Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

Жарау тобылгы торы бедеуге Minin алып, кыз-келш- шектермсн 6ipre женелгел! турган Назыкеиг топ арасы- нан ipKuiMeii сытылып шыкты да, узай берген сонгы 6ip т1збек кошке карай шауып кеттк К,амшы устакан колы- мен ук1*лi тебетешн басынкырап алып, катты шауып ба- рады. Дал актамай, далбалактамай астындары атына жа- бысып калтандай, т1к арызып барады. Кешлаз гана улкен сур жор га атпен келшдершщ алдына Tycin Копей бэйб^шс де журш kctti*. Kemeri абыр-сабыр ынырсыган бай ауылдыц орнында калкайып капа жалрыз караша уй калды. Тер алдында басы-козi тапулы Жабай жатыр. Бай ауылдыц журтын- да калган барлык кара шыбын енд1 осы жалгыз карай- ранга жыйналып, уйдщ ini i быж-быж каинаиды. Кызуы кушейш, cpiHjicpi кезсрш, карайып кстксн жаралы ж!пт аласурып жатыр. Ат устшде жмлкы баккан карулы ж!* птт!ц барлык сом денеа ауыр кыйиалыстан ил'решп шый- ратылады. Жас денежц купи' де, керкемдпл де сыртына тугае шырыпты. Юм бар осы уйде? Мыналарынды алып гастандар­ ты, коз1мд1 ойып барады,—- дедi Жабай, кез1н танган ес- Ki кызыл атаны шуберекп жулып тастаура оцтайланып. — Шыда, шырарым, шыда...— дед}, касында отыргап Куцше.— Ушыгым жещ'л болушы едк кайдан бкпейш, баш ус бала... Шьгдайсыц да...— ден, улпта'з куреппп, Жабайдыц купшектей болып icin кстксн он т е с т е па­ рады. — Kaaip жылкыныц жас тезепн кайматьмт, п'зенд! де байлап берем... Жабай жауап каныра алмады. Б*1рдеме айткысы ке- jieTiiii, бар денеа’нщ дамыл таба ал май, децбекшужен тана банкалады. Касында жанашыр 6ip жан, Куцше барын бL’iген сон, азырак тыншыгып та калды. Жабай жыйырма беске жаца тол рай, ор1мдеп жас Ж!П'т едк Жуманныц жылкысын багугл он бесшде Tycin ед1*, содан 6epi осы eciicre. 0 3 i сс бinголi экесшде 6ip тар- гыл шолак сыйыр болатын едк ол\\ содан аскан жок. 0Mip бойгы зеку мен акырудан жасканып ескен зкеск емд! картайганда б1ржола мэнп боп kctti'. Куаиышы бо- танын айналасыида, кайгысы щгешпц мацайында. Кеше пцрде Жабай жылкынын. 6ip шетш кайырып жур едi, Ипл1*к ауылыпая куйгытып шыга келген жолба- cap ж'т'ттер мумы ортага алып, каекырдыц козь^а жап- * 51

кан жаласын антты. Булармен жанжалдасар ойы жок Жабай: — Коп жылкыра ие бола ал май жур\\пз, Ж1'г т е р . Кайта, колкабыс кылып, осыныц бетш бурысып берсец- дср кайтед!?— дедк — Бул кайсысы ©3i? Калжыц айтатын нсме рои! — дсп, кабыргаласа берген Омардап Жабай зулымдык кутпей, бейгам турып калып едц Такымга кыстырран шокпар— туп кслтсктщ сол жак козше сарт crin калга- нын 6ip-aK ацрарды. Шокпар шыц erin коз суйегше кат* ты тиш едь Eni козшсн жалп-жалп етш, жанып бара жаткан зецп’р кок жапырактар жерге Tycin жатканын кордк Eceuripen калса да атка уйрснген такымдары ку- латпады. Енд! Омар oip ж т г т мандайдан урып кулага алмаганьша памыстанрандай, кайырыла 6epin, как тзедсн тары 6ip урып Ж1*бердп Coufu урганныц kim CKCiiin Ж а­ бай бьлгсн дс жок, атынан ауыткып кулай берд1* дс сол аяры y3 enrire werin калып, 61'раз суйретЫп барып, жер­ ге сылк TycTi. Жылкышылар тауып алранша Жабай ку­ лагам орныиан козрала да алган жок. Ka3 ip Mine, ауыр куйде, энелдерд1п жасаган ем-домымен гана жагкан жайы бар. Куйдфт баскам курым кшзд'щ Kyjii козin те- cin бара жаткандай. — Сусып,— дсд1 Жабай ерши тшмен open жалаи. Назыкеш укОз рана орнынан турып, юрл1* кетж агаш аякты жуып >Ki6epin, Жабайдыц аузына шалап тосты. Куцше Жабайдыц басыи жастыгымен 6ipre кетсрш сумей 6epin, сусыиды эрец жуткызды. Тец-таимен деген сыякты, бул ei<i уй кедейдщ ара- сында да 6ip шунлбл бар едь Талтаяк 6ip кеште, сыйыр сауып отырран Кутивши касынан кетпей, «кара бота- канымнан айналайын, боз ботакапымнан садака ке- TeiiiH!» дей отырып, аягында: — Элri б1здiц Жабайдыц 6ip кыцкылдап жургеш бар ед1...— деген едк Куцше онын ие кынкыл екенш сурап альт: — Bip copra 6ip сорды косканда ырыс туа ма екен? — деп ширырып бастап: — ©3i Oip жольшар, озше айтар- мын. Сен жапына-ак, журсецшц— деп кетш калып едк Бынылры жаила уда и кошер алдында рана Куцше мен Жабай езд.\\ ©3i Kejiicin, уэде байласты. Куцше Жабайга озпиц 6ip аналык арманын амта келш: — Bip-ак соз1м бар, карагым. Бэр1м1з 6ip босагада, 52

6ipiMi3 кул, 6ipiMi3 куц болып жургежмЬд! кэрш калай отыра аламыз? Куанышымызды коруге жазбаса, 6ipi- мг'здш 6ipiMi3 корлыгымызды кермейтш болайык. Bipin.- нщ малшы, Cipiкнiн. сауыншы болганынды кэр!п мен куанам ба, Назыкеш пен екеу^пздщ улкен куц — Kirni куц болып жургешмг'зд! керш, сон куана аламысын? Му­ ны кызык кермешк, балам. Осы уиден кап куп! кетсец, сол куш жетектетш жгбсрейш Назыкеипмдь Теш сендей- ак болар. Эттеи, сорлы баланын oaiMMen 6iprc боктык ecTin, ©31ммен катар ит-салпакта жургешн кормсй ел­ еем ексн,— деген. Аллап>1 кыстан кеиш, кес!мд1 куш б’икон сон, Жабай бул уиден кстпск болып, CKcyi осыган уэде банласкан едь Кеше туиле «Жабай б!лем!» — леп жупрс шыккатг- иан 6epi Куншс осы уйдщ мананьгнда. Сыртьгна егЫп шыгармяранмен капнет уетшде жур. Маклайсыз, бак- сыз леп езгн кiнолаиды. Элленелен журеп катты сеске- ш'п, боны турнмгедк умгта’здгк сез!нед!. Жабаймен арадагы энпмеш еезш»п калган Назыкеш те олленеден кыс.ылатынлай. шошент кезш, Жабяйлыи кыймылын андып, тит каттырмай елпгллеп жур. 9 cipece, езжщ атын ататтыргысы ксл^ейтгн сыякты. Элле кеш- тен калгянлыктян ба, элде Жаба ига жаны яуыра ма. пйтеугр жуз!нде елзуip куягглык. бар. Асыгыс Сеит Kipin келд!. Ол жалгьтз туйсш* кейш же- телеп кайткан Назыкоит танып eni. Назыкеш пен Тал- таяк шалдыц мыкырайган коспак туйеш бупп-буктеп жыга еялып, кара лашыктьт калкайта бастагаиларын да керлк Жуотта жыгылмай калган караша уйл’н юмдж! екемпи танымаса да, жайшылыкка сыя бормейтш б1рде- ме болгапып шп'не туйдг до, осьтлай карай кегп. Кандяй бэле болса да 6ip канаты.мсн Назыкеит иге кеткендей кершд). — Мынау Жабай ма, нс болып ед}, неге жатыр? — дед! Сеит. — Не болушы едц капагым... Ек? арада шыбын еле- тш ояет1 емес пе...— дел! Кунш е. Сеит аржагын сураган жок. Бул ек1* ауыллын ара- сынла мундай кяктыгыс улайы болып турады. талай кер- ген таные кылыгы. Жабандыц кезшен аккан каны курым кшздщ куйтмен араласып, бет-ауызлыц ашык калган жерше баттасып кзлыпты. Он колымен танулы 53

K93IH сыртынан басып алып,- шыдай алмай ышкынып, бу- ратылып, катты кыйналып жатыр. — Бернпдге апару керск. Мен Мыиаларыцнан шошы- нып турмыи,— дс.д1 Ссит. Жабай тагы да сусын сурады. Вул жолы Жабайдыц басын Сеит суйеп, сусынды Назыкеш жуткызды. Bipi сусын iiuin, 6ipi сусын 6epin. 6ipi суйсн турган уш жас- тын басы Куцшетц кезше тутас кершдн Алда гы купле елпрлж тардырлары калай торысып, калан айрылары белпаз уш ер'нмдей жастын. уш одели басы 6ipre косак- талгандай, Кушиенщ коз'шс ыстык 6ip достык, туыскаи- дык керпйп кетт1. — Бу да ез1М1*здей копти сынык жстпм гоп...— дсп оклады Кунше Сотке карам. К,асында 6ip жаим атырл ар бары и coainiu, Жабам* дьщ кулазып жаткам жан журсп' дс жылыиып Korri.Ha- зыкеш ецксйш шалапты Жабайдыц аузына тоска ила, 0Л1 ЭЖ1М туспсген суррылт саусактарымен cyirpiK кыз- рылт тырнактары, бурымыньщ астынаи кун шалмагаи жумыр мойны Сеитпц кезше до тугел кершш сдк Осын- дай жерде кермесп кере койранынан уялгандай, Сонг KQ3iH тез аударып экеттк — Бериллге апару керск, япай... Ойтпоое, бу да Са- рымсактай болып кал яды.— де;и Семг, бурынгы 6ip то- белеете кез1 шыгып кеткси Иг1л1кт|'ц жалшысм сcine ту* cin KOTin. — Калай апарамыз, карагым-ау... Biaain колы мыз- дан по колед*1? — де;и Кушие, жорделн болса, Сентт'щ озЬ мен кутетшш ацгартып. — Мен ка:лр шешч коп кылмп салгызамын да пара- шым уш'шк 6ip кок арбасын жектзрш экелем. Зауыттын бериллию 0 3 iivi алып барысам. Bipre баратындарыц 0 3 ip- ленс бершдер,— деп, Септ тез шыгып кеттк Сент Иплжтщ yftiiie таянганда, Игшктеп баска журт Жака «ел ген иоуескелерд1 коршап тур едь Жас омел Ай- ганша 6ipeyiHe Minin алыпты да: — Орыстын катындары рой ылгый осындайга мше- дП — дейдк — Олардыц псс’ш сурайсыц... Кунге riio дегенго бкде ме олар!..— деп, Омар костап тур. Ei<i бас бармагын кшдпшен томен буьшган сары пла­ ны белбеуше кыстырып алып. коршараи кептщ сртасын- 54

да Батыраш тур. Bipey пэуескешц сырткы былгарысыи, 6ipey imiiiAeri кызыл-курен сапыянын сыипайды. — Мыналары алтын ба е з П — дсп, OTipiK бЬмсгсн- cin, мактагысы келш тургандар да бар. — Кайтеа'ндер, жичттер, колдарыцды типзш... Му- нын езш ит TcpiciHiH. жоныиап илегеи жумсак жарглк- пен FaHa cypiin устайтын кершедт Адамнын алаканы де- гсн у гой...— деп Батыраш поусскслсрге кол типзбеп тур... И п лж пэусскелерд1 03i 1нырып кере ме дсп умптешп едк Батыраштыц ол ойы болмай, коиллаздсу турган да жайы бар. Омыц ce.6c6i Батыраштын oip кун кеилпп кел- г-ешнде ckchIh .акгартып жгберу ymin Айганша: — Поусскслср кеше осы арада болсын демеп пе ед!*?.. Боран богед! ме, жауын бегсд1' ме? — дед|\\ поуес- кеден тусе 6epin. Bipaic Багыраштьщ жауабын кутпей: — Ею поусске мен 6ip жеш’л арбаиы осы уйдщ ка- сында калдыр да, озгесш улкен отаул арFa таратып бср... 0здер1 бэлкнп алсын...— деп, уйге карай бет алды. Bip ызрар барын енд1* гаиа айкын уккан Батыраш ум шыгара алмай калды. Орымды cc6c6in дс айта алмады. Сеит бул топка жалпы солем бсрд*1 дс токталмаГг orin кегп. Эшейш де: — Белнази — б е л б е у и ш , ксунази — ксудскс карай, коннази — кетерщюреп байласакшы!..— деп, Батыраш­ тын белбеуш кеудесгне карай 6ip сыргытып 6epin кете- TiH одет1 болушы едк оны да 1 стеген жок. Кошла'з де, o6ircp де сыякты. — Иагашы,— дед*1 Сеит Ип.гпкке, уйге Kipe бере,— Жабай дейтш жылкышынын кез1 шытып, аягы сынып жатыр екен. Берилл 6ip жордем етлесе, езгеден умпг жок сеюлдь 03i 6ip етшен ет Kecin беретш жайсан ж т т едк Кек арбаньщ 6ipiH жекп'рш, Ак-буйраттагы беринлге апа- рып келсем лей Min,— дедь Игш ктщ квшл коя тындага- нын керш, 1'рК1*лмей айтты. — Соккыга жыккан юм екен? Кайсысы екен? — дсп сурады Ипл!к. BipaK, б13дщ жплттер емсс пс скеп деген жок. — Откеи тунде болтан тобелес кой... Ол жатый мытга Омар бшмесе, Жабай e3i олi т1лге келген жок, ол уетшде жатыр,— деп, Сеит уйге юре бергеи Омарды нускады. — Клмд1' дсид1 , н ет деп;и?— дсп, Омар жнлтарыска сала 6epin едк Сеит:

