepi баскашарак шыккан болар едк — дед1 Нек расов, — Мен 6ipaK муны баянды жешс демес те едим... F. Мусрепов 465

— Жешс смей, нсмсие? БугГниси калмай Ак-буйрат та тыпшыгады, Н1лд|* де жым болалы, — aeai Ушаков. — DipaK, мешц жанагы айткалы кслс жаткамымды да тыиласаиыз екен... Сып ели Сикорский кiр!п коля! де Пекрлгоптын созш i!M0Hvci3 болin KCTTi. Осы жолгы келИнле одоп-имену легенд]’ эдеш умыта келгендей сд!, каз;р Tlmi ектем до ер скен. — Мен сiздIи жалакы жайыпда таСеиды турде icxe асыргалы отырган багытынызды Рязанов мыр.зага каз1р- ден калдырмай хабар стсм...— дед1 Сикорский Ушаков- ка. — Ci3 ymiH оныц елсул! мэш боларыи айтпай-ак коя- йыи, онсызда TyciniKTi кой... Binni;. бупип жариялага- ныиызды ресми турде бершгеи буйрык дсп атауыма бо- лар ма ексн? Соны ез|’и1здсп сурап алкалы келд|‘м... — Болады... Буйрык Mine, бут; лнем бастап ic' ko асы- рылады,— деп Ушаков ез\\ ала келгеп буйрыгьш Некра­ совка усымды. Мунысы снд1п бели Сикорский алдында куалаидырып калу сыякты мшез Солып шыкканыи Сипе тура кысылган жок. Сикорский снтслсп кслш Некрасостыл колыидагы Суйрыкты тез шолып шыкты да: —- Облей дурыс болгаи скен... Yin оширктщ yuieyin бiрдей камтмканьшыздм Рязанов мырза срскшс багалар дсп ойланмын,— дели Ушаков онысын уиатыл отырга- ныи ce.i.iiprici келлгей, ундоген жок. — Рязанов мырзамык сиге жазгаи c:<i хаты б’ргс ко- л1пт‘|... Ka^ip тапсырсам ба сксн?.. Олдс, кешке карай уййпзге ораласыз ба?.. Мен каз:.р еолай карай журсм... Опашарак 6ip уакыт тапканьщыз Topic тс болмае е;и...-~ дсп‘\\ Сикорский. 6з;нш Ушаков сыякты улксн адамды cuccpin бара жаткамыи Некрасовка да лигарта евйледк — Кешке уйлс боламын, — дедi Ушаков. Рязанов хп'г- тпрында не барлыгын Некрасов cc3in6ecin дегсп де ойы Солды. Bipaiv, ол оный Пскрасоптп тусiмiл каллы. Эллспсдсн аса куапмшты жайын жасыра алмпй ой- пактам турган Сикорский тез коштаеып. тез шыгьш Kerri. Узамай, eni кара-кектш Ак-буйрат жолыма туеш алым ку- йыидатып жонелгешн терезедон i<opin: — Хлестаков! —дсл1 Ушаков шпион. Жана гана 6ip жайларды Ушаковкл жан торта айт- кысы кел1’н отырган Некрасов енд! .жэ6[рлешп калгандай едк Пн жек керетш, дурыс жек керетш адамына Ушаков- 466

тын рай бсре со йлсексHiи унатпай калды. Улкеи к о р т колген адамыныц кез алдында юилрейгениг коргсндей болды. 1штей ануына жек керу сыякты 6ip сез|'мшн ара- ласа бастаганын ангарды. Кулап жатса да Сикорскийдеи кол ушш сурамас деп оплайтьш сдк eimi абайласа, Ря- заног.ка жагыму yuiiii Ушаков Сикорскийдеи де жсркенс алмай калган скен. BipGer, icKop дс адалынаи елстш адам деп cenin кол in сдк казф сол eci<i курметшен аз га- на калганы болса, Сикорский сыпырып ала ксткендей, Некрасов 6ip жолл салкын тартып кеттк — Сен м зFan б1рдеме айтпак сдщ гой!— дсд1 У ш а ­ ков, Нскрасовтыц 03rcpicin тапып калып. — Айтпак сд1м... Глрак, с ;ш сонын. орны бар ма, ж ок га, соиы онланып отырмын... *-• деп, Некрасов едэу!'р Ое- гелiп барып ж ауап Серди— Мен ci3rc адзокаттык 1степ журген 6ip адам болса, ол а зд щ пайдацыз деп е:пм гой? — дед1 Некрасов. — Колденец адам тупл, осы жанжалльг кетерш журген жумыскерлерд.'ц eai а'здщ т к л ск т шоц- GepincH шыга алмай жур десем не айтасыз? — Ол капдай п'лектеспк?..— дед1 Ушаков. Осы туета манадан тыс га куткен Ж умабек eciKTOn басын керсетш калды да Уш аков KiAipei< сурамак болтан б1рдемелерш iркiп калгаидай болды. Ы рак, Некрасов оз ойын iрiк- пеуге калган скен, енд! ашынынкыран, кыза сейлеп кегг/г *••• Ш ьш жапды алсак, жумыскерлер жал акыны ке- М1*тпеу ушш гяна жяижал салулары керек пе ед1? — ;ie>ri Некрасов. — Ж ок!.. Ж ала к и п ы ocipy \\ w Ih жанжалдасу- лары керек едк — О, нсменс?.. — Жалакыны ocipy ушш д сй м ш ,— дед! Некрасов, бар пппппмен жасканбайтын батылдыкка, кайсарлыкка кетксшн я ш а р т ы п .— Ьулар булан жет! жыл бурым та- гайындалган так-тук куп керк:тш шенбершен шыга ал­ май калды. Ал кун Kopic кайтты? Енбек журтыныц ец KepcKTici ж азга карай ckj* есе, кыска карай уш ссс кым- баттап кстп* ода и 6epi. — Ж ум ыскер адвокаты деп СД1М coni, каталаспагап ексмж! — д ед '1 Ушаков, оиын. аржагында молырак ызгары барын жасыра алмай. — Жумыскер адвокаты болтан адам олардыц ойына сц болма ганда осыны салар ед], оны 1стей алган адам болтан ж ок. ЭшеГин аяудан аса алмай калды, — дед1 467

Некрасов. Ушаков онысына сенд!* де тыншырып тындай тын ынгайын керсетш, свз аягын кугп. Некрасов шыйры ра свйлсп Kerri: — Жумыскер керш отырран жэб!*р жалгыз осы ма?.. Жумыстан кейш жуынрысы келсе Heci айып? Балалары мыз еле бермссш лесе, онык неменеа кулю? Адамша жу- мыс icTe»Mi3, адамша туркымыз келед1 лесе, онысы экес! мен meiueci, баласы мен келiнi каз-катар 6iprc жатудал куткар деген болмашы тжектен канша асып жатыр ед1? Жумыскер дурыстап демалса, ертешне енд|'ре кыймыл дайды. Бупнп азапты ертекпсшс коса бермей, умыттыру да керек емес пе! Осынын 6opi ецалдымен ез!цЬ угшк екенж бше тура, с\\з бурьгилы бетшзде табандап кала ал мадыцыз... EcKi жумыскерд1н жузш босатып, жанадан жуз адам алсаныз, аз адам басы он тыйыннан кемтп кушне он сом унемдейаз, солай емес пе? Сонда кемзр мен мыстан неше жуз сом кем бер1лерш бшмей отырмысыз?.. Жок, бжеаз, жаксы б1‘лес?з... Усак-уланга кеп алацдагаг? адам улкен штерде берекеаздтн де керсетед! деп ез1ш? айтатынсыз! Оздщ бурынгы бетпизден айнып калган се бебЫз баскада, эрине... — Онда сенщ жумысын болмасын! — дед1 Ушаков, шамданган дауыспен. — Ci3 жана 6ip ауыз сез1'ммен жанжалды токтаттым дед!шз... Канша уакытка дешн, неше айга дешн токтат- гыдыз? Енд|'гэр1 жумыскер жанжалы болмайды дсп off лайсыз ба? Бекер олай ойлайсыз... Далада жумыскер та бы туган екен, о да есе беред1, есейе бередь Мен бул жерде калмауга уйрардым. Сондыктан актык рет акта рылып айткым келдь Осыны адалдык керд1м... Батыл бо лып кеткешм де сондыктан болар... Б|'раз жыл енбепм сщген, болашагы улкен дсп ойлайтын iciM eji Караганды Сонын алдагы кундерше жаным ауыратынкн айта кет- ki'm келд!. Мен айтып болдым... Мына буйрырынызды бас ка 6ipey орындар... Кеилрпиз... —дел, Некрасов Ушаков тын жана гана берген буйрыгын езше кайтарып бердь Некрасов сездер1*нде тура айтылган дурыстык та, кат ты айтылган достык та барын жаксы тусжгсн Ушаков ашусыз Myaipin калды. Сокгы уакыттакы оз 1стершде ез ойына, ез трепне карсы келер кайшылыктары барын та­ ры 6ip рет анкын сезждь BipaK, енд1 бул бетшен езгерер де шамасы жок екен. — Келденец кезге бэр! де солай кершетш эдет! гой. 4R8

Ырак, мен ж умыскердin ыцгайына карай кене бер деген ц\\ достык деп б1лмейм!Н. Шын-ак кетем десен, амалым кайсы, куштеп устап отыра алмаспыз, — дед\\ Ушаков. 0 3 i де сет'мслз айтып ед\\, Некрасовка да солай ceHiMcia- де ойсыз айта салган жауап корили. Манадан осы уйде не сейлесш жатканын eciTyrc ку- аарты п шыдай алмай журген Жумабек тыгыз 6ip icnei-; хелгекдей шапшац юрдь Жузшде жаны ашыр адамныд кобалжуы бар екен. Жанадан жумыскер жыйнап беру «умысы суынып кетеме деген каупы бар едд еналдымен юныеын ангартпас y m iH еспстен KipreH бойында эб!гер- лене сейлеп Kerri: — Жабык шахталарга 6ip адам тускен жок... Аузыкя барьш айнала коршап алып 6api де сыртга отыр... Ма tiaдан бакылап турып ем, бегтерш жаман кврд1м... Бара­ бан да токтап калдьг... Усталар да дукенш жауып, солар- *а барып косылды,— дед1 Жумабек. Уйдеплер енд! абайлап едн уста дукеншен шадк-шудь *rin есшпп жататын дьтбыс тынып калган екен. — Не сандалап тур мынау?.. ©TipiK!— дед! Ушаков, герезе алдынан ыршып тусс 6epin. — Далага шыксадыз e3ini3 де Kepecis, — дед! Жума бек. Жуз1* тас болып кдтып калгандай екен, ©TipJK айта деген жэб1рден езгерген жок. Ушаков тсрезедсн мойнын соза карап едк ойпаддагы жабык шахталардыц мадайында не болып жатканын кв- ре злмады. Берепректеп ашык шахтанын жумыскерле- ршде эр жактарына карап аландау, ацыру бар екен. Нек­ расов далага шыгып карап келд1 де: — Рас айтады... Жумыскерлер шахта га туспепти Ба гак салушылар да кершбейд!» — дедк Енд1 Ушаковтын ©з‘! де далага жупре шыкты... Дурыс гкен... Жабык шахтага тусер ауызды кед коршап алып, жумыскерлер козгалыссыз отыр. Кун шадкан ыстык бол- са да 6ip адам коленке 1’здемей, бой тасаламай отыра бс руге бел байлагандай екен. Кемip отвалдарынын усл’нде те топ-топ шогырлар кершедь 9 дей1 кезге тусу удин жо- гары шыгып алган сыякты. Аргы беттеп ауыл адамдары да бала-шагаларымен шубырып далага шыгып сол ж а­ бык шахталарга карап тур. Ашык шахтадагы жумыскер перде де кобалжу бары байкалады. — Сен барып келшН— дед! Ушаков Жумабекке. - Гоктатсын жанжалды, шахтага тусслн!.. Эйтпесе, муныи 46';-

