Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

BipaK, балалар фамилияларынан айрылып, туган экеле- piniK аттарымен рана журетш болады делжген. Оку окыйтын болса Елизавета Сергей кызы Чайкина - •Ели­ завета Сергеева болып кетедП.. Декабристсрдщ ypiM-бу- тагына эдеШ салгысы келген танба ма, элде акымактык па, эйreyip, иатша осылай жарлык еткен. Жалгыз кыз- дарын окыткысы нелепн эке-шеше осы корлыктаи жабыркау е;и. Бул кезде картам бастаган, коп азаптаи ауруга шалдыккан эке кызын канша окыткысы келсе де, фа- милиясынан айрылуын жэб1р де, корлык та кередь Ку- насыздык жазасьшын, осыиша созылып кеде жатканы аз болгандай урпагына салынкалы туркан танбага шошына да, жеркене карайды. Шеше ол корлыкка шыдау жакын- да екен. Акырында шеше ыкгайы женд1 де, Елизаветаны Казандагы эйелдер институтына Tycipyrc эз1рлемск болып байланды. Онын аштылы-токтылы болса да асы- райтын пансионы бар екен. Елизавета бес жыл э:мрлешп, Казанга ещц жургел') жатканда oKeci кайтыс болды. Шешес1 енд1 СЮ'фден б1ржола кетуге луксат алып, кызын Казанка ез! алып келд1. Журттын KipiH жуып, асын nicipin жур;п окытты. Институтты бтргеннен Heflin Елизавета корямдык icrepre тез тартылып Kerin ед)‘. Бул жолка оны алкаш жетелеп экелш тус!рген сол институтты бурый 6iTipren эйелдер болса, Елизавета узамай Оралра ауысып, сдан Каракандыка ж!бер1лдк Халык деп аталатын кара шаруалар арасынан жумыскерлер арасына ауысканына да кеп болтан жок ед!. Муида келу уипн ол бурьиты фамилиясын да озгертш, онын успне Андрей Быков дейп'п жумыскердщ эйел1 болып кетуге тура кел/u. Элпнде Соколовтын. алдына экелш керсетксн кеп кагаз- дар ccni 1здерд|‘н жокадганын да дэлелдей алатын едг.. BipaK, жасынаи булармен icTcc болып ксле жаткан Елизавета ол |'здерд1ц узын шумагы полицияныц колыи- да екешн де сезшдг.. — Ал, немене екен? Неге шакыртыпты?..— дест1 ке- м!р сурыптап отырган ойелдер, Елизаветаны шахтага тускен бетшде коршап алып. — Жай, эшешн... McHi баска б1реумен шатастыркан екен...— дед1 Елизавета.— Кагаздарымды керд! де еш- нэрсе суракан да жок, кателескенше KeinipiM сурады да коя бердг.. 356

— Шын гой? — аодл Катарина Неволя. — Шын... Булардыц кателескендерш мойындарына алуык 6ipiiiLiii рет сенен eciTin отырмын!.. — Жок, солай деп ез! айтты... Манадаи тыкыршып осы манайга келе 6epin журген Андрей Быков тагы да келш калган екен: — Тым тез кайтыпсын гой, Лиза?..— дед1 ол. Кеш'л* аз тыншыккандай курсшш те калды. — Мснде жумысы жок екен... Элдек1ммен шатастыр- ган кершедк.. Сергеева дегеи бз'реуд! (здейд! екен... Еск! борыштары бар адам болса керек...— дед1 Елизавета Быковка Kayin барын ацгарта сейлеп. KeMip сурыптап отырган эйелдер ол оспакка тусшген жок. — А... Мен езш де солаи шыгар деп ойлап ем...— дед|* де Быков ез женiне кегп. Алдарында не кутт тур- ранын exeyi де тусшд!... Елизавета шыгын ксткеннсн кейзн полидей приставы неше айнып, неше толкып, енд1 кайтерш б\\ло алмай калып едк Асыктырып, дем 6epin жтбсргеи Сикорскийгс де imine-H урсып койды. ©зтнтн, олактыгына да кабагын шытты. Сергеева деген эйелд'ш. осында екенш астыртын гана бЫ п келуге жумсалган пристав, Сикорскийдщ айдауымен бой керсетш алгамьнга ек1*нд1*. Дэл устар кезепде басталаты н эдпмелерге барып, ce3iKTeHjjpjn алгандай керд!'. Сикорскийдщ уйретшд1*с1мен иен! макулда десен де тайынбайын деп турган, карацгылык пен кулкын культ болып кеткен терт адам Быкова туралы кандай жаман- дыкка да баратындарын керсетш едк Б1pi атшы, 6ipi кузетпп, 6i pi шанашы, б\\р\\ кем ipни, 61'рак, 6opi б ip уяда туып ескендей, топас та кеще, кездер1мен жер сузген, адамра да сыцар муй131'меи с у з т алардай карай- тын жандар екен. Егер сурау аркылы жетелей берсец, алдарында булшер бар, былгапар бар деп ойланатын да адамдар емес. —- Елизавета Быкова детей ойелдд кашаннан 6epi бтлесш?— деген Соколовтьщ сурауына, тертеудш 6ipi: — Ваше благородие, тугаи кушнен бастап б)‘лу керек болса да, мына Метрофан екеумп э:ирмЬ б\\лутс,— дедь Соколов бул жауапты cciire сактады да жазган жок. — Ал, Быкова туралы нс бьлеацдер?— деп сурады Соколов. 357

> — Не п'лесешз соны 61'луге болады,— дед1 Мегрофан. Соколов бул жауапты да жазган жок. — Патшага карсы сейлегендерш есп'д1‘ддер ме? — Купле ести\\пз... Байы да карсы катыны да карсы. — Кандай карсылык сездер айтады? — Неш айткысы кслсе соны айтады... Тайсалмайды. Мын рет еспд:к... — Ю'мге айтады ол сездерin? — Осы скеукпзге айтады... — Сендерге не ушш айтады? Себеп не? — Ендк эйтеуф, б!з;и де азгыргысы келет те... — Оныц соцры бес жылдыд пшнде кайда болганын б1лем1стдер? — Болады бшуге... Ептсп... жешн снптеп ж'шерупп болса, болады гой... — Быконтардыц ерл|’-байлы емес екенд1ктср|'не кез- дерк жетт! ме? — Желт... Ол даусыз солай. — Калан жегп? — Eneyi ею тонный астында болек жатады. ЕрлБ байлы адамдар ейтпейд1 рой!.. Жок, ейтпепд!!.. — Жыйналыс жасагаидарын бкпесщдер ме? Кайда жасады? — Б}ле.\\йз... Кебшесе осындары 6ip казак уйже жыйнзлады. Кейде жабык шахтаныц карацгы калтары- сында да жыпналысып турады. Соколов бул екеу1н сабактарын калай пысыктаган- дыктарьш б!луге шакыртып алып едь Шлетшдер! болым- сыз да мардымсыз болганымен эрнеге в щ тургапдарын унатып калды. Б|’рак сабактыц вз! иашар бермген екен. Алдымен Сикорскийдщ езше Смразырак уйретуге терек болар леи ойлады да, екеуш де камтарып ж1бсрдк Келер жолы булардыц бметшдср! молырак та, дэлелд!рек те болар деп сепдк Жауан алран адамдарынык iiniifcn ерекше моей бар сез айта алгандар Акула мен Зубов едк Ол екеут кеп нэрселерд'1 кэдагалап бакылай журед‘1 екен. Орыс жу- мыскерлер1 келгел1 казак жумыскерлершщ де окай ука- лауга келмей койганынан бастап, жудырык жумсаудан б1ржола калгандарына дейш улкен жэб1р керш айтты. Байжан уйшде болган жыйиалыстарды кергсп ле осылар екен. BipaK Быковтардык бурый кайда болгапдарын бул екеу! де 6Lie алмады. Андрей Быков Рязановтьщ шине 358

тускел1* жыл жарымдай рана болтан да, мынау эйелге уй- ленгенш осылай карай шыгардыд аз-ак алдында жарияла- ран. Эйел оран дешн Рязанов ©шпрктершде болмаган, эл- декайдан пайда болран кала эйел1 сыякты, едЕ десть.. Соколов енд} Байжанмен калан сейлесерш ойламыл калды. Байжанды шакырып келген* атшы Ефим: — КелдЕ.. Коп жанжалдасты... Далада тур,— леп, мака бгр айтып кеткен. Соколов eciK'ri ашып дымкос карацгы тунге мацдайы преле калгандай opi узап шыкпан-ак: — Ефим!.. Киргизд! 6epi ж/бер!— дедЕ Лласа, тар ес*жке басымен де, онды-солды 60KceciMen де сорылып Байжан кйрдЕ Эдеш келген iciH ©3i булд!рш алганын ce3inin, кещл- ci3 отырган Соколов Байжапра tjiitI к\\д \\ сейлестЕ Ат- жешн сурап алгаинан кейж, ©TipiK айтсак сотка тарты- ласын деп кол койрызыи алды. Сол болмашынын ©з!н де зсюп ориндатты. Осы мацайда б\\р былык басталра- нын сырттан кулактанып жаткаи Байжан да ырыскан люк. Байжан eciK алдында Ефиммен сейлесш турганда атыиык мойкын касыган болып барлык саусактарын жалдыц астьша жыйналатын майлы калык куске бат- тастырып алып едЕ Gcipece, бас баргларынык табаныи, кагаз бетше бедерi туспестсй етш, майлап ал raff. Со­ колов бармарынды бас легенде, ел арасына Турс.ыибай- дан таракан 6ip енерге iiuiHCH жымыйып кел!п, Байжан ]‘рк|‘лмей де богелмей бармарын басты. Ак такырдыц шетшдс туйе тайып кеткендей, ак каказдын 6eTi де айрызданып калды. — Неменеге кол койраныца туеждщ рой?— дсп су- рады Соколов. — Жок, туеinгем жок... — Кидете, неге кол коясып? — Торе колынды кой дед/, койдьгм... Керек болса, тагы басып берем...— дед! Байжан, ацкаусып. — Басыц кетш журсе кайтесш? — Бас казынаным емес пе?.. Кашан несем, кайда коям десен де еркщ б1лсш, терем... Байжаннын. ырыспай да ыктамай койганына Соколов eiwi ашулана бастады. Басын атша шулрып, магнасыз ыржыйып, торе ынгайына карай ыктай берет/н кулшы- лык мшез корсетуi керск едЕ Окы icTerici келмегеи Бай­ жан 6ip кайсарлыкка бел байлаган сыякты. 359

— Сен, кой кылжакты!.. Кымбатка туеш журер! — дед! Соколов, барышна катал унмен.— 0 т(р!к айтпаймын деп кол койдын, сен. Коне, шыныцды айт, ушцде неше рет жыйналыс болды? Шынынды айт!.. — Жыйналыс деген немене? Съезд бс?.. Ондайды болыстаь сурамайтын ба ед)'? — дед1 Байжан, онысынан да ыгыса коймай. Казак даласында болыс-билерд1ц съезшсн баска бас косудегещб eciTin, б!л!п кермеген Байжаиныц жыйналыс дегеиге туеше алмай калганы шыпы да едк Онысына калтарысы мен жалтарысы да косылып отыр... — Сен туешш отырсын! — дед1 Соколов.— Tycimn отырсын! Сенщ ушнде орыс жумыскерлер1 неше рет жыйналыс жасады? — Е, орыс жумыскерлер1* дсйсш бе?.. Казак ондайды санамайды. Ушне кыс боны канша конак келт, кеткеиш ес.ептсп отыру уят болады. Ол, жэне кай 6ip конак? Келед1‘, коп болса — шай ппсд|\\ ауыз уйде шылым тар- тады, жылынады... Отырады, кетедь.. — Олар не с©йлесет1н ед1?..— дед! Соколов, Байжан­ нын жауабын «орыс жумыскерлер1 уйше коп жыйнала- тын сдЬ> дсп жазып болганнан кейш. — Орыс пен орыс езара сейлесш отырканда оны казак калай туешед!? Казак пегг казак сейлесш кеткенде орыс та тус1*нбейд1‘ емес пе?— дедг Байжан.— Квбшесе, елец айтысып отыратын... — Кандаи елендер?.. —• Жаксы елендер... — Жаксы екешн кайдан бииин? — Эш жаксы. Кейде кун булттанып, боран болар- дай... дауыл кегершп, теодз шайкалгандай болады. Кей­ де жасыл жайкалган жаз, жас балаиын кулгенiидей, кушактап, аймалап, еркелегт...— деп, ойын жетк!*зе алмай токгады Байжан. Дауыл, боран, тешз дегендерД1‘ каба- гын Tyfiin, дауысын гуж/лдетш, бар денесше окыс кыймылдар 6epin керсетш едк жаз/ жас бала, аймалап, еркелеп деген угыныстарды, взш сыйпап, жылмыйып керсегп. Боран, бала деген сыякты еамджтер болмаса, ет1ст1к жары тугелге жакын кыймылмен керсетшп едк ©леи. мен он дегенде терелерге жакпайтын кунэ болады деп бипмейтш Байжан, бул жерде б!раз артык кетш калганын байкаган жок. 360

— «Жанжалга шакыратын елекдер айтады екен» дсп жазды Соколов. — Kixan окыйтын ба сд1? — Окыйтын... — Кандай кггаптар?.. — Кагазга жазылран ютаптар... — Басылган ютаптар ма, кол жазба ма? — MepiH квргешм жок,— дед! Байжан, орысша ба­ сылган деген мен мер деген сезд'1 шатас угынып. — Кол жазба ктштарды окьтйды екен...—деп жазды Соколов. Эн салу, ©лен. айту, кггап оку сыякты нэрсслер казак арасында сирек кездесетш, ардакталатын касисттер болгандыктан, Соколов та солай керетш шыгар дсп, Бай­ жан уйше келin журетш жумьгскерлерд! мактау уннн бул жактарынан тартынбап едi. Бул казактаи оны кутпеген Соколов ара-тура танданыл койып отырып, кеп норсе- лерД! жазып алды. ¥зяк жазып, саусактары талып, аркасы уйыгандай болтан сон., Соколов жазуды токта- тып кер1ле 6epin: — Молодей... KenTi Kepincin... Ак.ылды адам екен- ciic!— деп Байжанды иыкка каккамда гана Байжексн. «Ойбой, оттал кой Fan екенмш гой!» де/ii ишнен. — Ойбай-ау, 613 кггаптан не тусшехт?.. Хат таны- маймыз, орысша б!лмейм1з... Не окыйтындарын бклмейд! деп жазыцыз...— деп Байжан кайта толкуга бет алып едк Соколов оран: — Бармарынды бас!— дсдк жазгандарын алдына карай жакмндатып. Балауыз жагып алгандай май табан бас бармак кагаз бетше тагы да баттыйды... Байжан бул туш уйктай алмай шыкты. Аз тыныштагг жатады да екпши жагына аунап тусш: — Эй, оттаган Байжан!— дейд1 езше езк-—Эшейш- де кандай акьглдысыц, тере алдына барганда абдырай- сын да каласын!.. Сол тереге жаксы Kepinin калу да отырды 6ip буйр!*нде. Жумыскер бишараларды жаман- дагыц келмесе дс тере алдында канкан. кагып нец бар едП.. Боран боп улып, бала боп еркелеп, аянында ит боп ургешщи байкамай калдыц... Даракысын!.. Бул ксзл1ац казагы келденец кез керш калмарап кы- лыктан кысылмаса керек едк Байжан олай емес, езше ©3i катты наразы болыи, тан атканша кушшп шыкты. Кыястанып, кыныр сейлескел1 барып едк тере алдыи 361

керд! де ею ауыз сезге келмей кайкандай бастады. Эа’ресе, ол осынысына кынжылып жатыр. Кайсарып отырыи калай кайкан. кагып калганын утына алмай ызаланды. Кыс бойы араласып, достасып ксткен орыс адамдарына опасыздык icTeAi ме, ез басы унйн канша уят болды, оиыц М0лшер|‘н Байжан Э31*р шамалай алран жок. Г»'рак, ойлаган саиын кудт ocin, бунай бастады. Журепнщ 6ip бурышына шок тусш кетксндей а\\’нак- шыды. «Молодец!» деп г.риставтыц алаканымен кагыи- кагып калган >i<epi элсш-элсш дуылдап кететш сыяк- танды. Б]'рдсмеш оттап коимасам, ол меш аркага кагатын ба e;ii деп куйшедк Бул кызым десе, ол папа дсп ксткен Елизавета коз алдына келгенде Байжан тулабойы тугел ©ртенш бара жаткандай, жамылып жаткан Kopnecin аягымен cepnin ж1берд1. — Апактыц экесБау, неге аунакшый бердщ?.. Topcci кургыр б1рдсме дед! ме?..— деген эйелше, Байжан урыса жауаи бердк — Байжан Омбы терелерппц алдын да керген! Бай- жапга нс келуил e;ii! — дедь ©з уйше келе жаткан бэлс-жаланыц nici байкалмаган соц эйел1 сонымен тын- шыгьш та калды. Жерге Tycin кеткен Kepneni ycrcpiHe карай тартты... Туншц калганын осы.мсн етюзген Байжан Буланбай мен Алшагырдыц шахтадан шыруларын acuFa кутш e,ii. Казак i<03i бул кезде кардык каншасы калганы мен жердш. канша караиганын кунде тугеидеи турушы ед1, Байжан оны да icTcrcn жок. Ею кез*1 жабык шахтанын. аузында болды. Жела’з шуак кун казактын, калгып кет- кенше кажымай карайтып 6ip кумары. Байжан буг’ш муны да сезген жок. Ойында еткеи тунп купос'ш жуа алатыпдлй 6ip жаксылык i3;;e»y барын ангарды. Кандай жаксылык екенш айкындай алмай, езш ез! тывдай кял- гандай, тына калды. Акырыи басып, таякка суйешп, албарга карай келе жаткан CyripojiiHi кердь Кешсден 6epi тоя тамактаиып, демалып калган CyripoAiHin. аз рана еш юрейш де­ ген ексн. — Шогтц ык жагына, куншн козше отыр,--дед1 Байжан, онсыз да солан карай келе жаткан Cynj viire жылы соз айткысы келш.— Апак-ай Cyrip&nire менщ iiuiriMAi экелш берпп, жамылып отырсын... 362