— Сенен айыгт сурайын деп турган ешкпм жок. Жа- байды сойылга жыккан к1м? Тунде жтттердг сен бгстан кстпеп пе е н ? — деп TiripeK келш каллы. — П, мен атка Minin шыкканым рас... BipaK, келе жаткан Ушаковтарды Kepin кейж бурылгаммн,—* лед'. Омар. — Ушаков сендердщ твбелестсрпшен кеп кемнт кол- ген жок па? — деп, Сеит кезж та гы 6ip жа;ж елоздк Кызу жас ж т т будаи repi де каталырак кстугс Пп- л!хтен бата ал малы. Омардын колы таза сместит Туни­ се де, Игьгпк ол жаил ы ешнарсе англа и: — Сеитке ат жеклрш бер. Касыиа 6ip-CKi ж»пт кос, — де.Д1* Омарга. Сеит арба алып кол генде Кунше банку*. Жэбайдыц Т1зес1*яе ып-ыстык сары жалкаягы copFajjan жаткам жум- сак б1рдемеш ушп-уйтп сальгп, бар ОСЮ шуберекоен лап-танып, сыртынан шудажп-пен т irin жатыр од». Сеит г К©- мунын не екенш тун нее де уйдет ей1 ЖОК. Тчрт те.рin Ж.абэйды арба га салып бердь !< ,т ;г озл ,*а*: квк шеп аурудык деиесже жяйлы леи t \\- pip. Ж;,*;-* « \\*«1i :» ж* г**Рг U деп 6ip рахат демш алгандай бол ль*. Д :'б.‘ га 6ipre кызы мен Кукше де Minin, Жааббиаййдды*.»« Дч бг*а: та* гы Ушаков зауытына алып жонелле Салт Сеит те келе жатыр. бергещп кол* Булар Иплч<тщ аулмньщ тусымям донец кол in жолдын жиепиде тур гам Т/м'уке кгд'юс!** r.ii. Ол кашзнгы эле™ бойынша 6ip сом lay.vb ал уга. vym eri Ушаковтар котком жолга туске.'и келе жагкан. — Жабай дей ме, ой?..— дел1 Тлоуке ыож^лачтлп.— Ол былтыр MOHi желкемнен туГип калкан... Бсршь’ пе япн- рып тастандар, елсш! Ие, Сеит! ©лс!н... Тлоуке упп’н «туГип калган» мен « в л е т ! » догонит арасында айырма жок, ei<cyi де жарасымды калжын С.ЫЯКТЫ СД1. Сеит бурылынкырай 6epin Тлеукеш атыиьш кеудес!- мен coFbm кулата салды да, артына каргмастан журс бердк Тлеуке ашуланган жок, тура салып, яйнасыи еуы- рып алып, кун сэулесш Назыкешке туарем деп оуреле- iiin кала барды. Тагы б1раздан сок, есше Жабайдыи туйin калганы Tycin: — Сеит! Бериллге апарып таста, елсш! - дед! аи­ райлап. Жол боны Сеит Ж&байра улкен жанашырл: тк кер* 5в

сетin келлн Атгарды жорткызбай, ж?пттерд1 дабьтрлат- пзй, Жабайьа элснк-эл[ сусын 6 epri3 in отырды. Кунше мен Назыкеш те Сеитке катты риза болып келедк Сыр алыспасан жас ж т г бзрш де риясыз кешлмеи, жеркен- бей, iрKiл мей ктейдк 9 пелдер араласа алмаГпын кутш- и1н барж ез|‘ аткарысып, касындагы жтттерд1 epiKci* кенд1р|‘п бултартпай койды. Олуегп', октайлм жас, ка­ быpi аласа 6 epin арбата 6 ip каргып туст1 де, Жабандын кьшк eiKcniH окай укып, орындай бастады. Агьш 61'ржо- ла Назыкешке бер!п, оны uirepi журпз!п ж1берш. Ак-буй- ратка жакындагакда гама атына вз\\ мшдк Муны да кырымпоздаибай, кыйкацдамай iCTCAi. Timi, жолга шык- каниан кейш Назыкеш дейтш жас кыз 6 ipre кеде жатка- иын жас жiгiт умытым кеткен сыякты едк Кеж1мдеп ерттелгек суду курен тебел бестии* жылыс- тыра аяндатып, сылак кактырып, Назыкеш алдэ колп барады. ©31 де кол га конган ка[>шыгадай сергек. аш бе- лшен кынай буыьтан, ушз женелердей жыйнакь* отыр. Ydine киген», эриие, б!реудщ есмлерк.. К,осaft-колош бай келждердш бiрiнiкi... Женс1з курен, баркыт т!пт1 ез*1- nii<i е?.тес. Шок yKi де элдеюмнен ала жаздай сурап жу- pin алычгэн болу керек. Укыпты шеше енерл'1 колымен, колымен емес жаиымен, журепмен,— борin вз\\ кыйыс- тырып, шактап берген. Кызыл осы куйжде керген самый сорлы шеше ез1 де ылрый куанып калатын елi. Кулыным. куыршагым дегт, аймалап суистш едк Эсем баскан жарау атка мшген сон, Назыкеш rinri кулпырып кеткендей- Онысын G3 i де сезкп, арт жаг-ына карамай кеп’п барады. Осы куйде кеде жаткам кызына кезш сузбсй, Жабаймен болып' кеткен Сеитке Кунше байгус катты риза болып келе жатыр. Бай ауылда жок мжсз KOpin, тацдаиып та кояды. Жабай азыоак тыншыгып, Сеиттщ колы босатан 6 ip кезде божы устап келе жаткан, жал пак дснелн москал адам артына бурылып: — Кзрагым Сеит, тебелес Сармантай мен Мураттш болады да шыгатын кез б1здщ Каракесектш болатыны Heci?— дедк Бул 6 ip K03iH акырайтып ак, басып кеткен Сарымсак едь — Сармантай-Мурат умп’ н тэбелеспендер ендеше! Не­ ге тебелесесиьдер?— дед! Сеит. Баска 6 ip жауап беру KepeKTiri алыстан булдырады да аузына айкын келмей койды. 57

— Жамаидыкка неге жорыйсыц? Берилл ге жазылл- ды дсп эксле жатырмыз гон, — дсп Кунше Сарымсактыц сезш ауыр алып калганын бшд'фдй — Жок, берилл жаза алмайды. Бул да мендей сокыр болып калады. ©згедеи аман калса да курым кшзден коз аман калмайды. Курым киЗз басыпсыцдар... Ол меп'т тарткан азабым,— деп, Сарымеак тура ©з ойыи аГггты. DipaK, Сармантай мен Мурат байлары уппн Каракееек- тщ кедейлер1‘ eHAiropi тебслесс ме, жок. па, оны айткаи жок, оны 0 3 ip ©ai де бишейтш сд*1. Кырык шакырым жердеп Ак-буйрат заводына бул ар кун ауа жакындап ед1. Курен жорга атты катты тайпал- тып келе жаткан Омар куып жеттк Ол Иплпшн, тан ага берген буйрыгы бойынша, Мура бойындагы шоп маиш- наларыныц 61‘разыи «Дайрабай» басыпа аудару гл келе жаткан. Кызыл алран жоргасын эрен токыратып: — Мен Ак-буйратка сога кегем, бернилге жолыгам. Белмесшдс бос орын бар ма, жок на, юм б!лед1, иттщ... Бэр’ш ез'ш даярлата кетерМ1*н,— дед{ Омар. Ойелдергс амандаскан жок. Коз кыйыгы анадан жердс ат уетшде кетш бара жаткан Назыкспт шалды. Мунысына риза болып кеткен Ссит кешеден 6e]>i му- иымен кырыс сейлесш жургетн жуа жауап берш: — Муиын 6ip жаксылык екен, Омске... Меи була- рыцмеи араласым аз, берпшшпн кайла туратыньш да 6i- ло алмай келе жатыр ед!м... Ешл курецнщ ©Knecirr кытык- тап турын. басыи тарткан болмай-ак койыныз, тарта бе- piHi3 ,— деп соз аякын калжынмеп бптрдк — Ай, ерке жиеи-ай, эйтеуф’ ... Саган нс акта алам... Кудаи косса алдарыцнан шьнрып ездеpi карсы алатьш етермш!— деп, Омар ]’лгер1 кеттк BoKccci ok’i жагына кезск ауьтткып, элдеюмге «не, не!» дсп бара жаткандай басы да селк-селк eTin барады. Ею аягын узецпге ti'k кадап, камшы ycraFan он колын мыкынына басып алыпты. Иплжтен жасыратын сонде- иуtii мыналардан жасырмай Kerin барады. Квкозек озенлйн Ак-буйрат деп аталатын куншыгыс жак жаркабагы ыгм-жыгм адам екен. Топ-гоп адам о л iic- Ti жерле.п болып, енд1 зыйрат аралап жургендей коп том- пенin арасында жур. ©зен жарынын. дэл кулай берюшде к.ад!рлi 6ip ол1*ктерге 6ipncme там салынып жаткан сыяк- ты. Гагы 6ip шогырланган топтар ыс салып жаткандак, карата уйдей е т т кыр басына к.аз-катар уйглген 6ipae- 58

мелсрге от 6epin жур. Быксып жанган кыидыц, дур iл дсп жанган баялыш пен караранпыц mci келедк Кейде мур- нынды KeuipcircH май, куюрт 'HiCTepi типin етед1. Кеш'р аузында жук тиелген арбалар, теп арткаи туйе- лер сырьтлысып тур. Куйген темiрдей жасыл тастар, бор- бэлшыктар, кый мен тезек, бэр! аралас келшть Адам ай- гайлары, туйелердщ акырып-бакыррапы, шакылдаскан пас, каржаскап тем'ф ундер! алдында б!р эб'шер дунис- нщ какпасы пурганын елестеткендей ед!. Yu сапырылыс- кан козкалыска, козралыс коп унге айналып, ун мен коз- галыста ж\\к бары аидал май тур. Осы у-шу, тар кыспакдъщ арасынан Сеиттерд1 уряд­ ник Боткин алый erri. Карсы алура адеГп шыкканьш кор- ecTKici келш, жсплген аттарды жстслсп алды: — ИИилихов мырзанын арба сына жол бсршдер! Ар- да киргиз, кейш тур! — деп, арк1 мд1 ксудеден 6ip итерш кальш келед!. Елд| тутас «Арда» дсп олдсиеменеге те­ пел. Игшктщ арбасына кошемет керсстедд. Жаралыка жол бер, не болмаса, конактарга жол бер деген сыякты сыпаны ишарат эдстсгз ауызга тусер емес. Сеит бул макайра былтырдан 6epi келген жок сдк ©зеннен ет\\п аргы кабакка шыга перс айиала каранып, танданып каллы. Bipinic 6ipi ыктап, nxiriia тургаи кара­ т а уйлер ыры-жыгы, сынсып оты|) екен. Бip шоп\" озенге л'релш, спя? 6ip шел кыр асып кстшть Yrt арасына ум сыймастай лап' л’плгсн. Эр уйдщ касында 6ip сыггыр, селд! реген ешк!* тукымы кершедь Бейнсу! кеткен кара ша уйлер 6opi 6ip жарына карай, б!рыцгай егссерзлiгг, 6ip дауыл сокса болтаны, 6api домалап келin озенге кулау- та эз‘ф лейт тургандай. Кейбтр уйдщ касында ецештер! сорайып, езеуреген, бет-ауыздары иленген терщей катпар-катпар, арык, шал- дар отыр. Топ-тобымен шнен шыра келгендей кара сый- ракты балалардык коздер! гаиа жылтырайды. 0зге де- нен1’ц ак-карасы айрылар емес. Сеит бул тобырдыц туршен шошынып кезш алман келед!. Жуз елу уГглi жатактыц бала-шаралары мен Kopi- куртандары да эдем! ат М1’нген Ж1*г!ткс api танданып, эр! жатсырап карайды. Бул ар эдем!лж, эсемдщ дегенд\\ умы­ тый калып, eiuxi 6ip кездесксндс таный алман калган сыяктанады. Сонымен 6ipre, елде эдемi ат м!нгснд! корсе жарамсактана бастайтын кедсйлер, мына жерде сен! елс- мейт!нде сыякты.