а?™ оздерше жаман болады... Бупннен калдырмай бэр!н де босатып бул манайдан куып Ж1бсрем. Жумыстап босанган адамды 6ip кунге дс калдырмаймын бул жсрдс! Бул мсш'ц жер1'м! Тусшд;ц бе?.. — TycinAi.M, — дсуи дс Жумабск жабык шахталарра карай кетп'. Маиа тацертец Ушаковты коршап алган жумысксрлер айткысы келгендерж тындата алмaif иаразы калып eai. Ауылда туратын жумысксрлер табансыздык icrcn, окай белппп сыргып кетсс де барак жагы сырт карасын буз- бай шыдап каллы. Ken TLicri yiuin бой керсетш ортагз шыккан он шакты басшы жолдастлрыныц ыкгзйынан та- былатындарын керсегп. Талай ойда кыпылдау бары дау- сыз болса да, сын устшдс сыр берген бзр адам болгап жок. Ушаковка соз!н тындата алмлранына Михайло Нево­ ля ыцгайсызданып каллы. Тундеп* ек! жастыд жазганда- рына патшаныц ©3i де кулак асардай nopinin cai, енд! ол кагаздыц да алаздт ашылып калган сыяктанды. Эрб1р карангы аламныц оз колында жокты азды-квпп асыра баралайтын одетшше Михайло Неволя кагаз евз'ш асыра багалаган сксн, каз'ф сонысына каттырак налып калган* дай едк — Кап, аналар тай-таластл опасыздык icraii-ayL — Шыдамады ау, габансыздар!— деген иаразы да- уыстар шыкты. Осы создсрдщ озшде де кобалжу раны барын андай калган Байшсп'р: — 0з обалдары озше, шыдамаса! Bio шыдапмыз! — деп, ол ынгайды тез жапырыл тастады. — Жо, шыдасайык... Сонда не icTci'iм осы арада ту­ ра берегшз бс? — Не, енд|' нс icrefiivm? *—дссксн дауыстар шыкты. Копшшк сурауларыида анырыс барын уидержен бай- кап тургап Михайло Неволя казак жумысксрлсрМц каиигара шыдарын ойланып сдоу/р уакыт саз ксспай кал- ды. Baiiiucrip мен Алшагырдын орюмге ашулы жауаи 6epin тургандарыи андады. Лшык шахтада icTCHTiii ауыл жактыц жумысксрлер! бара сала боратып кыймылдап кеттг. Бул жакка бетш бурман, эдеттепдеи repi баса кыймылдап жатыр. — Жо?.. Аналарды корссииер ме? Жумыстарын ic- тсп жатыр. Сендер нсмене, айрыкша шакырту кутш тур- сьшдар ма? —дсп, Иван Акула осы топка келдн— 470

Барыцдар, барыцдар, туслщер шахтага! Сэр:б.'р, тусс- сшдер!.. Михайло Неволя Акулага одырая 6ip карады да: — Cenin. б1зде жумысыц болмасын, еепдн!, Ос? Ашулы журт калжакты котсрмсндН— дедк — Кал жакты котермептш сендср смсс, баскалар... Жарты сагаттык iumue шахглга туспесендер, Суrim i куи- дерщ елд1 деп ссептеадср!.. Ол ар кайсыинаи елу тыйыи деген сез... Меи забоада кутсм сендердк узак кутуд1 мен жаратиайтын адаммын. Оган уакытым да жок. Канша ашулы болсаадар да оны умытпассындар...— дсд1 до Аку­ ла ем карайтын жабык шахтага карай ксттк — Ал, енд'} кайгсАнз? — дед1 Неволя касындагылар- га, Акулага ызамен карап калган боны. — Кайтет1н;и cki жумадан 6epi сойлсс!п болтан жок- пыл 6а? Шыдасдмыз дсмсп г.с ск? — дед/ Бапшепр. — Мен жалгыз калсам да шыдадым,— дед1 Супрэлк Копке ccriprc катты аптты. — Жалгызды коя тур, осы тон шыдаймыз дегемпз. Шыдамайтыидар болса, oai де луксат етсГпк те тэускслге бел байлакандар ci-ui кайте.\\пз деп сураспайык, — лсд1 Алшагыр. — Шыдасткк! — Турыстык! — Кайталасудмц нс Kcperi бар! — дсгси дауыстар ор жердей жалгаса шыкты. Адал да ссш'мд1* шыкты. Журт олпепн бip сыпай байкап алды да Михайло И с­ соли жана Gip усыпыс жасады: — Ендсше, шахтыга тартьщдар!— дед! ол. — Шахтыга?.. — Неге?.. — дссш калды Cipiicuic дауыс. — Шахт ыпы коршап ала мыз да нс боларын сондп кутедп'з. Бытыралгай 6ip жсрдс бода.мыз... Ш а х та га d ip адамды туа’рмейм1з де, Gip ада.мды шыгармаймыз да... Курск, кайламызды Ушаков gjj ксл;п алып кореш!— деп токгады Неволя. Нсволяныц шахтага Gip адам тупрмсЙАПз дегенi жу- мысксрлерге катты yuan калды. Мунысы жанадап кел1л булардыц ориын баскысы келетшдерге карсы Gip айбар сыякты коршдк Оньщ ycTinc, карадай кажытар жэй та- бан-т.рес, жой кайтер екесш смсс, орскет1 бар карсы- лык журт бойыиа жыйналгаи капсар тьтеккс ундсс шы- гып сд1. 471

— Жарадьщ карасакал! Текке журген жок екесш арамызда[ — Е, ionpi деген, дырымыз барын корсетешк те 6ip! —десш, жумыскерлер жабык шахталарга карай женен берд1. — Мен усталарды да осында алып колемiн. —дед! Жабай Незоляга. — Алып кел... Алшагыр, Супрэль exeyiu барак сальш жаткандарды шакырып экелвдер. Нартай, сен экеке ба- рып, не болып жатканыу айт... Осыдан Kefiin ею жабык шахтаныц жумыскерлер! жер астына тусш-шыгар ауызды айнала коршап алды да отыра бердь Кундеп азаптарынан бупн калан кутыла калгандарына сене алмай, айналасына кулжпен карал барабан туйелер1 куйсеп жатыр. Бупн жср астына rycin кетхсн жалгыз Акула рана. Улкен тем1*р шелек жантайыл далада жатыр. Кемip артып алып жатклн шрепплер ганз айналасьша такыркай карап, кундеп жанталастарын ток- гаткаи жок. Осы куйде ездерш ездер1 кайрап, манагыдан Kepi де кызып алган жумыскерлсрге Жумабек келдк Ушаковтыи кыска айтканын узак байымдап, едоу1р уакыт кулпыра сейлеп отырды. Йемен »i6epiVireiii маш'м болса да, нсн) айткысы келетшш булдырата сейлеп отыр. — Bopi 6ip, кеп болса, кешке дешн-ак шыдайсык- дар... Одан да кожайыннын не айтканын тусйпп, елмес жактарыдды ойласандаршы... —деген 6ip гана булдыр ойын ор сакка жупртш айтады. Осылар Ушаковтьщ де- гешне кен1п калама деген каупы да кысталап барады, ол жагына тым ашык кетуге тагы коркады. Бупн шахта- га туспегендерд1 босатамын да бул макайдан куып w\\- берем деген Ушаков сезш айткан да жок. — Сенщ мытып отырганыц немсне осы? —дед1 Суп рэл! Жумабекке. Ол кем.фге Жумабек колынан erin кел- мегенд|'ктен одан ыктап та кермеген адам едк —Сенз foil, Ушаков б|’зд1* кенд!р1п кел деп Ж1’берд1?.. Сол мэ айтайын дегешц?.. — Кожайын айтты гой e3i... Жалакы кемидк Ол же- яшдеп сездер1нд1 тыцдай алмаймын демед1 ме?.. Оныа аржагын нес1не сурайсындар менен?.. Осылай отыра берсск кожайын коркар деп ойлайсындар ма? Акша еш- ммнен де корыкпайды. Куш енд1 мынада кетп', мына да! —деп, Жумабек жан калтасыи кагып-кагып каллы 472

— Есептер1ВД1 алыцдар да кенндер дейл-пан 6 i3 re? —деп Супрэл1 тары 6ip сурау бердь — Бул Kicbie баска ой жорына бэс пгем,— деп, Ал- oiaFbip Жумабекке жакыидап келш отырды. — 0й, ссндер кожайындарыцныц айтканын менсн Kepruiepia, келе ме? Танертец ecTiu ед!ндср рой ез аузы- нан... Бупн жумыска шыкпай кал ран адам босатылады дедк Мен уйрети деп отырсындар м а ? — дед1 Жумабек. — Сен рой сонда б*1здщ орнымызга уш жуз ж т т й ш этшш, адам басына уш сомнан акша аласын? — дед; Алшагыр. — К,улкынывды Tecin бара жаткам сол емес дени кэ- яе!— дсп, Супрэл1 Жумабсктщ жузше сыгырая карады. Кэздер1 уш бурыштанып, усак-усак ушкынга толып ба­ ра жаткандаб екен. Арт жактагы кепшми’к куле бас- гады... — Сен ез кулкьшынды ойласацшы меш коя турып, мен акша алсам сенен алгамым жок кой! — дед! Ж ума­ бек. Супрэлжщ к©з*1 ушк.ындаса, мунын. мурттары дел- ли!п, мурны куарып бара жатыр. Супрэл! мен Алшагыр б1р-ак карасып калды... Жу- иабек Супрэлшщ алдына сулай келш кулады. 5 ip кол алкымынан алып тартып калды да, б!р кол кок желке- ден тугп'п Ж1аберд|. Екд1 Супрэл1 6ip аягын Жумабектш кеудееше сальш басып алды да, сол аягынын шокайын :ыпырып алып мурнынан кагып-кагып калды. Ацшылар какпанра тускен суырды осылай урушы едк Агаш табак erri мурыиды беи не жапсыра уш рет урып токтады. — Токтат! — ден Неволя айгайлап калмараида Cyrip^i окай токтай алар да емес екен. Неволя Супрэль яш Жумабекп* ксудесшен басып алрай аярын колымен :epnin ж 1берт Жумабекп тургызып алды да: — Eimirapi мундай ic T in арасына журмейтш бол!.. Осы журттыц сеиде кеткен кеп дс аз емес екеш если.де болсын!.. Бар!.. Орамалыц бар ма ед1?..— дсп, жетелеп алып журт арзсыиан шыгарып Ж1*бердь Жумабек мур- яын ек! колымеи басып алып, сенделin open, журш бара- ды. Кок шура камзолынын. колтыгы да бвксершп ка- лыпты. Осы жайды Ушаков Жумабектщ ез аузынан тугел есМп катты ашуланып едк Таяк жеген Жумабек болса да ол корлыктыц ммге керсеплш жатканын каталаспай урыныпты...

— Маган кайтарган жауаптары осы болса, мелен де ракым кутпесш ендП Экел Т131*мдерш, ез колымнам босатып, бугжнен калдырмай куып жiберем бул жерден! DipiH калдырмаймын! —дед!* Некрасовка. Некрасов ул- ci3 турыл барып шкафташ кагаздарды аударыстырз Састады. — Сен, буг!*н кештсн калдырмай уш жуз жштнд! алып ксл! — дед1* Ушаков Жумабскке. Омырауы да. куп* меттсп устаптыи сакал-мурты да канга боялгал Дума* Сек тез шыгып Kerri. — Mine сендердщ баекаргаи адамдарьгн!.. Жаксы мура калдырып Kerin барасын! .Мундай мурачык маран кереп жок, — дсп Ушаков Некрасовка кайта урса бастап едк катты келген боны арбасыиан ccKipin тус1п конторка асыгыс коле жатка п Dcpiiepai кор in open, токталды. Вер* нердщ жузшде улкеп апаттыц белпс! бар сксн, содап сесксжп токтады. — Завод токталып калдыг—дед! Бернер кiрiп кел­ ген бетшде. — Бугш 6ip алам жумыска шыкпай каллы. Пештср суынып барады. Мысымен б'тге еуыигалы туп. Заводта сенбсген 6ip от калган жок... Ордабай болыс уй- 1*нде болмай шыкты... — Токтат!— дсд1 Ушаков, бар дауысымсн акырып. —Токтат!.. Мыс заводыиын оттлры соиin, пcmтсpi суынса. оный аржагы не боларьш Ушаковка баяндаулык кереп' де жок едк Inii толы мысымсн 6ipre суыиган пештер апатка тек болат та!.. Кас каккапдай 6ip сотке Ушаковтын коз ал- дынл заподтыц осы.члан Gip xa.ii коле каллы. Кузя! куша шуканакка толып катып калган суга усан мыс коз ал- дына келдк.. Бдэу1*р уакыт clliк!м ун шыгарган жок. Отымем кк- ?vbiмен тургап жалгыз улкеп пеш Ушаковтын озг сыякты. Жарылгалы тургандан. демш катты алкьшып алып, аз- ак. кулап туспей тур. Некрасов колыпа алгам тЫмд|’ кайта орныча салып акырып гама шкафтьг жапты... Diniije Gini жатсырап ундсспсй калган адамдардыц коздерн де Gipinc Gipi ксздеспсугс тырысып. орк]м ор жакка карал калыпты. Ушаков токтап калган заводы мен шахталарын «©pin тургандан. Тас пештерд! белуар- лап тургап суйык мыс, шелекте кагкан суга усап, суыш ган пештергс кептелген боны 6ipre катып калганлай кергнедк Бернерд:н коз алдылда кешеден Gcpi катты