Ойына келген жаксылык еид1* айкындала да бастады... Кшз уйге ш ы р ы п , жер уйд1 осыларга 6ip жола босатып беру керек!.. Буланбай мен Алшарыр, Супрэл\\ — yiucyi турсын. Кысылмай жыйналыстарын жасасын... блендерiH айтсын, кггаптарыи окысьш... Соколовтын. куна кореши осылар болса, Байжан соныц есесш карама-карсы кай- upFbiebi келдк Ауыз уй орыстардМ болсын... Ойына келгешн асырыс орындайтын одет! бойынша Банжскен аига ига басып журт, кшз уйд1 туске жакын TiKTipe де бастап едк — Iprecin белдеулеп кем... Жсл жак сыртына согым- нын тершерш уста! Шепт! кешртш турып тесе!.. Кара­ ганды жак, екфтш турып!— деп, Байжан уй Tirin жат- кан эйелдер мен Апакка кейш бершер буйрыктарьш да бер;:п жур... Туске тармаса тупп кезектш адамдары шахтадаи шыга бастаганда Байжсксн. дсдектеп солай карай кстп. Барактарьгна карай кетш бара жаткан Буланбай мен Алшагъфга кол булга л, токтатып алды да: — Коресждср ме, ане, кшз уйге кеппп шыктым... Кыскы уйд1 берд’ш сендерге, сендер турыцдар. Ондай- муидайларына келдснец коз болмайын деп, шырып кст- TiM... Ауыз уй орыстардпи, не кыламыз десе дс epiicTepi. Дурыс nibiFap осым?— дед1* Байжан. — Е, оиьщ адамшмлык,— дед! Буланбай.— Бала-ша- раныц алгысынан кайтсын жаксылыгыд. — Ал, ендеше, кешт кел1ндер каз1р. Байжанньщ мжезш б!леандер гой, онсыз дамыл таба алмайды. Буланбай аз ойланып калды да: — Алшагыр кешеш сгздщ уйге... Мен квшпей-ак. коийын. Мснщ орныма Cyriparri турсын,— дед!. — Е, мен оны куады деп пе ен? — Жок-е, Байжеке, мен мыпа жтттердщ !шшде болганым жен... Солай болсын. Сен де екпелеме, мен де вкпелемейш. Осы кезде кодыраулы уш ат жеккен Соколов женеле берш ед1, жеш'л тарантаска жеплгеи уш сехпз торы ат жолдын шалшыры мен балшыгын жан-жакка шашыра- та шашып Акмола жолына TycTi. — Е, мынау кайтып бара ма? — дед1* Буланбай. — Жок... Ат-арба ИшпктЫ скенш танымай турмы- сыц?.. Ордабай болыска кетш барады... Муныд айнала- Fbi ол\\ кеп rie дсп калдым,— дед1 Байжан. 363

— Ие, ccni де шакыртты дсп ед1* foh? Не жумысы бар екен?.. — Байжанды ушне сыйгызбай журген де сол, акыл- дасайын дсп суцм... Мен айттыга суйеп, боле болатыи б1рдемелерд1 жазып алды ма деймш... К.айтер1мд|' б\\ле злмай калдым...— дед1 Байжан. — Йемене, жауап алды ма? Байжан Соколовтын алган жауабьш тугел баяндап келпи — Енд1* ек! турл! ой келш тур... Бармагымды бала- уыздап басып ем... Ешюмге жауап бергемш жок деп, танып кетсем кайтер ед|?.. Болмаса, тьлмашсыз дэнене- ci3 жауап алды, нс жазып экстксшн ез\\ бкпедк маган таныстырган да жок, тусшд!рген де жок деи ояздыд езБ не арыз берсем деймш... OftTeyip, кек аттыц 6ip арам Tcpi бар ма деймш...— дед1 Байжан. •• Йемене, кудшт!* 61'рдемслер сураif па сд1? Элде ез1*н б|‘рдемеш былыктырып алдыц ба?.. —- Еке\\ч де бар ма, деймш... Солай ма?.. Ендеше, ушн,е бара бер... Кешке Андрей мен Елизаветаны алып 6ip сонармын... Акылда- сармыз...— дед!’ Буланбай... Осымен оркайсыеы ез жешне кегп... 3 Ауыр кыстын аркана баткан ызнары эл1 сстершсн кете коймаган Орал жумыскерлерше бул жакта да дэл бупнп’дей балбыранан шуак кун болар деген ой келмей- тш де едк Толкындангаи жасыл дала кызылды-сарылы, кокпл 1*-куреид1 гулдерден моншак такыикандай жайдары да бей1’лд1*, орке кершедк Ашык зецпр аспан бжктеп кеткен. Жайын кырандар бикке шыркап алып, канат- тарын какпай жузш жур. Кекжиекте мухит толкыны сыяктанып, копарыла кулпырнан буйра сагым ойпайды. Э.гюздщ умтндей алыстаи домеленд1рт, умтылсац жет* юзбей ойпайды. Акырын ескеп самалда ботен 6ip Hie жок. Макта улпасындай шайка» ак булттар шсказ кек аспан тешзшде жещл наиа жылжып барады. Жасыл дуниеш кушактай кулагысы келетшдей, боз торнайлар каиатын Kepin, жерге кызыга карап, д1рьттдетт он сала- ды. Кунге шагылыскан канаттары кандай жаркыраса, 304

Dili де сондай жаркым, узымсйтш 6ip узад жир жср бет!не тугел тэплш туррандай. Дала толы он де ун... Бусаиран жердщ кезще керщбейтш мыц турл! жан иелер! тугел оянып, ун косып OMipre талпынатын сыяк- ты. Жер бетшде тутаса тынка н 6ip шыц-шын. бар. Тал Ж1бе:;тей балбыраган op6ip кек шеп он салып тургаи- дай. Кнпксне езешйд енбойын орлей б!ткен курке-курке кор!нген куба талдар да, туп-туп тобылгы мен кар аган да дуниеге осы кек жамылиан кушнде бупн гана лай­ да болгандай кызыктырады. Дуние 6ip уйкмсьг канып оянгаи жас баладай балкыи да еркс, кушактауыцды, шскеупии кутедк Майкудык суыныц бойында эр жерге топталыскан, от жаккан, сырнай тарткан, влек айткан адамдар керБ недк Ke6i жумыс кол in сыякты б1редкей кершген ер- кектер. Кызралдак терген терт-бес эйел одашарак, кыракда жур. Кызыл, я, кок орамал байланган, нэлдет- кен ак жаулык салынган ойелдер мына кара-кошкыл топтык CipACii 6ip ажары да, квз тартары да сыякты ед1, олар белшш кеткен сон ерксктер тобы коныркайлаиып калды. 9 дем1 уйлескен ашык бояу сыякты эйсл дауыс- тарынан айрылган сон ондер'1 де конырлаиып Kerri. Bi- рак, жалпы кешл;и журт оны тез ескерген жок. BipineH б\\р\\ туып жаткандай езжен вз! онай жалгасыл кетш жаткан он мен елед узклмедк Бупн булардыц салган эндер! де коц!лд1 e;ii. Кыс боны барактарда есплетш ондерде мунды 6ip сагыныш сазы болатын-ды. Кед даланы, таза самалды, орманды, eriHAi, суды сагынатын журт ылрый 6ip мунды эндер салатын. Мун уялап камыккан кещлдк сол мунды ай- тып актаратын, топ’н тазартатын мунды эндер рана босата алады. Квшл Kipi, айтсац гана кетед!. Жабыркау кешл куаныш куйте ашпайды еенчн. Бупн сод кед дала мен ерKin ескен самалга шыккан Kyui кещлд! он- дер в з т е н ез1 кел/п орала берди Кейде орыс эндер! мен казак эндер1 араласа шыгады. Казак эиш салатын Кунзила мен Жубай. Орыс ойелдер1 гул терin журсе, ол eneyi одашаланып алып, 6 ip шыркау он салып отыр. — Ш]рк1п, мынау кек маиса кыркаларда шубартыл жайыдып жылкыд жатар ма едП — деп кояды осы топ- та журген Байжекед... @зсн жагасында журген езшш бес-алты жылкысы мынау кед жерге, тым олкы кершсд|\\ 365

Улкен жолмен узак шубалFair туйе керуеш етш ба- рады. Алды аркы кабакка асылып бара жатса, арты эл! узын, кеГп'н жаткандай сез)'ледк Бул оннан, жыйырма- дан *пзклген коцыраулы керуен Игшк Kipeci. Маса-сона кабындан кетпей туры» Кызылжарра тары 6ipep каты- насып калгалы женелплген. Тары да мыцдаган пут мыс экетш барады. Шудасы шубалган, к©з кызылы ол1 ба- сылмаган, ызгармен тунерген жалбыр буралар бакы- рып-бакырып кояды. Коцырау уш узымей жалгасып, шубалып куцпрлейдк Коцыраулаткан туйел] Kipe, бу да даланыц жавд 6ip кез тартары сыякты. Мыс тасып, KQMip тасып, байлырына баилык косып жаткан ю'ре neci бул жолы коцырауын TinTi кебейлпт!*. УлкендБшшш жез кокыраулар эртурл! энге басып барады. Баилык. дадкын коцырау уш'мен де жайгысы келетш адамныц мшез!* байкалады. 0зен бойындакы адамдар эндерш узin туйел1* керуен- гс узак карал калды. Сырнай да токталды. Кеп нэрсе- лерд!* еске салатып коцырау уш'мен сдай узшсе алмай, ocipece орыс жумыскерлер‘1 узак карады. Туйе керуен! булардыц кыс GoHFbi азабын акшара айналдыргалы Ke­ rin бара жатыр едк — Иил! к K ip c c i!— дед! Байжан. Кызыра да, мактай да айтты. 0:н каз1*р озен жагасында, жумыскерлердщ ара- сында турса да ойы сол ifipere epin бара жаткандай едь Буланбай жымыйып Алшаг-ыр мен Супрэлше иегЬ мен Байжэпды нускады да, уз1лш кеткен домбырасыи кайта тартыи кеттк Б!рак, домбыра ызыцы коцырау ушн басып та кете алмады, журттыц коцшн де оцай аудара алмады. Ол o.ni куш тумаран босекс едь.. Журттыц Kooi озен жарасында. Балактарын турнпп, б!лектер1н сыбанып алып, элсш-олсш жуынады. Кыс боны кустенш кеткен к!рд1ц жуа берсец KeTcTinine тац- данатындай, колдарына, п’зелopine уза к карап турады... — Кане, Байжеке, iiuin Ж1*бер... Кудай куо, ссн ке- шедсн 6cpi пшик келш жур!..— деп Шило карт Бай- жанга стакан толы мелд|*реген арак усынды. 0й, мен !шпейм!и! — дсп, Байжан ыршып шеиящ*. — 1ш, iiu... InjKin. келш жур, бклем... Жумакка бар- сац да, тамукка барсац да б1збен 6ipre боласын,— дсп Шило карт кысталайды. Ак-буйрат больницасынан кеше гана келген, эл\\ ке- Mipre туспсген Шило карт аппак... Бет-аузындагы бар- 366 •ч

лык тамырлары кегсрш, жузше тугел кеп’лд1*р рец бе- pinTi. — Кэне, ini!.. Тосылран арактан без1*не шеп'нгенмен... Байжекеннщ сол аракты iniKici келй! жургсш де рас. Кумартып жур Tinri. Eni жабык шахтаиыц 6ipeyi бтсенше арнап Уша­ ков кеше кешке той жасап едК Сексен шамалы орыс жумыскерле-pi тугел арак inni де, казак «irirrepi 1’шкен жок, ст пен шайка салмак салды. Бупнп бер!лгеп жап- пай демалыс та сол б1ткен шахтаиыц куанышынан тугаи мырзалык-ты. Кызыл алган Ушаков жумыскерле- pi-мен стакан кагысып, ©лен, айтысыи, суШсуге дейш барып жур;и де, дал кайтарында: — Ракмет аздсргс! Кыйын-ак жагдайда шахтаны 6iTipin бсрдниер. Ертец жаппай демалыс берем. Дала- Fa шыгыадар, бой кэтервдер. Аргы куш алла деп шах- тага тусеанз. Ал, екшнн шахтаиыц тойыида тары да осылай кездесейпс...— дед! де журш кеттк Жумыскерлер курметпен коштасып калды. Сол тойна уйшпмен тугел шакырылган Байжекец арактыц казак бшмеген 6ip касиеттерж кептсн ce3inin, кумартып журген адамша {шкендерге жутына карал: — Тамакты кызыл б*рыштай куйд1р;п кетедьау, дей- ■мш!.. Сайтаннмц адамды кеш’лдемд;р1п ж1беретш 6ip- де.меа* бар... One, керелл’а’нлер, )'шксн кандай, иипегеп кандай? — деп елецдей 6epin ед|*. Кысталауы келюсе, кеше-ак iuiin салатын кеш'й бар да. Байжекец каз!р де безше шепнгенмен, кез1 усьшган аракта, кызыкканныц сез!н айтып тур: — Кэшрдщ меп-мелд!рш караты! Эй-reyip, 6ip таза- дан жасалады гой деймш...— деп кояды. Байжаиныц кулан турран кулыкынын танып, Шило карт дол ойдэры жердей колкалап Ж1*бердЕ — Мсшмен 6ipre imnecen, сеш'ц ушке келш мен де шай шшсймш. Кслмссш демесец, im !— дсдЕ — О, кайтер дейсш, iiu, 6opiMi3 де imewis ani,— деп Буланбай да костады. — Кап, мына шал Meni жендБау, акыр!.. Орыспк! дегеннен опык жеген жер1м жок!.. Ал, Байжаи Kerri... ГПсмкчда!..— деп, Байжекец аракты сылк-сылк жутты. Су сыякты анау суйык смес, каткылдау да Ke6ip- леу ексн... Ауызга салкыпдау тисе де, imiHe ыстык 367

коргасындай салмакты тидк Тамакты кырып, ецент сыпыра кетстш, алабугаиыц куйрыгындай, тырнактылау куйрыры бар сыяктанады... Гул терген ойслдер езен жарасына карай оралып кследГ Жан-жакка бытырап кеткен жумыскерлер де кайтып келс жатыр. Манадан эр топты бсй-жай аралап, калжмц айтып жургсн Быков сырнайшыныц касына ке- лш, журттыц жыйналуын кутш турган сыякты. — Ал, коцыраулы керуен сырнай мен домбыраны белin кепи ед} рой, кайта ойналсын... Кещ’л кетерейж, елец айтайык... Билейж...— дед! Быков, жыйнала бас- таган жумыскерлерге. Oycjii сырнай ыргаландап Kerri... Далада жалгыз жас ак кайыц есетш сд1. Кыскы суык желдерден ай- нала бурып, жанын сацтап калран жас кайыц Ka3ip мешр]мд]' куннщ кезшде жапырак тегш, сыланып тур... Кунд! жырлайык, улы куши’ мадактайык. Кун барлык жанра 61'рдсй ортак екеш’н жырлайык... Сырнай осыны айтып едк Жуанды, жшшкем кеп дауыстар езен бойын кущренте косылды. Ерксктер1 б1рыцгай, эйелдер! б1рыцгай косылып, ка­ зак жтттер1 де елец айтты. Казактыц эйел'1 мен еркеп косылып елец айта алмайтынына Елизавета Быкова катты тацданып калды. Оны угынып турганы да осы арада едг. — Неге? Неге косылуга болмайды? Тус1'нд|'р1‘щ‘зш1...— деи ал Алшарырка кадалды.— Слз езвдз де елеши’ жак- сы айтасыз, эйелпиз де солай ексн. Косылып айтуга неге болмайды? — дедь — Казакта еркек пен эйел косылып эн салу жок... Dip жiniinке, 6ip коцыр дауыс косылмайды б1зде...— дегендi Алшагыр буралап эрец туаширдк Еркек пен эйелдщ ei<i сатыда туратын халiней болар деп туГци Елизавета. Опысы дурыс та ед!’. Bip кезде кеп дауыстар косарланып: — Ещц Елизавета Сергеевна айтсын... Еспмсгел1* ск! жел болып Kerri. — Андрей Быков окысыи,— десть Елизавета мен Андрей ез айтатындарын кашан да осындай 6ip эн салынган, кандай себеппен болса да бас куралран жерлерде еппен кыстырып ж1беруип едь Бу­ ли жумыскерлерд1 далага алый шыгып, елец айткызып кещлдерж кетеруге жетектеген де сол екеуГ Dip уа- 368