Булар, ездерш эл1 кунге «жатакпыз» дегенмси, Ушл- ковтыц жумыскерлер!* едь Ушаковтыц Спасе мыс заводы дсп аталатьш жер? осы Кекезек бойындары Ак-буйрат адыры. Жар кабактын кулай бер1с1нде салынып жаткандар там е.мес, мыс коры- татьш денгелек тас пештер. Эз!рше, мыс шыгатьш тас- тарды балрамен уатып, кыймен, кярарап-баялыгшен ©р* теп'п амалдап жур. Сеиттердщ Kopin кс.ме жаткаидары да осылар. Кок арба уйме-жунме болып отыргап каплита уйлер- дщ шетже шыга бергенде, оиашарак турган бозгыл ум- ден. испне Fana бес-алты кылтапак шыкклп косе ядам шыга Kanin: — Тура аиау шеттеп тас уйге к лр^i* журмпер, гиы- рafым,— л сп ка та рл а са кеттi. Бул осыза.зол7агы орыск а- зактык арасындары т?лмяшы—косе Жуеып деген Kiri едь Жакаги ауылдык осержен олi арылмзтп Сент ал- дынры жагыма енд! fанл каральг. Б:рп*е:ьб!з; к сл- лынган он шакты ак уйлер тур. Bip-екеу» туне коозлэн узын болранымен, кои корадаи ал аса гена. [\"мпьшык сынырыняп кураган терезелерд! бук;д дупло?е иягказыды- ги бардаА ренж'ш карлПдм. Бул уплердп! мяпаПындя ит тс жок., тауык та жок. Жсп.с*13 кепеп кейжк киген он такты жас кыз балалар. баска куьгргпяктлры болмагач сон, Ак-буйратыц усак тастарыиап уй калял ейпян отыр. Кок тастаи сальшран ал аса 6ip уйдш аллычда фельд­ шер Самойлов маналан Kyrin тур едк Жабяйдм колма- кол арбадан TycipTin алып, тор болмсго окстть Ауыз бол- меде турган юшкене курен столдыц кзгмпа ooHniFwn отырып алып, Боткин кагаздарын жая бастады. Мупдай- га эбден okki* болып алган ку каказдын жарты бетш оцан сыдыртып капель Касында отырран казактардын танда- на карайтынын бйш’п, басын 6ip жагыпа кыйсг.йтып алып, курян мен 1нж|‘лд|’ ц бiрfн жазмп отыргакдай, улкен б!р сонмен, баппеп отыр. Оидык б:р терек! мен туныгына кеткендей калпы бар... Кейде сез таба алмай- кялганда каламы кур суйрен-суйрец ел*п кагазды recirt алардай болады да едэу!р кЬи'рт калалы. Ондай козле стол ус- тшде жосып журген кара шыбьшныа б!р;н со.п колымен сыпыра кагып устап аладыда ез*л e.nripin, алакянып шалбарына суртедь — Бул к!м деген киргиз?— л сл сурады Боткин пл- маш Жусыптан. 60 г

— Жабай Толтаяков углы,— дед! тшмаш Жусып. — Кай болыстш? — Каракесек бол ар... Енд1* аржакын сурамай-ак, жака тана жылтыр Омар айтып колеи 1збен, Боткин eai кыйыстырьш жатыр. «Степных барантачах» деп жала 6ip жолды бастап ед!', одан аргы сездерд*1 курастыра алмай, ©mipin тас- та\\та тура келдь Жогарты жакка баратын кагаздыц бе- тшде o'jjipi.-iген сездер бол маска ттсть Енд1 манадан 6epi жазгаиын баска кагазра конлрмеске дс амалы бол- мап каллы. Опыныц бар туйЫ «даланын. барымтасы» белгандыктап, осы ею сез каламына окай оралды да онык ©зге жекжаттары табылмай куйзелтш отыр. Тор бол медей фельдшер шыгып: — Кезше не сепкен, кандай ем кылган?— деп сура- ды. Жусып опын жайын Кушпеден сурап биии де: — Шорный кошма ест, понял? Огон жигает, понял? Потом больной клаз положит, харошо буйдет!.. Канды токтата кояды! — дед1. — Аягыиа жылкынык жас тезепн неге жапсыргаи? — деп сурады фельдшер. -• О!.. эята сабеем харошо!— де;б Жусып. Фельд­ шер басын ттйклды да, канта Kerri. Жусып плмаштан Судан civu-лю'ы O il у де кыньгf? ед]. Боткин мднагы гуска книга жетш, енд! кцирмей жазып KtTTi... «Киргизии Джабай Талтаяков сын, родом из Кара- кесеков, стенных боранташах болып, сол жак кез!не катты нэрсемен урылган... Ол ятаган ба, укрюк пе, ол арасын участок фельдилр1 Стефан Иннокентьевич Са­ мойлов айыра алмады» деп, 6ip токтады да, Боткин тер белмеге кетп. Омардын кадагалап тапсырып кеткеш де, Боткиншк сеьм.мд» гурде дапелдепа* келепш де осы 6»р «степных барантачах» деген сез. Бул буюл дала эюмдершщ ар­ ка суйеу етш алрак c©3 i. Дала да жел болады, каекыр болады, барымта болады. Осынын 6opi 6ip тектес, су- раусыз кететш кудай ici сыякгы болып mwFapFa керек... hiH жогалтар 6ip лэлел керек болса, 6opi осыган экеп Tipefui. Беп'мен жанылып журген б:р ел бар, алыс-жа- кын, кедей-бай демей, барымталаса 6еред1 деп б1ржола cenicin койгап сыякгы. Боткин фельдшерге сейлссш шыкты да кагазына 61

кайта отырды. «Оный Джабай Талтаяков сын ид жак атзесшен де урылран. Кэзц мумкш, шыгьш ксткен бо- луы, My.MKin, кейш кермей калуы... Ti3cci 6ipa3 ауырып журстп де жазылады. Ko3i туралы муны ашуга бол.ман­ ды. Дала баксылары емдеп, артурл! Kip жапсырган, кул салран, туюргсн... Буларын тагылык деуге гана бола- лы»,— деп жазды. «HKimiii, Талтаяков сын Джабайдыц 6ipre кошin жу- ретш Жуман ауылы муны далара тастап, ep/icpi кап жакка cKCHi бслпсйз, копии кеткен... Ofibi 6i3re экелш тапсырган, жонс. жэрдем еткен, Игилих би ©теповтыд адамдары. Жаралы ядам еле ме, TipLne ме, оган фельд­ шер Самойлов em6ip гарантия бере ал манды. Спасе за- водыныц баскарушысы Бернер мырзаныд буйрыры бо- ньгн'ша, уш айдан алтыайра дешн емдеуге алый калады». Боткин ©31* эдемктен турып колыи койды да Самой- ловтыц шыгуып Kyrri. Кылышы бар адам корсс, кал ага келе.е, 6epeKeci кете калатыи ауыл адамдары ти катыс- пай, тыиыш кана отыр. Жабайдыц катты ышкынган даусы эдст-элет ши- гып. Сои»ri манадан мазалап огыр едк Kepin коштасып шыруга улыксат сурап едц Боткин Сситп 0 3 i алып Kip- Л1*. Жабайдыц басы мен пзесш таза ак шуберекпен га- цып болыл, епдi байлаулы жаткан аяк-колдарын шепни жатыр екен. Жабай сулык жатыр, есецпреп, талыксыи ксткен сыякты. Терт еркек кетерш алып, тукгпрдеп бел миге апарып агаш тесекке силганда да Жабай ун шы- гарган жок. Tin ri дом алуы токталгап сыякты. Сент ур- icuiir кейш шыклы. Буган кездерш Tiio копгаи Куцшо мои Пазыкешкс: •-А р б а да шаршатып келд1 гой, ол ycii сыякты,- до/п. Узамай фельдшер де шыгып: Нпд'| кайта бершдер. Уза к жатадм, ком емдоу ко­ рок боладел,— дегенд1 тус1нд!рд5. Уне13 гана орыидарынан турып, yucis рана арбала- рына Minin, Жабанды экелгендер ауылдарына кайтты... 5 Кызылжар байы Никои Ушаков казак даласын пеп­ тон 6epi кекжал борщей кезш журген адам едк Бар кома- райдын. одетшшс, «кем жортты, кепке кездестк кепт! тап- ты. Бар байлыгы -карпусыз, каймагымен жаткан казак даласына кадала басгаган кем квздщ алдын орап. Сары- 62

арканыд эр кыркасьша 6ip казмк кагып, келпрд1 TCMipre, телп'рд!’ мыска, мысты коргасьшга косактап, аркамдап тае- тады. Кай казыктыц тубшен алтын шыг-ар, кай жердей мыс соргалар, 0 3 ip оган коз\\ жете иермепди энreyip aid 6i- Л1*нген кеи байлыгынык жыйырмасына тацба бастырьгп, оз атыиа 6ei<irripin алып, Жсзцазгап, ЬПлдк Ак-буйрат, Кулжумыр, Сасык, Сорац, Караганды С1>!якты кенд1 шыйырларды кесек-кссепмен кылрып келедк Koninejii ел жаратылыстыц ©з бергеит, бетшде гана оцай жаткаими ала ллмаса, огап Никои Ушаков айыпты да емес. Даллпын падан байлары жердщ тугже таласып, кыркысып жarea, о да ©з сазаны, Ушаков жердщ кой- нын актарып, коймасын алмак. Бул кунге дейш сырты- нан Kyuiaioan, иемдешп алран коп байлмкка канды шекгелш енд1 рана салралы кследь Дэл осы кезенге Компанияныц ©з тардыры келш ора- лып калып едь Bipneme адамнмц лайда ортак болып курран Ак-буйрат мыс Компаниясы алдары кундс ешм- д! ©мiр суре алар ма, жок па, ол осы тунде, ен-Ai exi са- каттан кейш, Рязанов мырза 6ipa3 дем алып турван сок шеипледк Компаниянын, ец калталы мушеоЛ Рязанов: — Кыйыр 6ip шеттсп болжалсыз 6ip y.MiTушш, Орал тауынан мыскалдап терген алтын-кумкгп кулазыран да- лага апарып каппгыктап шашып жатырмыз. Пул ысы- раптьщ аяп>г немен тынарын kim 6iViciH...— дегенд! от­ кол кыста 6 ip ацгартып ед1, каз]’ р соиыц акыры «Ком- папиядал шыккым келе;игс» экелш сокты. Рязановтыц осы толкуыньщ салдарыкан Ушаков айкыи аныкталган 6ipHemc кенд1 жсрлсрд1 округке машмдеп ал май, жш- ci3 тусалын келедк Рязанов Комианиядан шыкып кетсе, басталгаи icriu 6opi токталмаса да шалажансар б'фдеме болып калады. Сопдыктан: — Кезнизбен 6ip корш каптыцыз, содап кеГп’л шенл- ui3,— дег/ жалынмп-жалпайып, Ушаков оны осы жолы арен суйреп экелш едк Алые казак даласьша мойныла аркан салгандай етш, эрсн экелдк Ka3ip Караганды мен 1 Пл;и сатылып алынды. Мыс- тау, KopFaifi-тау, Жезказган жайларын инженер Бернер бастаган 6ip топ адам аныктап келдь Рязановтыц ©те 6ip кумары — Алтынды деген жердщ жайып бупн Тур- сьшбай алып келмек. Рязанов сол жайларды ©з кула- гымен ecrin, байламын айтпакшы. Казагуар болып алган Ушаков елдщ ©з плшдеп жер 63

аттарын да, даланын байырры бейгам мшезлерж де, да- уылы мен ж елт де, ен аяны сауырын да зерттеу жумы- сына тугел пайдаланатын едк Кысы суык, топы калыц Сарыаркада суыр пш терец казады да кейде комip ун- тактарын, кейде мыстыц нэл\\ шапкан кыйыршык кок­ ала тастарды шьтарып тастайды. Катты желдер мен даумлдар туп тыкыр даланыц топырагын суырып, кен етсктерт ашып кстедк Эр дауьглдыц артынап ере шап- кылаи, суыр бггкеннщ шдерш бакылап журспн Уша- ковтыц отызга тарта казак, зерттеупилер! бар. Такымда- рында 6ip-6ip TeMip курек, cipi жаи-торсыктарын кап- жыраларыпа Ti3in алып, окай кссттщ кунезерлер1 ойды- кырды ылгый шарлап журед1. Бурын ешшмге белгкдз тыц жерден кен тауып келгендерге Ушаков 6ip кой бе- ред|‘. Жумыссыз журетш кек-салпактардын кулкындары кобшесе сол коймен де толып калады. Рязанов мырза демальш турганша, Ушаков осыларды шакыртып алып, бай компанионын кызыктыра тусетш жака 6ip жайлар- ды сурастырып отыр едь Жаз боны тук таба алмай кысылып журген Верден акшы, apfiip ici опал май журген адамнын. байырры оде- тшше, Ушаковты сезбен карык к.ып тастагысы келiп ез~ гелерден бурын соплеп кетп: — Бауырым Оша ков, быйыл кудай Серейin деп тур сатан. Б1ржола уйе салмаса кайтеш!.. Суыр дегенпиз каптагт кен'mi. Адам аягын сал маран жерден он бес у я ордалы суыр алан казып жатканын Kepiп келд|‘м. Уш кун, уш тун кузен п отырдым. lie кукле, не алтын шы- гареым деп журген 6ip буйрагым бар eni, соны эшей1н жан жагынан кеулеп барады екен... Куш-туш дамылы жок, арпалысып зауыт салып жаткандай!.. Ол жерден б1рдеме шыкпай коймайды ендк Кудай косса, 6ip койы- ныз Берденге карал макырап-ак турран шыгар... Аит, мына Жусыбыка, осынымды ез!’це орысшалап береш,— дед}. Жузш эллекеше кубылтыи, Ушаковкз твнт-тешп келш, даусын да куйкылжытып, шамасы келгейше кы­ зыктыра, сенд5ре айтты. ©3 recine тугел тусшбесе де «суыр, алтын, кум1*с» де- гекдерд'| б:летт Ушаков, бул жолы ap6ip кожаныц мои бермешн дегочдеп эдетшше, Верден гс «жакеы, отыры- кыз» дей салды да ты манг Жусыпка бурылып: — Мыс-тау не деген сез? — дсп сурады. Орысша тауды не дейтшш бшмейтш Жусып: 64