карсыласып, наразылыктары мен б.'ргс ортурл! балагат айтука дейш барган жумыскерлер тур. Некрасов квз'1 сыртка карап, тагы да 6ip жайсыздык- ты коргендеи, кадала калган екен. Ол ашык шахтаньщ Си1К ерпсуiне шыкып алып сойлсм туркан Буланбайды керш едь Басы та пулы, кайласына сунешп, олденелерл! кызу айта бастаган сыяктанады. Он колын кец сермеп эр жактакы жабык. шахталарды иускайды. Ашык шахта- ныц жырасынан oye.ii кылтынып коршген бастар енд1 Буланбай касына жыйиала бастаган коп адамга айналды. — Kopcci3 б с ? — дсд1 Некрасов сол корт турганын козiмен нуска п. Жуйке тамырлары узЫп кетсрдсп uiipenin, сергек туркан Ушаков, элденеш умгг стердеп терезегг* тез бу- рылды. Ашык шахтада не болып жаткаиыи о да кердк Ор жактам гакы да б|'раз лдалг солай карай асыка басып ко­ ле жатыр екен. K©3i не i<opin турканы» Ушаков «Енд|* ашык шахта да токтады ■>, деп туйд1* inline. Содан кейш шарасыздыц байламын айтты: — Сен бар да жаоиялашы аналаока... Ешкэрсе оз- гормейди бурьшгы кушнде калады. Жумыстарына бар- сын,— деп Некрасовка карады да: — Слз до тез кайты- цыз Ак-бунратка... Осыны жариялакыз жумыскерлерге, жалакы кем1*мейд1‘. Менсн кейш не кылса да мешлдерь.. — дед!* Бернерге. Инжекерлер!' Ушаковтыц узтлген умiтi»г дс ацдасып калды... 4 Жупьшы болса да Cipbmrafi орысша ruinrcn уш жас >xirtr кос каракер жеплген эде.\\п тарантасты 6hi'k курен какпага п’рей токтатып е;й. Катты келген боплары к\\л т ю к т г т т ы . Жетск ушы какпаны пукып та калды. fSepiк жабылган бш'к какиа Соксмесе, кем коршалган тас аула- ныц ортасында доулет куд|*ретш керсетш туркан курен тобсл1 улкея уйд1*н тап ес:к алдыиа барып токтардай екен. Булар байлык салтанатынаи ыгыспаптын жнпттер сыяк- ты одi. Какпа алдыи Tcriciciin, едэучр жергс дейш кум теее- Tin тастапты. Орыс адамдарыныц колы онай танылып тур. Ун манайы етс таза, айналасына Gip малдын Tici де, тункы да тимеген сыякты. 475

Ауланыц iprecine т1релin токтаган, куад тарткан кузп салац кеде жапырылмаран кушнде калыпты. Какпа тубь не эдсш отыррызылрандай биж ескен oip топ шубар пкен айналасына бай калтадан куйылып тускен алтындай жаркыратып жалкын сары жапырак, тегшть врескел келш токтаган арба дыбысын аула 2ииндг журген адамдардын унатпай да мшей сейлегендер) ест)* лед!: — Караты, шм екен езП — Мае неме ме, бодж болган неме ме! —деседк Как па касынданы адам Kipin-шырар есжтен жалба тымакт*, бас кер{нд1 де кайта жоралды. Жтттер арбадан тез cexipin Tycin, аулага да имен- бей Kip.ai. Жарын Кызыл атанымен тацып алкан Омарды кердь Жацары жалба тымакты не кергекш соган баян дап тургандай екен. Жнчттер сэлсм берin ед), Омар: — Улары ki'b дев турсав, сеидер ве едшдер!.. —дел* гакданып. Астыкры жаты он ньтана карай кыйсайып бггкеи екен... EpiH тжекенде шыкатын дыбыстарды Омар бузыг айтатын болыпты: «будары» дегенд1 «улары», «мм* дегенд!* «мв» дейдк ©рттен калган туб1рдей мужык кг ра азуларыныц арасынан кызарып бултыйып тш кор) недн Келген ушеуд)и 6ipi Жабай ед1, ез колынан болраь !ске екппш сезппп, енд1 Омардын бетiне карамаура ты- рысты. Жабайдыи бетже аз колынан салтан тацбасын 0 ;>кц; да кердь Бул онша емес екен деп екшдь Шытып кеткен кез! шодырайып турады екен деп естит'м ед), олай емее гапталып барады екен. Шойнак деупл едi, енд1 ек) аяк гекелш кетуге жакын екен. — Ахырау, CcHTTiciii?..—дед! Омар. «Апырауды» да, <Сеитшсш* легенд) де осылай бузып айтты. Бет-аузы он* бастай булжген екен; Сент те аяп кетт), Омарга колыв усынып кала жаздады. Ж^пттер Омар касынаи тез кеп’п, унге карай бог ал ды. Буларды сшюм беген алмай калды. Бул жтттерд* бегей алмасын ce3iHin, Омар да ас уйге карай кетти Игшктж кайда отыратынын кашаннан 6epi Гплетн- адамдардай, уш ж тт тура Игшк отырган бвлмегс кедin юрд). Ек) белмеден втш, ушшни белмеден тапты- Ипл)к улкен курен баркыт жастыкты шынтактап, шот кагып, жамбаетап жатыр екен. Ем-уштерге келген еркек бала. 17Р

дала баласы устап кермеген кала ойыншыктарыныц орта* сыкда оцаша отыр. Экесше тарткан манназ бала... Луксатсыз Kipin кел!п, солем бергендерге И гш к унат- пай 6ip карап калды да, тез таиып, басын кетерд!*. Имен* бей с о з ы л га н дерет к о л д а р д ы бу да 1рк>лмей алды. — Сентгпсш?.. Жабай екесш ной... жонарылатывдар *“ дед!. Кептен 6cpi ешюмге айтып кермеген сездердш аузьгнан калай шынып кеткешп И гш к акнармай да кал д ы . — Мына бала ю м ?— деп сурады И гЫ к, yminuii жь riiTi таный алмай. Бул да олдснеден абдыранан адамныи сурауы ед1. — Бул Буланбай баласы... Нартай деген Ж1пт, — де- и\\ Сеит. — А ... Окып жургсн 6ip бал асы бар деп сстуил ем, сол екен рой... — Ие, сол. — Шыраным, экец жайы калай болып жатыр? Бет! 5epi карады ма? — Жаксы, royip боп келедк К,ыр керсетш, ез устше баса юрген ж 1пттердщ жай журмегендерш б\\рдсн туйд1 де, И п л 1к жакындаса сей- лед!: — Окуларьщ быйыл токтап калады екен деп ecTin ем, шын болып шыкты ма? — дедь — Ие, м е к т е б Ш з ж а б ы л ы п калды. Быйыл баяны отыэ баланыц 6ipeyi-aK нет* окуна... ОЛ К1*М? — Турсынбай деген KiciHiH бал асы. — А... Турсынбай баласы окып кетт! ме... — Бурын б1збен окыйтын едк енд1* Ыздщ балалармев 6iprc окыймын деп кетиг барады... — Сен ез1ц кайтпека’к?.. — Б 1здш жай белпл\\ ной... Калдык окый алмай,— цед1* Нартай. — Алыс-жакыи анайын бар дегендей, жэрдем бола- гын ед.; гой... Бекер токтап калнан екенсш. — Жумыскер балаларына жэрдем етш, окытатын агайын байкалмады, — дед! Нартай. — Бэрше бiрдей кайдан болсын, ез басынды айтам... Экец осы уйгс де он жыл дэмдес болнан, — дед1 И гш к. Манадан сыпайы отырнан Нартай тап экесшше жай- оацдай кулш: — Окем каранны да казакы Kici ной, сол он жылдан 477

нейin, кулан eimi Kiel ccirinc журпзш, жаутац-кез кыла кермесш деупй од[... Он жасар ксз1м гой, олi ес1мде, кемгрге сол агайын сстнен кашып барып тусксн... Жа- цылыспасам, сол сак аздш уn.TiKi болса керек...— деди Булан бетше com сез аГгга ал ар адамды И ш лк кеп- тен кездеспрмеген елк Ж ас >k»jir суырыла co/ucnvii отыр- гандап скси. Ол i дс аГпары коп адам дай, кысылмай, жас* канбан, нменбей куледк Тыгылмай, ашу да шакырман, уткыр С0йлейт;и ж ш т сыяктанды. И г:л;к оз/ жаскалып кал ганыл сезшдк — Агайын арасьшда ортурл!’ жяй бола борет iггi рас кой... Булаибай 6ip булпншлш усп н де кетш каллы да, сссп-кыйсабым бар ах\\ леи капрылмай коиды... Ойтпссе, бермей кетке1П бар лей алмаса керек,— дед1 И гЫ к езу тартып.Нартайдыц ынгайыпа бей/.м кеш'л биьи’ре свйледк — Есеп-кыйсап барын умы т аса цыздар болтаны да!..— дсп, НартаЙ. тагы да кулшю'рсп алды да: - Ол жагын оздерпиз айырыса жатарсыздар да...— деп, бул создщ жайын созплсы келмейтшш ангартып токтады. — Ж ок. балл, сен созден уткапдай бапраиына мал болма... О кекс айта бар. мен'ш. мойпымда жургеш жок емес... 03i кслш, алып кстсш дсп айтты де... Муидай c03Ain парыз-карыз сыякты жаты да болалы,— дсд'1 Hri- jhk. Келдснец коз осы И гш гщ басынып Kiprcn уш жч- пттен сн болмаса б1рде;мсш’ секст айтып тасгай мл леи кауштснслЬау дерлне те едг. — Окем мен айтпасам да умытпайтыл сыякты...-- дсп Па рта п Gip улхен сссп барын ангаргкандай болып, Ил/пк жуз1нс сыпан карады. — Ондайларыц болса, оздерщ бЫнлср...— дсд1 Ип* лiк, снд1 Мартайга мигай бсрмсуге бег бурып. Bip жуйс оцп'мс осымеп токталып, сдоу/р уакмт уидсс- пей калдм. — Ал, ж т т т с р , оздоршс жол болсып? - - лед|‘ МгЫк б ip аздаи ксГк'п. Оган дсп in ж т т т е р д ш туйл;гср Gip жайлары барын аидап та кальгп одi. — Олей бол сын, жол iucii осы ара.— дсд|‘ Септ. Не, борскслдс... жатым, ко пак болып кейтыиляр... Ж ок, жумысымыз Girce Gyrin кайткымьп кело/й. П1з жумыс адамымыз гон, 6ip кунгс open, босанып сдш... —дед1 Сеит. — Онда, жумыстарынды айта отырындар... Ссит келген жумыстарын айтута октала бергепде: 473

— Луксат па, ата? — дсп. гимназия формыида кипг- гсн балл Ж1'пт сак ашып парады да, атасмпмн клсымда Сетей адамдар барым керш, шепне бсрдг. Пала ж т т п ц сыртында сол формада кшпгси таги CKi жас ж т т тур екен. — Келтдер, кедшдер,— дсд1 И гЫ к. Шаш койрагшарын жасыру ушш фуражкаларымсп кслгсн окуши жастар дала одсбьмсн темсшрск отырыс- 1ы. Bipcyi, жака луксат сурагаи, Ордаблй Саласы — iip- жан. Касындагылары Курсикоз кожаным баласы — Кеп- жегара мен Жумабск баласы —Тореш с;и. Булар оку- га журер алдыида осы уйдс уш куипси Gcpi копан бо- лын, енд! кайткалы журген. Vfiao отыргандардыц yiucyin дс таныл, Cipan амлп- ласпакан окушылар, кысылыикырап калысты да cn/ii оларга коз аудармай, МгЫккс карай бурылыцкырап шырысты. Пул ушеушщ жлклары Нартаига да мал!м едк Еналдымсн, окука алраш аттанып бара жаткам бетамде Кенжсгараны уш рст альт согып, окесш т атын сурага- ны ccinc туст'к Сол сурагаи оке Mine осы уйдс огыр. Ка- з'ф Кенжегара Ипл.кке кандай уксаса. ИгЫктш ci<i жасар баласы Кенжегарара да соиша укеай калыпты. Нартай KG3i осы ушеуше кезск-кезск жупрш, сржс!з кул!мдсй бсрДК Одаи кейш Акмолада отксн жстк кыстыц iiuiiuc бул yincyi Ilapraii жудырыгыныц дэ\\пи кезск-кезск татып калатын едк Оку бялалапынмн дэл inipao кутырьшып кошсто шыгатын кез‘ждо Гимназия балалары мен Ком­ пания мектебнпк балалары тобслсспен тараган смес. С.ондакдл, алгашкы умар-жумар GiTKcmrcM кейш Нартай ылкыл осылардын CipiMCM ксздссш калхчпы едк Кслжс- гарадап баскасы омша карсыласл да алмайтыи. Кснжс- гара оолса, ол б:р кыркар, окай жеи:лс кейгаи смсс-тк стыка тусит калсац, аиры да жок, сзп'лсй беоуин едк фак, суларда Нартай cccci де ксткен смес... Булардыя 1шп1лс‘ знреп дс, ото жаксы окыйтыны да сол Кснжегаол. дпаум^ен 1-1ДкСпПсП актеплсендктартк.аидай, косалкы мугал;м жал- Kaaip Mine, Нартай окушыдап Kopi кем'шипгс i<oGi- р к уксап KennTi де, мыналар болса, млгыз гылым мол- Дфшс шомылып жургендей. таза да каплез K o p iH c ii. си \\пдс бф ыдгаисыздык барым задай калган Ор- 470