кытта елец окы, кггап окы деп жумьгскердердш жарма- сатындарын да жаксы бипетш. Екеуч де эз!'р, ойланып кедген. Byrinri куннщ бар матнасы да осы скеушщ окыигымдарында елi. — Бупн Gipinuji керш отырган жаздыц жаксы ку- нш мен орыстын улы акыны Пушкинге арнарым келе- дЕ— дсд1 Елсзавета. Содан кейж езтше кезектеспрт алган турдс Пушкин елсмдерш окып Kerri. Енллдымен «Сб:рге» дегсн ©лскд1 окыды. Хат танымайтын кара жумысксрлер озара да сыкылыса туе!и, ентслесш Ели- заветага да жакындап калыпты. ©лен сырым тугел укпаса да дана сездердщ 6ip туй»гpiн туеiрiп алар дсп опла>та да болар емес. Кулакпен де, ауыздарымсн де тьпиап, тус:п бара жаткам сез болса катып алуга кол- дары да оз;р отыргандай. Кем туешегн деп, бултарыс- сыз, бултаксыз жазылган се>з ой мен журекке eai дэ оцай ciiiin жаткапы байкалады. Во глубине Сибирских руд Храните гордое терпенье, lie пропадет ваш скорбным труд И дум высокое стремленье... Оковы тяжкие падут. Темницы рухнут — и свобода Впс примет радостно у вчода. 1/ братья меч вам отдадут. Бостандык дегенде Елизавета осы ксн. даланы кула- шын сермеп керсетт е.дЕ бугауларыц алынар, капастэ- рыц кыйратылар дегенде >керд1 теб'ппп те каллы. Оуел* жай бастап едк бара-бара 03i де кызып ксткен сыякты. С;б!рд*щ карацгы да тар ксн уцпршде дегеп сездер жумысксрлсрдш 03 жайларын естерше салса, тс.\\п‘р бу­ таулар бузылады, капле кынрайды деген создер жадны Рссей халкынмц арманы емес пе, оцай туо'ш'лш ой мен журекке вз'\\ барып куйылып жатыр. Осы арака Ci6ip каторгасында журген акын Одосв- скийдш жауабы да Kipin кеттЕ Ол Пушкинге: i3ri шектердщ жалынды ызыкьг жегп кулагьшызга, колы- мыз кылышка умтылып едЕ амал кайсы, niceii клектЕ.. Б'фак жаиыц тыныш болсын, бостандык. отын канта ту- тандырамыз, шееннен кыльпн сотый адып, патшаларта к\\'ндей куршреп шабуыл жасармыз... Халыктар куанып, дсм!ц 6ip алар,— деп жазыпты. 2 4 - Т. Мусрепов 369

Струн вещих пламенные звуки Д о слуха нашего дошли, К мечам рванулись наши руки, Но лишь окозы обрели... Мечи скуем мы из цепей И вновь зажжем огон;, свободы: И с нею грянем на царей,— И радостно вздохнут народы. Ешп 6ip кезде патшаларга лагнат окып, кэр шаш­ ка» елендер кеттЕ Самовластктельный злодей! Тебя, твой трон я ненавижу. Твою погибель, смерть детей С жестокой ралостию вижу. Читают на твоем челе Печать проклятия народы. Ты у ж а с мира, стыд природы, Упрек ты богу на земле. — Miно сез!.. — С1лейткен екен!..— дссп Шило карттын, айнала- сындагы адамдар. — Осыдан кеГнн де алмед! ме екен? — Е, оган буя сездер жепч деймюц1 Жок, елдк.. Одан 6epi 6ipeyi емес, yuieyi влд1 латшалардьщ... Куда» казасынан алген 6ipeyi де жок,— дсп, Шило карт ез бмгенш журтка тусп;д1'р1п жатыр. -- Ko3iMi3 бар, кермейдк кулак естид|\\ туешбейдк.. Осы жерде отырганымыз болмаса, бес бслд!'и астында жаткан казак та 61рдей, кез1\\пз жаутаидап отырган 6 i3- де б1*рдей,— деп, Булаибай iujiiieii налы» отыр. Курсшш те каллы. Айкала караса, казак жтттерпин 6api де тук туешбеген, бейжай халде екен. Жалгыз-ак. Байжан, Ал- шагыр, Байшепр жуздершея кеше i3Aepi ацрарылады. Кырраннан кейш канта тебеидеп келе жаткан сары шаштарынын арасынан тер жылт-жылт етш Колбац 6ip- жола калгып KeririTi. Туе коре бастаган сыякты, ара- тура шытынып калып, тамсаиып кояды. Елизавета ец тупке сактаган елсшпе квштБ Oyejii ауыр халд} аптып, одам келin эршмнщ ойындагы кар- гысы мен кэр[н айтып, алыс-жулыска шакырып, евд сол айкаетыц аяры немей тьшарын атакты дана акын- ныц сез! мен байламакшы едк Аса 6ip жалынды журек- т!к таекынынан тугаи сол елецге кенгп. 370

Товарищ, верь: взойдет г-на, Звезда пленительного -счастья, Россия венрянег ото сиз. И на обломках самопла<тья Напишут наши «мена! — Жолдас, сен куджтенбе! Тап осылай болады дей- Ai гой! — Я, куджтенбе дейдь — Жолдас дептк э?.. — Пушкиииен артык жолдас болады деймюц! Сонау алые заманда улы акыннын рана аузы айта алар Жолдас дегеи улы сез бул тьшдаушыларга ерекше 6ip достык, туыскандык. созшдсй едк Мадандык кагы канша калыц болса да жалплз осы сезден кегт анга- рып, картаи жумыскерлер солкылдап ж!бер;н\\ Катерина Неволя бастады да, баскалары огам ток.тау антам деп ездер1 де косылып xeiri. Элдектмдор кушактасын суш- cin те жатыр... Елизаветаныц коздер! улксн махаббаттын. отын ша- шады. Тыцдаушылардыц бэр'ш 6ip-6ip кутакта л: — Калай? Бостандык. бакытып сезшдщ бе? Ойыца б!ржола куйылды ма? — дсп сураяысы келетш сыякты. 0 з жузшен бакыт ушкындап тур?<И(дай. Кара шашты, кара квзд! эйел де будап сулу, будпн нур.мы адам бол- майтындай корIмед; жслдястармиа. Осыидай бакытты бзр соттзц мэн-мэгисше туеше ал- магандыктан ортактаса да ал май отыргаи казак жумыс- керлершде аландау, оз мукдорьш жекс-жеке ойлан ке­ ту де бар c.ui. Шахта жакта и шабуыддап шыккан пар ат жеплген арбаны да солар бурый кердк Артында де- легейленш шапка и ем\\ салт атты да кер'ндн Конырау безектеп, алмстан-ак айбар шепл келед!* екеп. — Мынау жай емес... — Сактаньщдар...— десш каллы жумыскерлер. Елизавета мен Андрей Быкснтыи колтыктарындагы енд!* окылуга арналган кагаздары мен кггалтары колдан колFa етш, аягыида иыгы мен омырауык тугел жауып кеткен мол жаулык. киген Купзплапг.-гд копнына Kipin токтады. Сырнай кабыргасы ырсыйып кайта ыргалац- дап, бытырай отыра кеткен жумысксрлер ей 6ip ойнакы энге косылмп Kerri. Орыс эн!н о жер, бу жержеи дом- быра пернесше 1лш калып Буланбай отыр. Арбадагы таные урядник Боткин болып шыкты да, * 371

салттарыларльщ 6ipi ксудесшде алакандай жез1* жаркы- раган Ордабай болыстык почтавайы, 6ipeyi Мусакай екси. — Быкова KiM? Быков кайсыц?— дсд1 Боткин, се- М1‘з денеа’мен арбадан твнкершп тусзн болтан сон. 5 ip колымеи узын кылышын бушрше карай ысырып койды. — Быкова мен,— дед! Елизавета ак мандайына ка­ рай тусе берген 6ip тулым кара шашын басымен кейш cepnin тастап. Сол аягын аз тана uirepi аттап, бар де- Hecin жыйнап алды. Кандай сулу ед1 деп ойлады Боткин. — Быков мен,— деп Андрей турегелдь — Ояз начальнипшн атымен арбага мшулерицц су- раймын,—дед! Боткин. — Барар жер!м1*з алые па? — деп сурады Быков. — Акмола,— дед! Боткин. Жай езшен ез\\ танылды да, будан баска сураулар бермген жок. — Кайтем;з, эйтеу!р, 6ip коштасар купнен кутылмай- тын болсак, бупнпдей бакытты 6ip хунде коштасканы- мызга ujукiрл iк ете;нк... Бул жакта да осыниза нур шанжан жаксы кундер барын мен журепме берж сак- тармьш. Кош болындар, жолдастар!..— деп Елизавета оуел|‘ жалпы коштасты да, одан кешн коршап калган журтпеи колдасып коштасты. Коп адамдар жыласып коштасыи жатыр. Ocipece, Жубай мен Кунзила куйрек еплш тур. Дауыстары да шыгып кегп. — Неге буйтед1‘ ? Осыпдай кызда не жазык бар ексн? Тук жазыгы жок. Кулпй куэ, мен куэ!— деп Байжан opi жылан, opi айгайлап ж!берд'1.— Корыкпа! Омбыга дейш куармыи!..— деп, Елизаветаны катты кушактап мацдайыиаи суйш.!. Быков жумыскерлермен унезз Fana колдасып, Миха- ило, Шило сыякты адамдарга гана кыска-кыска б1рдеме дсп калатыны байкалады. Байшеп'р мен Алшагырга да соны айткан болу керек: — Enai oopi сендсрге карап каллы...— дед! Булан- байга. Ашык кок коздерi одан да i<eim айтып тур. — Оны олi керерм1з,— дед! Буланбай. Ойында не барын одан гор: де аныгырак айтуга т!лi жетпедк Арба журт кетт!... Жазгытургы жайдары кун сол калпында. Антарылын арбага караган журт и;ршп кал- ды. Арбага урядник пен Елизавета катар отырыпты да Быков к0Ш1рд!н касына орналасыпты. Пар ат жолсыз даламеи барактарга карай тартты. YaipUreH журттын 372

ауыздары енд? рана козгалып ашулы каррыс айта бас- талы. Дуниеде ei<i нэрсс эуелi урлаиып акырын баста- лып, артынан яйгаймсн аякталады. Bipeyi осмнлай кеп каргысы да, eKimiHci коркыныш пои катер. Патшаларды эуел! эрк!м ез уйшде де акырын каргайды. Bipev влптп легендi ki' m болса да акырын айтады. Эуел? ар ауыздаи бу- лыгып, Tiстенin шыккан каргыстар 1лезде тутанып кеткен оттай, 6ip кеудеден шыккан жжшуге айналалы. Жулы- рыктар туйЫп, кеп кездерден кек ушкындайды. Bipine 6ipi иык такасып, сыгылыскан журт каз|'р б;р гаиа ойдьщ уст?нде тутас тур. Кымбат ек1* жолдастарынын усталуы мунда калгандардын 6ip:HC-6ipin жакынластыра кеткен сыякты. Боз торгай шырылын енд? ешкш eciip емес... 9 ye.ni ypnnicin бегелш калган журт, пар ат барак- тарга бурылраннаи кейж, жолдастарын тагы 6ip керш, тары бф коштасып калгысы келгендсй, солай карай дурк|'рей козгаллы. Эуел! тутас козгалып ед{, енд! 6ipi- нен бгpi озып, бытырап, жалгыздап барады. Жастаула- ры озып кет?пт? де эйелдер узап кешн калган. Колба к да ойелдердщ арасында кершед?... Орта туста ез'шен ез1 Шило карт, Михайло Неволя, Буланбай, Байшепрлер- дin бастары косылып калды. Алшагыр меи Байжан да екшелес колея? екен. — Мэс саган!.. Тал тусте сц жаксы жолдастарымыз- дан айры лганы мьп 6 а ? — дед; Михаило Неволя. — Ол cKeyi одай еле коймас... Оралар 6ip кезде! — дед! Шило. — Оралуын кутш, отыра берем!з де онда? — Колыннан KCviepi не ендеше? — Быков саган не айтты коштасканла? — Пня! 6opi сендерге карап калдьг, дед?. — Маган да соны айтты,— дед! Буланбай. — Ол не дегенi деп ойдлдьщ?.. — Мен «Кснсс» жайын айтты гой деп туешдш. — Орине, еняллымен «Кснсс» жайы. Сол «Кснеспн» калган мушолер!’ бастыктарын уста га ила карап отыра- мысыкдар? — дед1* Неволя наразы унмеи. — Мен оны керерм?з деп калдым,— дед'1 Булан­ бай. — Ол не дегенщ? Буланбай элдс Выковка айтып жстк?зе алмаган ой- ын енд? кешрек туспгд1рдп — Егер, дурыс дсп тапсацдар Елизавета мен Анд- 373

рейд! бупн туннен калдырмай босатута болады,— дед! Буланбай.— Гун бЬгшй.. Дала б1здini... KapaHFbi тун мен дала... Нура еткел!* oipey-ак. Кальщ талдар да б!‘здш... уш ж!пт, eKi аркан керек... 'Гастаи ж1бсрд!к, 6iiin жатир, колес урялиих... Ат ycTiir.acji алыс-жулысты басьшаи кеп етю’зген Буланбайдыц коз алдына калан кыймылдары да келе калган сыякты. Салг атпсн 6ip айкаска к!*руд1 сагыиып калрандай кумартып та кетп. ППркш, Cyripani екеулнз болар ма едж деп, айпала каранып едк ол ani тынай- маган, эйелдерден де нейin кслед1 екси. — Как? Так!..— деми Пулямбай, жанагы ойын аякгап болганиан кей!н. Енд1 бул топ токырай бердк Кол icKc кумары жок Шило карт басын шайкап: — Екеуге yincv косылып колFa туссендер, кайтем1з? Онык артьшан ондар косакта.пып журмес пе? — дед1*. — Аты бар адям колга гусе ме? Д1естсй былкылда- F3H 6ip урядииккс ме? — Касыидагыларыи кайтесш? — Е. оларын коя тур... Bipeyi поштавай, oipeyi Му- сакай... Екеушде б:.р лактыц кяукяры жок, 6ip акыр- ганымнаи кялманды, — дсд‘1 Буланбай. — Босатамыз деп icTepin ауырлатып алсак калай болады? — дед А»ихайло Неволя. — Ауырлапанда Ci6ip гой айдар жерь Онсыз да беттер1* сол Ci6ip болар...— деп, Шило карт босаган ыцгай керсегп. Он алысына шоркак адамдар кол icne онай кенбек. Оплангандаи, Gipinc CSipi токтам салраидай болып аз гана акылдэсты да, Буланбайдын, ойына бор! де косылды. — Ал, си/и ат керек...— дед! Буланбай Байжанра карап. Осы адамдаодыц бпрлык тарткан азан бейнеттерше себеп болели мои!к Клрягаидыны спткаиым дел ойлантын Байжаи шлпсн Елизаветами катти ляп: — Ай, обалын мег!н мойнымда кстедЕау! — деп келе жатыр едк Сол ойын енд1* жасыра алмалы: 1шкен-жеген!м керем болып, адраным акыре™- мси кетх’р, неге гама сатып ем Карагандыны... Кысты- кун! кырылыи ксле жаткандарын да керш ем... Ещи Mine, тугая ки:-;ымдан болып кеткен, карлыгаштан га­ ма сорлы баллугыи. устглганын да кердкч-ау!..— дедь Коз!не жас алып, камыгыгг айтты.