— Аята болшой-болшой земля... Сапсем полнай, кру­ гом полная меднай земля...— дедк Орысшага шал алы- гын ацгартпагысы келш, 1рккчмсй, тез жауап бердк — Гора? — Нет, земля... Ушаков мырс eTin кулдл де: — Коргаш-тау деген немене?— деп сурады. — Аита тоже болшой земля. Тоже полная суенсавай земля... Кейде KyMici де бола бередц— дед1 Жусып. Жуеыптыц аудармасы онша дэл болмаганмен, улкен жер, мыс иен коргасынга толы жер дегеш Ушаковке капы унады. Мыс оси жездщ айырмасыи, «Мыс-тау» мен «Жезказган» дегеп сездердш’ айырмасыи 6lnrici ке- л in ед*1, Жусып оны айта алмады: — Казакка оныц Oopi6ip...— дедк Ушаковтыц Жусыппен гана сейлееin кеткешн кундей калган Карсыбек деген зерттеуил козгалактаи койып: — Бул дал ада не жок! Коргаеын-тау, Мыс-тау, Ал- тынды, Борлы-тау — 6api де тепл жаткан байлык кой... Тженекп деген жерде кумш пен коргасын куба жоннын бетшде жатыр. Тагалы атпен журш кетсец, i3ia кум^стей жаркырап калатын жерд1 де керш келд'ис... Оттек» соган 6 i3Aiu казак мойный бура ма! — деп, ез шпнде 6ip арма- ны барын да ангарга сейлеп Жусыпка карады да уш ci- pi жангорсыкка толтырып алып келген кещи тастарый Ушаковтыц алдына койды. Карсыбек айгкан жерлердщ 6opinen де кабары бар Ушаков, ез\\не керепн op кезде сурап алып, тупю ойын зерттеунллерше ацгартпан устайтын одетш кггедк Бул жолы да актарылгак жок. Карсыбек окелген кен таста­ рый кызыкпай Fana аударыстырып карал отырып: — Меи булан не 61'лем? Бернер керер, калдырып кет,— деп, жан-торсыкгарды столдык уетшен 0 3 iniii арт жагына карай алып койлы. Торсыктардык ауыр екешн де сездк Шып-ак aaip ешк!*м иеленбеген жана 6ip жер- дiii кен! болса, муны аяксыз калдыруга бол мае деп те ойлады. BipaK, сол ойын сезд!рмеу ушш бей-жай болуга тырысты. Оныц бул сырын жаксы б!летш Карсыбек «Какланым капкан-ак шыгарсын!» дед1 itiiinen. — Осыларынныц ез! ертеп емес, бар таулар гой? — дсп, сурады Ушаков, отыргандарга тугел карап. — Е, KiM бшеш, 0 3 i.Mi3 кврген емесшз,— деп Жусып дудэмал жауап берд! де, Карсыбек: ^ — F. M ycp4U O A 65

— Bapi де осы елдердщ жайлап журген жершде. Ба­ ла кун’ншзде «Алтын-тау», «Кум'ю-тау» дегендк ез1м!з де epTeri шыгар дсуип ек, ертеп емсс ексн,— дед1*. Уша- ковтыц коз алдына агып жаткам алтын Судак елестеген- дей, кез жанары кулпырып, жсм керген кырандай ком- данып: — Каскарбек, Mine, алады 6ip койды,— дед]’ Бердсн- ге карап. KenipTin сойлегеи co3 i болмаса, ici эз1р бере- келенбей кеде жаткан Верден керше колбец кете алма- ды, ундей алмай калды. — Ызге 33ip буйырмай тургасын, кайтекпз? Буныр- май тургасын кайтеаш?— деп, катты абыржып, айнала- сына карай берди Ешшмищ жузше дс карай алган жок. Кауырт 6ip жумьгетан жолсыздыкка ушырап, катты куйшш кайткандай курен кабактанып, Турсынбай кыяц- кы да жеткен екен. Отырган казактарга суле тана аман- дасып, онаша айтары барын ацгартьш Ушаковке карал турып калыпты. Толтыра салиан насыбай теменп ерши керш зкеттт! де сояудай-сояудай тот баскан алдынгы licrcpi тугел Kepinin тур. K©3 i жыланныц кезшдей юле- гейленш, клпштенш кояды. — Оздер бара бср'1шздер,— дед* Ушаков. Жусыптан баскаларыиа тугел 6ip-6ip карал. — LLIipKia, орыс журты зд}л боллды рой! — деп Кар- сыбск шыгып бара жатыр да: — Ой, бу да берсен; рана беред! гой... Окай алдап- байды-ау, ып'ркж...— деп, Бердел ©зшс-оз1 куб1рлеп ба­ рады. — Алтындыдан анрылыппыз,— дед! Турсынбай Жу- сымка карап.— 0 3 iu, oiireyip, кыйсыньш келт1рш жетшз шепр'ще... Алтынды прапал... Кезбе Попов казыгын ка- гып кстпгп. Казыгын суырып-ак тастап ед1м, пештей 6ip таска жазу жазыл кеткен екен, оны орнынан козгай ал- мадым. Жусып туешдфш болган сон, Ушаков Турсынбайдан: — Понов жазганыи кайдан бклдщ?— дсп сурады. — Квмлртш алдым,— деп, Турсынбай оран eTirimu копышына торт буктеп тыккан кагазды усынды. « А л ­ тынды кыркасы. Ашкан Степан Попов» деп жазылыпты. Одам коIIiн айы мен жылы тур. Жазуга Караганда, По­ пов ол жерд1’ Судан ei<i жыл бурын ашкан!.. Ушаков ундемей калды. Кез1 Турсынбайдык бет-ау- зын тугел кыдырып, ажым жыраларыньщ арасынаи опа- 60

сыздык белплерш 1здсп жур. Акыры тапкам да сыякты: оц кездщ астыцгы кабагы булюлдей <3астапты... Енд1 ею 39pjii жылан арбасып калгандай, кездерш кадасып алый, бед1рейкпп, катып калды. Турсынбайдыц eui сурланып, кездор1 жыланныц ть’йндей Fana жылт-жылт еткен ушкын шашады. Ушаковтыц кекппл K©3i музга айналып бара жаткандай. Эрине, айыпты адамныц кез1 бурын капл- лып KCTTi, Турсынбайдыц K©3i элп ушкыны ешкендей кантадан шпштсне калды. — Турсынбай, сен маран Поповтан ауысып келш едщ, — дед1' Ушаков.— Осымен еюншп рст отыргызып кеттш... Анау куш гана euidip казык таба алмап едж кой? — Шз араламаган 6ip жыралар кала 6epin ед! рой, сол жарымызда... Содаи кездесп,— дед1 Турсынбай. — Ол жерд1 Попов ашкалы ею жыл болса, оны сен бурын нарып б!лмед|'н? Маган ауысканьща 6ip-ai< жыл толды гой? — Озбен эз!*р сыр алысканым жок— BipaK, Попов зерттеушкпершщ алдыиа бар сырым жайып сала бермей- rin... Слз кеше кайда болдыцыз, ертец кайда боласыз, оньщ бэрш 6i3 ылгый бше берем1з бе?..— дед1 Турсын­ бай. Элденелерд1 аигарткысы келгендей, акталудыц ор- нына айыптай сейледн Konri бклетш зымыяи Турсынбай- га дэлелс1з бассалуга Ушаков та ipKi\\nin калды. Турсынбай Ушаковка Попов дейтш казак даласынан ец алгаш кем енд]‘р1‘сш аписан Семейдщ атакты байынан ауысып келш едь — Жауыз ексн, иеше жыл дэмдес болып журш, он жылдык ецбепмд! жеп кет', аягында ез1мнщ кузд1пмд1 тартып алды,— деп, катты жэб1рленш келгеи едн Попов- пен шын-ак. жаижалдасып айрылды ма, болмаса, ею жак- тап жургеи жайы бар ма, ойтеуiр, каз!*р Ушаковтыц жор- туылыпда жур. Кай жерле кен бар, кай кенд! юм басып алайын деп жатыр, оны Турсынбай жаттап алгандай б\\- ледн Коп уакытта муныц айткам жорамалы дол шыгыи отырады. BipaK, сонгы ею айдыц шшде Турсынбай Уша- ковты ei<i рст отыргызып кеткеш де рас. Ушаковтыц ендд- picine кешin кслуге уэде eTicin, акта альт калган кырык Ж1*пт Поповка KCTiri калыпты... Одам айрылып келген де осы Турсынбай. Осы жолы Алтынды деген жерге Ушаковтыц казыгын KaFbin келуге ж1беркпп едц одан да айрылып, капка са- лып экеткен Ушаков казыгын кайта окелш тур. Opi бше- 67

pi Ken, opi б!реуД!Ц дауын сатып алатын даукес ада.м, ар- уят легенд! 6ip атым насыбай курлы кермейтж Турсын- бай элденемснеме куа болып шыга кеде ме дсп, Ушаков оны бул жолы да куып тастай алмады: — Поставка амал кайсы... Ynine журе бер. Ксрск бо­ лып калсац, кабар айтармын,— дей салды. Таранып-сы- ланып ал ран Рязанов i<ipc бергендс Турсынбай мен Жу- сыпка иепмен ымдап, екеуш де шырарып ж1бсрдь — Ис, кандай жаналыктарымыз бар? Бернер мырза- иын кешлд1 кайтканыи андагандаймын да нет копарып келгенше кез1м жете де бермейдь.. Тау б1ткендерщ ал­ тын да KyMic болып шыкты ма? — деп, Рязанов упкысы Каирап, кешлд! екенж б!лд1ре, куле KipAi. Карсыбек экелген жан-торсыктарды Ушаков дереу етолдыд уст!не койып, эркайсысынан 6ipep уысын бытыр- бытыр етк1‘з1п алдына твктк Куцпрттежп коргасын, жа- сыл жаркырап мыс кесектерк сап алтындай саркаиран коспаларымен шагала тастар шубартып жалындап, жы- мын'Жымыц етшедп HciK жакта гы 6ip бурышта шам жа­ рырыпаи тутанып кетксидей жаркылдап кырык путтык кесек мыс жатыр. Бул манайда кесек-кесек байлык жат- канмн ацрарту ушж табылраидай кесек мыс сол куйшде табылып ел i. Рязановтыц к«гил1* оуел1 осыларга ауып, 6ipa3 ел1гер ме екен деп, Ушаков у.\\пт еп’п еди ол буларын елеген де жок. .Ушаков зерттеуиллершс калай енжар караса Ряза­ нов оныц ез1не де дэл сонысын татедк Рязанов кербез жымыйып: — Сздщ ойынызда 6ip алац бар сыякты ма, калай? — дели hni алпу-жалау кызыкса да сыртына шыгаррысы ксл- мсн oTbipFan Рязановка Ушаков ызаланып Kerin: — Жаксы жактарымызды Бернер мырза айта жатар, мен oyej-.i 6ip кешлаз жайды кулагынызка салып кояйын. Bi3 иайкалып жургенде Алтындыдан айрылып кальшпыз, — дедк — Калай айрылыппыз? — Рязановтыц кербездш де, кулк|’с1* де б!рден тыйылды. — 1 агы да Попов алдымызды орап кетштк Казыкты б!зден бурын какыпты... — Сол Поповыц [бм ©3i, ерке ме 6ip, жолбасар ма? — Амал кайсы. казак даласынан кен енд1р«сш 6ipiH- mi рет ашып, мемлекет тарапынан эртурл1 жешлд'ютер. 68

езгеден артык праволар алган адам. Ол алдыцды орап кетсе, дауласуда \\iaFiia жок. Б1ржшийц аты 6ipinini емес пе!.. Шама келсе алдымызга тус!рмеуд1 ойлауымыз керск те,— дед1 Ушаков, Рязаиовтын тартпактай берегшие де туспал жасап. 0 зшен Kepi езгенщ кунасына шукшыя караптын 6ip Kopi эдет бойынша, Рязанов ез№ц айну толкуларынан болран кедерпнщ бэрin былай койып, Поповка шабуыл- дап Kerri: — BipiHmi деген немене, казактын аксакалы ма? Т а ­ лон 6ipiHmiHi кермеп пе ек, талайы-ак калган далада. KauFbin кеткендер!н де кергенб1з... Казак жершде отыр- мыз леи, казактын ескшпне де кулдык урамыз ба? Мен муны жер жоне мемлекеттш казна миннстрЫд алдына коямын! — леди Поповпен талай шайкасыгт, талай тауы нгарылган Уша­ ков, бул даудан вHiмдi ешиэрсе шыкпайтынын айтты. Сонымеп 6ipre, Рязановты камшылай rycKici ксл!п: — 0з!м1з кешеушдеп отырып, езгеге тура туп деп айта аламыз ба, Александр Николаевич? Попов Баян- аудыныц аржагынан тус'т, каз1р Каркаралынын бержа- гына шыкты. Опыц адамдары Балкаштыц жагасын Ti- MicKiAcn жур... Б1з болсак., бес-алты кыркаиы сыртынан багып отырмыз. Кекшетау мужыгы, ор сезпмц артынан 6ip нокат койып жазатын шала сауатты Демидов каидай шарк урып жур! Ай сайын oip кен корыгын сурап коя- ды! — дедк — Колосально, мырзалар, колосально!— деп, инже­ нер Бернер келдь— Колосально мырзалар!.. Eui6ip Аме- рикада, einCip Африкада, ein6ip Трансвальда болтан емес. BipiHiui тэжрибе ncuii как жартыдан артык мыс бердi! EKimiii, ушжил пештер yiuTiu 6ipinen асып TycTi, — дед|*.— Б1*лес1злер рой, кесегшен табылган мыстардан 6ip ммскал косыл гаи жок-ты! Н1*лд1*ден экел|'нген жуз кел!к кеши сурыптап альтп, тэжрибе ретшде Бернер уш тас пеште корытып ед1, каймапя алынбаган бай кен лок етюзш, аса коп мыс бердь EKi мын пут кеннсн сепз жуз путтай кара мыс тус- Ti. Бернер осыны айтып Ke.nin едк Рязанов катты куанып кетт! де сонысын сезд^рмейш деп: — Сурыптаран-ак екеназ, Карл Карлович... Буйте берсешз мыстыц бутын 6ip тыйынга Tycipin журмещз,— дед1 калжындап. 69