дабай баласы Ержан ездершщ еркз'н ойын-кулкьлерше тез оралу ушш: — Ата, луксат етсешз, 6i3 журш кетср едж...—дед!. — Окура кашан журеспздер? —деп сурады Игшк — Уйде бзр-гк кун болып, аргы куш журш кету!м1*з керск. Эитпесе, кеш1гем1з,—дед1 шешесше тарткан кел те мурын, аккуба, еткзр кезд1 Ержан. Бул уйде, ocipece, Игшк алды идя езш тежеп устаЯ' тын Кенжетара ундеген жок. Кез жанарында коп нор- селер турса да ацдатпауга тырысты. Игшк 03i кыскы уйше кешin алса да Ордабай ауы лы жазгы уйлершде, бул арадан кырык. шакырымдай жерде ед!. Балалардын сонда баратындарын ecKepin: — Онда, луксат болсьгн. Уйлерше барып айналактап калып журмендер,—дед1* Игшк. Окушы жастар Игшк- кс колдасып коштасып, шыгып Kerri. Желкесп кудю, жаурыны комды да ецкзштеу келген Кенжегара Нартай- Fa коз кыйырымсн карап, мыйыгынан кулщкз’рей шыкты Нартай оларра кызыря да, кундей де карап калды. — Ие, айта бер, Сеит,—дед! Игшк улкен есеп шо- тын колына ала 6epin. Жакары жастардын келш-кету! Игшкке 6ip арка суйеу де болып калрандай, манарысы- паи Kepi селсок айтты. — Кеп жумысымыз да жок... Шешем1з осыида жур рой, луксат болса, алып кеткелз’ келin едзк,—дедз' Сеит — А, Кукшен!* айтамысын... 0 зз' калай ойлайды екен кетем дей ме екен? — Ол Kici алдакашан кетеп'н ед!, луксат болмядк гой...—дед! Жабай. Игшк Жабайдыц кыстырылатын жеш жоктз>1гын ак- гартып, оныц жауабына кулак аспады да, Сеитке ка­ рап: — Bi3 ол! кунге сети ез!нд! кутудем!з... Ораларсын деп ум|‘ттенем1*з. Уш-куйш, einiiiii бар 61'зден алатыи,— дед! Игшк. Оралса, Омар етерз'н талай есп'ген Сеит: — Е, 6i3 б!ржола бекш калдык кой кемзрге... Дол каз!р ений жайында сез кыла келгешм жок... Б!р кезе Hi келер... Шешем1зд1 экеткел1 келдж,— дед! кайтадап Ип'л!к енд! ойланса, осы отыргаи ушеуж'т де ений сурарлык орны бар екен. Б'зрак, каз1р соран аяк баспай- тындары нес!? Бзр кезец! келер дегеш кай айбар?.. 1ш! нен белые баласы Ордабайга наразы болып койды. Кай- 480

да, кандай юрбен гуып ecin жатканьш ыдеый еекернп отыруды ксрек етедй.. Игшк акырын гаиа тамагын кы.рынып калым ед; ауыз eciri тез ашылып, Батыраш басын карсетт) Мынау уш ж iiin i бегеи алмай, байдыц устiнс лукоат- сиз Kipri3in ал гам Батыраштар катты тыпыршып, ауыз уиге сын алмай отыр ед1, тез кврЫс бердк — Мына Сеит Куншеш экетуге келпш... Айканша* са аптшы, Сарам десе, токтагпасын...— деп Игшк Баты­ рашка «Tycine.Micin?.. Бармаймын депзе ялмайсындар ма?» деген ойын ацгартып, узагьфак карап калды да: — Барам десе, риза кылып аттандырсын,— деп ток- гады. Батыраш TycinreiiiH ацдатын кэзш какды да еак- ri жапты. — 0й, тым болмаса, эдей! 1здеп келген шешем1зге эуел! амандассак еттй.. Мал емес кой жетелеп журе бе- peTiH... Менен жецЫн болмас, мен бараиын...— деп, Ба гыраштыд артынан 1ле Жабай да шыкты. Жабай шыгып кетпегенде И гш к ж!пттерд1 созге ай- налдырып бегсй турмак едг Кысмагы кел*1ссе, неш бол- са да аиткызуга болады деп ойлайтын бепшара эйел «бармаймын!» деп калар дел ум1ттенген. Енд1 ол кыс пактын бола ал масын сезд1 де, И гш к Кудшеден де умгг уздБ — Баска буйымтайларыц болмаса, сез осымен 6ir cin,— деп, И гш к есжке карап, шалкая бердк Есепшог п*стер1'н сакылдаткандай тырс-тырс етш, iprere барь/п согылды. Сеит пен Нартай да тура бердк.. Сеит алдында опасыздык еткеш бар Айганша аман- дасуга да келе алмай едк Уй абройын коргаимын деп, колга тускел! калган Сеит пей Назыкешке ара гусе ал маганы бугш бар унт туршде кайта жакгырып коз ал- дына келд! де, Сситке кер1'не алмады. Куншемен аман* дасып калуFa дал ага да шыга алмады. — Мынаны Куишеге бер, риза болсын... Б|'рдемеден кысылып калса, келт журан...— деп, eci<i кызыл шубар керпеге оратаи 6ip буманы Батырашка устатты да, Ай- гапша ушнде калды. Куцше де eai келш амандаспаетаи Kerri. Бул уйд1ц ойы-кыры квп QMipi ушш еткшплдей нана кершерлш осы 6ip болмашы уакыйра И гш к пен Айран- шаныц октем кермеген квшлдерж катты жаралап кет* ксндсй екеи. Калыи табанды жумыскер етштер! апдене- Ы— F. Мусрелое 481

kj аяусыз тапап, ешлес \\з калдырран сыякты. Сеиттер аттанып кеткеннен кешн Игшк бастыры Батыраш пен Омар етш, уй кызметкерлерш тугел 6ip уриите урысып алды. Уй кызметкерлер! бул KiciniH ашулана бметшж де хврдН.. Бурый ат устшде журсе, xaaip аспасшы болып калган Омар, ocipecc уйып тьщдады... Сонша батып хетхен немене скенш Иг1л1к езк де гей- лей коле, терепдей уккан сыякты: — Кап шонжар, кай болыс-би, кай кожа-молда лук- сатсыз Kipyuii ед1 бул уйге? Зордыц зорын, кордыц корм кара куне жумыскерден кормек пе едi? Муныц успнс 6ipiHini болып басынып xipyre лайык солар ада е;п? Юм- чг-н ырысып, сауыкшы катынра тук айта алмай калдык- лар?.. Игшктз'ц бупип айтары аса 6ip ауыр корлыктын за- ныраиындай таусылмаска бет алый едк катты безектеп келе жаткан коцырау дауысы токтатты: — Барыцдар!.. Какплны aura бер1цдер... Ушаков,-- дед» Игмик. Ушаковтыц 6yriH осыида келерш yfiiuii ту­ гел 6i..nin отыр сд!, тез тарап. кстт1. Иm ix вз! де ecix ал- аына шыгуга ыкгайланды. Бул уйдщ комырауга керсетер ерекше курмет'з бар едк.. Сыр мшез коныраулар бсзепн олезреглеген боны какпага таяка бергенде, какпа как аГсрылып, exi жары- на карай кулашьш сермей атылатын. Осы салтанэткз уйренген Ушаков катты арьш-ан бойыпда кследз... Ecix алдыиа озз де шыкхан Hroiix Омар мен Баш раштын какпаныц орта тусыпа жабысып, эз;р туркаида- рьш кордз. Какпа cepnuin exi айрылгаидо, ауыздарып *рандая ашып, жалдарыиан жсл есчсн Ушакоетыи се т з аттарм да кершдь Bioax, бупн 6ip сэтал xyi: болv керех, Ушаковтыц он жактагы шеткн ты аяк астынан уркш, сол жагына карай бура жулып кетт! де, солкыл дак арбалыц сол жак арткы доцгалагы кдкпаммц блг-а ньша катгы согылып етп*. Бакаьта белдеулеп ак сызык rycin калды да, солкылдак арба ecix ллдына сол жак арткы донралагын 6ip буГпр шалжыйта дешелетш колin гоктады. Рессорымсн айрылысып кеткои доцгалак уйге карай жалрыз ойыса, ез бетiмен декгелеп хелдк Ип'лз'к uieTKi аттыц кеден уржкешн де кердк какпа- яын зубшде шубар керпеге оралран 6ip бума жатыр екеи... Арбадан лактырылгандай, шиндеН ecxi-кускы ша- итылыццырап калыпты. Ушаков антарран болса, уят

болрандай екен... Гсрезеден карап турман Айганша Aip tTin калды да, И гш к кап-кара болыti тунерш кетть Игшк Ушаковты колынан ала арбасьшап rycipin жа- гып: — Арбаныз булшш калды б'ысм... кеипрпиз... Б1зд1Н уйдщ адамдары акеак та сокыр, мугедекке айналган... —дедь Батыраштардыц улкен сазаны алдында екеши азарта, сызданып айтты. — Ж ок, менin, арбамньш. т \\ де кершгенге соктыга- гын болып ж ур...— дед1 Ушаков куле жауап берш.— 1ш- гене етиес... Степан дереу устага апарарсын... Осымен CKi жагында да аздаган кегилаздж барын адргрыскан достас байлар уйге юрдк Терелерге арнал ран белмес! де белек болушы едк Йгыпк копарыи сонда алым келдь Бурым Ушаков кала тэрлбшен жыйнагтьгрылгак бол- vteHi fiip мактап алмай отырмайтын едь dcipece, парсы •одемдер мен оз колынан еткеи Париж айнасын кызы гй мактаушы едь Бул жолы оным oipiH де 1‘стегсн жок, Былгарымен капталган улкен креслоны лык толтыра дыра бсрд1 де, келген жумысына Kipicin Kerri. — Менщ жайымды жаксы б ш п жаткан боларсыз... Кызылжарра жур!*п барам... О зд щ уйге де осы сонд-ы келу!м болар...— дсп, Ушаков аз топталып калды да. лылымын бурай бостады... — Калайша?.. Неге?— деген И гш к сурауларына шмлымыи тутатып алып жауап бердк Кошлснз жайды мр бастап алран сон, созып отырмай тез айтьш шыкты. Иплжтщ жуз1не де содан кейш рана узак карап, •к>1 жауап кути] калды... Ушаковтыи Рязаповка жазган жауабын алып бар ■*■&<» Степан Бушуев жолыга алмай кайгып едк Рязанов *шкайда кетпогон, уГпнде екен, 6ipaK оны кабылдамал гы. Бурым жабайы квретж здамы — Степанды 0 3 i ша- ч.ыртып алып, ананы-мынаны шукылай сурап, сылк-сылк сулаг огьгрыл гыадайды деупл еде Бул жолы уши бас паратый Полещук аркылы: 7\" К.айта 6epcin. K.a3ip уакытым жок. Будан был ай HCHin жауабымды Ушаков Сикорский аркылы алатын 1олады,— депть Одам 6epi Сикорский Ушаковка Рязаиовтын ею рет чайтарган жауабын жетюздк BipiHuii жауабында Р яза­ нов: 48.^