— Сен сатпасац, Караганды мен 'Лк-бунрат зауыты салынбас па eAi? Айтпа, жок сездк Куш жсткеи бала кушенбесен де туады. KeMip мен мыстын туар кун! жет- кен екен, мын. Ип'л/к, eKi мын Байжан басып отырса да туады. Тулы, Mine! Gxiiiopiu коп пе, куапарьпс коп пе, оны эл1 кейш корерлмз... Семен баскада ат жок. Bi3 осы сайда калайык, аттарынды экел,— дед! Будапбай. — ©31м де барам,— дед1* Байжан. — Е, жур. Аркан, сойьипдарынды умытпа. Байжан кырда журген аттарына кетп де, езгелер1 KiM баратынын акылдасты. Буланбай, Михаило Неволя, Байшепр, Байжан тертеуше токтасты. Баскаларына ат жстпейдк Жолдастарынын жанкыяр ici<e бел байлаган- дарына жол болсын айтып, Шило карт та баракка кайтты. — Kici ел!*м! болмасын... Танылып калмаддар... Ертен танертец тосектер}'ннен табылындар,— деген бата берд1 Шило. — Сен 6/зге 6ip-CKi кайла жеткЫп бер... Тез!— де- д|* Неволя жаца Fana осы apafa жеткен ойелше. Ер- кектердт б1рдемеге бел байлагандарын соиадайдан Tycinin келе жаткан Катерина неге деп суратан жок, тез/рек басып узай бердк.. Коллары/fa как сойыл, канжыгалар.ында 6ip-6ip кыл аркан, уш салт атты сайлаулы ерлеп, Нура еткелше карай тетемен тартып ед1. Такымына кайласын кысты- рып алып жайдак winген Михаило Неволя аз рана кей- in KCTin барады. Баракта eAoyip айяалып, Быковтардьщ барды-жокты нэрселерш де артып алгаи пар атты арба 6ip кыркадан асып тускенше булар тасада бакы- лап турды да, одан кейin богелген жок. Урядпиктщ алдына шыгып алуга катты жур/’п кетп. Кун енкей/'п, коленке боны бес есе узаргаи кез ед1*. Усак ипркейлер мен мазан сармаса да енд) гана б!лше бастады. Коптен ат уенн сагынран Буланбай ок боны алда кетin барады. Сешмд! ат та сонык астында. Ты- мак кулактарын Typin алып, сак wypicin келед1. Узамай кодырау лаусы 6ip кыр астында кетн есплдк — Аналар еткелге кештетш жетсе, нпн кызык бо- лар ед1,— дед) Байшепр, дабыр естишейиндем, кара кэршбейтждей жерге узал шыгып алганнан кейш... Бу­ тан дей;н бэр) дс yi/ci3 келе жаткан. — Кештетш ешес, тунделетш жетед),— дед1 жер 375

жайын 61Л6Т1Н Байжан.— Бул ею ара коп жер... Лтта- ры эрГден келе жаткандай екен... Ордабайдш зле деп калдым... 0з1*м1*з дс кун бата-ак жсгсрлпз... — Таллы откелдси баска жердей ете алмайды ной?— деп сурады Буланбай. — Кайда отс алсьш!.. Талдыдан баска жср еткел бермейд!. Журттын жайлаута шыиа алмай отьфганы да содан,— дед! Байжан. — Онда, Байжеке, сен сол манайиа кез байланбай жстт, жолдыц буран бултарысымсн талы калын ке- летш 6epri жар кабактыц астын байкам бсрссд кан­ теле? — додi Буланбай. — Е, болсын. Осыдан кей!н калай кыймылдайтындарын Tycinicin алды да, Байжан кок жоргамен каскыр-шокакка салып, Lnrepi асып кегп. 0 я*едер|’ коцырау дауысыман да кулак узбей, анда-санда тосып алып, баяу журит отырды. Бср- ri кабагы калын шиле\\чт, жардын астьг тыгылыса 6 it*kch калын тал, сопдыктан да Талды атанган еткелге булар кун батклп сои жстт!. Кок жамылган калын тал буйраланып, коюланып кеткен екен... Жазгытургы туншн жумсак карацрылыгы коюлана бастарапла копырауы баяу шыллмрлагаи пап атты арба да Нурана карай жакындан 6epin ели Су шсш сезшгсн аттяр аэырак сергек журш кегп. Лрбаныц ею жагынан катапляскяи ею салт мяса каиумен мазасьг кеп'п неде­ ли Ei<i колын артьнга кайыпып ю'гсндеп тастанан Пы- ковтын мяса кагуга ла шамасы жок, огам копглн ма- саларды анда-санла Елизавета же.ппш кояды. KiccnHui шыижырьш дол ортясынлн томен бясып кораптын тем?р жактауына таны 6 ip юсеимен бск’т п койыпты. Елиза- р.етяныц колы бос. Касмнлагмлар.ыпан ептеп кауыпте- inn тс келе жлткатг урядник Боткин ер-ортакы болFan адамньш лкылын айтып келе жатыр... — Осычдпй icTcpai мен ип*п тупнбоймш...— лсйд1 Боткин, туткыиторга тагы да 6 ip байсалды б!рдемелер айтуга мигайл аиьгп. — С\\з сшуакытта тусшбсйсЬ... Одам умit етпепЬ... Бекер дамоленесп.— дсйд! сган Елизавета. Макадам мыжындагапы куллгын кажытып келе жаткам урядник осымен токталар мл екен деп, ти< жауап кайырллы. Ею туткынра ортак акыл айткысы келе бастаган урядник касында отыргап ойелдш жугеиа’з мшез кор- 376

ccTin калганына жэб'флешп, создщ 6ет!н еидд сораи аударлы: — Жап-жас ойслаз... Ci3 бул дуниеде кандай кеГпс керд1м дейп'з?.. Кудай б1лед1* — эке-шешешз алаканына салып ©С1*рд1 с*1зд*1. Окытты да торбиеледв E iijk Im с о к - тыкпай, дэиене етпей, калай жауыгып ксгпшз? Жэне Kiмге десешзип?.. Колдарыннан не келед1 сендсрдщ?.. Тап мыиа сармасасындар сспдср, кагып калдыц — ел- Д1’,—-деп Боткин дол муриыныц ушына кадалгап сар- масаны алаканымеи шап етюзш калып ед.1, маса сыты- лып uibiFbin аман кеттк Мур мы шынылдап тушкipin ж*1бердк..— Мысалы, мен жаумын ба сендерге? Жок, аринс... Б'фак, Mine, лсш сау, жумыс. 1*стей алатмн ядам- ды юсеплеп алуга тура келдь Оисыз болмайды! ©3ine кауып... Меи 6ip опык жен, он жыл екжгешм бар... Осы ку дала га да соныц салдарынан ауысып кстт:.м. Жас болса енд] келIп калды... Ал кулап кетисш'з, жардан тусе бастадык. Алдымыз озсп... Кезпшге абай болыдыз, калын талдыц арасымеи етемиз казгр... Тура кедin, kq- з!це осып ж1беретш1 бар...— дсп, 6ip колымсн кезш калкалап, 6ip колымен корпптыц темiр жактауынан устап, жаскана бергенде, алдыцпл жактап дуб1рлете шауып, кыйкуласып кеде жаткан коп адампын дауысын ecimi. — Умтыл! Умтыл! — Жау, жау!.. — Орл, куткарма!— дгскеп казак дауыстарыяьш не айткандарына Боткин туешгеи жок. Ei<i салт ccpiKTepi- niit кеГпп карай жалт бурылып, ура женелгендерш ан,- дап калды. Сонылдарын иыктарына кайырып салып, енкейе шапка» cKi салт, арба касынаи дус1*рлстш етш, кашкапдарды куып okcttI. Агятайлагяп, жалынгап да- уыстар шыктьг, жар кабакта гана, жакып есплд1... — Айда, айда!— деуге гана ша.мдеы келд! Боткин- Ши. Ыгт-ыстык кыл аркам мойньпг ысып, кыркып бара жатканын 6ip ссзжт елi, енд! аблйляглгппа жорде до- маланып жатканын кордв Тем1'рдей пзе жслкссжси ба- сып, ei<i кол ын сындыра бурап, аркасына кайырып жатыр. Узам«ой eKi куит кол колтыгынан ©Tin алды да желкеден ке.ш'п айкасып, урядниктщ тумсыгып как жодга нукып-нукып калды. Боткин елд:м дел ойлады. Айкай-шулаи атп жеиелгеи пар атты Миханло Не­ воля ауыздыкпеп жстектен алып, бурым апарып талга 377

кил!кт!рш токтатып едк Аттар аз Fana жулкынды да, кушт» колдап бул к стс алмай, д:р-дiр елп токтап кал- ды. Кеил'р >KiriT божыиы тастай 6epin, ceKipin TycTi де, калыи талдын. арасына карай зытып кетти Колы артын- да кк:еадеул1 отырган Быков аз-ак угиып кстпей калды да, шалкадап келт арбанын imiне кулал тустк — Андрей!.. TipiMiciKAep? — деген Мнханло Певоля- шц лауысы шыкты. — Дядя Михаило!..— дсп калды Елизавета. Быков жкмынды да ундемедк — Токтай турындар... Gyeni аттарды босатып алай- ын...— деп Неволя элденелерд! узш, сындырып, куба талдарды аюдай жапырып, ат-арбаны жолга шыгарды. Аттарды жетелеп алып, inrepipen апарып талга бай- лагаI! сок: — Ендк Елизавета Сергеевна урса 6epiHi3... Bi3 осы- лай уйгардык,— дед!*, арбадагылардыц касына келт.— Егер, дурыс болмай шыкса, жол Mine алдарында жатыр, урядниктерщд! кастарына кайта отыргызып берем1з... — Урядииктш калтасынан юсеннщ млтш тауып oKejiini^,—дед! Елизавета акырын гана. Михаило Нево­ ля жолмен кей:н жупрш ксгп. — Енд! кайтем1'з? — дед! Быков Рлизаветага карап. — Бостандыкты бгзге алтын табакка салып экелш бсретш ешкгм жок. Кай турде босансан да, онын аты бостаидык болады,—дед1 Елизавета. Apr жакган дуарлепп аттылар келе жатыр. Тал арасыпла ыпырсыган Боткиншн уш быинсдк Жарылып сынган жас агаш ышкынгандай болады. Баска 6ip ды- быс жок... Арбага Буланбай мен Михаило Неволя 6ipre келд!. Ат Kiceni оп-онай ашылды. — KiceH дегсн осындай болады екен гой...— дед1 Быков, уйып калган иыктарын жазып. керглш жатын. Ек\\ ат жетелеп алган Байжан мен Байшелр де осы арага кедш токтады. Андрей мен Елизавета бэрппн де колЫН кысты... — Кызым!.. Елиза!.. — Тс-с... — взсни’ц аржагына втш алайык... Сонда сейлесер- Mi3,— дед! Буланбай. Осыны 6opi де макулдады. ©зеннен етш, жолдан да едэучр жер бурылып шык- каннян кейж, 6^pi де ат пен арбадан тугел жерге туеш, денгелене отырып кенссть Бул жолгы сапары Иерч! 378 I

кендерше апармай тынбайтыпыи жаксы бппетш Елиза­ вета босангаиыпа ете куаньшпы еди Жолдап босаткан жолдастарыпа кайталай-кайталай а.чгыс антады. Ен;и алдында нелер кутит турганын болжау кыйын болса да, бул жолы босанып кстулср1 си ксмшде он жылдык каторгадан кутылу eKCHi де даусыз еди Эр купшде кауып бар адам айдау дегсннен корыкпаса да ктейтш ютерден, курестерден кол узетппне каГи-ырып, pcTi кел- сс, жолшыбай босануды e3i де ойлаиып келе жаткан. Быковпен онаша тЬгдесе алса, оныц ойында осы туннщ озi де бар едь Елизавета осы ойлэрын ipкиш ей айтып болтаннан кейш, Быков ки ска рана: — М еш к ойлап келе жатка ны мда осы еди Мана 6ip рстте туи калай к а р а т ы е/u дегениизде мен айдаушы- мыздын уст;нс к уд ай катким кслдн С\\з сойдя ceKipin ту- cin, кутылып кетсешз, »мен окпелемеген болар ед[м,—дед i . — Ж алгы з кутылып кету им эделет болар ма ед1? СЛз 0 3 ip мен yini и кугии жура’з гой...— дед! Елизавета. Оиысында калдай астар барын баскалар шала ан.- FapAbi. BipaK, бул екеушщ ерлБбайлы емеепктерш 6api де тусшдк — Жэ, урядник не куйде калды, Tipi м е ?— дед\\ Быков. — Tipi... Байлаулы жатьгр...— дед! Буланбай. — Касыядагылары ше? — Олар бос... Аттарын 6 isre 6 epin, жаяу калды...— дел, манадаи oepi соз тимей отырган Байжан ез ецбепн дс ацрартып калды. — Ал, e n a iri бет? — Bi3 тым болмаса, улкен калалардын 6ipine жа- кындап калсак жаксы бол ар едь— дед! Елизавета. — Ак.мола ма? — Жок... О.мбы, Кызылжардын 6 ipi. Одам аргыиы керер ел!К тагы да... — Ат-арба М!нс 03ip тур... Тарта беру ксрск! Иплж- тщ дауын м ен-ак кетерейш,— дед1* Байжан, барлык кысылыс осы ида тургандай-ак. — Bi3 жолды да бЬъмей.\\пз... К,олва Tycin калуымыз да ертецнеи асар ма скен онда...— дед1 Быков. Eimi барлык кез Байжанга кадалды. Ундеспей, 63i сейлеуш кутти.. — Эй, бэрш маган карап калыпсындар... О не бол- 379

тнымыз, ундеспей калганымьтз?.. Урядниктен тартып алым, айдалага аударып кеткешм1зге мэз боламыз ба? Мен-ак алып кетейш буларды. Tinri Омбысына да апа- рып кайтайын... Омбыда вз1мн1*н де жу.мысым бар,— дс- Ai Байжан, ерлен!п те, мактапып та кеттк Адалы Ели- заветаиыц жолыиан аянайыи деген де жок едк — Сен акквжлге салмак салмагаида, кзм!М13 бар б|’здш?.. ©зщ жен тауып кеткенщ жаксы болды. Bip кайтар, 61зд1ц карызымызды жыйнай бер эзз'р,— дед! Буланбай. 0 згелер1 Баижант эртурл1 мактау, алгыс айтты да, Елизавета еркелеп келш Вайжаниыц бетшен суйд!. Байжекец ещи Timi тясынкырап кеи'п: -- Осы арадан он шакырым жерле Мынбай деген досым бар... ат алыскан досым. Куда боламыз ба деген де ойымыз бар... Не Омбыга сол апарады. Мына пар ат пен арбаны сен ал да апарып кант деймш... Оный колы тнмесе, оз?м экетем. Ал, отырмайык... Тан аткан- ша Ш1дорт1 бойына кулап ксту1м]‘з керск...— дед|’. Сен- дер танертен тесектершнен табылындар... Байжан eiuu аттармеп эуреленш кетл де, езгелер! манадан ойда отырса да, ауыздары бара алмай отырган «Кенес» жайына кештн Енд1п жайы г.с болар онын?.. Калганлардык шпиле хат билетш 6ipi жок... ©здершен баска дунигмен байланыстары да болтан е.мес. Орыс жумысксрлср1 узамай Оралт кайтады. Казак жумыс- керлср|* плнасьгз калып баралы. Комip мен мыстыц алда- гы nynaepi кыса туспесе, жешлденер олпст! байкалмайды. Ocipecc, аз кун болел да арка суйсу сезппп, ещи жел жактары ашылып калганлай болып отырган Буланбай мен Байшепр казак жумыскерлсршщ eiuiri кундорш улкеи куйзелюпен айтты. Жас «Кенес» куш жетпей тугандан, oMipci3 боларын 6api де cc3iiiin, жас каб'фдш басьппа отыргапдай б:раз уакыт ундеспсй каллы. — «Кексе» сггд! жок,— дед! Быков. СолFaими да умытьшдяр. Воска кугынга туекклерш келмесе, луызга алмайтын болындар. Полиция ол жайды туптейд! эль Тек атына купin журмендер... — «Кенес» болмяса да ксиесудщ керсп жок скеи дсп ойламацдар,— л.ед.1Елизавета.— Кожайпнын аузына жумыскср жалрмз-жалгыз Tycin кетпей, ор кезде артыида кеп барыи сез1пет1н болсыи... Бул сыякты жалпы антылар достык сездер кеп бол- ганымеи, аз айтылды. Алдары кундердщ Copiue б[рдей 380

KapFauia ла пана болатын сез жоктыкын 6opi де т у с ш т токтасып каллы. Кокыраудыц Т1.пш байлап тастап, сен{мдi кек жор- раны жетекке алып, Байжан божыиы колы на ал Faн екеп: — Апакка айтарсыцдар, аттарды суытып >Ki6epcin... Meiii кайиына Kerri дер... Коне, М1шндер арбага...— дед1 Байжан. — Урядниктт кол-аятын шсше ке'ппдср,— дед1 Бы­ ков ap6aFa Minin жатып. Аз рана уакыт жолдас болып, жсте таныса алмаган карапайым адамдардык ядалдыгьг мен достыктарына жас эйелдщ журеп босацкырап та кеткен сыякты. Дауысы тым акырын шыкты... Коздер! не айтып турканы карадры туиде кершбедк — Тлгы да керюер&пз бе, ж ок па... Dopi6ip меи с!з- дерд1‘ умытпаспын. Kofi де меЙ1*р1'мди бай да бакытсыз казак даласын да умытпаспын. Лита журермш. TaFbi да кездесуд1' тьпермш. Куапып кездссерлш...— деп, Ели­ завета кллыл бара жаткан да рд ыц бэрше де бал ада й еркелеи коштасты... Аттарды айдап калып, кайта токтатып, умтшак та асыгыс Байжекец колын койньша сугып ж5бсрт: — Ойбай-ау, мыиаларын менде екен гой...—деп, бтр- ск1 Kiran пен б: р калым лэптерд]' Елизаветага бердк Ол мама купд/з Кунзнланыц койньига барып тыгылган iri- таптар едк е//Д1 Вайжанпын койньшам шыкты. Пар атты арба жолсызбсн тырсылдатып узпй борд1. Ж аулан айырса да ездеpi де 6ф‘ жола айрыл Faи жо.пдас- тарынын соцыиан узак карал, упдеспей, Буланбай. Миха- нл о Неволя, Байшепр— yincyi тур. Кеуделершс 6ip уйы- ган ауырлык салмак сала бастагандай болады. Олдемедеп б?ржола айрылкаидай, элденелердщ кайгылы yni кулак- тарына ксле/u. Кем белые бос кал рандай, ой уясы кан- гырап тур. Журекте 6ip ыстык салмак капа калды. Е, «Кейес» ire болар?.. 0 шер ме осымсн, ©сер мс? О да мумк!н... бу да мумк1*н... Поштабай мен Мусакайдык аттарын ер-токымыи сы- пырып алып езеншц осы бетше калдырып кетуге тура келдк — Ертец-ак бГреу кездесш устам алар... Ай мшер, кайтарар...— десп' Буланбай .мен Байшепр. Боткинд! босата кеткел1 Буланбай манаты айкас бол- ран жерге келсе, Боткин жок сксн. Ориында кара-ала 381