— Эрине, сурыптадьгк. Bipaiv, 6opi де колмен рана ic- телген нэрсе рой. Тасты кол мен усактаймыз, кол мен сурыптаймыз, баялышпен ертейм^з, кыймен корытамыз, нагыз сурыптау бул емес кой! — дед! Бернер жогнрлешц- Kipcn. Бул жердеп жумыстын ешмд! бет алысын буган дс/пп де таиып калган Рязанов бслпл! жаиды капталап дорш- тетпес yrnin: — С\\з жокта б1зд!н, кузетш отырранымыз да сол уш казан болды, осылай болар деп шамадяп одin. Ci3 барып кайткан сапарыныздын изтижоамон теш’рек тапыстырол- ныз екеи,— дедк Кызыл келген кошл! басылып кллгапдай, неппс инже­ нер! Карл Бернер ултына тон тзптештжпен, толып жат- каи тарихп мол?меттер мен штфрларга суйене отырып, ба рып кайткан сапарьгньш жайын салкын баянлады: — Меш'к TeKcepin кайткан жерлер?м «Бар ма. жок па?» деген сураудыц жауабыи алдякашап 6epin койган,— лед1 Бернер.— Атакты Чудь халкы Жезказгаи. Mwc-тпу, Иман-тау дегеп жерлерден элдепеше гасырлар бойыида мыс корытканын менен бурынгылар да талай долелдеген. Жезказгаида мысы алынран кен уй’шд^с! бес шакырым жерд1* алып жатыр. Иман-таудыц уйшд'юл уш миллион пут дегенге орьге зергтеуиллер! тугсл кол кольт огырса, Жсзказранда алпые миллион пут уйиш бар. Мыс-тяу, Иман-таулар алысырак дел!нгеинен кег'Пи, мен Жезказ- ганда канша мыс жатканын шамалагт керд1М. Мешмшс, сол уйпцилердщ езшде Fana 6ip миллион пут мыс жатыр... IniKi б!р ундер*1 коптен 6ipirc алмай журген Рязанов пен Углаков, осы арада exeyi 6ipre ецкейш, Бернердщ цифрларына 6ipre уншп калды. Бастарыныц тугпет кал- ганына 6ipiHen 6ipi KeiuipiM сурап, сыпайыгериплж те ic- теген жок. Екеу! де бар дупие ©ртет'п бара жатыр лесе, онай сети коятын емес едь Кездер! кагазды тесin барады. Адамныц коз! 6ipeyAi е.гтрердс гана осындай туй!лет in шыгар деп ойлады Бернер. Ocipece, аса сыпайы адам — Рязановтын кездерше тан калды. — Чудь деген тым сртсдсг1 халык кой, терецдей алды ма екеи, мыс кенш тугел таусып кете алмаган шыгар? —- дед! б!р кезде Рязанов. — Жок, терецдей алмаган. Устщп кабаттын гама мы* сын алраи. Ец терец жыралары алты-ак саржан,— дед! Бернер. 70

— Эр жердсн казран ба, тутас 6ip жердей тапкан ба? — Мьгс казган жерлер погадай и\\1л1п, шубатылып жп- тыр, Teri TonbipaFbi жумсак жулгелерд» куалай казран бо­ лу керек. Ол кезде Tewip курал жок Ke3i рой. Кейде узындыгы жарты шакырым, квлдеиен! жыйырма саржан, тсрендпч бес-алты саржан жыралар кездесед’к Bipaic, шак- пак тасты, каткыл кендерге кол сала алмагам. — Отын-судьщ алыс-жакындыры калан? — Су онша алые та смес. Еярак, отын деген атымен жок. Ормаи-тогай все алар жер емес те, комip бар-жоры тсксер1лгсн емес. — Адам тура алатын жер ме ©3i? «Адам тура алмайтын жер болмайды гой..» — деп ка­ ла жаздады да: — Казак, ауылдары алые емес,— деп токгадьг Бернер. — Взпиз кандай кортындыра келдпнз? — Мен бул 6ip тутас жаткан еш'р, улкен 6ip кем жо* таларыньщ етектесш жаткан ©лкеа’ деп бйпем. Егер менin жегкЬ'п'кт! каржым болса, тугсл сонда тогер едш,— дед! Бернер. — ©зииз жетс алран терсщпк канша болды? — Уш жердеп уш-ак кудык каза алдык. Оны да жер- гшкп казактар казды. Жсрдщ бетшен бастап, алпые кез- ге дейш мыс тутас жатыр. Одан api терендей алмадык. — Ол НСГКС1Г жер, кудай-ау!— деп Рязанов epiKci3 танданып калды да, Бернер оган: — Колдан шыгармайтын жер! — дедн Ушаков азгр сез коскан жок. Оран кереп' Рязановты тандандыру едк онысы ойдагы жерден шыккан сыякты. — Карагандыиыц кем'ф! шын-ак сетмлд ме?— деп сурады Рязанов. — Уш жылдын iiuшде он ею' тексерк жасадык. Бул тутасып жаткан Kewip,— дед1* Ушаков. Каз-катар жаткан мол байлыкты эбден бипп алып, Рязанов кутпеген жердсн кайта толкьгп, толып жаткан Kayinrep айта бастады. TcMip жол салынбаган жерде мык- даган квлiк керек болатынын уайымдап ед1, Ушаков онын алдына казактыц он мьшдагаи туйссш тосты. — Мыцдаган жумыскер кайдан табылмак? Мынау ку- лазыраи далана орыс жумыскер! колер ме! Алгашкы экел- геи орыс жумыскерлер1м!з турактамады гой,— дед1 Ряза­ нов. — Кара жумыска казактын езш артык корем,— де;и 71

Ушаков,— булан арзан алам куш? Африкадл гана бар шы- рар. Бip жаксы жср! потер де сурамаГты. Жаз боны кжз уйлершле, кысты жаппамен де втк?зс беоедк.. — Жок, жумыскер туракты болуы корск. Б1р тунде бар жумыскерш Kemin кетсе кантепн? — Кошт? Кайла кетед?? Акысыз-булсыз пайдяляна- тын казак байына бармак па? Б13 аз ла болея, акы толеп- дт1з жоне кашкан жумыскерге жауапты подрядчиктерг.чпз бар рой! — Казак кешпел? ел. Tpreci бер!к. мура боп калярлык. ешнэрсе жасамаран ел. 0м?р? бар, уткем умiT етерл?* icri мен бул еллщ табандыльтына сен!я, бастай алмае ед5м,— дед! Рязанов. — О, с!*з тым катал кетт*кп!.. Мои ом бес жыллан 6eni араласып журмш бул ел мен. Онай алдяймын действ, сон- дыктан, ояай алданатыч анайылык мшезлеш жпк емес. Дойбыны оте жаксы ойнаилы. шахматты э?1*р б|'лмейд1... Б1рак, табанлылыккя келсешз, таптырмайтын хялык! Уэ- де етт? ме. 6irri. ©лед!, орындап шыгалы,— дсп Ушаков ке- cin жяуяп бердк — Кен енл1ркчне тоселт калганлапы та яз *мес —яе- д\\ Бернер.— Ушбуршылар мен чамлашмляр былян тур- сын, мыс корытатын пештерлпс o?i казак жумысшылары- нын колындя. Б|‘.здш колла бзкыляуы Faна. — Бул айткан кауыптарыныз баска б»п жеоде кятты ескеретм? нэрсе еконг ляусмз, Александр Николаевич. Бул жерле муньтн бот'н мент мойиымдя леп есептешз. Мен с?зге тыйьшга тыйын пяйла туоччп тугаям, беля ма? Мешц тартар азабым вз1мл1*к?-ак болсьш... Сдз ток. Компа- нияны кулатпайтын болыньп.— neni Ушаков. Муны кы- сылрандыктан айткан жок, Рязановтын тугш тьяеп осы бо- л ар деп айтты. — ТыйынFa тыйын кайла да бар гой...— леи бастай берд1 де, Рязанов жалт берт.— мен ромянтикялян яузьгм куйген ядаммын. Кулазып жаткян олм< палата кяйнаган ©Mip беру яеген абройлы-ак ic т ы т р , бтак, кыян 6ip шет- тен тыйын KyTin отыру ля сарылтар дсп сескснсм. Кенге бай жерлср ком схожие тугел семем ле отыисыз-сусыз бол- ганлыктан ел? буйым болып кала бере ме леп кя\\чптенсм. Луксат етсешздер, таиер^ечге леи1н ойланар ел?м ле жа- уабьгмды ресми турле берт. ертен жур?п кетерел:м.—деп, Рязанов орнынан турлы. Тап осынысын кутлегеч Ушаков ерке байга ызалы екешн жасыра алмай, ундемей калды. 72

Eki адамньш калтасында журген акта ем1рде салкы- ласпай кездескен емс.с. Bip калтада турганла рана акша мен акшанын арасында дауы жок. Рязанов пен Ушаков* тын арасынлары шалкайласу да акша мен акшанын ара сындары салгыласу едк Рязанов кеткепиен кемin Ушаков пен Бернер ундеслес- теи мыс корытылып жаткан жакка келл1. Кырканыц бя- сында торт жерге уйкпген кенд! тястар ертелш жзтьтр. Ан- наласы алау-жалау. Ыкшам кшнгсч, бастарьша орамал байлап ал Fan ipi жшггтер кушак-кушак баялышты тем|’р айырмен тастасып тур. Темiрдей балкып жанган кындын ycriHe кулай бергенде-ак баялыш лап бередк Лапьтлдаган жалындар кейде тун 1саранрылырын KeTepin тастап, biFbi- жыгы болып отырган казак аулын 6ip кврсетш калады. Уйлерд*к арасында жаткан мал кездер! кегере жаркмрап, жулльтздай жа налы да каига сенед!. Ауылды канта карац- рылык жутады. Кунi-туш* тутin астында отырган ауыллан кеп кэрВкуртакныц дамьтлсьп жвтел1*п жатчань1 ест1ледк И ырындэ еск? KOpnect, ею колымеи жор ripen алый, ч ер ­ нен жас барлап, булырып жетелш отырган кемшр-шалдар кез алдына келедк — Осы кеп ертеу деген куррырдан ауыр азап жок шы- гар! — дел! Ушаков. — Оттсыз коп куюртшен арыла мя? — Отын канша кстедП Нагыз жуттык ©зН — Bip уГмнд:ш жыйыр.мя кун ертеу керек. Жыйырма кун бойындя отын дегенin шн Tipecin келin турмаса, таны болмяйды. Бул азаптан куткаратын Караганды гана! — дед'1 Benнор. — Ие, Караганды! — дед*1 Ушаков. Ешц кулашты ер- кш еермеуге бол алы! Жар кабактмн кулай бер;сше салынран тас пештер ал- гашкм сьшнан арен аман ©Tin, ал) аптыгын баса алмай тур екен, манайына ядам жякындай алар емес. Ки1з кал- пак киiгт, кигз беллемше байлап алган, куйс мен терден кайыстай карайып кеткеи жтттер агызган мьтсты ас- тауларына бел in куйып, аяктап калыпты. Мыс корыту- ды колма-кол баскаратын инженер Иван Некрасов та осы арада жур екен. Ол Ушаковка бурылып колsi де: — Алрапткы тэжрибе аякталды... Карл Карлович 6 5 раз асыктырмаганда yfiiimire кететш бокатты Судан repi де кактап, тазалап калуга болатын esi... ©зге жарымыз оида- 73

рыдай. Журт адал кыймылдады. TyciM мынау алдьгкызда жаткан...— дедй Жасылдана жаркырап жаткан суйык мыс бар шукыр- ды толтырыпты. Эр жерге шшген лспа шамиыц жарыгы- наи, ай сэулеа' тускем мшкене-юшкене келдей жаркы- райды. Осы Ак-буйрат адырыныц езйген алынган, Hisuii- ден сурыптап экелшген кен ен. алгашкы ешмд! xyciMiи 6epin едк Берн шет1 айкын, эр жары кунлрт кершгсн к1*шкеис-к1шкеие мыс келдер1 6ipine-6ipi жалгасып алыс- ка, тун койнына карай кете беретш сыякты кершд! Уша- ковка. — Рязанов шыгам десе, шына 6epcin Компаниядан! ©KiHCTiH G3i болар!— дед1 Ушаков, ешюмге карамастан. Кекилл кездсрз балкьтган мыспси 6ipre балкып бара жат- каидай, cpif бастарандай кер1*иед1*. BcciKTeri баласына ен- кейгендей, эл} катпаг-ан шуккыр толы суйык мыска еккей- inri де, жаи-тошмен рахаттаныгг турып калыпты. Бар сезь мш жалгыз тана куаныш аударып экеткен... Eici колын тi3 eciiie xiреп алый, упып ушлш тур... Ушаковтыц осындай Keuijiлд кугпн ертецже дэл журе- piнде Рязанов тары бузып Kerri: — Акта араласкан жсрдс есепкыйсап ксрек дейЫ рой, орыс макалы. Ewirapi кайталасып жатпас уппн, мен бар шартымды ресми турде жазыгт, мына пакетке салдым да, а’зге ©з колымнан тапсыруды дурыс керд1М. Окырсыз да, уната калсаиыз, хабар етераз. Мен Акмолада уш кун болам. Кызылжарда 6in жеп* айиаламын,— деп, Рязанов Ушаковка пакстш 6epai де, коштасып журш кетп... «Спасе Компаниясыныц атынан баскаратын Пикон Абрамович Ушаков мырзака! — деп жазыптм Рязанов. — Ноше жылдан 6epi есепс\\з, токтаусыз теплш келе жаткан каржы-каражаттыц 61‘ржола тарайындалган, бу- дан былай ©згермейпи нэтижеа болуьш кездеп, жопе iiuKi Россияда тез оральш отыратын каржыныц кыям 6ip шетте кешеумдеп калаТыныи ескерш, оньгц уетше, казак даласына жумсалатыи каржыныи. кейб]’р жаИат- таи Караганда сешмс'издеу жэГп барын да умыта ал май, мен аздерге мынадай шарттарымды усынам: 1. Компанияныц жуз жыйырма пайыиык алпьтсын магап, ягни Александр Николаевич Рязановка бсрссдз- дер. Никон Ушаковка отыз пай, терттщ 6ipi тиед1 де, Зо­ тов пен Севастьяновна калган отыз пай беркчедк Барлы- ры, кайталап ескертейш, 120 пай... 74