— 0 зге усакты былай коя гурганда, Сикорскими ею* шюрш дэлелд1 керемш. Жезказран ушшпсш сурып гатуга ею* жыл пишде жумсалган он мын сом жэне кен зерттеуге соцгы уи: жылдьщ шпнде жумсалган он ек! МЫН сом ортак корка кайтуы керек сыякты... Некурлым тез кайтса, сол рурлым кайсымыз ушш де Tepic болмас.. Ондай азды одай-ак орнына саларсыз дел сскемш...— дептк Сикорский бул жауапты улкен куаныш устшде еке ш'н жасыра алмай, айкын ссз1лер мазак ушмен ескерг1л едк екишл жауапты улкен 6ip мемлекегпн екш сыякта нып, ресми турдеп салмакпен ескерттк — Жогарыда айтылрандарды булжымас дол ел ся- нап, Компаниянын жумысы снд1*п‘ жсрде бул куйшде ка да алмайды деген кортындыра келдж,—депп* Рязанов Рязанов хаты бурынрыларындай узын да емес, одет- теп* кербез сыпайышылык та жок. Бугаи дейш rid ба­ рын кулген болып керсетупи* ед|\\ бул жолы тек Ticin керсетшть Сикорскийден барган айыптауларды булжы­ мас дэлел, долелденген айып eiin Ti3inTi де, аягы жана келп*р1лген кортындымен тыныпты. — Мунысын калай тусшуге болады?.. Маран не кыл дейд1? —деп сурап ед1 Ушаков. Сикорский Ушаковтын каз:не такдангандай карап: — Мен1*к1ле, Рязанов мырзанын тал осынысынан ашык ангартылгал оиы болмаска керек,—дедк Дэмдел турып, куйкылжытып айгты. — Солаи K9peci3 бе? — Енд1* калай? Жэб1рленсешз де турасын айтайын С1*з ылрый оцайды куып кеттпиз... Ci3 тарайындаган жалакыга жумыскерд! Париж бел Лолдоннан алдыруга да болатын ед!* Fofi!.. Казак байларыла 6ip сыйырлын суп' ули'н 6ip жылга жалданатын казак Ж1*гггтерше cia айына 6ip сыйырдын кунын 6epin отырдыныз. Солай емес пе? Ондай есь:рап еске алылбайтын болса, юм баскара алмас едП.. Бакылаусыз калган кыйыр шетте ci*3 ез ерюшзд|* залFa айналдырып алдыныз... — Ci3 менin не iciereiiiMAi ©3iMc туспиирем деп оу реленбей-ак, Рязановтыц актык байламын айтыкыз,— дед! Ушаков. Ызалы ед!, шыдамай Kerri. — Мен соран келе жатырмын...— деп, Сикорский асыкпай рана шылымын тутатып алып: — С\\з салдырран шахталарды шын магнасындагы шахта деуге бола ма? 481

Каскырдыч апанынан канша улкен?.. Вудак жеTi жыл 'урын oiTTi деп той жасакан жабык шахталарыныз элi re канша созуды керек стед1? Сырт кезге шац шашып.., '©збен кумыктырып...— дей бергенде, Ушаков шыдай алмай: — Шахта журе-келе ©сед!! KeMip шахталары каз1р' гк езшде енд1 бес Ак-Буйратка epKin жсте/u,— дед! sum Kerin. — Кен шахталары да солай ма? Шлдие жабык вахта деп ат койкам 6ip кудыгьшыз бар... Ак-Буйратта lipey..- 0 3 reciH шахта дей аласыз ба? — Ашык шахта кайда да солай болады. Псмсне, чекнен жутап калган кушм бодды ма? Заводтым кен хоры уш жылка жетедь Уш жылга делим 6ip арба кем селмесе де завод токтамайды. ©ripiic пе? Сен магам ©си- л уйретуд] кой да, жамагы сурауга тура жауап бер! — дед! Ушаков, ci3-6i3/u койып «сенге» кешш. Каз1*р ез1М устем сезшген Сикорский оган квшкен »кс>к. — Men ciaAi б1рден тус’шген шыгар деп калым ем... Айып етпешз, кателсскен екемш... Туанбеген болсацыз, дйтайыи...— деп Сикорский мыскылмен жымыйып орпы- -ахи турды да, шсксге шсрткендей ашык дауыспен: — Казак л а л а с ы н а не с!з кожа болып к а л а с ы з да.-, не болмаса Рязанов кожа болып калады. Баска сурау- ын,ыз жок п а ? — дедн Рязаиовтын. туп ныс.анасы осы екешн срте тапыган Ушаков жаз бойгы жарамсактары мен ол ниет!нен кай- гарам ба деген умлте едь Ол у м т н щ ез\\ yMiTci3 екен- xiriн дс бьпстш. Б1рак, ыктай 6epin ед1, бай пайда-шерь гшщ ынкайына кешим едБ Жанакы жауаптын кортынды- ;ына да б1рден-ак тусжсе дс, кере-тура кемшЫкке Зарыл кайталап сурады. Алдында баякы Ушаков емес, Заска 6ip бейшара отыркандай, Сикорский ол сазайын гартынбай да цтлркпей бердк Оналмастай окыс кулакалы келе жатканын сезшд! те Ушаков ундемей орнынан тура 6epin: — Жаксы... мен кетейш. Meiiin орныма калаканы челin отыра 6epcin. Екшли Зотов болып ушмде-ак жата 3epeftiH,— дед1*. — Кешгр.;шз, олай б о л м а и л ы ,— дед! Сикорский.— Ci3 Компанияда кала алмайсыз..- Bipiumi, моймынызда- гы жыйырма ек! мыи берешект! тез1ре.к туа‘р\\ндз... Еккч- 48£

mi... Рязанов мырза слздщ улеаадздеп Компаниянын отыз пайын аукцион аркылы саггыруды кецес етед-i My.MKiH, Компаниянын езге мушелср1* ауыз 6ipiKTipin Рязановтын езше тшсл жарнаны аукционга салгызар сыздар... Рязанов сентябрьдщ он бес! кезшде Кызыл жарда болады. Ciare асыга ойлану керек болар... Мун даты жумыстарра енд1 айналмауыцызра болады... Сикорскийдщ соцры кездеп' мшездершде еркеудел: Ушаков туги жай 6ip царапайым адам уппн де улкен жоб!*р керерлш жактары бар едк Рязановтын сонрь жауабы алдакашаинан 6epi калтасында журсе де жа лакы жанжалы аякталранша Сикорский оны Ушакову сезд{ргсн жок-ты. Осы кезде ылгый 6ip хателерге соктыга 6epin журген Ушаков жумыскер жалакысьшын кемireг жаманатын да аркалап кетп. Дал сол жайлы буйрыкты ©зт барып Карагандыра ecriprin кайткан куш* кешке Ушаков жанагы «снд! мунда айналмауынызга болады? цегенд! естш. Жаб^рленген дс жок, орындагак да жок жанжалсыз мойындап, ыктай бердк Жалакы жайында ш соцры буйрырын цайтып алганын рана жасырын калды. Осы онп'меден кеЙ1*н Ушаков Кызылжарра тарткаг бет* едк Ип‘л!к ушнс жолшыбай соцты. Уйшен аттань*» жаткаида Ушаковтыц ойындакы eci<i улит o.ii сенбегс*. дей едк Рязановпен кел1а'мге келер жолдарды да оа'ьч ала аттанран. Ак-Буйраттэн узаран сайын, артта калго; кыркаларга усап, ол умЫ де ермей калды. Рязанов ч\\ ны Компаниядаи шыгарура бел байласа, шыгарады ;и кояды. Компаниянын жарты жарнасына жалгыз не ft-; лып отырган Рязановты сншм орнынан козгай злмэн лы. ГГыгатып бул, аукционра тусетш осыныц жармасы- Ушаков Лк-Буйраттан узаран сайын ocbiFan мойындш бердт. Соцгы кезде Ушаковта бурый болып кермсгеи 6i?> имену бар ед*1... Ешнэрсеге табанды сешммеи Kipice ал май, куджтене берепн. Сол кудж шашка кфгсн ангар кабейе беруге бет алганын 63i де cesincai. СЫнгсн га йын шыйрамайды, кайта босаикырай туседк Рязанову. карсы дау согып, барлык icri келденен, кезд1н тереейи салуга да болатыи едк Неден цысылды, не булд1ргсе1* бар, жазыры врге суйрегсн] ме? Осынын 6opi эдш ай тылар бил1*к болса, Ушаков ушш улкен cyfieiiiuiiep. Бг

рак, осы салгасура Г>ара алмай, Ушаков ылдыйлай б*- piirri... Айып-кшо 0з‘1нде, эрине... Дала байлырын сонша кел-кес1р eTin керсстпеу! керек едк Эрб1р пут мысты инсмен казып алгандай, кыйындата борее, Рязанов тары 6ip он жылсыз коз алартпайтын еды Енд1 Mine, тез аяк- таиып кеткеи icxi лс-тырнарын Шрдей кадап, бас салды Кыркир еайкал алдап урды!.. Несше кенейтем деп ед! 9нд;р1с/г1, несже су pan ед*1 жуз мыцды!.. Осындай >Kafifa ушырап калганыи кысылыс уепндс ИгЫкке де жасырмай айтып, Ушаков оран кутпеген 6ip усыные ж асады: — Meniu жарнамды ci3 сатып алыцыз... Содан соь 031'шз кал аран мелшерле аздщ жарнара мен пайда-ше- р!к болып юрейш...— деп едь Ол каз!р осыныц жауабын кутш отыр. Сыргган к а т т ы к ы з ы к с а д а в и д ! p ie r in iu iK i кыйтур- кыларына коз! жете бермейтш Ип*Л1*к сак жауап бердг алдыида ор барлай аягын орныпан ацдап козгады да, fjirepi баса, койган жок. — Никон Абрамович, муныныз 6ip б\\з тиин 61лмей* rin жумыс кой... Рязанов спздщ взпизге де тайыкбай ауыз сала бастаса, б!зд! тал тусте тутт жеп коймай и я ?— дедт Ипл1к. —- Жепзбейтш адамымыз болады. Сны мен таба алар зд1*м. — О ’здср б о л с а д ь п д а п , ж а п а г ы ез1ц1з кайрырьш айткап 1*стерд1‘ц ец сорлы кезш 6 i3:im ец шалыктап отырган шагымызга айырбастамас сдипздер... Ь\\з бол- сак, аздщ icTiu ец лгалкмп турран кезшде де урке ка­ рал, жакьгндаса алмап едж...— деп, Ипл(к iprecin ay лак сала 6epin едц Ушаков киш окетш: — Б п д т icTiu ец шалкып туркан кез( осы,— дел). — С \\з кетер болсацыз да шалкьтй бере ме? Шалчый береди Бул улкеп ic... — Mei/iit еееггпотыма сынмай ж урее кайтем?.. Ы з иагыз у л к е п гс бара д а алмл и м ы з гой!..— дед: Ипл1К, ен;п Ушаковка умггтенд1*ре карап. 0 3 i де умггтене баг. ran eai... Жок, обден сыяды. Буран сыймайтын байлык болмайды дунисде...— деп, Ушаков стол уетшде жаткан ecenujQTTbi карып-карып ж:берди И гш к тс К улагина ей суйк1>мд) тиетж тьтрсылды есгпди.. 487

Итшк гаFbi да аз ойланып барып: — Сонда, муныныз калай болады ©з[?.. Алар-берерТ н!н шама-шаркы кандай? Карасын апдатынызшы,—дедк Улкен де сежмд! KepiHin кслгсн Ушаковтык казфг! жудеу калпына тез ке.Э1 уйренш, ез ipreci бер!к отырган адамиык салмагымен сурады. — Алары легенде... ci3 Кызылжар га барып, жасыр- май айтсак, иагыз жага созбай саранка тусеа'з... Торг салган б!лес!з кой... Баскалардан асырып 6epin меш'н жарнамды сагып аласыз... Ал, берерше келеек, мысалы, с!з Kipere eni жуз келш салып канша туа'м туа'рсешз, ■атып алган жариакыз eni мып к е л т ш rycipep туамш 6epin турады... Мунын ез!* де Ka3ipri кушан есебшен-.. Ал, мыс агызуды кецейте туссс, сонысына карай ryciwi iq все бередк Сп будан кауштенбек^з де ойланбапыз де/xi .Ушаков. Ек1 мып к0Л1*кп'к туа'м! деген Иш пкке туспп'кп дс *'Я1, шли жылыта, жагымды да тид!. Сонымен 6ipre, осы кунге дейш Ушаковтык эз1 сонша пайда Tycipin келгеы екен-ау лен онлап койды. — Жо, б!р жарнаиык багасы канша болмак? —дед! Игшк. — Мешнше ек! жарым мыцнын. шамасыиа келпсершз гейMin... — Сопла отыз жарнаныз. жетш'с бес мьш болга- ны ма? — Не, солай болады. BipaK, жака созбай кулдыра- шп ж1бсруге де, шыркатып жокары шырарып наберут* зе бар... Торгтын замы сол гой... — Рязанов ез5 тусед1* гой жага созбайга? — Тусуге керек... Солдыктам, торгты кем жарияла- май, арзанга айпалдырып ж!бсре ме деп коркамын,— аелi Ушаков. — В, кы.чбаттатып, бага кетерушниц 6ipi мен бола­ ды ексм гой!..— деп ойлады И гш к:— езпш каншасына не болгыныз келед|7 — Опы ci3 бшшз... Элдскандай ез1 FaHa 61лген есеппен ИгЫк Ушаковка бейш бере жымыйып: — Как жарымы деп кел!сей1к те... Куансак-кайгыр- сак, 61’рдей керейж... Журпиз, тамакка баралык...— дедь — Ертен oipre журеьиз гои?