кыл аркан рапа кялыпты. Тымагьш айьалдьгрып киш, сойылсыз бегде журпнипге усал ынылдап елек айтып ке- лш ед|, |'злегем1* кездеспед.1. Манаты кеш!р лапт memin алran екен дсп ойлады да, Булайбал жслдастарымен кез- десуге уэделескен жер!ке кзряй журш кегп... Танертец олар тесектершсн табылып едк.. Байжекен,- шц аттары да avnan-aynan злып кырка карай шыга бер- 1шшде Байжанныц ез! Minin кеткел кок жоргасы да жур екен... 1 — Нафа-зы-фы-кефеш, мсфеп еефе-шфщ Tu^i-jiic»)iu- Д1*ф!-дефе афа-лафа жуф!р-с1фш дефе-сефед, мыфы-нафа кефе-лефе жафат-кафан куфыл-кыфыл сафа-рыфы-ныфы кыфы-мыфз б!ф1т-т1ф1 дефсп кафай-тафар-шыфы...— дед1 Сеит, Куишеищ кара уйп-пц касьшда атьгк epirren жа- тып. Сент ер-турманьш аркадал окелт, осы уйдш колед- кесшдс уйсздеп туркан жарау курен тебе.':in осы арада epirren жатыр ел}. Назыкеш уйде, жпда рапа осы арада Игшктщ жала уши салысыг. жаткап жумыекерлерге сусын 6cpin uibiFapwn, енд] уна’з де тез козгалып ыдыс- тарын жыйнап жургеи. Сеигпн 9p6ip дыбысты харыптын артынан «фа», «фе» сыякты ундес 6ip *буыл косыл, жат-жлладан жасырганы: — Мазыкеш, мен сенш тшкд) до ала журеш десен, мыла ксле жаткан кулкьшеарыны кьшч.з бтт дел кай- таршы...— дегеп гала соз ед». — Вфе-т*1ф,1-р’нЬ!к жЬайт лефей-с3фi^ бефе? — Oripiк айт лейстз бе?..— дед|' Назыкеш. Сеппщ аузынан шыгар up лсб1зге кулагы TypiK жур екен, тез жауап берд!. Сеит- 63i келш эгсетерш бшп, осы упге мала колin к&пецкелеп, кейде Kcpereni сыкырлага суйксшп тургаи атты Назыкеш айдап та жiбермereн едк — 0 фо-тiфi-рiфiк сфс-мефсс, яфал-дафан Сафал...— 0 Tipii< емсс, алдай сал...— дед» Сеит кллжмллап. — Афал-дафау мефен et/>е-т!</»i-рiфiк-п’с|>i ефе-пф1з дефе-мсфей-т1ф1н бефе ефе-днЫ?.. Алдау мен <>Tipiкп* eri3 демейтш бе ед1?— дед1 Назыкеш. — Офо-сыфы-ныфыл софа-г&фан кофо-жгфа-йыфыи- сыфы-гафа ныфы-нафа жкфы-иыфым кефе-лефе д!ф[!..— Осыныц саган кожанынсыралина жьшым кслед:!.. Кыфы -мыфыз нефе-гефе жыфы-лыфып кефет-ксфен?.. сафа-пы- фыр-сафак-шыфы, дефе-гефен дафау-сыфын сфес-т1ф1 382

гефен-дсфе кафай-дафа кафа-шафа рыфым-дмфы б1фь лефе афал-мафан кефе-тефем... Кымыз неге жылып кет- кен? Сапырсацшы деген дауысын естiгенде кайла каша- рымды быте алмай кетем...— дед1* Сеит. Кофор-кыфып кефе-тефе-с1ф1*з бефе?..— Коркып кетеа’з бе? — дед1 Назыкеш куле сейлеп. Муньгсмнда 6ip мэн барин ойнакы шыккан дауысынан aaFapyFa да бо- латын едк — Жо-фок, ефес-т1ф1'-пф!м кефел-мефей-д1‘ф!...— Жок ediri.M келмейдк.. — 0 фе-31*ф{ц офо-н.афа-шафа ефес-'пфи бефер дефей- с1фпз бефе?..— 0 з in оката ести бер дейсН бе?.. Булардын. безше сейлеп, кулкыисары деп тургандары, жылтыр Омар едк Сеиттщ осы уйдт макамына кеб1рек оралып, кеб!рек бегелin калым жургснше f^ymn-nicin жургси Омар б)'рдемеш сылтауратып ссылай келе жа- ^ыр. Кыз бон ж т гп я не сойлеа'п жаткандарын ушынан болса да устал калгысы келш, жакыидаган сайын аягын балу басады. Жараскан эзип сыякты тым ундес шыккан дауыстар еспледк Куйд1‘ре де тырлай ееп'лсдл Омар, oci- ресе, уялшак Пазыкештщ еркелсй шыккан yuiм унатпа- ды. Сеиттщ мойнына асыла кетксл'1 тургандай екен!.. Б!рак, нс айтыскапдарына тусше алган жок. Осылар осы 6ip бэчеш кайдан окып алган деп оклады. Окыган емес, жай карапайым халыктын сез;л буыпга быпп, ярасыма баска 6ip дыбыстар коса салыл аклатпай сойлейтгндер/н ол б!ржола угына алмай койган адам. Кейш осы Омар- дын нэсклшен 6ip Tiji маманы шыка калса, онын да осын- дай топас болмауын ел болып ткчесец дс снбепн жамар­ жаибасы кэдш-ак едк Омар жакыидаган самый жастар Tiпт1 тез сейлесш кеттк Бутан дейш сез/u буыпга бел in бытыстырып сей­ леп турса, еади op харыптын артынан ор дыбыстын есткпу лебше карай «оддз'рей, едд1рей» деген б|'рдскеш косып алым, тук андатпай койды. Ара-тура ездер1 де андаса алмай калатын сыякты. Ондай кезде мэз-майрам болып кул!сш калады. Омарга сц унамайтыны да осы кулю... Сонгы кезде квбз’рек естшп, жуйкесш Kecin жургсн кулю... Сеит жан.а дэл таикан екен, Омар кара уйге жакын- дап келдз де: — Назыкеш, уйдем1с!н?.. Кымьтз каллы ма? — делк — Кымыз 6irri, айран бар,— дед! Назыкеш, Сеиттщ етпишш орындарысы келш. 3S3

Сылтауратканы болмяса, кьтмызсырап кслмегсн Омар ек! жастыд жараскан эзшдерш б/ржолата б©л!п ж’юерпа келш: — Живи, атынды ерттсп, ауылга кактдалы жатырлгы- сын? — дедь — Ие, кайтамыз гой кешке карай...—дей салды Сеит. — /шьграй, ауылды кеш!руд[ц салмагы екеудпзге ту- седнау, бала!..— дед1 Омар, байдыц аулыа жайлауга кеилрш-кондырулыц езше тапсырылганын ескерте свйлеп. Сситке бала дегсши де байкамаган болып одеш айтты. Назыкошке еспрте, немейте айтканы сди — Б:зге неге тусед:?.. Туйелерге тусед! де! — дед! Сеит.— Мен оз;р туйе болайын деген ойкм жок... — С, мен;ц жасы.м улкеп. Быйылгы салмакты сеп кетерссщ дегежм foh... — Жок, мен аздш сшшшзге ортактаспасам керек... —дед1 Сеит. Пазыкеш уидег! жумысын тез!рек 61т!р!гт, ©зеи жак бетте био сауып жургеи шешесше карай Kerri. Омардыц Сеитт: кехпте сеплегемш eciTin тургь;сы да келмеп сд!. Сунрактанып та, сулуланып та кетксн екен. Кэздер1 Се- итке б р жарк eriii калды. Енд! умЫн жасырмауга бег алгандай, «ркмлмен де, име.мбей кец!л шабытын тура ац- гарта Караганда// кершд/- Омлрга. Шакырып бара жат­ камы сыякты... Сеит те атыпа м!и!п алып, езсигс карай ж т аяцлатып кет. Длдында сад аякдап Пазыкеш кет;п баралы. Сент каз;р куып жстс.и оны, свйлесед.», эмлде- ccai, кулкедк.. One жегп де, сойлесin те калды... Kynicin барады... Кыз yivici Сситке карай еркелей булгоктанды. Сайтам кыз квгпмеи де, бурак козгалгак бел!меи де, ук(- с;мен де. квленлеген квйлегжщ степмсп де CciiTii сый- кырлап бара жаткакдай скок!.. К1мд|' мазлктяп кулетшдер! де белг/лГ... Омардыц ор- неге де кы.мсыпбай бара алатын жугсна'з ойы оныц ар- жагында да дллайларга барып кызгакыш уы булыкты- рып Э’лстп. Сеигпц ат сутаруга кетт бара жаткаиыи ол тал арасыпа карай бура жорып едк.. — Жок, бул калжакты коятын боларсыцдар! Emu уш куиксп ксГин Kopcp.Miii сен екеучидП — дсд1 Омар вз\\- не ©3i. Каз1р ол Gip эзшен баскадан бук!л дупие1Й кызганып кетш едк Куншьл K©3i осы арада салынып жаткан llri- 384 I

л 1кт!и арат уй!не ле кунлей карады. Кайла карасак ла жаркырап жаткан жанкалар мен карагайларга от тусш кетт, неге вртене женелмейд! екен дсп ойлалы ол. 5ipaK, осы ойын бэгде oipcy ссп'п кал рандай селк erin, кыр жакта журген Игупкке карады. Тунде кожекен уйше конып шырып, бупн осы са.пы- иып жаткан упппн басына келген Ип\\шк каз!р талкаида- лып калган Кызыл-моланык маиайыида жур сксн. Opi езнпк кожайын касынан кет!п калганы есше туст, opi ойыпдагысып Игшкке есксртш кллгысы келш Омар со- лай карай тез аянлап кетп. Ипл;к агаш уйдЁ ак капын мен торек араласкан ка- лыц жалдын iujiне карай темендеу салдырып жатыр едк Конак yiii мен ат кораларын астык сарайлары мен шел упет:и албарды кыракга салгызыпты. Aram yn/ii Кмзыл- жар мен Акмоладан жалдаган орыс уйнплерЁ салып жа­ тыр да, езгелерш елудел аса казак ж1пттер|' калан жа­ тыр. Ушаконтын. кекесгмен конак уГп* ту:*1л албарына дсГнн тастан калаттырыи жаткан жана бай касындагы адамдарга айналасын кешрек орап колы мен пускал тур. Талкандаимп калган Кызыл-моланыц ориындп к:pniiu сыныктары мен ортасы ойылгаи тебенпк керден баска ешнэрсе болмаса да осыиын е:й Ипл1кке квзге шыккан суйеддей кершдк Осы бол.машынын да ыбырсыл козге Tycin жатклнына наразы тур. Бутан дейш оздер! угынар дел, мола жайында ешнэрсеж ашып айтпаган ед|\\ епд1* ашып айтуга тура келдк Ocipece, касындагы кайкы куй- рыктарынын сопы взшс айткызгапдарыиа наразы едк — Шеп албарынын б!р кабыргасы мыла тебекпктщ уст1нен неге журпзипмеген?— дедз Игии’к Батырашка.— Ал бар кеней'.п кстсе, пленке толтыра алмаспыз деп ко­ рыктыкдар ма?.. — Муиыц 03i тебеипк болганмсн... не гой... элп...— дел, Батыраш сасып калды. — Сен маран не ексшн тусшд1рмей-ак кой,— дсд1 Игшк. — Осыны Батырашка мен де айтып ем... Бидщ езК нен сурап алсацшы деп едЁм...—деп, осы арака жана ке- л\\п жегкен Омар да кыетырыла кеттк Дагдылы жарам- сакка И ллж исшкен жок. Жана гы апткапып буйрык керд1 де, салыныл жаткан конак уйге жакындап келш: — Омар, сен ауылды жайлауга кош;рш анарган сок, 25 г. Мусрепов. 385

' — Екеу1 лс ержеттБ. Жайлаудыд кызыгьш б;рге кер- cin! — дед! Омар, Кушпенщ не айткалын есимегендеи. — Сен не айтып отырсыц, мен не айтып отырмын? — дед| туранге тускен шсше. — Батыраш екеуш сртен кешке б*1здш уйле болар- сындар... Бас куда Батыраш болмаса езгешн. ыцгайы жок... — Онбай, мен ешкайда бармаймын... Тойын куры- сын!— дед! Куцше. Ышкынып кетп* де катты айтты. — Кожекекд!' де шакырып койдым... — Кожан курысын, аулак жур, аулак!.. — Калыимал жагына кеп саудаласпаспыз... Екеум!з- Д1Н. жайымыз да белrun гой... ©кпелстпеешн... Кунше ©Kcin жылай бастады. Мулыц бр ауыз соз»н еспмегендсй болыл, ез сезш айта берген Омардык кор- лауыля да шыдай алмады, куйiui11те кетп'. Енд! ешпэрсс айта алмай да каллы. /Калгыз жэрдемшici коз жасы болran камкореыз эйел калтыpan, булыгып: — Ал кудай, еспртпе, не жазып ем? Аз ба ед'1 кор- лауыи?..— деп, д'р кагып барады. Бн кес!мд1 сез;п тупке сактап отырган Омар: — Кой opi, ырылдамай!.. Кызынды байга бермегсиле кершгепгс куйек асты кылайын деп пе одщ?.. Мен 6iVi- Afc/i жур AQiixiidn? Уятыиа баксадшы.1.. Бидщ e-jine де айтып калдым. Ендт сезшш'н кереп* жок. Батмршнка тансырып кетс.м, ертен кешке 6 i.3Ain уйде боларсмцдар! —дед! де атьша Minin жургл Kerri. Куншс зарланин, жерблуирлап жатып калды. Мып жылдардаи Oepi, мындаган казак кызыпык «За­ сыпан кшаратсыз, кырсыксыз етт жаткам таиыс уакым- га осыдан eni куплен кейж Назыкештш басила да орнап калып ед)'. От басыпда судай кулагам Куцше жатыр. Кеше Омярдыц ушне жылал барып, жылап кайтты. Ба- тыраш ер;ке]з анарды. Шешесшш тесепнде Мазыкегп жылап жатыр. Жалынар да, шагынар да 6ip пепле жок. Erijiin жылайды. Уй сыртыпда каркылдал култ кудалар оты[). 1шшде Курецквз кожа да бар. Dip квзше догала тускен кузеул! шабдар биеш уй сыртына аягынан аркам- дап койыпты. Касында ноктасына к1рп1дсн с:рге т:ккел талы да тур. Уйдщ бслдеу1не байлагал б:р козылы ком, ек! кара-ала euiKi 6'ipine Oipi жумсак уйлырысып. кумсеп жатыр. Уй imiiue тойга эз!рленген oip 6e.iri жок, канта эшешнде жыйлакы да таза туратыл уй бугш кокып, 388

ыбьгрсып кет1*пт1*. EciK алдынла шай кайнаткан сауыншы эмелдорд!*и. кеюла’з куб!рлескендер1 ееткледк Олар да элденеге тацталысып, ауыздарын сылп етшзш кояды. Мурындарына уйтлш жаткан бас иici кел|'п, кудал ар гама кегилд] отыр. Калтасыидары айна сыныгын алака- нмна кмсып алып, куйеу ж т т Тлеуке айдыд жогары квтерглт, жаркырай тусуш кутедк Ешшм бугаи урса алмаитыи, ец 6ip жаксы той болып жатканып акгаратын сыякты, о да кенллд!... 11азыкештш ойына Копей апай кайта-кайта келе бердк 0л1* келмссс дс шырылдап apauia тусер ел!-пу деп ойлай- ды. Квпсйд1н оз басы да оп-оцай курбандык болып кет- ксиIи жете бишейтш жас кыз элдекайдан сол келт ка­ лым, куткаратыидай, болмашыдан ум!т етед|*. Баска ггоплсден тук KyTepi жок, торыккан ой, мунды кэшлге му.члас жаиды 1*здетед1. Кыз ойыныд бгр калтарысында Сент те бар ед|\\ Di- рак, жай гана жарасымды оз!л мен достыктан баска бул екеупмн арасында 6ip ауыз соз болтан смес. Кызытысу- лар бар е;б де, оны ашып айтысуга ауыздары бара ал- магаи. Жопе Иплжтт жиеш мен сауыпшы кызынын арасында ат-егпден баска порее бол ар деп Назыкеш умптенбейтш де ед|*. Дегенмен, осьшдай каралы кунде- р:нде хабарсыз кеткен Сеитке Назыкеш екпелеп те жа- тыр. Тым болмаса араша гусе алмаганына екпелешп. Бграк, бул кундерде Сеиттщ дс кайгысы б:р басына >r:eriп жатыр е/и'. Ka3ip ол жапа-жал тыз, мыйдай дал ада а*ы;i Li6;i in апндатып, осылай карай келе жатыр. Неге ко ю жаткаиын, не icTepiH 03i де битмейдк Назыкеш оган жмлэй арба л алдмиа туа'ргел|‘ жаткап бозторгайдай ке- рчюлл. Шмрылын ест1п, аяп келед|‘. Арашалар дэрмеш ле жок. Тусжде бастырылыккамдай у иг шыгар смес. Ал- ды-аргып ойланса, бутан болысар да б;р жан жок екен. Жеим до жалрыз, ланасыз да коргансыз. К* ;пе ол салынып жаткан жана уйдщ басымпи каит- кян сон, Иплжтщ кысы-жазы арылмайтын конактарыныц кгюсыдэ болып ед1. Омар уйшдеп тоидын анып.ш бупн Анг'*н:ппдап еепде бзгешц кайгм-муцында жумысы жок бандын 9йнл1* Сеитке соз арасында калжыидап: — Булгандап бос жур!п пе ел, Иазыкешт! Тлеуке ал- гялн жп-ыр гоп!.. 'Гуиле куда тусертде Сол о «к.— дед!. Септ едпктей куарьш Kerri де, тук аша а.чмооы.