2 . Компанияиыц казак, даласындагы барлык eimipic- Tcpine жауапты жалпы баскарушы ci3, ягпи, Пикон Аб­ рамович Ушаков болады. 3 . Алдымыздагы бес жылдыц шннде онд1р!с бастык- тарын Никон Ушаков с!з тагайындап отырасыз да, оныц аржагыидагы он жылдын; 1'шшде, маган Tiiicri пайыма карай, мен таганындайтын болам. Компанияиыц баска мушелcpi — Зотов иен Севастьянов мырзалар мундан праволардап ада кушндс тура береди 4 . К,ай QH/iipicTe не болып жатыр, кай молшерде ке- Mip шыгарылды, каиша мыс корытылды, маган эр айдын аягыида узбей хабарлап турасыз. 5 . Эширгске жумсалатыи каржы жайы эр жылдын басында Компания мушелершщ жалпы мэжки’сшде бе- ктлед1 де, жыл аягына дейш езгерплмейтш болады. Эрине, пайдыц как жартысыиа мен не болганлыктан, 6ip дауыска мен нс болам да, Зотов, Севастьянов ушеунпз 6ip дауыска не боласыздар. взге карым-катнастарымыз Компанияиыц алгаш ка- былданран уставы бойынша озгеризмен кала бередь Осыган риза болсацыз, жаца жайларымызды округ ал- дында росми турде канта кагаздау yinin Акмода.-а келн шз... Кызметпизге дайын, рузырынызга кулдык урыл— А. Рязанов». Неше жылдап 6cpi сарпылтанда журген Ушаков от- кен тун! кана, онда да-тац алдында гана 6ipinmi рет ты- ныш уйктап кетш едк Рязанов канта куйзелтш Kerri. Тунде гана казак, даласындагы ецщ’рштердщ бэрше куд'1к айтып, с.сшмаздж керсетш отыргаи адам кулкын шынын жасыра алмапты: жалгыз 0 3 i 6ip улес, езгелер 6ip улес болуды шарт етшн', оны кабылдамасан Компа­ ния жабылс\\ турады. Ушаков кешке дейт туп’ндеткон ашумен журдь Рязановты теиемеген торт аяктыдан 6ip айуаи калган жок. Ец аягында елген балыкка да тенед!, жез екшс эйел- дерге де тецедк 0 ?,i Францияда болмаса да, Париж жезекшелерше. тенедк.. Адам анау Зотов кой, плркш! Арагын бердц акша- сын уткыза.ды, аягында аюдай капсыра кушахтап алый: — Достым Пикон, сен ка.лр мери урып кенш, ынк дер ме екс.м! Жок, ыцк дспзе алмайсыц! Мен саган Компа- ниондыгымды да булдамаймын. Кереказ б!р аз акшаны

бсрл1‘м саFaн.меПлiit, каида шашсан, онда шаш! Мен есеп сурагаи уакытым бар ма сеней? Mine кудай, сурадым ба? Жок! Зотов есеп сура манды! Ол анау Рязанов сал- дакм смес! Мен они бяуыздяп елп'рер ем! Ал, сен, Пи­ ка, барып турган сволчьсыи! Синдыктан, мен досыкмын сети. Ал сен сол Рязановтан кутыл, бкчлш бе? Kopi саллакыларша сыландагаи иттен гсутыл б:ржола. Ол ceni 6ip i<yni TipincH жутып коялы. Бар енбепн зая кетедк Осыпымды умытпа!— дейдк Кашан да айтары осы Fana. Зотов Hciijc кездессе де осыпы антдды. Мае куш бол- сын, аиыккан кез1 болсын, осы с*>з»нси айныган емес. Рязанов болел, бул кунге дешн л:д-сал, сулеленш жур- л\\ де, бул к ете ал мае кезс-яге » «ганда. Комсячиянык как жарты ппидяоьша коз алартьгп п-ьпа келль Mine, коpi нюшка! Севастьянов болея, о да 6ip жульш курт, Рязлиомтык келслкос] сыямм. Мияулап ылгый сомы жактамчы. Ушаков кун боны осьт сылчты .'гн'слер мои панда ор- тпктн о api.ni <ибап жур;и до. ;(= к'кг i v i ш Степан Бу- шуевка: — >KoKTip а г т л р т . Акмодлгг. жур* -oix Y i r пар ат лл дагы Гмк«ч о рто ку riff по.кмн? - .д.-дл. f>e|>jic»» м с п ! !<*К)>аг( ж I ы и ь а к к: , - м л н a ii.n;: Пг »*нн itajf ir;>.r Мыс кон:,п с ажт.пм7гым лп г>ар ж\\мы.‘кер завод салу! а ауьк i ыры кич* - дсп, N'11г:•У-*г. ж\\ п: f кап О п е р COM4!, т ч п м ' р CVl.Hl;! б п е т н ч м . К;!!|Н;:|Т ЖЛТКЛП Ак-Г)\\|;па' басы жим бмд.нл. Yni.inn кнчар yijci j молп- дап, ina.ia opsenicii куГниде кала Cirp.u... - ■' n-'dri •. •i iI»a.*i;,r>*-* *'.fi жи и л j ? \\r;»i ли кпрл- ала :«*(Vi \\ *:1! i: • .чпе /цапы; »«,*•* Г;.»;!»!;i 6.*nin, c|4 ;‘j. !« a c< ;ч а. 1 'ii - •r!, Г.;* к \\ 2i . : i ; » \\ u . ! ? i . : . ’ ].*• i'H i- . u k i i i ж о \\ на *‘4i м .!’ ’ < 'i :s ,f. is:*.1: i .?»■ ;к;н = a l a i j j 6 :’ . ». .р ап, м \\ р м ы п J1! i.l:*4 a’- *f I n' .'I M;•!*.i Г; !ч.’»•)}.i|{_ lon.T i\\меьп i.iii 6^lupine n.M.iii а.л:. i: д.чв ош Жчпллп орнхг'С! ыр ibi да «нм а к••jгi: <•/Кал м'. I.*;I к«аигкалы айрап* талабымлы алппсы* iii'Kcn; м бупн бодан A.i.iaia myinp. лык топлык. л огон туГп.ч ж;i.i.• ;iГг да ктмк... К.улап Косса, бумн nip тышлт уйкып Kwpciiiii. Кешке жакын луылд.ы айкала у.как жор-

тыл, ypin-ypin кайткамын... Каскыр да, бетен ауылдын. HTTepi де сез1‘лгсн жок. Ит демекил', Игшк сволочьтыц HTTcpi де сволочь. Кездест калсан. болтаны, байланыса Keieai. «С, куирытынды неге кысып алкансык, талангыц келiгI тур ма?» деп бастаиды да, алкымыннан ала тусе- дк Сез жок, сволочь нттер. Аллата шуюр, неме рахмет, емд1 олардан кутылсак керек... Куйрыгынды кысып ал- сац-ак таланып калатыныа нс сксн осы? Енд1 6ip кез- дсскснде кунрырымды кайкайтып алсам кайтер екен? Эй, борiб;р сила да таланатын шыгармын...» кара-ала тебет осы оплармен уйкыга да к ет. Шамамсн айтканда осыган каралас оплармен ит Heci Жумаи бай да уйкына ксткс:п жатыр едк Мыяулай сей- леп, каракшыдай калкыйып Талтаяк i<ipin келдк Солем беруд!, солем алуды алдакашан умытып кеткен эдеп бойынша, Талтаяк к]ре бере: — Сары атан jfere куйсемей жатыр екен, аласы?.. Де- Hi сау ма езшщ? GpicTeH неге альт калгасындар? — дедк — Е, жги жатыр да... Бишара шал дантырламай та- магыкды — деп. Копей бойбнпе, Талтаякка кымыз 6epin жатьт:—/Кабай калай?—деп сурады акырын рана. — Жабайды кеше бериплге альт кеткен,— дед1 Тал­ таяк, кылгмигапдгу дауыспен.— Онда метц не жумы- сым бар, богакаидарым ес|'ме туст кетп' де кетin кал- дым...— Копей бой6ииек:ц ерш'н тютелеп, басын шайкап «коп!» дснежн Талтаяк туешген жок: — бидт уйжщ жВ ririepi ксл!П арбана салып алып Kerri... Соккыга жыгыл- F8H Kiel оналушы ма ед!, сокыр бон калады. Оран сол керек ед*|! — де;и Талтаяк. — Беппмлге деген немене? — деп Жуман басын ке- терш алды. Талтаяк тары да булд(‘ре тусе ме деп кауып- renin. Копей киiп кетт! де: — /К.збап жапсыз калган жок па едi? Сен оидаига МОПМЫН.1Ы бура.мысык! Соны арайындары беришлге эке- Tirni,— лед! — Ьид'ч уйтш M<iriгxepi деп отыр foh? ■— Е, ол уйле зкурген агайындары аз ба eai Жабай- дын? Сотар шыгар... — Мен Gipeyin де танымаймын. Арбамен келд! де алып кет гi ген. ой ч у:р...— дегп Талтаяк. Жабайды берпплге к:м экегкошн енлi Кепей де туеш- Д1, Жуман да туешдк Bipi cyiiiiiin, 6ipi куйпйп тусшди 77

'Ган атканша Tai-ы oipaj кшнлжщ боларын сезше калган Копей Талтаякка катал дауыспсн 3CKin: — Сен шал, тамагынды im те кетнп ушке!— дедь — Ушм кайла менin? УГпм журтта калды гой. Калса калсын. Мен туйеме барам... Сары атаиды ала кетем...— дсп жыбыр-жыбыр сейлеп, куйбевдеп-курмелш шал орец uibiFbin Kerri. — Сары ботаканым, тура гой... Екеуь\\пзге бул ауыл- да нс бар!— дсп, ecii< алдында жалгыз сейлеп журген Талтаяктыц даусы тынранша уйдеплер дс ундескен жок. Жабайды арбага салыи океткел! жатканда да.есекгь реп кеткен шалдыц жаиы ауырып турганы байкалман едк Кангып ж урт Тлеуке келш калмараида, шал сол сэтте-ак Жуман кепшпц артыпан кеткел! жаткан. E ki ссс!з ксздест]' дс кешкс дейш мэз-монрам болысып, 6ipi- ncH-6ipi айрылран жок... Коп ойнады, тоймай ойнады. Коп кулютц неге кулетшдерш ацдаспай кулшть ТГлеуке айнасымеи шалдыц кезше кун соулесin туа’рш калады, шал балаша коркып, «обай, обай!» дсп бугыи калады. Ойын эрскеттер1 осы-ак. Осыган скеу! дс cuieci катып кулед1 де, кайта бастайды. BipiHe-6ipi дол келген, 6ipiH- 6ipi мсз1 кылмайтьш ек\\ «бала» узак куиге жалыкпай осылай рана ойнан едк Кун боны 6ipre болып, 6ipre ойнаFan екi баланыц ара- сында айтылгаи сэз де tiip-exi-aK ауыз eдi. Тлеуке шалга: — Ei\\cyiMi3 ccHin туйеце Minin алый, Ак-буйратка дсГпн барып камтайык- Тунде сол жолмен бай орыстар Kerri. fSip Teureci Tycin калган шырар, соны тауып ала- йык,— дсйд}. Шал оран: — Орыстын камзауы жыртык болмайды. К&лтак бу- пн болел, акшац туп'л шакднад да туш'п кал манды,— дсГгдi. «Акшац тупл шакшац да Tycin калмайды» дегеHi такпак сыяктанып, шал мардамсып жымыйып кояды. Bip тенге дс xycin калмай ма?— дейд1* Тлеуке. Акшага сошна толы калтадан 6ip тецгешц Tycin кал- мауы Тлеукеге 6ip орайы жок нэрсе сыякты кершедп — Жок, туспейдц— дейд! шал. Осымсн Талтаяк шал куши батырып алды да, кешке i»Up карлнгысьшда тайып бердк Кырык. бес шакырым жерге жеткеш осы-ак едк келд1 дс туйелерше к е т . — Эй, сен катын, маган муны неге айтпап едщ? — дед* Жуман, Талтаяк узап кеткен сок. Жабай жайын 78

аяктамай тынбайтындыгын корсепп, кушсш иьн-ьша жа- мылып, басын б1ржола кетерш алыпты. — Меи айтайын деп ед1м, тьщдагыц келд1 ме! — дед! Квпси. — Соккыка жырылды деп кашан айтып ец? — Не болмпты деп сурасац егпн! — Ишлктщ nrxcpi рой урып кеткен? — БшмеймШ... Шарынды i3rc жырынды ацшы кездескеидей, Жуман аржагын 0 3 i жорамалдап экегп. Кас душпаны Йг!л 1кт! 6ip суршд1рер жыракы кез келin калган сыядтанды. — Кошкарбай!— дед1 Жуман бар даусымен айгай- лап.— Уа, мында кел!.. Жет, влш калмасац! Отауы болек улкен баласы Кошкарбай келin уйге i<i- ре бергенде-ак, Жуман бажылдап: — Уа, туман кетмр, сен осы менон туып на ей, иттен туып па ец?! Экеад; п'рьдей камер куши кутш журмесек, катынынныд касынан 6ip мезпл шыксацшы 6ip! Итая- FbiH корыган Дурегейге усап, сшейесщ де жатамысыд, сен?— дедк Баласынын жанын туршжпрс, катал ка- далды. «Итаяк» дегеннен вил бузылып журе бергеп Кошкар­ бай экссшс тура карай ал май: — Нс болып калып сд1, жай ма?— деп, Квпсйгс ка- рады. Б1рде.ме дсп атыстырыи отырмысыц депс! келген- ден, егей шешеге мналай карады. Коней уидеген жок, муцайран куш отырып калды. — Дна Игшк бауырыц Жаба иды соккыга жырьгп, бернилге апарып тастапты. Палесш маган жауып жатыр дейдк Оныц аты жеткен жерге осы уйдщ аты жете ал- май ма осы? Сен уйден шыксан адасып кетем деп кор- камысын?— де;п Жуман эл;' сол аптыккан куй!. Бул уйде ешнэрсе сабырмен айтылып, акылдасып отырып шенилген емес. Мал иесшщ шанкылдак 6ip ай- кайы бар, уп шшпц апшысын сол куырып экетед1 де бар байлам асыгыс, ашу уетшде болады. Шытырман арасы- мен келin, иек артпадаи бас салып, 6ypin экетепн Ип- л^хтен утыла бсретЫ де сондыктан. Эр айкастан 6ip ыза кушншп калу бул уйдщ кашанры одет!не айналып кеттй Осыиын салдарынан Жуман балалары Игшктсп б!ржо- ла ыктап та болып еди Сезге конак бермейтш экешц алдын орай алмай, Кошкарбай узак сплеШп турын калды да, аярында ертен 79