— Bipre журем!*з. — Жана Ыздщ уйдем Некрасов аттанып бара жат- гы ма? — дсп сурады Ушаков, тамакка отыра бернь — Жок, ол Ktci кедген жок мумда... — Степан соныц агтары мен сонын арбасм леи едь Караганды жодымен кетш бара жаткап б-реулерд!... Ка~ тзласкан болды гой... — Ат-арба ккмдж! екенш биле ал малым, пздщ Oip уш жумыскер келш мен! жаман састырып кетт!,— дед! Иm i к. — Не? — Осы уйде 6ipeyiniH uienicci сауыншы болатын едк соны тартып экетт!...— дсп, Милне элде гана осы уйде болтан уакыйганы гнаныиа айтып шыкты. — О, ci3 ондайды эл! кермегсп асаусыз рой!.. Баз ек1* жепден жумыскер жанжалыпа туеш, эрек ос жый- дык... Кепб/р кундерде керген кысталакымызды жауыма да племес сд ш ...— дед1 Ушаков. By да ез керген жа- пасын шагыпа сойледн.. — Бул Kici Tinii ыктанкырап кеткен ексн...— деп ой- лады да И п л 1 к оиын. аржагын казбалаган жок. Да к туепоген беркк 1рге 0 3 1 нini сыяктакдм... 5 Кызылжарра келген сон, Ушаков ыдгый туст журс пи достас пайда-mepiri Зотовтыц уйше туст едк Игиик те ылный туст журетш Хамидолла Бекметьев дейт!н та­ тар байыиыц уйше тускен. Зотов ор кездепешше шала думбшез, кызулау екеи, Ушаковты кайта-кайта кушактап, куанып карсы алды. Бет-аузын б!раз Ылекейлеп те бердь — Жалрыз дара досым! ©лем сен уили!.. Битем бо­ р т де... Tuieceu Рязановты елп'рш берейш! — дедт Зо­ тов, жетшш! рет кушактап, cyfiin жатып. Мунын д о с т ы г ы осылай буркырап бЫнерше боны уйренгеи Ушаков та досынын бетш кайырмай, еркше ке­ че бердк — Bopi басар!.. Аю!.. Орыс аюы!.. Казак ханы !..— леген сыякты ©з!не ен. суйктмд! квршгеи, сонымен б'рге, ец жакын досы гана алар текеулерш Зотов тугел айтып болгангиа, Ушаков шыдап калды. — Ал енд! айтып болсан, менщ сеиен ек\\ тьлепм 480

бар,—дед1 Ушаков, арен легенде кезек алып. - BipiHmi. сен 6ipep кун шшей тура тур... Шыдап керсенш!... Орыс адамы шыдай алатын ел! гой... — Сен, немене, меш 6ip T03iMci3 адам керем!*сш?. Зотов 6opiHe ле тезедн Рязановтын сайкалдыгына шы­ дап келген Зотовка сен шубэленемшн?.. — Сснс.м, сеием... Екшш«, сен каз!р моншанды жак тыр... — Вес минутта эз!р болады. 'Плесец, май аймнан oepi сурлен1‘п жаткан кайын сыпыргышпен ез1м-ак жо- ныцды жосылтып кып-кызыл кылыл берейш... — Жок... Степан бар гон... — Марфа!.. EdHMiciH?.. Монша!— дед! Зотов, асуй- ге карап айрайлап. Будан кешн Зотов осы бсрген ек\\ уэдесш орындауга Kipicin ед!. EKeyiii де дос ынтасымсн, артынямен орыяда- ды. Кезек бермей жалгыз сеплеп, ©3i суpan, ©з! жауан 6epin, уйл1 басына кетерй; жургенде моншасы жогарыдя айтылган бес минуттан да тезiрек дайын больш калган- лай ед!... Екшип, узак, жолда юрлеп келген Ушаков мон- шапыц алау-жалау ыстык жогарысына шыгып альт шабынып жатканда да Зотов кум!с таспалармен бел- д!ктенген графинд! колтыгыиа кысып ала кел!п» мон шапыц ауыз белмесшде жутыцкырал койып отырды... — Сети саулыпяна, Никон!.. Сок, Степан, сок!. Кайын жумары калыпа араласканша сок.!.. Колдарына биялай ки!п алып, кожаймнды кос сыпыр гышпен жосылтып-жосылтып, Степан Ушакопты ауыз белмere, Зотоптыц касына шыгарды. Еи/и жогарыга ез! жайласып жатыр... Узак б!р ракатка кызыга да кумар га эз1’рлепд1*... — Ал, eimi б!рд! тастап ж!беру!це болады... Ойыма мала келген б!р Илек аузымиан аз-ак шыгып кетлей. эрен устал отырмын... Коне, сем!ц саулыгына, Рязанов тыIi жатканынан турмауина!.. Бул жслы Ушаков та iiuin салды. Содам кемж, сур rinin жатып, кшшп жатым, Кызыл кар жакэлыкторын сурастырды. — Епд! сен, грпфинга соктыкпайтын бол... Уоде erir. сд!к коп... Шыда, 6ip-eKi кун... Ал, не жацалыктар бар? —дед! Ушаков. -- Ен улкен жакалык секеш... Сенпх жайын.. — дед

Зотов.— ©anipic банкеа мен биржада жарнама Бтшгегп уш кун болды. — Ym-ак кун болды ма? — Ие, уш-ак кун... Екшип Гильдия Kyneci Ников Ушаков ез ерюмен Рязанов Компаниясынаи шыгатын болгандыктан, ондагы жарнасын торг аркылы сатады де- /пнген... Тусшем1сш, 0 3 еркiмен деген!.. — Е, мен THicTi кагаздарын бердГм гой... Солай жазу- ларына болады еыд!... — Торгты етмзетш банк бастыгы Дуллов алаканда рын укалап, ywirri байларга жылман. кара бастады. — Торгка баска калалардан келген юмдер бар екен? — Ешк1м байкалмайды. Тау-кен баскармасынан келген адам торгтыд занды жактарын карап, дурыс де­ ген кортыиды 6epinTi де кеп'л калыпты. — TiiiTi ешк1‘м баикалмай ма? — 9з?р жасырынып жатуы да мумкш... BipaK, мен байкай алмадьш... Эз!рге жарнаманы узак окып, жел- келерш касып жургендер осы Кызылжар байлары: банк рог болтан Ворапаев, банкрот болгалы туркан Меринов, байлыгы кайда екеш бслпаз, он ек! изi бар Черепанов бакалшы Заварухин, мес карын татар байлары... . — Рязанов кашан келед! екен? — Б?ле алмадым... Ол келмей калуы да мумктн... Се­ вастьянов оныц оц колы рой, сог-ап тапсыруы да гажап емсс... Я болмаса, безбен басын ец соьгы рет басын ка­ тар кезде сап ете rycyi мумкж... Жарнаманыц кештеп 1лiн>i де, шеттсн адам ке.пмеу! ае Ушакоотын кешлше улкен туйткБг галди. Шет ка­ пала рдыц байлары кулактанбай кале а. торг кызу бол- май калуы мумк1н ед{. Онда мунын. жарнасы ез бага- сына ж ете алмай, арзаига кету каупы туады. Осипы зйлал: — Сеи Дупловтан сурамадын ба, баска калаларга кулактапдырулар ж1бер1лд1 ме екен, кашан ж!берЬтд? жен? — дед! Ушаков. - - Баска кал апарта занды уакытынан калдырмай лбберд!м де;и. Он ею каланы атады,— дедд Зотов. — 0зщ тексерсен егпн... — ТексердГм, дурыс екен... Муидайда eiiTKiM к.ателес яейдь.. Жаксылык ктерде гана кателеседь..--- дед! Зотов — Онда тус!шкс|’з екен... Ен мол найда 6epin турган Компаивянын торттеп 6ip 491

жарнасы сатылгалы турганда, жабыла кетпей, токпеГпл- cin жаткан байлардык бул жел:-ы м?'нсз1 тусЫкслздеу ехеш рас ели Бэрш б‘рдей Рязанов сагып алып кшоы MywKi'n де емес. «Оде.Mi адмл кергенде пышактыц да ri- с: кышьщ кетедЬ ev.ec не ел!!.. — Ника, сен егмн де шыдам таба 6ui... Шыдай 61- лет1к жалгыз мен болмайыи...— дон, Зотов тап>! б1рд1 сылк етюзд! де; — Шыдай билу керск... Келед! эль. Жа- сырынып жатыр... Кершед[ эль.. Жарпам арзан кетед: деп корык.на... Ондай кун туса, мен ез»м-ак сатыг, злам...-—деп, графипд! аз гапя ысырып койды. —- oip жылдан кей!н ез жарнаиды коса сату ушш ^ламысьш? — Неге коса сатам? — Рязанов 6ip кун! сеш де айдап шыгады. К,азак даласы тепн жаткан бай.лык... -- О;;ын дурь?с болар... Meui де айдап шыгаряр- ак...—дед! Зотог.. Б.'рак айдап шыгартпау ушш icrep шарасы да жок. адамдай, балагаттаудан баска ойы ба­ рыи керсете алмалы. Мошнадан кей-нп шай устшде де, шаплан кейшп гамак устшде де энлме осы шенберден шыга алтак жок. Зотов болса, Компаиияныц жыл ангыида бсрер пай- аасыпан баскасьша араласпайшп едь Ушаков каз!р не­ ге де болса еижар кг.райтьш 6ojiFan окон. Басыиа тускен icine б!ржола мойындап, тыргг стет!и ниеп жок адам сы* якгы. Ол ©шршде Cipiumi рст уйкы ракатына кулай бе- piain кеткендей ель Жол журпь шаршал келд’к моншага тусн, азырак арак inni, содан кемin ойында тук туйткЫ жок адамдаи маужырап уйктап та Kerri... — Шаршамайтын едь.. ¥йкы жецгешн корт отырга- пым осы болар...— деп Зотов басын шайкады да графин­ ей кушактап шмгын Kerri. Бул уйдеп жайды Батыраш аркьглы тунде 6ip 6iji- uipin алгап Игшк уйктамай шьгккамдай, Батырашты га*ы да ерте aciGepinri. Степан келш, акырын гана: — Иплшпц адамы келin тур...— легенде, Ушаков ал) орньгнан да тургам жок едь -- Неге кслши? Не айтадк?— дсп, Ушаков пара- зырак сураяы. Игшктт араны ашыла бастагандай кв- pin, ерте мазалаFaпын унатпай калды. — Жольнысатыи жумыс жок па екен деп келпи!. - дед}' Степан.

- Му мда келуше болмае... ¥замай в з т барыи «о- лырып кантам. Кутс турсын дереш,— дел! Унтакоп. ¥й- кысы канганмеи боны серпмеген екен: —- Моншара салкын су аз1рлетш!.— леи кише баста - ды.— Зотов турып па? — MoHinaFa Tycin жатыр... Кала кезше туспеу ушш Ушаков Игшкке жгяу ке jin ед1. Онда да улкен кошелерге жоламай, алыстаи оран келдь Иплис шынаны татар тазалырында устап турган, сырлы еденге тозан конга ны байкалмайтып уйге тусксн екен, жаксы демалып калгаидай сергек те К0рЖДЬ Кыска гана амандыктан кейш Ушаков ИгЫкт! торг жайындагы ecTiren бшгендершен таиыстырды. Жапия- лаудын нашар болганьш, баска калалардыц байлары кол:.!ей жатканын куйзеле айтты. И плж opi-6 epUen кей in селсок тындай бастады. Кептщ 61'лерш айтып, ж\\т\\ квздщ керерьмен зирек кешлдщ угарын айтпай отырран- дай кершдк — Понштейн дегендср1 к'ш? — деп сурады Игипк. — Кал ай, юм дедшлз?.. — Игмпк б’феудш атын кате айтып алганын сезшд1 де енд] сол катеш тары кайгаламас ушш, орнынан ту рып барып eKiinui белменщ eciriH ашып: — Хамидолла, 6 cpi келш кеп'ндзпп...— дедк Кушык шекел1*, калкан кулакты, такыр бзеты, шя hapuia кишген уй Heci 6 epi шыгыл: Нэрсэ дис13, бай-эка?— дедт, илепр кек коздер) Игипкке калай кадалса, узын мурны да солай кадал- ралы туррандай екен. — Т \\ л ш келмей калды, тундег*! айтканыныздын аты KiM ед1? — Синицин МО? — Жок, екппш айтканын... — А, Фон-Шгейп мо? — Не, ие, сол... — Ие Фон-Штейн...— деп, уй Heci Хамидолла Уша- ковка карады да басим нзедк Осы Kici ушш сурап отыр ранын андатып, Игшк те coFan карай ед1. — Фон-Штейн?— деп Ушаков оный xiw екеш'н 6 i.ne алмайтынын керсетп. — Бу K i m i Ушаков офэнд! бугай? — дед! Хамидолла.