— Элде кожаиыц балдызына кызыгып, edit шыгып жур ме? — дед!* Айганша. Ссит бугаи да ундей алмады. — Нагашыцмен бажалас га болгын келетш шыгар?.. — дед1* Айганша. Ерке де еркш сейлеп уйреиген ойел байыныц сыры ашылып жатканына караган жок. Сситке кожаиыц балдызын алып 6epin, кожа мен бурыигыдан гер! де жакындасыи кеткел!* жур ген байыныц ыцгайын жактыр.майтын Айганша аузына не бола алмай каллы. Айганша кыекы уйлерйпц кожаный кыстауына жа- кын салынып жатканын да жактыр.майтын едк Сонмн 6opi 6ipiHC 6ipi косылып, epiKcis актарылып кетт|’. Осындай кезде Назыкеш пе, баска ма, oirreyip, Сеит ез белмен 6ip жен тауып кетее, Айганша оган катты куанатын куп­ ле сд1. Сеиг eceuripen калды да, Айгаишаныц неменеш ескерто'пн.'н уклады. Каз1рде сол зецпген кушиде келедк Канша жургешн де, кай жерде коле жатканын да ацда- ган жок. — KMcin, ей, калрып келе жаткаи? — деген дауыс- тан Ссит селк ет>п калды. Курмгын келденсц устаи, тап бергегп туркан салт аттыиы керш. — Жанбатырмысыц? — дсд‘| Сеит, едэ\\мр бегелш блрыгт. Уй сальш жаткандарга б©л1п шыгаргаи сауын биелерд! баратын, кунде Kepin журген Жанбатырды да open таныгаидпй едк Жайылып жаткаи жылкыларды да снд1* га на кердк — Ие, мен... Сентт'н?.. Жол болсын... Атыцныц дет* сау ма oai?.. bi6in келесли гой...— дед!* Жанбатыр. — Сау шыгар...— дед! Сеит. Жалгыз 6ip эде>й ат Miincui болмаса, озге жагыпан тыр жзлацаш желм Сеит- малшы-жалшылармеп тугел степе, жакьш журетш едк Жалшылар да муны ертец-бу- п'и ездерше келш косылатын opimeci керетш. — Ондя ез дешцеау болмяды гой? ~ дед! Жанбатыр. — Очы бипмеймш... — 031*ц бышесец, мен айтайыи, Иа.зыкештн* к у т п десем, не айтасын? — де;и Жанбатыр. Сеит карем дау айгкан жок. Сол ед! депс*! келгендей, Kypcinin калды. — Кыз-ак кой, mipKin!.. Байдын, кыздары садакасы KCTciii!-.— дед| Жанбатыр.— Элдеюмге буйырар сксн деп, кызганя журунл ед!к, акыры би Тлеуксге буйртты гой! Жутуга кедгенде к!\\icin дей ме, кезги жумып ?K.i6epe;ii foh!..— лен, Жанбатыр едзучр наразылыкка барды. Ойы уйлесер адамды малшы-жялшылардын «раемчан 390 г

табярын битее де, булардатт cyftev т'здеп кермеген Сеит жапа-жалгыз калганда жалгыз Ж апбатырдын езж ас- кар таудай пана Kepin, ceprin Kerri. — Жанбатыр-ай, жалгызсырап келе жатыр ем, сен- дер бар екесшдер гой... Meiii азырак шыгарып салып кайтшы... Бул кай туе езт? — дед1 Сеит. — Алдыц Кызыл-мола... Ы р-ак кырдын астында На- зыкеш жылап жатыр...— дед1 Ж анбаты р катарласа 6epin. — ©здерт'к Kepin-6ijiin журетш жайымыз бар едт, ен- Д1‘ кайтер!мд! бклмей келемш,— де;и Сеит. — Тап еендей жалгыз баеты бол сам, мен Н а зы к е п т алар ед-1М де, тартып отырар ед!м! — дед! Жанбатыр. — Ъ\\з TiriTi ондайды сез кылып керген жок едж...— дед! Сеит шыиына квпнп. — Онда немеие, ат-егпм болар деп жур ме едш? Сеит осы кунгс дсй:н ешнэрсеш салмактал ойлама- ганьша уялып та калды. Ундсмедк — Пазыкештей алтьпг кызды боска дэмелеидтртп, о>релемес болар,— дед!' Жанбатыр. Дауысында наразы- лыгы да, кжалауы да бар екен. Сеит те бар арманы осы кыз екеи!н, б'рак, кяйтерж бкгте ал май келс жатка ным Ж анбатырга жасырмай* да букпей, тугел айтты. Уйс!3-куй(мз, туыскапы жок жалгыз жеттм бул кезде унлену жайын ойлай да ал май ты и едк О да И п л iktim колындагы жумыс сыяктаиатын. Ж аиба- т ы р т осы жайларын айтты. — ©й, езщ жасканшак та болып калган екенсти foh! — дед|' Ж анбаты р.— Bip-eni ай кайла болса да паиала- маймысыц? Содан кейж Иг!л!кт1к там ез!нде журген ен- нпц бар... Сура сопынды. Г>!р ун?р жылкы мсп кшз уйщд|* бермес деймкнц? Олде И г Ы к куып ж!бсред1* деп корка- мысын? Куа 6epcin! Сечен озге журт CKi колымеи де ку­ ши керш жур рой!..— деп, демеу де берш*. Дач осы Жанбатыр айткандай бузлдыр бтрдемелер Сеиттщ оз ойыидя да бар едт. Казтр сол омы барлык кау!П-катер!мен б/рге анкындяда тустт. Вндт ол Ипл1кпен ат куйрыгып Kecin айрылатын кыркада тургапып коряк Пул уцл'и Иплзк Омардан айрылмайды да, муны кел|'сп- pin турып жазалап та садаяы. Сеит езт’нш ссылай кяй- мыгып жургсн:н до ангарды. Ж анбаты р се?1 — суйепнде б1рдеме болса, осыидай aywp с.ычдч едемей кый^чдда деп тунгам дай тил i. — Жанбатыр, колкам б!о. буим чем» Мазы* 39!

кешпен плдесп’ре аламысыи? — дед! Сеит, неге болса да тэуекел еткеи унмеи. — О да колка болып па, каз1]) тьтдеспрейш! —дед1 Жанбатыр. — Калай, кайтш?.. — Онда жумысыц болмасын... «Атымды талга бай- лап келд!'м жаяу» дегеи елегш б!лстш бс ед'ш?.. Дат соны 1‘сте дс кызды желшщ басьшан кут. — 6й, оныц осындай оцай болушы маед!? —деап Сент. — Жокты айтпашы, баурым... Назыксштш бугш не куйде екешн эл\\ тусшбсгснб1сш?.. — Уэде Foil? — Linai не болушы едП.. Осыдан кеГпн Жанбатырмен айрылысып ксткен Сеит, атым езеп жактагы тал зрасыпа калдьгрып, желнин ма- цайыпа келin жатып едi. Кукшен:к кара уйгнщ тебесшен жарык керчгедк Он етледк Куд ген, кетермелеген да- уыстар келедк Жерошак оты кейде мол лапылдап, кей- де букып басен жакады. Жанбатыр узак хабарсыз кегп. Оныц орнына кулыиды бне жетслеген б:реу кара уйге карай жаккндай бердк «Калынмал гой» деп ойлады Сеит. Жерошак басынан уйге карай женелген ет табак- тарын таныды. — Кукше апай, 6epi шыгып кетил... Мына б?р бне ауырып калды бкпем, оттамай койды... Аркан, казык ала шик!—деген тым асыгыс шыккап дауыс ecTi.ii Сеит. Жаибатырды тлнып, оп-онай алдап турганына кулш >кл- бер-ii. 0 3 !м 1стей алмас сд1м деп ойлады. Жанбатыр эдеш белы бсрс каггы айгайлап, аптыкгырып барады: — Бол, бол!.. Мал иеа'з калды!.. Уйден саскалактай Кунше шыга келгеиде, Жанбатыр биес'н жетплеп, кырга карай узанкырап кет!и срл. — Желiдел аулак аркандайык... Выданырак... Туиде кузетш отырарсын,— деп, дабырлап сочлен келедк Узамай тыкылдап казык. к.агылг-аны. Ky6ip-i<y6ip сой- лесксп дыбыс есткмл!. Шешс ксудесжсн гана шыга адар курение еспгеидей болдч Сеит. Сад по болар екен, Па­ зыкеш катан келср екен деп кутт жагкаида тура озже карам кеде жаткан Куншем[ тлнып Сеит тура келлк - - Ка(1кам-ай, оси оо ел!;i... Сада гак кете/пн, кзра- Liii>7x м-iiмС. К.зй жагымнап ке/ип кнддыц!... Болдырыа калин ед1к кой.. Таш да соя бс- едш ег'ркей кг-лгеч. т

сен бе едш?..— деп, мундык шеше Сеитп'гс er<i бетшен кезек-кезск еуйдк бзшсжш. мешрлегпп cyrtai. Ыетмк кез жасы Сеиттщ жузш жуып Kerri. Шеше дегеишн kim бо- латынын Сент те «\\мр;нде б:рiнuii per ыстык сезшдк — Шеше...— деп каллы ол шыдай алмай. Одам аржа- гын айта ал малы. — Веттер] к оцгарылсын! Аксярбастарын болайын! Мейле баска дормен жок...— дед1 де Кунше аягын тэлтТ ректей басып уnine карай кегп. Элдепсш эндетт бара жаткапдай ест1лед'1. Тгер Назыкет Сеитпен Oipre юсенге Tyciii калыпты деп octIcc, ол была» турсыи. колга туеin 6ipre елипч деп eerice, мунды ше:ие той кылгандай едь Жанбатыр снд1 жел\\ жакка орал гаи жок. Сеитке ат ду- 6iрiмен рана белп 6epin, малина карай катты жур!п кст- Ti. Сеит та гы да узак кутш каллы. Той е.чес, e.ni.M уст{нде а и ты л га н л а й , он мен елец мала токтал калган. Артынан кумам устаган б:р адам мел б'р арык пт ерген кожекед де тыска шып>т кайтты. Кара уй маиайындагы дабыр- дубыр басыла бердо Осы кезде лыгыиа бай келшдерппц 6:pi берген кенетоз кок ж1бек шапам жамылган Низыкеш те Сеитке келдк Басыида yKici булгацдайды. Всл!и iaiineH буынмп алкай. Акырьш келдк Бул оник тулде жТптке б!р?пил* коле жатканы едк Сент мападан 6cpi Назыкешке айтятым коп пез\\ бар­ да й болып жатыр ед|. Кеудеа' лык толып туркан... Бург де эдемк жылы да мэн/ii евздер сыигогы едк Ка.м'р Пазы- кеш касына келгенде жас ж!пт кур мелin кпддм. Аузыиа 6ip мдн;и соз туспей койлы. Вар ойлг.ггны былай калып, бассалып Назыкеит мойыиан кушактай ялды. Суй!п те алгаидай болды. — Ал, Назыксш. кайтежз, кетекмз бе?— дед» Септ, кететшдер!н алдаклшал сейлест, келюм койгаидай. — Мен ештеме Счлмсйм!н гой...— де*п Назыкеш, ок колын Сеигпн кеудесше еадып. Сод ли кейш, кеудеа 6ip женеле беря:. Ойларында осы мэнайдап тез кшугбн асы- гысы Faпа бао сыякты... Куйеу, калыкдык деген opi сор tС! ерЛ: бак !»•: дегси туракты бед ш4- 6yiiH туные« и ?! |.н иь t i'4i ‘ ,х ■ \" <■*•» КОЛLiН.'*Н '~ «■

шыгарып салуга жан таласкан Омар ол! жатпай, уй сыр- тында отыр ед|‘. Касында куйеу косшыларымен Батыраш бар. Тлеуке де осы арада... Жарык айга айнасын тосып калуга кьпыгып-кызыгып кояды. Агасылан коркыл, орсн шыдап отыр. — Жастардыц тесепн а'здш уйге саларсындар,— леп, Сандыбайдмл эйслше Омар мана тапсырып койган. Енд1* куйеуд! санынан нукып койып: — Корыкпа, unpin неме!.. Ол сенщ катынык ендП — дсп, Тлеукеж кайрап отыр. Алыстан орал, урыларша сыдырта женелген ат дубы pine отыргандардын. 6api де елек eiin калды. — 0й, аттар тугел ме скеи? Карандаршы!—дед1* Омар. Жтттер жака Fana тусап ж!берген аттарын бай- кап кедin: — Тугел, тугел,— десп*. Дэл осы кезде, жана гапа Кукшенш угпне келгп кет- кеи Сандыбайдыц ofiejii тагы да жупре басып осылай карай ксле жатыр екен. >Kypiciндс 6ip racy бар сыякты. — Ей, катып, далактамай, 6epi келшП Йемене сэн- дсшп ксткепдер:|Н? — дед» Омар. Кунше де eericm дел opi катал дауыспсмк opi Пгьпкше салмакты дауыспсн айтты. — Элп, бойжетке1нм13Д|' таба алмай койдык...—дед!* эйел аптыга сейлсп. — 9 ? — дел. Омар орпынан атып турды.— Не санда- лады мыла клнгырмя? Шешесч кайда? — Табэ алмялмк...—дед1 эйел, неге болса да бой- усьшган былжыр дзуыспен. Нярззы кыз сауга сурап АГпаншага ксткен екен деи ойлалы Омар. Жапагы ат дуб!рнпк бет алыгы да сол ауылга карай ед». Булар келгелi мойындайтьш ырап бер­ мой жатым алгап кыздан Омар кауштенш те отырган. Айганпга булан — би бпстш бс сд»?—ден сурай калса, ол ck’i арага ет5р*к айтуга Омардык epjiiri жетпес едк вр кгуде катып - - би колгспше басммды ауыртпа дсп, тастауга ла бар... Омар осыпы тез ойланыгт: — Ерттецдср аттарды!.. Ауылга жетюзбей устандар... Жаяу айдап апарыкдар! — дед» до жупрт yftre к1рш: — Кызыц кайда, бузылган? — дед! Кукшеге. Кукше ундемеп касарыл калыпты. Б1рдемеш бьпетш адамдай iac туйin... — Eiceyin^i де кызыл жои кылмясам, эз!м катыи бо- лайын! тс!1., Омар Kyiiweni бастан ала камшымен тар- 394

тып-тартып Ж1*берд1*. Жулынган укщей урпш'п басын ке- терген кожаный» «сабыр, сабыр» дегешиен именген де жок, уялган да жок. Кудшс жуз:н колымеи тасалай 6epin: — Назыкеш, енди жок сенin дслкулыца! 0ли*р, ©лп- ре бср меххП— дед1 тайсалмай. — Омеке, айналманык... Аттар дайын,— деген Баты- раштыц да усы келд1 даладан... Сеит пен Н азыкеш агызган боны Ишпкт'т ез уйпге келш токтап едк Айгаишаныц мана кунд13 айткандарын­ да С е и т кожаныц балдызы емес, Назыкешке карай итермелеу бар едк балан ой сонысынан ум!т етш келд1. Баска барар жерлер! де жок едк Сеит кундсп эдетшше eciKTi cpi<iн пшып Kipin: — Айганша ана, папа бола керппз... Бул Назыкеш екеули'з гой,— дсд1 шошып оянган Айгаишага. — Ой, о не дегеи;н едП Кашкан-пысканныц паналай- тын уж осы болып па?— дед! Айганша. Сеит тебес:нен токплкпеп ургандай турып каллы. Ошейж де калжыцдай сейлссетш женгесппн бас сяуга- лап келгеиде ыршый да без!нс шыккан дауысынан шошып Kerri. Сонша ыскаяк шыккан дауыска так кал- гандай да еде Алыстан бшнгеи кугыншылардын дубБ pin ести баста ran Айганша элпдем repi де дауысын кетерш: — Ойбай, ауылга жау шакырмай, кетпщер opi! Opi окст балендП — дедь Ж»бск жастыктар мен Ж1*бек шы- мылдык, су-су eiin, бай эйелжщ басын K©Tepin алглнып антартты. Назыкеш cLnefiin турып калган Ccnrri жешнсн тар- тып есЧкке карай жетеледк Ракым стисс аумлдаи ракым т’шеп экелгснгде Назычештен уядып, Сеит табалдырык- тан арен аттады. Корлапып та, куй|'жп те кеттг Нпд| ол бул ауылмеп, дэл Ипл1ютк ез уГн’мен кектесж кетеп'жн де б!р о н ы е ic n e n к о р с е т к М келдь Назыкеигп курен т©: белге м/ип’зд! де, ез! о та у л а р д ы п а р а сы п д а кермеде тур- fan ei<i жуйр/кт/д O ip iiг Minin, O ip in жетелеп алый: — Ал, шапты жау!.. Менмш жауларыц! Аттанын- дар!.. Аттаи, аттан!..— деп айгай салып, ауыл ортасынан адейi шауыи шыкты. Так кулан иектеп, кугыншылар шорыры да кершдк Ор уГгден шыга келгеп адамдар гтка умтылып жатыр. — Саспа, Назыкеш, елж-як кетеГпк... Окжбсимш... Ендю беп’мН Акмола Казаш ап кайыр жок,--дед* Сент 395