бершшге ез!.ч барып келеГпн дедк Коп жыгылыстан жу­ рен шайылкан адам кыйратып колем, кырып садам дей алмай, aiiTeyip, барып келетшш рана 6epiK айтты. Муны- сына тары куйппп кетксн тентек эке: — Сен рой, осыныц бэрш сод куш б!лдш де, И пл1к- тен коркып, бута койдыц!.. — дсп кущирдк Кошкарбай бклгешм жок деп едк-—6ip катымнан баскада жумысын бар ма сенщ,— деп зсюдк Осымен кептен 6epi тыныш уйктай алмай журген Жу- ман бай тагы да тыныштык, таба алмай, аунакшып жатыр ед1, тацсэр1ден сокет шарылдаран 6ip дыбыс кула- гына Kev'iAi. Bipece ссылай карай коле жаткан боледей жакын шарылдайлы да, 6ipece шымыр-шымыр din эр! ойысады. Дуркш-дуркш ушн езгсрпп, кулагыкды кашап барады. Bip смсс, ек1-уш паленin унi сыякты. Мундайды кермеген ипер де ашынып ypin, улый бастады. — Им‘л1к игпц орыстары рой,— деп ойлады Жуман,— жолдан адасып, жен таба алмай, шарлап журген... Жур- cin Снраз! Eimiropi жерд1 тчмкк|'леп кангырмайтындай болсын!— деп inline» куанып, узак. жатты. Итгер азан- казан болып, алыска барып ypin жур. Жай урмейд1, бе­ зоктоп уредк Осы 6ip болмашыга жаны жай тапкандай болып, уй- кыга кеткен Ж уAtан бупн кеш турып едк Ушипшн элпе- '1iнде 6ip кумзел|‘с барын байкады. Барлык жан аягынын ушынан басып жымып жур де, Копей байбйие кундеп- cine« ropi де муцаюлы скен. Бала кетермегендштен ул- гайгап сайын кадкр! азайьш бара жаткан Квпсйдщ кеш- л 1 жудеу ме, жок па, оны Жуман елемейпн. BipaK, Копен/бн жузшс осы уидin. кайгы-муцы тез шнга келедй Жуман сомы байкап каллы да: — Иомене, экец ел in не? — дедк Копен ундей койма- ГЛII 00к: — ©лее, канырын береш... Алтай-Карпымын 6ip казьпы кулакан екен, амал не!..— де;и, КопеЙдщ горюш оло'з, аукатсыз с-кендтне соктырып. — Семен е.ауын сура.май-ак кундерш корin жур ной. Элдекашап ел ген экемде иен бар THicin?— деп Копей жылап Ж1берд1 де, Жуман: — ОкопHiи. кор'ш... Мэс'1мд| опер!— дед!. Bip уидс 6ipre жасап, 6ipre турып, коп жылдарды 6ipre oiKnce де, eni касырдын. адамындай алыстап кст- кен, ск1 дуниешц адамындай ерлВбайлылар да болады. Жуман мен Коней сол едк.. 80

TaFbi да курен кабактана бастаган уйге сэлем 6cpin Турсынбай Kipin келдн Кэптен королей сагыныскаи аганындарша, амандык-саулыкты тугел сурастырып, жы- ландай жоргалап, Жумакеннщ койныпа Kipin барады... Турсекен кеше Жусып 6LrireH;jj тугел сурастырып алмп сдк Жалгыз KapauFbipaK. калган норсе —- eui байдыц та- ласып жургем жер\\ Караганды Ушаковка сатЕллды ма, жок па, соны рана Tycine алмай койды. Игииктщ уЙ1'не тунде кел in, тунде кеткен орыстардын юм екен1н де ол дал 6Lie алгаи жок-ты. Омардаи сурап коргенде, ол к.у> болыска келген терелер деген. Игшк муиы мацына жо- латпай койх-ан сон, Турсекен жагалап епд*1 Жуманга ке- Л1П ед|. — Жумекс, шоп шаптырып жатыр екенс!*з, кайырлы болсыи... Быйыл машина салдырранбысыз?..— дед1* Тур- сынбай. Тан ата еспле калкан шарыл Жуманнын кулягына енд! Т1пп* айкын кадалды. Бул кунге дейш Ипл!к inomi машинамен шабатып болыпты дегенд! eciireHi бол мяса, машинаныц калай шабатынын ез ко:пмсн керген жок едн Даусын естш отырганы да осы едй en;ii оныц маши­ на екенше дс тус'ше калды. Безектсген б’ф пале сыякта- нып KepiHiп кетт1. — Е, ronipi деген, сен дс есшнсн шатаса бастап па ен! HrLiiK шокыныпты дсп, мен шокынатын ба сд?м! Мен кашан шеи шаптырушм ем? Кудайдык ез бергенше ка- naFaT етпеГтн, меш 6ip жалмауыз болгалы жур дсп не ек!— дод1 Жуман. BipaK, Tyci бузылып imi кайпап бара жатканын Турсекен де сезбеп калган жок.. — Апыр-ау, уйииздщ тап iprecin шауып жатка?; ма- шиналарды сездею демегенде, ю мдш деш н?— дед1 Тур­ сынбай анкаусып. — Анау жалмауыз агандЁкЁ шыгар, жалмауыз агак- Лек'П Жердщ тупи тугел жалмап ©лем дспте гой, жалма- нып о лп р !— дед»' Жумекец, шыйрыга бастап. 1ркггке то­ лы ecKi торсык, кылгындырып байлаулы, турт!п калсац жарылгалы турган сыякты... — ©хпз-назынызды кетере б-сретгн агайыиын болтан сон апта береаз Foft... Ал айда с'ездщ уйдщ как касынан экелш уш бiрдей машинасьш салмаса керек едь..— деп, Жуманнын кытыктанып отырган жерше тагы 6ip TypTin калды да,— элде 6ipey-Mipey зауытка жер сатып. зауыт шаптырып жаткан шыгар?— дсп, кыркар тулкг тары ^ F. Мусрепов 81

аккаусьфалы. Кулагы кэдуитдсй калкайып, танауыныц желбсзепне дейш таиланип калган сыякты. ©3i ктемеген озбырлыкты Игшктен керетж одел бойынша, Жумекец де беп’н ешкайда аударган жок: — У.и машина деимга'к? — дедг. — Е, кез1ммен керд!м... ААына 6ip жалпак оипатты орап алыпты. Бер жагын сынпап болып, apipen ауысып жатыр екен... — Орасын, орасыи! — лсд! Жумаксн бертпшрсй ту- cin.— Ол эл1 мешц молама шыккан шепп де шаптырып алады!.. Игшктщ шел машиналарын калай куып тастайтыиы Жуманнык коз алдына елестей бастаканын Турсынбай да Kepin отырган сыякты... Алыс-жакынньщ арасын атыстыра журстш эдеп бой- ынша, Турсекен осында эдеГп ксл!п едк Даукумар, «до- малак арызшыл», атыстыргыш болгандыктан, жалпак ел осы ушеуш 6ip косып Турсынбайга «Уш кумар» деген атак берген. Турсынбай Жумекеншн жарылгалы келе жатканын Kepin, enni б1ржола nicin каллы: — Айткаыдайын, аздщ 61р ж1г1т жараланып, бершш- де жатыр сксн...— дедк — Оны да соккыра жыгып, e.ieci кылып, апарып тас- TaFaii сол! — де;и Жуман, еши Игшк деуге дс шамасы келмей. — Ендсше ест1'ген1мд|* жасырмапын, ©Л1мил кылып сабап, журтына тастап ксткем ci3 дсп, акайынын акты жасатып алыпты! — деп, Турсынбай тетесжен салды.— Агайынга зпбнрш жок, езшмсн взт болып отыратын ырыс Heci 6ip момын адам едт, кундерд1н кунжде квре тура айтпапсык деген вкпеце калармын деп, эдеш бурылдым... — дедк врт осымен удсй тустк Кммызын ime отырып, касты- гын ютей отырып. Турсынбай Жуманнык шын жаны ашы- F3H достасы болып шыкты. Ей аягында Жабай жапын тугел аныктап, берилллж «купыясын» зкслуге Турсынбай кетп де. КошкарбаП уГпнде каллы. Турсынбанды 0 3 i аттандырып жатып, Жуман бай ani шарылдасып журген шоп машиналарына карал cvii, би- дайыгы уша копмаган кем. оплат кузелт калган екен. Уш аттаи жеплген уш машина кузп селд!‘реген бидайыкты желе-жортып жосылтып жур. Ойпаттык солтустж каба- гында 6ip улкен мола тур да, одан твмешрек срейген кек 82

арбанын касында уш-терт яипт кершедь Аты турактай алмай, жср тарпып, денгеленш туркан жылтыр Омар сыякты. Камшысымен алысты нускап, ж1г1ттергс эмip din тургаи Омарды Жуман енд! анык. таныды. Таныды да Кошкарбайдык Ак-б\\йратка бармакшы болып, срттеп койтан атына карай беттедк — Сен мешц улкен экемсщ foh. С сн отыр уйде, мен барып соккыка ж ы ры лы п кайтайын! — дед1 Жуман К,ош- карбанра. — Камшыны экел!.. Сейгп де белдеуде турран сулу кара жорра атка Mi- Hin алды. Узенпге аягы да тидк жас ж!г1ттей каррып та кегп. Узенпге аякын салып кетер1ле бергенде боны узар- рандай cc3 ineTiH едк бул жолы оны да абайлаган жок. Аркан боны рана жоркалатып, уй касынан узай берд! де шокытып кеттк Tyiiepin келе жаткан Жуманды Омар да таиып едк Бейб1'т мшездщ жур1ане rimi уксата алмады. — Ал, машиналарды токтатпандар, жйш ашпай, туй- дек журпзтдер, жан даусын шырарындар... Манайл ары­ ка келе алмайтын болсын! Мына жынды шал мен! бул жерге коймае, шамам келсе, тундс оралармын... Тыр- науыштарды да ж1бер!ндер!..— деп, Омар да жонеле бордк Машинашы ж1пттер тас туйш болып, шогырланып алып, даланы катты жанрырыктырып, жедел жур(п кегп. Жакындап калкан Жуманнан Омар кашуды да уят кердк жасы улкен KiciMeH карсыласа алмайтынын да бкп- дк Сондыктан анысын андап алып, ретже карай айла-тэ- С1л жасау унлн, 6 ip к©зш Жуманнан айырмай, кыр 6 а- сында туркан Дайрабай моласыиа карай тартты... Жуман моланын аржакымсн орап келденендеп шыка келгенде. Омар моланыц касыиа атынан тусе калып, ел|'к- ке аят окып бастап ед1... Дуние эрекетш тугел умытый, урып жатсан, козгалмайтындай, мулгт отыр. Эр молда- дзи шала уйренген б1рлемслерд|‘ мурньшан Ж1берщ, анда- санда даусын 6 ip созып кояды. TenciHin-ак келт калса да, курам окып отыркан алам- ды Жуман да бас салып сабан алмады. Ол 6 ip кудайка карсылык бол ар едк Bipi K©3 in к1лбилп алып, мола Fa тел- Mipin. узак б1рдеменг coFbin отыр да, 6 ipi ашуга булыгып мунын кашам токтирын кутт тур. Омардын осынша узын куранды б1лмейт1н‘|н Жумекен жаксы бкасе дс, эйтеу!*р, кудаига арналган ниетт1 буза алмады. * 83

Жумекец err/ci болмаганда «болды, жетер!» дел кала жаздап едк элденеге бел!н байлаган Омар куранын Oiri- pin, колын жайды. Epui куб1рлеген болады. Машиналар косыла эндетш, тутас кетш бара жаткан сыяктанады. Коз кыйыгын салса, Жуман да алаканын жайгаи скен... Курены б!*ткеи сои, батасы узакка барсын ба, cucyi де беттерш сыйпасты. — Салаумалэйкум!— дсд1 Омар, cni колын Жуманга карай усынып. — Э, зэнталак! Сен маран солем бере келген шыгар- сьщ\\ — деп, Жуман атпен бастьгрмалатып кслд\\ де, жауы- рын ортадан ала камшы алтедк Бугып калган Омарга камшы шала тид1 дс кара жорганын, бауырын осып кетть Жарау сем1*з ат оршып tarepi атып тускеиде, Омар да атына Minin алыл сдь Шалдыц камшысы оджак 6criH та­ ры 6 ip осып кегп. Жумаииыц дш-аруак дегендерден катты коркатынын биетш Омар молаиы айиала кашты. Тж кашса Жуман куып га жететш сыякты коршдк Атка ынгайлы, жастау Омар молаиы ею айналганша жакындатпап едк ymiHmi оралганда шал Tenin калган екен. Камшысын карсы кэ- Tepin, онтайланып калыпты. Омар атын тп< бурып жалт бсргендс, о да соны ктепмш деген шалдыд кара жоргасы окыс cypiHin, аз-ак домалап кетиедг... Аруак-кудай enai ecine Tyc.in, сескене калган дшдар шал артына клрагаи да жок, 6 ip ауыз т\\л каткан да жок, атын бурып алды да, аулыиа карай жопеле Серди Б[рак долы шал корлаушыга болыскан кудайга жалбарынгаи да жок, катты ызадан жылап ж'гёерш сд*1... Ауылдыц бар адамы орбит дал ага шыгып алып, мо­ лены айиала куып тук б т р е ал маган жьтды шал Fa ку- турпан сыяктанады. Ие, Жумаииыц коптел 6 epi керш коле жатканы осы... Бул жецсе ешюм куанган емсс... Бул женiл со, аяу орньпгл мазак етсдП Баласыз каты и Ко­ пей, ол 6 ip жатсырап болтан адам. Балалары болса, ец- кей ыижык, тентек окедсн кай кун! кутылар екемтз деп, олклпг тиоп журетж сыякты... Бул ауылга жакындаганда 6 ooi уйiне Kipin жок. болады да, уйлершде куледи Жаз боны, кыс боны куледк.. Казымыр шалдан кажып болтан ауьтлы дол 031 ойла- гандай карсы алды. Далада 6 ip жан жок. Эрюм уГпне Ki­ pin алып, босагадан сыралап, сыкылыктап турган сыяк­ танады... 84