— Ие, сол Kici...—Хамидолла мен Ушаков енд! рана ганысты. — Ие, ол KiM екен?--дед1* Ушаков. - Бкне алмай басымыз катып жур...—дед1 Хэмидол- •га таза орысша свйлеп жауап бердь —• Швейцария фирмасыиын маклер! емес не екен? —Маклерге катты уксаиды. Бз'рак, кайдан келгетв ешкз'м 61лмсйд1. Кбзге Tycin кэршс де бермендй Ск1 бак- Kin:к бастыктарына да барып шыкканы анык... 0згес1 каранры... Швейпарияиыц «электрика деген фирмасы Ушаков- .:ен жыйырма жылдык шарт жасап — «Ак-Буйрат» заве* дьшыц мысыи TtK потере алыл туратын ел5. Сол фирма аркылы казак мысьшыц Англпяга вт;п жатканмн да Ушаков жаксы cesiueriK. Шетелдердщ орыс отарына кап салурл, кен баГ:лыкгарына акта тегуге кумартып отыр* ганын да жаксы б/лет/н. Gcipccc, Индия мен Кытай ар* кылы агылшыи байларыныц 6epi сутыиып келш калган кез! ед}. Бул кунге лейin аты шыкпаган Фон-Штейн сол жактгрдык 6ipiHcn келгел маклер болар дсп ейлайлы Ушаков. Оидай кол араласса жарна барасынын. к«тср!г ncpiii бмее де. ©з жариасмм жат елге кыя да алмалы Жат елдерд!н оидай емрегше койылгак занды тыймм '\"'о.рыв да сине алды. - • Синицин деген KiciHi де атадмцыз ба? - - Ие, ол i<ici кеше .чешке гама келдй.. —Ол бслгЫ тай ед|‘, оным келгеш Ушаковка yuan калды. — Таты кандай шет адамдарды Смлд'пиз? —дел су- иады Иплж. - С11Д1Ц мацайда Шокиак. Кулак-ал:;» .мен атала- гын кендердщ neci Перфильев келтл,—•де.шХамидолла -- О да кел!п не? - Не, коптен осында. Торгка тусе ме, олдс огында 6ip адпокаттым сулу кыэы болушы ед1, сонм злгысы келс мо, оны ол!* аныра алгамыз ж о к . л е п Хамидолла кулана кулдй — Б|*зд|‘к жакдын жерлерi туралы езмпз до хабордар eKd:ci3...—дед! Ушаков, Хпмндолллга жакьтдаекысы келгеи ниетпен жылы жымыйып. Эуелг жупыны керш ген татар байы енд1* орзн копт! б!лепн. кеп изреелерден яабардар адам KepiHin унай бастап едь Калайда Зотов- тан Kepi бул суцрыла болып шыккан сон thfu 6ipaa жайларды сурастыррысы келдь 494

— Б\\з де сЛздерге усап ауыра бастаган адамбыз...-- дед! Хамидолла. — О з ауырып, жазьглран адам керше- С1'з де. 6i3 болсак коргасын мен кум!е енд! гана TyciMis- f’e Kipe бастаган адамдармыз. — Ие?.. Кен заводтарыцыз бар ма? — Жеп‘ коныр, Гулшат деген коррасыи кендсрш бек1'тт!р!и алгалы алты ай отсе де бастай ал май этырмыз.. Мумкш TinTi бастамаспыз да... — Балк.аш жагасьша барып калыпсыз foh!.. — Одаи 6epri жерлерд!ц ©3ini3 сыякты иелерi бар... 5!зге, орине, шепректсн тиедь..— деп, Хамидолла казак зрасындагы жалпы татар байларынын. ewip боны арыл- Viаитыи жоб!р-жапасын коса анкартты. Ушаков >io6ip жатый ацрармай калгандай болып: — Отын ж аi-ы н и з калай?.. Кеш’рипз бар ма? •— дег5 сурадьг — Бар... Самбыл-жал деген таскелир табылган жер- li коса алый ед!к...— дед! Хамидолла. — О, жаксы екен... Кутты калам болсын! — дед: Ушаков, Енд! Хамидоллага курмет корсете сейлеп.— Калай, мыла саранка тусет1н ойыцыз жок па?.. — Ж ок, кудай сактасым! — дед! Хамидолла.— По­ лов, Рязанов деген адамдарлын аяры ти1п кеткеи жерге жакындамауды макул корен... Алар б!зго ибдоги те­ пл...— деп, Иплгкке ез т!лшде ацгартты. Ушз кокка муиыц осы сокгы сездер! т!пт! yuan «сстхен екен: — Ол ei<i кекжалдын. сыры» бшмсген 6ip адам бол- еайшы! — деп, кеншлдей кулд!. Хаыидоллага ризашьтл- дыгы да кушейс туеin, бул кандай жолмеи кетер!лш келе жатк,ан адам екен деп ойлады. Сол ойы Иплнспч г.*сь! уйге келin тусупмен де шиелсш’с!п ели.. Хамидолла Бекметьев улкен калалардын шет кеш е- лершде, KirnipeK калалардыц орта хешелерпгде магазин- acpi бар соуда геп адам сд!. Мал саудасыиа ете жсупк. казaFyap болкан/гы ктан, казак малины к туеЕй мен б а и - ыган адам. Каз'рп эйел! де, аты Домел!, Байгара дейтш казак байыныц кызы. Бу да Ушаков сыякты кала, заданы кез!п ж у р т , Балкаш жак кыйыр шеттеи корга- сын кет табылрзн ск! жсрд1 сатып алып, ендРеяд! кол салгалы отыррлн. Онын. осы жайларын жете бшетш Игшктщ бул жолы осы уйге одей! келin тускен де рет! бар едг 405

Ушаков пен Хамидолла июкесш болганша бейтарап отырып калган Иплж енд!* рана свзге араласты: — Пикон Абрамович, калай квреа'з, лтына жара соз- бага мешн атымнан ciз туесен.ш калай болар дед едш Хамидоллага... Бул Kici коне алмай отыр... Мен болсам. тымарым жалпыймп, булар не айтысип жатыр деп анга­ ра алмай отырканда, б!р ку колымдагымды кагып экетш журмес пе?.. Сдз калай кереаз? — дед!. -- Слз ете сирек кателесетш адамеыз той, Ипл!ь Этепович... Мен он жыл !здеп таба алмае един мундай адамды. СлздЫ орныцызда мен болсам, бул юаден ай- рылмас ед!м,— дед1 Ушаков. *— Юк, Юк, бай-око... Яш отэш, а’зшн яш айгырлар Ki6iK, бэрЫо де coi-ыла, бор!ло де сорыла... Анарга серь­ езный iuiHi доверить етмонц'з...— дед! Хамидолла. Кул- ген туршде, бос? келсе кенетшдт де кергшп тур екен —■ Еидеше меш кеп жалдаптыц арасына са.пып, туйе- бас кылдырып кайтар... —дед/ Ипл/к, момакансый кулirr... Торг басталган кун! осы yineyi уш таган отырып едь.. B!piH-6 ipi кез кыйыгынан шыгармай, одеШ осылай отырыскан еыякты. Хамидолла одеучр алдарак, Кызыл- жар байдарьжын ортасында отыр да, Ушаков пен Ипл1к ею жерде, ксйпирск отыр. Степан Бушуев пен Батыраш еыякты квз-кулактар сс!к жак кабыргага суйешп, ба- кылауда тургандай. Банк уй!н!н улкен залы лык толыпты. Ka3 ip сахиага 6 ip атакты ер, я болмаса, даналык иеем даиышпан шы- та келер!н куткенден, барлык кез журттан кейипрек uieriiiin турган кек шуга жапкан дедгелек столра ка- далады. Стол успнде жерге калай салган Kiiui-KipiM колшатыр сыяктанын 6 ip жез калпак тур, езге ешнэр- се жок. Олде бул журт алраш кезлесin калганда 6 ipiH 6 ipi сарынып калгандай, жаркылдай кул!сш, кушяк жайысып амаидасып, 6 iрiне 6 ipi уит-теип сот TL'iecin e/ii. Енд! 6 ipiniu 6 ipi калай дем алатындарын андыса калгандай кыбыр-кыймылсыз, ТЫНЫГ1 калыпгы. Денгелек столдын касына кара мауытыдан кишген басы арбуздын 6 ip TypiHe уксап кеплд!рлеие жаркыра- ган, банк бастыгы Дуплов келдк Колында ойнатып устаган жМшке жез шыбыгы бар. Бар сыйкыр сол ал* 496

тындай ж аркылдаран жез ш ы бы кта болу керек, ж ур т K03i еши coFaH кадалды. — Мырзалар!..— д е т Дуилов, ею колымен курмст- тей кеторгсн улкен пакето журтка карай усынып кор­ сете 6epin; — мынау Ак-Буйрат— Караганды мыс Ком- паниясынын пайда-ujepiri Никон Абрамович Ушаков мырзанын жарнасы... Компаниянын терттен 6ip улеси.. Уишков мырзанын ез ерюмен, жоне компаниондарынын толык ризашылырымен бупн ашык торг аркылы саты- луга THicTi болып тур... Торгка акшалы адамдардын кандайы болса да катынасура ерю бар. Жалгыз-ак, шетелдердщ адамдары катьшаса алмайды. Торгка тусер Ушаков жарнасынын, ресми жактары тугел тексерШп, занды турге тус!р1лдй Тау-кен баскармасы мен eaaipic банкеа жонс Компаниянын ©3i де эртурл1 аныктамала- ры мен ризашылыктарьш ресми турде 6epin отыр. Уш а­ ков жарнасы жогарыда айтылрандай, терто’н 6ipi отыз пай... THicTi адамдардын катынасымен бектлген бага- сы — эр пайы eKi жарым мыннан. Барльиы жеттс бес мьщ сом турады деп баралангап... Ашык торгтыц ерюн- д'ш салты бойынша, бул жарна артык 6epin, асырып экеткен адамга кешедь.. Компаниянын каржы-каражат, жумыскер купи, жылма-жылгы oHAipici мен TyciMi, жылдык иайдасы тагы баскалары жайындагы ресми турде куэландырылран мэл1*меттер екшпп залра |’лшгел1* б\\р жеп* б о л г а н д ы к т а н аздерд! ол мэл1*меттермен эбден таныс деп есентеймш... Сондыктан ол жактарын бул арада таптештеп жатуды артык Kepin, ашык торгты басталды деп жариялаймын... Стол устiнде турран орманда есер улкен санырауку- лакка да уксап кететш, жез кал пак гумп етш, шайкак кагып калды. Сырты кукпрт болса да, iuiKi жары алтын- дай жаркырайды екен, журт K©3i сонымен 6ipre шайка- лып Kerri. Жез кал пак шайкакын токтатканша, ешк1м ун де шыгарран жок. TinTi ун шыгармай тарасатындай, у?ак уакыт тынып каллы. Bipin 6ipi туртюлеген коздер рана дамылсыз жуйткидь.. — CipecTipreH екен!..— дед*1 бейж ай 6ip дауы с 6ip аздан кей'ш. — Tic батар емес!— деп екпшп дауыс жауап катты. — Сатылмайтын жарна болды рой!.. — деп ушпшл дауыс араласты. ©рт, эрине, 6ip-aK ушкыннан да кете бередь.. Ж ана- ГЛ 497 2 — F. Мусрспов.