\\ Назыкешпен катарласа 6epin. — Мея олай-брай бок­ сам, сен кутыл. Орые арасыпа жстт бак. — Б-рге клре'п'з дс,—дед! Назыкеш. Жарау аттар е;\\\\!н кеоЫп келедi. Ауылдян яплан шык.ка1! аттылар кяскыр кугаидай топ-топка Силin:r« 6i- разы Сулардып сь'ртын оран, енд1 б:.рлзы тстелеи инке к-ре ша\\'ьш мелел!. Э \\ел п CKniiiMcn жякыплап калгамда- ры да бар ел!, енд! опор узак глабыс боларьш топил, >тылon ку\\та айналлы. Cip-eKcyi гана екшелеп келед! де езгелер!* кыялай ц.'яуып жер утып кслед|'. Узамлй Koninri топтал сытылып шыккан жалгыз кара кашкыпдардын Нура жа.ч алдыя орайтын бетin корсеты. Акмола асырып алудан кугыишыллр да кзуыптспепиден екеи. ^Калгьм кара жамасалаГ: шауып, со.т бегке не бо­ луFa ж:бер!'лгем сыякты. Омы Ссит те солай туе*:нл»‘. Эй- теу|р. б:р кайратка мж;п, неге де болел бел байтам глу- цаймай келс жап;ап Нлзмксш ол аиламы ангармап едк Ал, Нплмкеьн, аттыд баски босата бср... Мыиау жалгыз алдымымы орагллы келед!,— дед! Сеит. Лггир алFa карай жулп-жула жеиелдк Еп/и коде Tyurepi ко- piмоей, жер бот! жнсил к’.лемдей кулпырьш, кеГдн карай тутас сырнчй басталы. Жалгыз кара да кес:лте еялты. Суырылы;: сиргып, опт:ре домялап келед!. Уза\\:гн буд ynieyi озгс кугыи1пылордаи кара уззп, белдер астына ту- С1П КСТ'П. — Сеит. лтыдят рЯД!Ы,— ТО\"' М1hнiзmик'.ч!; б:р кедде. Е ц ж л кьш гол?*он ял- уштеп И;яг'.: •'чн се*к! : ез:н айырмад кеде ж&Т! р с.т. * Аодоу <'>.’!/)| -дед! Септ, ссие ал*ляй. !у = ып, ycri-ycriiia былran келед.' с. . о. тымягыи к-. Артем;а де кааррая..пи коды!к тезiрек тока ауларыи тикйтзп еыя—дты(.)рм ;ii Иязыкеее. *ОДМ -••• Ом !. Сез/г я1ли гс '‘‘'й ; ке к? |/о■л сад/и*. --• Тапыгам зrreov кот»-оf>?.тiг?j1!.. Меи сг«*‘ дед! кусыC l i p ь у т к а р м о н д ы и . г о й ! - - иди»! а л ь к тан : : < • ; • л а т * . O o f ; i ‘ , ! ы » о | \" , г пда кедедк салып етер ьчн-айы д Т а д а к - р f ген. • . . К р »1 ' ■ * Ч •- *| 1_‘ ' • б ' Л Л Ы Н Г Г Д е У- С * * ’ 1,*'« Зоя

Кагымбысын, лосымбысын? Э уел\\ сонынды айт! — дед] — Мына litiркiт-г не дейд]?.. Касым мен болсам, доеыц K.-.J болтаны?--дед]' Тацагар кара-кок зтын токгзтд oepin. — Ьндеше богемой, алдымды босат,— дед: Сеит. — Men жете алмадым дегспге 6!здт уидеи катьпт да сонбейдк Сем меж Tycipin кег урып жыгьгп... Ат ойнак- тап oepcjn, мен eijic-niii жачайым...— дед*’ Тапятяр. — 0 й, мен ceni туе:ре алушы мя сд!м ?..— делз Сеит, пГыржып калып. — Tonipi деген. жап-жас ж дат б:п кор! т:рсект! туе?ре атмиГпь’» па ед;! Mine туа’ргеп:!..— деп. Тапятар атынан 1усе калып, ер токымьш бяуырыма маран ауазра салды да, caywpFa Gip еллып жарау кара-кмчг: кон Осрдк Ат ууд:.гг. аиняля шауып акь-рымда улекгдк сзот-с^рт текгм- леп ауылга карам шауыл кегп*. — Ал емд! яйналмл! Мэ, сомыльгглы да а ;:я кет! Па- :iM«*e;Li/Kaura солем амт! —деп Тацагар сийьыып Сеитке 6 :р1п, ез! кылжыйып кулан ксттк Б‘;р тумде ек; жалшыдаи осынша достык корген Сеит жычап >Ki6epi ендей едк 0 3 i бол* а, ма.-ипы-жялшылармен окнам куле жургеш болмпса, б!р’.ие 6 р болысып кврме- reni со: не Tycri. Жабайга icTeren ✓ лаке!.!\"и;'Ы'; жыглр-ау стелем камтып жаткам дел емдады. /Калин ;.тяр оцы ча- млшпям ьмдер:не коса саыашьшьж Семг од; сез:нбегеа 0 К1*М... Таматар ом жыллан артык Жупан уГнчде журген жылкьнпы СД1. Отмен кыста буд бачкам кос кырыдып каллы да Пплпчке ауыстм. Камнлшян oepi /лумам eciiin- ;«е жмргеп Кушлсмоп ор кезде мун/iac та сырлае болушы ед!. Мазыкемт Сеит алым кетт! легенде Тяпатар капы куаяып. ек? талям коземге кездессо глиыктаи ам:ык боды- cy га аттамгам болагын. Сол ткчепие кара/i бугаи каш- ;•:..||дярдыи алдым ерам и*абу таясырылли да, Тачатар orpinии бурым кемin, куым жет ;м, ойыид»тгысын омам орылдагт калды. Назыкспт пен Сеит Карагандыныц гярпсын кергендс кун де кнтерыпп калым едк Ор кыркадаи а..дан Kepi и; ем к)гым(Пыла{) да аямбай туйлпаи кедодi. Коз ужымда Му­ ромом ьткемпме карай готе тарткандар да жалимым кал­ лы. Кем жайылып, жайрап жаткял ком;р мен томырак, саргайгаи бара ктар, ыгы-жыкы ком кол [к, саннрил искан коп гдам кашкылдардыц кауыптемер де, ум теиер де 397

жер|‘ —Кяраранды едп Мукла орыс жумыекерлерт' бар, казак жумысксрлер! бар, таныстарм да бэр. Сонымен б/рге, Ипл1'ктщ Kipeci де осында турган сыякты. — Назыкеш, паналар 6ip жср осы. 0лсек-пр1‘лсек те осы арада кереШк. Алдымызды орап барады... Кашып, кайда кутыламыз,— дед! Ссит... Назыкеш басы» изедк Жапырайып жаткан бэрактардык айпаласы 6opi ке- лж елп Буп'м орыс жумыскераер! кетеркпе кайткалы жаткан. Кызылжарга мыс эксп'п бара жаткан пар-пар eri3 жеплген Ыбрай Kipeci жуммсксрлерд1 ала кетнек болып, Ka3ip артынып жаткан карбалас ycri едь Жумыс- ксрлсрд| кеше кошке копак din, бупн коштасып калгалы турган Ушаковтын ез! де осында. Касьтда Gip топ ка­ зак жумыскерлер1мен осында каллтым болтан Михайло Неволи бар. Кашкындар мен кутыншыларды керш: — Бул немене?—дед} Ушаков. — Мынау екеуч кашып келедк кешнплср куып келе- Ai,—дед1* Буланбай. — Bipeyi кыз, Gipeyi жтт,—дед'1 Байжан.—Е!.. Ка- рапчит екен... Кашкындар юреден ыгысып, mcTKi барактарга карай ойьюты. «CayFa,слуга!» деген айтай есплдк Сауганы ке- 3ine тускен каптен плесе де бул манга жакындаута бата алмай, шеткi барактарга карай етж барады. — Жо, тебелес болып журмесш... Арашалау керек,— дши Ушаков. Ссит пен Назыкеш mend CKi барактын ор- тасыпа токтады да, аттарын коя берш, тупи ijjwrwn жат­ кан шетш баранка карай жупрдк Апгай-сурсн салып курыишылар да келш каллы. Ссит Назыксит жетслей жер баранка Kipin eai, iiui кек-Яла тутш, буалдыр екен. Кор:к алдында шакырая кы- зарган К0.м1рд|* корin, усгалар дукешне Kipin кеткенлерш таныды. Ею-уш аламныц карацдагапы гала байкалады. — Саута, сауга агайындар! —дед!* Сент. — Жазыгымыз жок, араша!—дсд|* Назыкеш. — Бул немене? — деп орысша сураган дауыс еенлдп Ат Ay6ipi мен ашулы айгайлнр да осы барактын ал- дыпда умар-жумар еспледп Ашу корнем, ызадан жарыл- галы калган адамдар канга кумарткандай, опар-топар емректеп келед!. — Корсетпл’ K03iMe! Bepini колыма каншыкты!..— де­ геи Омардыц дауысы ерекше танылады. 398 I

Кугышпылар опыр-топыр дукенге к!рс бсргснде, На- зыкеш как касынан: — Мазыкеш, былайырак туршы,— дсген дауысты ес- KiM айтканын андамай каллы. Онын ойы да, кезлср! де к\\тыишылардын алдыида сыбап балагаттап келс жат­ кам Омарга калалып тур едк Мазыкеш ыршыл бярып улкен кер|‘кке соктырып токтады. Кесск те ал аса, опын. уст!ме емкий б:реуд!н колында элденешн сабы жарк етш калгапын керд]‘ Назыкеш. VuFbicbinaii смнган кетпснге усаиды екен. Омар ыкк CTin ушып тусп. Вiр балагатка кякалып калгандай, аяктай алмай кулады. Етбетшен ту- cin, cLneftin калыпты. IZti'k тумсыктары акырын рана жум- сак шанды тмрналап, буркырата бастады. — Б;р;ннш ycTiiie б:рiк куларын келмесе, шыгындар! — дегем айгайдан Мазыкеш селт CTin каллы. Жабайды таиылы. Кол ынлагы кеспелтекп тагы да ыиглйлап, урып жч'бергел! тур екен. Жалгыз кел‘ шакырайып KCTinTi, кызгылт ушкын шашады. — Шыгындар еидП — дсп, Жабай тары акырын кал- ды. Уцгысынап cbiitFaii кайланын сабын тагы да алтеи кала жаздады. — Ой. Жабай скесш рой!.. Токтай кор, жаным,— дед1 Ссит. Жабайды енд1* о да танып еди — Ойбай, Омар кулады! — Соккыга жмгылды!.. Омар, Омар!..— дест, курын- шылар сыртка карам ысырыла берди — Омар, Омар!.. Соккыга жыгылды!— дегсм дауыс- тар енд) дал ада кайталаиды. — Кеттлер бул мацайдан! Кет1ндер! — деген Булан- бай мен Байшепр дауыстары да яралася шыкты. Омардын антканынан шыга да алмайтым. Омар уннн жанын да сала алмайтым жтттер спай естер:н жыГгмгт, шепне берген! андалады. Дукенге Буланбай мен Байше- rip келт к!рд|. — Омар дей ме?.. Жа.ман жатыр foh 0 3 1...— дед! Бу­ ланбай. — Даляга шыгарайык,— дед! Байшепр.— Капсыц барсындар, кетеркЧп ж1берп1дер... Омарды Се иг те кетер:ст шыгып eai. Журт жыПна- лып калган екен. Ушаков та келштк Кугыншылар ла ат- тарынан Tycin, окаша и:р!лin тур. Кызулыгынам солгын- дыгы басым бола калыпты. — Жаным, сен бе едщ дурл1кт|'р2Н жургсн?— дед» 399

Буллнблй. Сеигп далага шыкгсап сон рана танып. Ссит куарып кеткен екен, акыпты адамша ундей алмай каллы. — Bipey елген бе?.. Мынау жаткан к5м?—дел! Ушаков. Омарлмн сол жак. бет суйеп опырыдып, астыигы жа­ ты он жакыла карай кыйеайып кетшть Аузынан кою ка­ ра кан агады. Сыпгаи 6ip rici он жак езуше кыстыры- лып калмптм. Б:р ышкынып калып, демш лурыс ала басталы. Омарлмн ©лмейтпг белri берген:не ренж1*гепдей, Kipeiui Ыбмрай кей:н шепиш кет... G rip сй-бауырымдап ецмемлеп жургсн жалтыз Батыраш кала. — БаЛжан, Лк-буйратка шапшы, фельдшеря! алып келпи,—дед! Ушаков.—Мунымен тьбслесксн кш’ ? —дел су-рады спдан кейш. — К.ашкпи мыня жтт, кутай бул,—aeai Еулянбай Ссит пен Омарды кезек-кезек керсетш.-- Ei<eyi де Мпл1к байдыц адамлары...—Ушаков Буданбайдыц кашкынга болыса '•ейдегешн акгарып калды. — Урган мен.—дед|‘ Жабам, журттык арясымен, ак- сай басып, Ушаковтыц аддыпа кедin.— Л\\ен урдмм... Осы арада тургандардык 6opi де Омар мен /Кябай- дын арясыпда кек барын ecine алды. Казак жтттер! соккынын соккы.меи каГ:тканыпа риза да едк Од жайды бЕшеГшн Ушаков кина устясыпа кабак тужи: — Сошц нс жумысыи бар елi? — ледЕ Жабам унде- мей, ксй:н шелндЕ Ейд] оган Буланбай ашык араша TycTi: — Мынау коз, мынау аяк!..—дсп Буланбяй Жябай- дык атыл кеткем коп мел ani де утыкай тала басуга колет!н ангин корсетш,—который лежит, осыныц жумы- сы, осыныц килы... Ушаков Сеигп ле танып тур e.ii, б:рак, купалы ко- pin, амандаскан жок, таиымаган калым кнрссттЕ — Жо. П/и:к озi тскссрш алар... Озгрге мыканы ба- кылай турыцдар... Одin калмасын... Су беру корок,—дсп Ушаков копторга карай кеттЕ Тус1ш’кс1*з шмтмрманга араласкысы кедмсдI. — Ей, ездерт батып алыидяр...— дсд1 Буданбай, ж- pinin окаша тургап кукыпшыларгз. Олар енд» осы базе- жн мамина жолагыеы кедмен, енжар тур ексн. Open козгалып кодin. Омарды кегадта карай алып кеттЕ.. — Буданбай. сен корiне колбей тарттыц-ау...—дед1 Батыраш. 400

— Йемене, акка болыспай, карака болысып турмын ба? — 0шеЙ1*и, бет1*нд1 ацрартканыцды айтканымда... — Ангарсаи болыпты... Адаспасьща жаксы болар...— деп Буланбай Topic айналды. Катерина Неволя мен Кунзила eKeyi усталар дукенш- де тыгылып отырган Назыкенгп альт келе жатыр... — Мше, акылды кыз... Кандай суду едП.. Kyfieyi кай- сы! Е, анау ма... Сулу ж \\ п т екен... Дурыс еткснандер, байга суши тию керск...— дсйд1 Катерина.— Ештенеден корыкпа. . Coni 61з ешшмге де бормейм1з... — В1з д т баракта боларсындар, Сеит... Ешипсш 6ip- ге Kfipin алармыз. Ыз де oip кауым журтпыз,— дед* Б у­ ланбай Сеитке. Сеит бетше кан жупре бастаранын се- ЗШДК — Курым куйд!*рт, басанык... Курым...— дескен ку- рыншылардыц дабыры еспледк Назыкеш пен Сеитке кызыга да кызгана карап, Ж а- бай дукешне карай кетт барады. Не '1стедЕ Kerin алды ма, достык керсетт'1 ме, элде eneyi 6ipre келш’ калкан сон, колына ие бола алмай калды ма, ол арасы Жабай- дын ез'ше де айкын емес едЕ Коз алдьшда куац тарткан- дыктан rjriTi ажарланып кеткен Назыкеш те бар, аузы кыйеайыл калкан Омар да бар... ЮрешЕчер Каракандыдан н;убап шьгга бердЕ Жупр1*с- кен журт кайта-кайта кушактасып, кайта-кайта кошта- сады. Шубай epin, жыласып калып барады. Орыс пен ка­ зак кушактасканын oipimni Repin турган Назыкеш тан калып кара иды. Касындагы Катерина 6ip кезде оны жалгыз тастап, Kipcniii алдыиа карай ж у п р т кет*. Кун- зиланын жаулыгы да эр арбяпыц касында 6ip агарац- дайды. Уза май Караганды басында жалгыз гана казак дабыры, казак козгзлыстары калды. — Журшдер, шырактарым... Баракка шрешк...— дед1 Буланбай Сеит пен Пазыкешке... 5 KoMipre кейш келт тускендер ауылдын барлык hicIh ала келгендей едЕ Караганды басында кара-кура мал куралып калыпты. Жапырайран жер барактардыц твбе- ежде лактар ойнак салып жур. Ж ана салынып жаткан ек! узын барактын тебеа жабылып жатыр. Караган 2 6 ■F. Мусрепо» 401

арасын шукылап жеке жер барак салып жаткандар да ке- р!нед1. Эр жерле б;ршщ тебе кш’з!, 6ipiHiK стек Kwi3i жеп'кк1ремей тургаи коныркап кт'з умер Майкудык суына карай быткрай ойысылты. Кеилек алдын мшкы- рыпа rypin алып, кен кызыл шубар дамба.!дары туйеш'н т!зе шудасындай салактаггн эйелдер, ор тустан караган аркадал келедк ¥зын ашык шахтада узак куиге дамыл алмай суймеп урып, кайла шауып жумыскердер жур. — Кыймылда!.. Сезд! кой!..—деген Ипан Зубовтын катал даусы элсш-олсш шыгады. Таннын атуынан купит батуына лсйш дамылы жок жумыскердер гус ауып, ко­ ленке узара бастаган ксзде кебiрек сейлесin кететш едк Кайла мен куректер де осы кезден была» карай кеб1рек сына бастаиды. Бул кезде таиертснп калжми е.мес. кеше сездер гана айтылатынын Зубов та жяксы туа'нсдк Жер астыпа тусер аузын серелел кыртыслеи жалкан ем жабык шахтанын манайыпда адам аз кертедк Кез- дер! танулы ем этап мэкп бойы айнала беру жазасын алгандай, уйкылы-ояу, токтаусыз айналады. 03;iepi де мэкп болып кеткен. Токтарда да, канта жур'т кетерде де айтканды ута коймай артык сез естидк К«м1р атжалда- ры бул манайда жи{ катарланып калыпты. Тоиес1н кара- ганмен жапкан атжалдар узын-узын корага да уксап кетед!. Майкудык суыныи басынан кел бала кайтып келед!. Жарысыл, жулрш алып, арттарына карап. кеГпн кеде жаткан жалгыз сресск адамды тосып алады. Пресек адам жакындагаида тары да топ торгайдай бытырап жупре женелед!. Пресек адам инженер Некрасов с:п. Шлдьдсг*! кен шахтасын толык магнасында журпзт ж'бергенпен кеши Акмоладагы уnine барып ка птк а л ы жатыр елi, Ушаков оран быйыл окуга баратын отыз шакты казак балаларын ала кетш, орналастыруды тапсырды. Жатак уй. мтап-ку- рал, тамак жяйыпда ол1 жетлей жаткаль/ бар е.кен. Уша- кевка казак балаларынан кем мамандарын шыгару ке- peKTirin ей алраш кенсс еткен де 03i ед1, балаларды ала кетуге де ауырсынган жок. Акмолада быйыл ашылралы турган мектеп oye.ni ша- рыннан басталса да, бара-бара улкен 1ске айналатыи бет алып едк Kaaip бул бастауыш мектеп, енд]‘ терт жылдан кейш Рязанов-Ушаков Компалиясыныд тау-кен училище- 402

cine айналмак. Оны 6 iTipin шыккандар тура внд1р]ске де келе алады, Том каласындары тау-кеи университетше де тусе алады. Инженерлершщ кенес!* бойьшша осы ойга бер!*к бекшген Ушаков Компания мектебшщ озге мектеп- терден жогары кершуш де арман ететш едк Бадалары 6 ip ецкей Kninren, жасынан-ак кемгр мен мыска кслстш- дерш, осы Компанияныц адамы екепдерш мыйына сi11дi- ре тэрбиелетпек те. 0 3 i асырап, ез1 кинниретш мектепке жумыскерлер де балаларыи улкен куанышпсн женелтке- лi жатыр едн Ок>та жЮеркпетш балалардыц кеб*1 ТПлд'1, Ак-Буйрат, Караганды жумысксрыерппн балалары. Булапбай мен Алшагыр да балаларын бердк Кесек денелн курен жузд! Нартаймсн, аккуба кызылшырайлы бала Оллиер каз10 осы келе жаткан 6ip топ баланын шл'идеп естияры да, Hipin жусатары да сыякты едь Озip келе алмай жаткан Жумабек терен/н баласы. Некрасов уэдеа* бойьшша сол баланы кут1п Карагандыда eKinuii кун бегелдк Каз!р ба- лаларды ертш барып Судан кайтып келелн Жаздын да ауган кезн куннщ де ауран кезн.. DipaK, кун ani ыстык. Анызак жел де бар. Толырагы кепка i су- сыз шелейт дала ыстыкка ыстык коеатындай сезкпедк Сирек б1-ткен жусан мен неделек баска, жапыракты шеп- терд!*н бэр'1 де курап, ушып ксткен. 0зге шептердш мici де жоралып, жалгыз рана жусан nici калыпты. Сардала деген аты осындай кезде койылганын ацгартып, ой-кыр тутас саргайып жатыр. Ыстык кайтып, салкын тусе бастаганнан ксГпи дуниеш энiмен оятып, кайтадан ©Mip кыймылынп шакырып, боз- торгайлар шырылдай бастады. Жер бетше кебелектеи Д1- рЫдеп Созторкан келенкеа туст i. О лаз ле пораз болса да бул даланыц жузше осыдаи баска тусср коленке де жок ед1. — Уf/лерше канта бершдор. Пртерек уйктаидар, ерте журелпз,— дедi Некрасов. Некрасовты тере мои молла- ИЫН кайсысыпа косарын б;ле алмай, калайдл ыгыса ж ур - ген балалар енд|‘ шуылдап шапкыласып кетть Некрасов жабык шахталардыи бiрi11 кеше аралап шыгып ед!, eндi екжилсш коруге ойы к е т . Рнзашылмк, етсеж'з, Сикорскийд! куып ж 1берш, С1*зд| Карагапдыга кенпрер ед!*м деген Ушаковтык етпшш де бар сдн — Вiр куш мыктал 6ip отыргызады ол сум! Жалгыз содан рана шашым арарып барады. Буйрепме кадалкан 403

шегедей!..—деп ед! Ушаков. Некрасов ризашылырын бе- ре коймаса да, кэмip жайымен кешрек таныса KCTKici келдк Шахтаныц дэл шыгар аузына жакын кешрек аланда торт эйел топырарын айырып кемip сурыптап жур екен. Bipeyi орыс эйел!, езгелер! казак эйелдерк Энелдердщ касына кеб:рек айналып калраи eKi шанашы шелектен басын Korepin шыга берген Некрасовты керш, тез тайыи бердк Узамай 6ipeyi кожалак дауыспен эндетш кетт!. Ол белп эн! «Кеш жарык» едк Эйелдерден шам сурап алып Некрасов тахтаныц Ty6iHc карай кетть — Е, мынау 6ip иман жузд1 адам екен... HaFbm ттс- пей кетп'? — дед'1 61р эйел. Бул Кунзила ед1. — взгссжш аз болып жур ме?.. Буаз кылып болды гой... Куларык уйренбентш ешнэрсе жок екен рой,—дед! ект'нш] эйел. Ол Лазыкеш едг. Уш андык 1'шшде мунын да 6eTi ашылып калган екен. Нет ацрартатынын ipKUi- мей туспалдады. — Уйде аз еси’п жургеи co3iMi3 бе ед!? Сеи-ак тэл!м- си беред1 екенс5н! —лед‘1 ymiHmi эйел Пазыкешке. Ол Мусакандын эйел! сдк 0 з! ат устшде, ананы-мынаны ка- рыстырумен панда табатын Мусакай еткен кыстыцтелеу- лершен кутылганша деп, эйелш KBMipre Tycipren. Эйел- дщ аты Балсары болатын. — Еспсен взш естнп’н шыгарсын, б1*зд1ц Алшагыр ондайды айтпайды. Айтса, Meif опыц аузын карыр ед!м, —дед! Кунзила.— Ненщ буы айткызады, неге айткызам? — Талтаяк байдын кызы болтан сон, калан айткы- зайын деп ек!.. Осында кой багып журген шал сешн, экец емее, менin эком шыгар! —дсп, Мусакайдын эйел! кептен 6epi араларында быксып журген кик!лж1нд! урлей бастады. Сазарган жаллак бет са|)ы эйел денел! адам екен. Шаштасуга бой урып, бертшш KeTiriTi. Bip ауылга жайлау боларлык жалпак 6eTiHin сол жак томпагына шыккан туймедей кара меш'пе б;р туп кыл да шыккан екен. Каз!р кемiр шалы турып калган кара мец кара буждей туксиед!. — Уитт кешгенше, адыра кал!—дсд1’ Балсары. Кун­ зила да куйппп кет: — Мси!ц экем ссндерге усап урлыгып етеу уш!н кой багып журген жок. Адыра калсац, ез!и адыра кал! — дедк Талтаяк Ka3ip осында жумыскерлерд!н б1рл!-жарым- 404

ды кой-cuiKicin багып жур ед1 де, Мусакайдык кыс бойы осындагы жуммскерлсрден урлап-жырып жегендерш те- деп жургеш де рас едк Байшеп'р еселеп кускызган бо- латын. Кедейлж те мактаныш емес, 6ipaK Кунзиланын урьг дегегп исс!н тауып дол тиген екеп, Балсары оны кеу- десжен туйш ж!бердк Кунзила да колын сермедк Соны- мсн Пекрасовтыц Акула мен Зубовка усап балагаттамай кеткеш эйелдердш салрыласып калуларына себеп болды... Казак эйслдерпин не айтысып жаткандарына тусшбе- ген де, мэн де бере коимаран Катерина Неволя кол ic басталыи кетксп соц га на арашага тусш e;ii, Балсары оны да туйш ж \\б е р ю . Te6ejiecin эл!с алFan адамдай, та­ ры да кеудсден туйдк Москал эйел ке(\\пр ycTine барып кулады. Gain 6ip жак, езгелерш 6ip жак. коретш Балса­ ры Назьгкешп* дс туйin ямбердь Енд! арашага сыртка Ke.Mip женслт1п турган ei<i Ж1*г1т келin KipicTi. Долдапып, бвртшш алган Балсары буларга да бой бермей, узак алысты. Ж1*пттерге кол сала алмаса да сез- бен сы баи жур... Казак ондайды «ак ит кiрiп. кара ит шыгып» дел бейнелейдк Дол атауга аузы бара алмайды... — Шелеккс салып Ж1береГнк езж! Бул кок долы жу- мыс 1*стетпейд1 снд},— дед! Ж1*пттерд;ц 6ipi. Балсары онайлыкпен шелекке де туспсд!*. Калай peTi келсе, солай, басы томен, аягы жотары куллган куГп’нде ж/пттер шелектгц бетш жапты. Аркан жулып сыртка экегп... Осындай б»р уят кылыктар жяца алынгаи жумыскер- лерд1*н К0бсюлср1‘мен 6ipre кебешп ке.пс жатыр едк Ecki ауылдын бакасы мен бэсекеа*, кундеу! мен каре алмауы, бит1 мен 6yprcci сыякты сре кслд! де, баскарусыз жерде тутана бастады. HcKi жумысксрлер мен жана жумыскерлерд/ жакын- датпауга Сикорский мен Зубовтар да барын салатын ед|‘.. Некрасов жабык шахтадан шыгып, барактарга келе жа тк а н д а осыпдай б/р кылыкка о да ксздесш калды. А шик шахта нын жар кабарьшла жалрыз эйел долда- нып жылап отыр. Ара-тура куйжпи сездерш туйдек-туй- депмен айтып Ж1‘берш, улып жылайды. Эллсммдерге шарынып, колма-колга оцай козгала коймагандарга ыза- ланып жылайтын сыякты. Бул жанагы Балсары едк — Аналар Meni урды, байлап-матаи шелекке салып лпбердЕ..— л е и келгеи. Карагандыны одаша баурап алгысы келетш ecni жу- 405

мыскерлер жана келгендерд!* кай жерле болса да гурт- пектеп, сыйгызбайтындыгын кврсетши'... 0здер1' салкын да караты жерде, дссяткиктп! кез1 тайып кетсе-ак, жу- мысты тастап калжындасып отыратын калтарыста журсе де, акшаны еолар кеп алады. Коз тасасы жок ашык жу- мыста жапа келгеи сорлылар жур... 0 з уйшде Мусакай- дан еститж сездсрш Балсары ашу устшде квгтре айтып, жанжалгл шакырып отыр ед1. Ашык шахтадагы Жака жумыскерлер Балсары зарын 1*шбура тындяды. Булар кешрге Мусакай аркылы алын- дык деп ойляйтмндар едк — Эие, свнтед)’ олар!.. — Г>5гч горлыга кун жок мунда!.. — r>ipiМ13Л1*сыйгызбайды эль..— дескен дауыстар эр жерлен шмгып каллы. Булардын кзмге кгж?гге бастагандарын б;рден тусше калган Зубов, суймендер! мен кайлаларьша суйешп то- кырлсып калган жтттерге акьгргап ля жок: — Me болмпты? Юм урыпты?.. Буланбай ма? — деп сурады. ЖиМттер еил1 оны коршап алып, ариз ете басталы: — Mine, куып жмборштк — RopiMiB/ii до кугылары келел!. — Г>;з ярзян жллдлнлык. Солан коркады! — десть Некрасов осы тускл келгп ед|': — Жумыгты жаксы iCTcn уйрепсендер, сеилердш жа- лакылярыл лл кобейед? дею'з.— дед! ол . Аздап казакша бклотш v.v. жалакыпык аздыгына арыз етш тур екеи деп ойлап каллы. — Слан смог,— flcai Зубов катал унмен — ТТагыз жалакы осылярдМ. Отыз тыйыи... Аиалар артык алып жур... Булар сот» жэб1рленеди дурыс жэб1рленедк _ Ty6i Рязяновтан шыккяи Tepic ыцрайды Некрасов 031 ле жаксы бглстш едь Жактмрмайтын да едг. CoFaH карай бой!млелin келе жаткан Ушаковка да каразылыгы бар-дм. Ол туралы Зубовка жен айтып турулы керекпз тапты ла, Lieriee кеткел! турган Зубовпен шатактаепай кетш каллы. Бэр!б1р, yfipeuin калган ecni жумыскерлер- дт жалэкысьш ешюм кем'ие алмас, мыналар болса, ту- ciHen, вздор]' де соган умтылар деп ойлады. Некрасов конторга жакындай кете пар ат жеплген Жумабок арбасын таныды. Манаты балалар да осы ма- найда тоиталып жур екеи. 1штершде жаиадан косылган, 40G

жаксы KHiwreif уш-терт бала кер1анед!. Алыстан келгенд1- п*н кыймылсыз кал.руымсн акгартып, eKi ерттеул! ят та контор алдында тур. Некрасовтаи ыгысып балалар барак тасасына карай ойысты. Некрасов конторга юрди Жаксы кшнген, туймелерше дсйж тугеллей 6ip тур- Л1ден тагылгал, аяктарыида эдем! ет1ктср1 бар торт ба­ ла жапа келin едт. Жумабск тереши Q3i экелдь Bipeyi ез балясы, езгелер!' Ордабай мен Куропкез кожа, Тур- еынбай — ушеугтн балалары. Турсынбай баласы н осы арага деГпн салт, 03i экелштк Ерттеул! аттар coHixi ед!. Барактыц тасасьгма шыгып алран сон, балалар Нскрасов- тан hiFbicbiп, бел in ж::бсргси экпмелсрже кайта кошт1. Жаксы кишген бялаларга куплей де унатпай да карой турган жумыскер балалары усак-улан жанжал басталып кетуше де кярсы емес едь Байлык пен бала куннще Fa- на есептеспейан. Пай балалары екенш танып, эуел1 керден. капасып, ойкастап туркан б а л а л а р «куресеа'ндер ме?» ге катin калып ед1*, каз1*р сол арадан кайта бастап Kerri. — KypeceMiciH?— дед! Нартай, жана косылрап терт баланын ен улкендеу!не. Нартайдын ойында жана косыл- FaH тертеуд1 ыкыстырып, иектеп алу да бар едк — Куресем,— дед! улкендеу бала. Ол салт келген, Турсынбайдын балясы Кудайменде ед!. Кулайменде онай жыгылып каллы. Эдкхпз екен, кап- сыра кушактай берд! де тырач ете туст!. — Капмм бар, капым бар...— деп, кайта устаса тура келiп eai, Нартай иырынан окыс тартып калып, етпет!иея тус1*рд1‘ де, желкес!не м'ппп алып: — Тары да капыц бар ма? Тагы да бар м а?— деп тебшт-тебйпп каллы. Кудайменде жасып та калган екен, ундей алмады. Нартай жайранлай кул!п, жолдастарына карай б:р гама жарк етш турыи кстт! де: — Сен ceui.i кара, неге куреспейс/н? — деп Кенжега- ранын колтыгынан он колыи вткюе бсргепде, ол б!р та- кыс екен. Пяртанлы аягынын ушынан басын калып ушы- рып туеГрдг. Нартай шалкасынан кулады. Кенжегара 03)' епксймепН де, сурлапып калшыйып турып калыпты. Нартай жердей мыстай кызарып турды. Толыктау болтаимен аласарак бллалан жыгылармын деп ойламап ед)’. Калан жыгылганьша ан-тан болып, едэу!р ацырып калды. Жолдастарына ко:й туеш кетin e;ii, Gopi де куац, 407