гы уш дауыс сол ушкын сыяктанып, оныц аржагы тез дурктдеп кетп*. Узамай, зал тутаса гуглдеп, кепке дейш жацакы сезлерд1 узак кайталады. Bipev буларра жаб1*р 61'рдеме айткандай, кушне кужьадссш барады: — Носже ауре еткен журтты!.. — Осындай кыйтуркылар азая ма десен, кебейе туседП — Еши айналатын тук жумыс жок... Кету керек...— дсп, кейб.;р катарлардан косактала турып, кыр керсетт KOTin бара жаткандар да бар. EciKTi катты cepnin кетш барады. — Е, булар здеш icTen журген жалданбалар,—деп ойлады Игшк. Алданган жок,. — Жэ, ойласура 6ip сагат узшс берьледь.. Компа- нияиын жанымен тары да кешрек талысыныздар, ойла- ныныздар...— дед]' Дуплов. Журт орындыктарын ашумен сыкырлата орындарынан турып, есжтеп де сырылыса шыгып кетть Ушаков Дупловка барып, сонымен 6 ip- re кетт1. Залда жыйырма такты рана адам калыпты. Совмен KHinrcH oip когамнын сркес! сыяктанып, одан-будан капера'з, го’мге болса да еркш кллжмцдяп, торг жайына онша кеш'л де аудармаган Перфильев калыпты. Касып- да адвокат кызы, жас сулу Наташа бар. Осы топтыц шгшде кабат-кабат малынып ки'шген, не байымен, не баласымеи келген 6ip-ei<i москал ойелден баска бул жыиыстан келген де жалгыз Наташа едь Жана торг жайин туешдтргенде, жас кыз касыидары Перфильевтнг б|рдеме дегендерше 6ipHeuie per кулак аспай Дуплов- тын айтып тургандарын зейш сала тындап калып едь Эзьл-калжынмен мазалай берген Перфильев™ 6ip-eKi рет шынтагымен туртт, токтатып тастаганы да байкалды. Ka3ip бул екеу! торг жайын умытып, езара жешл кал- жьшдасып, уйлескен кешлмен Kyjiicin отыр. Бул eKeyiiien баска, шынайы астана адамынша сым- батты кижген. моденнет булакыныц жагасына б|*ткендсй сыланып ескенлт кезге coFhm гурган тары 6 ip адам бар. Ол орта жастарды жагалаткан, айналасына пан карайтын, ашан жуздь мурынды, жумыр ак саусакты, Фон-Штейн едь Алдынгы катарра барып, еркш орнала- сып oibipFan бойынан 6 ip козгалган жок. Ka3 ip де залдан шыклай кллды. Сол катарда куjiicin отырран Перфильев пен сулу кызга кезш де аударган жок. 498

Кулары калкайып, Иплжтщ вдсыиа Хамидолла кел- дг. Абыржынкырап келген екен: — Жарко болырра тура... д е д ь — Мицэ уже вуз- лух житми башлады. — Bipa3 журт оралмайтын мигай кврсетп рой? — дед! И плж эдет аккаусып. — Юк!.. Шанмарыз... Алар шантрапалар!.. Шантаж яеилар,— дедл Хамидолла. — Сонымен, кызу болар дсп ойлайсыз ба? — Подвухлы болырга кило...— дед1 Хамидолла.— Юздэн 6ip комик арттырмаска Miни епд\\? — Ж ок,— дсп, ИгЫк басын шайкады. Шамалап караса, ез калтасы одан аргыкты кетсре алмайтындай екен. Bip калтасы a3ip сешмслздеу кержетш мыс пен Ko.Mipre арналса, екшол калтасы кашаниан 6epri сет мдi ici саудасына арнаулы едп Сол жагы басыцкырай 6epin отыр... Жез кал пак кайта кар ы л ган л а журт тагтыр-тупыр оты- ра баста л едк Дупловтын залды сузе карап: — Сонымен, мырзалар...— деюшне кеп дауыс алгаш- кы ынгаймен наразылык керсеттП.. — Кымбат... оте кымбат!.. — Му идай торгты Кызылжарда емес, Петербургте ©тк«'зу керек кой! — Ы з д ' т к е л е и л } п м 1з щ м а з а к т а п кулмесе де бола- тын ед]' гой! — десть Дуплов ол наразылыкты еспмсгсндсй, елсн.с1з iiiiuiu- мен: — Ж э, Ki\\t бастайды? — дедь — Бастауга мумкш емес! — Калай бастауга болады?.. Кымбат!..— дескен дау- ыстар тагы да торге карай шалкый ocijiin кетп*. — С, 6ipey бастар...— дей салды Дуплов, езше айт- кандай акырын рана. — Елу мы ц!— дед! Перфильев, калжмнга айта сад- рандай куле д а у ы с т а п .— Е л у мыц!.. Касындагы суду кыз онык ер л тн е разы болып кет- кендей, мелд1реген кек кезшен таза да тупык нур тоге карап, алденемеш тез-тез сыбырлап жатыр. Макулдап та, мактап та жаткам сыякты. — Мше есалак! — M i не ж ы нды ! — Mac ojbirap озi!.. 499

— Елу мынды неменеге беред!* екен? — Одан да касындары судуына сактасайшы! —деген дауыстар Перфильевтщ басына буршактай жауын кстп*. Перфильев журттын, онысьига да кабак шытнай, сол ку­ ле карап отырган боны ею кулагын алаканымен басып алды да, томен букты... Сулу кызга оныц осы ойнакылы- гы да унайтын сыякты. Балрын сезьлетш иыктарында аз рана Д1'р]'л бшшп кьгз да алдына карай енкейе кулдк — I1ерфильев мырза елу мынды атады, ест1Д1'ндер гой?.. Тагы klm? F<i.\\i асырады? — дед!* Дуплов. Терт-бестсн косакталып алып, осьшдай ктсрдш oapi- ие дс богссж болуды дагды еткеи 6ip арсыз топтар Пер- фильевт! ал! бората cerin жатыр. Бул шуылдактыц колынам келер! ссылай аспайтыньш б]'летш нарыз кал- талылар Перфильевтщ канша жерге барарын салмак- тасып отыргандай, оиы свккен дс жок, мактаран да жок, бейжай карасып калды. Енд1 6ip кезде, oipae бестсл, б1рде ониаи косылып, жариа багасы езипц жетшс бес!не барып oip-ак токтап ед1. Жарга т!релгсндей содан аспай узак бвтслдь Жана елу мынды кнпсппп Перфильева Kepiri экетердей шуыл- дактар тобы сши 6ipineH 6ipi асырып жаткандарга мак- тау айтып жатыр: — Mine, бул ектн! — Mine, бул жудырык!.. Экстсдг осы! ЭкетсдП..—де- сед]. — Сексен мин!—дед! Хамидолла. Дувд еп‘п айт- ты... Бутан журт соиры айналмада алга карай сытылып »!;biFa берген байте атын кергендей TiKciiiin карай калды. — Сорлык шыга-салмалар 6iраз каркыныи бассын дои отыр екен гой!—деп ойлады Игипк. — О, бул бай адам!.. — Сспз магазиш бар!.. — Куше кендер! дс кеп... — Букара мен 1рб)'т арасын жалгыз ез! жол кылган адам... Экетед1 бул! — Экетед!, экетедП —дегеи мактау мен кетермолер борап Keni. Бу да элп шуылдактар мактауы едь Ддвакат кызы Перфильевтщ жузше енд1 6ip наразы- лмкпен карап калыпты. Перфильев ол\\ де 6ip кайрат кер- сотерден куле карап, кысылмлй отырганмен, маиагы елу- дсн opi асар ниеп* барын ол\\ байката алрак жок...

— Тары KiM? Тары ki‘m? Ю’м асырады?! Асырушы жок па?..— деп, Дуплов журтты тырыздап ксгп. Енд! асырушы болмаса жез калпакты карып калардай, жез ш ы бы ты и онтайлап-онтайлап ко я д ы . Жез шыбык журттыц кезш сыйкырдай тартып б\\р алды да, еид1 б1ржола баска жакка аудартпай койды. Тесше караган ашкарак кеп кез Дупловтыц езше емсс, колыидары шыбырын рана керетш сыяклгы. Журт коз1 шмбыкпен 6ipre жогары котсрипн, шыбыкпен 6ipro тв- мен туседЕ Жез шыбык жез калпакты урыи калуга ок- талрандай болранда ашкарак журттын дем алыс.ы да токталып калатын сыякты. — Ж ок па? Жок па, асыратын Kici! — дсп, Дуплов жез шыбыктм жарк етсбзш калранда: — Сексен 6ip мыц...— дед! 6ip дауыс... Журт жа- рыла кулш Ж1*берд|. — Тары dip о н т ы й ы н кос!.. О н тыйын!.. Б[рак, токсанра жеткеише 6ip мындаи, бес жуздеп косы», байлар 6ipin 6ipi жарг-а итермелегендей, аяк- тарын эрен-эрен. ijirepi аттап едк — Ж ок па? Енд1 ешюм асырмай м а ?— деп Дуплов ei<i рет кайырып сураранда, манадан саганы андып, бой керсетпей отырган Фон-Штейн жумеак коныр дауыспен: — Токсан бес мыц,— дед?. Кызусыз гана, суктанбай рана айтты. Ж ез шыбык стол устше кулап тускендсй болды. Еид1* сыйкыр Фон-Штейнге ауыскандай, барлык кез соган п у д ы . Шеттеп к ел ген маклсрге журт кауштеие карай калды. Калпы суык, езше eai ceniM.ai адамдай... — Ж уз мыц! —■ дед! Хамидолла. Б у да бер!*к сешмд1 ацгарта, узак салгыласар бетп* корсете айтты. Журт Хамидоллага разы болыи, шуылдай бастагт едк Фон-Штейн журттыц унш тез emiprici келгендей, тагы да жанары жумеак коцыр дауысыи кетерместей: — Ж уз жыйырма бес мык1— деп алга карай б?‘рак шыркап шыкты... Дуплов колындагы алтын емес жез шыбык екеш ен- Д1‘ б(*ржола та нылгандай, журт кез! тугел Фон-Штейнге кадалып, баска жакка аумай койды... Bipey 6ip тыйын Косса, Фон-Штейн мыцдарды коскалы отыргандай екен. Хамидолла б(ржола жасып, жабайыланып калыпты. Коз- дер! де унамсыз шепр, мурны да соряйFaи уиамсыз, кулактары калкайгаи, тук аруагы ж ок адам екен... Оран аруак берер Игып'к болса, ол да койын калгасыи кыса 501

* отыррандай, эшешнлеп калпьшан Kimipefiin кетштк.. Осыиы ойлаган, осыны сезжген Ушаков, ез халнпн ке куйде скенш андаран жок, «Енд! кеттП Айрылдым!» де- т imiйен. «Юм бодды екен мына ку маклер?» — Тары him. тары к!м?.. Юм асырады?—деп, Дуп- лов салмакпен ею рет капталады да, yminuji рет кайта- лауын эде\\пр кешinи айтты... Хамидолла Игшкке карал едi, ол KG3in тез аударып экегп. — Жок кой ешюм?.. жок кой?.. Жок!.. Жез шыбык жез калпакты актык рет, бурыкгылар- дан repi де каттырак кагып каллы. Жез калпактыц дык еткеж Ушаковкз жаназага шакыргал илркеу кокырауы- ныц уншдей eaui-ii... — Пул ммжн. жаназасы? —деп сурагысы келгендей, барлык коздер Ушаковка карай ауа бер!п ед1... Ушаков озi б pro келген cepiri Игшктщ калай жылысып шыгып кеткешн акдамай да каллы... Bipinuii кiтаптын сони.

М АЗМ УНЫ B ip iH u ifб е . щ 'м ................................................................................................... 3 E K iftu ii6 е л 1 м ................................................................................................... 103 YniiHiniбв.и’ м .....................................................................................................................................237 Тертшип б в л { м .................................................................................................................... 315 DeciHiuiб в . ' л м ..................................................................................................................................... 4 !7 ОКУШЫ./1ЛРДЫН Е С !Н Е ! Казсщтыц мсмлскспчк кор кгм йдсвист баспасы осы кп а п туралы т к1рдерщшд1 мына адреске хабарлауларыцызды су- райды: Алматы цаласы, Пролетар каш ей, 11 уи.

Г. Мусрепов КАК ПРОСНУЛИСЬ НЕДРА (На казахском языке) Издание Казгослитнздата — 1953 Редактор С . О с п а н о в Оформление К . К а р а н о в Техрсдактор С . И щ а н о в Корректор Б . У т ом баева Подписано к печати II/IX 53 г. УГ08670. Изд. Л? 88. Бум. 84у108»{м =7,901 б. л.- 25.93 и. л. (Уч. ид. л. + J вклейка). Тираж ГООО экз. Цена 10 руб. Алма-Ата. Полиграфкомбннат Гланполнгрлфиздата Министерства культуры КазССР. .Заказ № 8-11.