— ©ртснпрдщ аулын ертеп ж1берейш бе! — дед1 Жу- ман 0 3 аулына ыза болып. Ас уйдщ алдыиан втс бергекде жерошактан шыккан от беденеден жоргалап, кеде-кедешн. туб’имсн жылжып барады ексн. Осы бстЁмсн коя бсрссн. ас уйдщ езш ер­ теп, одан api Игшктщ шабындысына тартатын сыякты. Кук 1иагырмак, кургак жсл отты солай карай айдап, Жу- манга да жен сллтеп тур... Жуман аттан каргып туеin, кактара салды да, жеро­ шактан шыккан отты камшымен сабалап, етепмен тап- тап, арен сенд!рд1. Ас уйдсп саскалактап шыга келген эйслд1 канта куып тыкты. Оным, эржарын ойлпнуга езшш де шамасы келген жок. Агаш шелекпен жерошакта жа- нып жаткан отты толтыра кес'ш алды да, машипалар шеп шауып жаткан жакка, ауылдан алысмрак. апарып, ор жерге шашып-шашып ж'бердк.. Курэуы жсткен Ky.iri кау мен ак селеулср сылык-сы- лык кулгендей сытырлай жаиып, дурьпдей женелдь Тар жерошакта, канаста калнягт капа жангап от желкем кун- де жазыкка шыгып алкан сон, ойнак салып Kerri. Ак се- леулерд» кылгып жутып, купай тукымын эуел1 жыгьш алып, артынан усак оттар мужт жаткандай кершед]\\ Кы­ зыл ал ган ерттщ алды нейin калыи бара жаткан усак- уланга карамай дурюрсп Lirepi кетin барады. Оо жерле шок-шок болып ескен туп карагандарга жеткенде рана будактап бегелед! де сылак erfn етт кетедк Узаган сайын канатын кешрек жайып, ерт шабындкга да жакындап калды. ©рттщ арткы жагында мын-мындаган шолак-шо- лак от-жыландар оршып rycin бара жаткандай кершедь Каракан бастарында уйшп-теплт отыркан торрайлар от жакьшдаганша тацдана карап отырады да, дур етш уша женеледь Жуманга кездерш кысатындай тут!и арасы- мен жымып ушып жок бол ады. Кыркылып тусксн Кара­ ганды саргылт кулактары калкайкан балапан оттар му- жш жатыр. взара таласып, шыйкылдасып калагын сыякты. Шок-шок болып ескен кпрагаинын тубже жуз- деген балапан косаяктар жыйналыгт, шокандасып, mric- KuieHin отыргандай болады да, элденеден ypKin, зым-зыя жок болып кетедк Машиналардык шарылы токтап, антарылып токтай калыпты. Элдеиемсиссш котерш алып, Oipimni машина келденендеп, кырка карай жвнеп бордь Саскалактап катты KeTin барады. О, солай ма екен!.. Екишп, ушпшл 85

машиналар б1ргнш?ден r©pi де саскалактагт кашып ба- рады. Тул'н арасында ерсЫ-карсылы жосылтып Омар жур. Арт жагы буГпдсй бектержшекл tpmip тмрмалар да козгалып кегп... О, солай ма екен!.. Ойнамандап Жу- мапмен!.. Ма, сендопге жсрд1'к тупн жялмаган деген!.. Орт лешп'п шабындыга жстп* де. кыркыл^ан би­ ла йыкты астынан i<ecin, квтепе жал млп. тез жолтп кет- xi Карагандынын кургак жел!’ быйыл жаз боны кормс- ген лосына ксздескендей ертке косыл а о да кутырыиып баралы. Маналан «Экс-кекелеп» сонында жургсн балалары мен ауыл аламдарына Жуман енд1* гана бурылды. Баска ешнэрсе айта ал май, касына да келе алмай алыстан: — Боллы гой. оке. уйге жуп...— дсп балалары жур. — Байскса-ау, уйге журнпзш!...— дсп эржепден эоен кынеылап конгьглары жур. Уй касынан козрала алмай, квзжен жасы барлап, ауыр 6 ip кас!рет куиткандай. Ко­ пей бойбнпе гаиа жалгыз турьтп калыпты. Эр жерле ка- тып, склеит турып калган сауыншы эйелдср FaHa корБ кедк — Кайласьш, Сармантай, кайласын! ©ртке куйш жатканда келмесен, елгенле келем1с1н! — леп Жуман бар даусммен айгай сялды. 0 3 ! 1стеген тентектпске улкен уру Сармантай карраша боля алмаса, тары 6 ip сарапка салынапы есше тез тусе каллы. — ПТап, оплаты Сапмантай мен, кырдагы Сарман- тайга! Шап ойбай, нгап!.. Тентек окенш кылыгын улкен уру Сармантай болып кана арашалап калуга болатынын тусДнш турган бала- лары, оке сезт кайталаткан жок. Лереу он шакты адам- ды атка мшпзт, ойдары, кырдагы Сармантай уруына шапкын ж!*бсрдк — Адамымыз елiгг, ©ртке угггырап жатырмыз! Каре- кешц байы ИгЫк шауып алгалы жатыр. Тез жетеж, ер- кек кжджл калмасын! — деп, калагалап ж1бердк.. Долы шал содан кеГпн гана уише к1рд{... 7 Маикудыктан танертек ерте аттанган Назыкеш туе ауа шаршанкырап калып едк ©3 i до, астындагы Сеит- TIK курен тебел 6 ecrici де каталап келедк Kepmin жат­ кам елiк 6 ip cap дала, ернпш ж!б1тер су кездессейии!.. 86

Эр жерде ойдым-ойдым шок караганмен -пкенектен бас­ ка карауыткан да ешнэрсе жок. Кезек ауысып отырга- ны болмаса, 6ipiHe-6ipi уксас оймен кыр кезд1 де тарт- пайды. Аударып жамылран куш сыякты кузп коныркай тебслерле 6ip кыйммл жок. Назыксш тары Жабай жайын оклады, жаны ауырып, аяй оклады, тагы да журепне туйшп калган б1рнорсе барын сездь Ол кургырды нешс куннен 6cpi жулып тас- тагысы келсе де жулынбай, беки тускенж ангарып ке- ледк Оиысы — Жабай сид1 сокыр болып калар ма екен? — деген кайгысы едк Кеш жолымен курен жоргасын катты тайпалтып келе жаткан Омар карсы кездсетк Жас кыз Омарды танып, жолдан бурыла бер'т ед1, Омар колдснендеп алдын ке- cin алды да, тура каллы. Амалеыз Назыкеш те токтады. — Е, кайда барасын, карарым? — Ауылга... Yilai кеиируге туне экслуге барам... — Байгус бала, neFbrn кврмедш, ею тупеи! Талтаяк мама алып кеткен... Ол анау тотемен аскан екен гой,— деп. Омар камшысымен келбеп жаткан сапы белд1н ар- жэрын нускады. Назыкештш квз1 де солай карады. Омардын бар анлыраны да осы 6ip ксз едк Кыздьщ шылбырын шап 6epin, камшымен iл iп аллы да: — Енд1* шырагым, менсн калма. Атынды айдап отыр, — деп женеп бсрдк Не танданып, нс коркып улпргенше, Назыкеш езь Н1Н Омармен катарласып шауып келе жатканын кврдк Жорга курен безектеп aFbin келсд'1 де, сулу курен 6ecTi Ti3riHiMAi босат деп арпалыса бастапты. Арам ой, анайы кылыктын 6 елпс1 жок. Омар муртын тМрейтт, тунжы- рап алыпты. Кекинл кезшщ сызырымен кызга анла-сан- да 6ip карайды да, ундемейдк куренн|‘н т!зп’н1н босата гуседь Он жак бетше к©к бояу жуккандай, квгергсн 6ip дак бар... Ол Жуман камшысынын дары... — Енд|’ бул ек1 ауылдын арасына Tipi жан катьшас- пайды, б1лдщ бе? — Aeai Омар, элден уакытта. Пазы- кешт1*н жауап беруш куткен жок, кезж бурып экеттк Орынсыз жэб1рден кезше жас келш калранын сезд1 де Назыкеш бойын тез жыйып алрысы келш: — Ж1берш|'з шылбырымды. Мен ятымнын басын вз’ш де алып журе аламын,— деп, атынын басын кьят тежеп, кейшдей бердк К,ыздан мундай кылыкты куте 87

коймаган Омар шылбырдын колынан калай сусып шы- гып кеткенш байкамай каллы. Курен жорганыц катты екгпнш жайгызып, канта оралганшл, Иазыкеш шылбырып жыйнап алып, шокыта женелт едк Ендд куганмен жете алмайтынын бклд! де, Омар айгаилаи: — Ауылга тура тарт. Адасып кетесш, кяпанды узш кстпе!— дедк Кыздыц карасынап кез жазбайын доп, 0 3 i де катты агызьтп кеттк Жана рана ойында элдене бардай уми пен куджтщ дел-далыпда келе жатыр едк Енд'1 оныц екеу!кеч де ада болыл, «сэз тасыйма дсп ж\\- бермед1м» дермшге 'прелдк Мола басындагы уакыйга мен ерттен кеГпн бул ма- найда eKi байдыц 6ipeyi-aK калатыиын Омар б!ржола yfiFapbrn койып ед1*. Енд|‘ ерсклi-карсылы барымта бас- талады. Колга адам тусе ме, мал тусе ме, 6ip кундерге дей:п 6opi де сураусыз... Улкем топтар каржасып, б;р бай- ламын айтканша, бг.рымтага бор! де сыя беред!'. Бул 6ip елдт epci корменriн napceci. Иплиспи. ен жаны ашыры- мын леи журген Омар Сармаитай жагыныц кызы тупл котыр лагын корсе де ала кететш ед1... Омардын оз кылыгына тапкан дэлел! де ссы-ак... Му- нысы езгпо де epei Kepinin келе жатканмен, элдекандай кыяикы ой осыиы дурыстай бередк.. Жуман аулынан андай женелген шапкыншыларды Омар оз к©31мсн корген, осыпын бол май калмасын, ор­ те бол жара идам, И гЫ к те тастуйш o.iip отыр. ByriHri орт еид! ei\\i \\;ру елд! тугел жальтнымен шалып ©тедь Омар ынгайык таныйтын ИгЫктщ Tuieri— Жуман- ныц жарасын ушыктыра беру сыякды. Атын алып кет, аламын устан ал, эйтеу'ф, дамыл бермей шабактай бер. Мана oip боктап нибермеген екемш озш дсп ойлады Омар: молапьщ басы болды демесем, боктап жнберсем де болиды скен... Элдснсдеи Омардын ©зппц кергеп кррлыры да жа- нына en;ii бита баста п едк Машипаларын ерттен амай алып шыккая сон, жшттер муны ептеп мазак кылып ал Fan. Багынар жург коп кершген мен, сыйлар журт аз екешн квр/ii Омар. — Кдтыныидай куып журлп сабады-ау!— дес/ri жь пттер. w— Г>ф шалдан сопша кашып, ©зщ де боска кожац- дайды екснсщ-ау!— дсп, тагы б1рдсмеш ацрарта кулютк

Оныц ycTine ИгЫктщ арнап тапсырган 6ip жумы- сын ертке 6epin келе жатыр. Осы ызамен келе жаткаи Омар квиш «эдем! алмя коргеидс пышактыц да rici кы- шып кетедЬ> дегенден, Сармантай жарыныц кызына ор кыядан-ак. аумткьгп ед!, эттбн, кыз колынан шьггып кет- Ti... Emu оно окшауланып алып сак келе жатыр. Сол агызган бойымен Омар кун бата Игиик аулына жегп де, Назыкештз' ез уйппц касына Tycipin, атын же- телсп алып кеттi. Бул ек\\ ауылдыц арасына Tipi адам ка- тыпасуга болмаптыныи Назыкешпц шешесше де кадап айтты: — Ауыл маныида шолрыншы журедь Аркан боны узап шыккандарын керкп'п каласындар! — дедк Катты урейлсшп кызын кушакта» алган Кунше оны ест1ген де жок. Кызьзныц кезше телwipe карал узак ту­ рып кэлды да: — Аманбыеьгк, эйтеузр?— дед!. — ©з!м де коркып ем...— деп каллы Назыкеш. 5 ipiHe-6 ipi пана бола алмаптын ек! мундык, бiрiнiк. iuiine 6ipi Kipin кеткз'а келгепдей, катты oip кушактасып айрылды да, жас аралас кулin ж:.бердк Ие, бул жолы кудай бзр сактап калыпты, ойreyip... Аттарыи алыска т!зген кок арбаларга байлай тастап, Омар achiFa басып уй сыртында жялгыз каикайып тур- ран Ипл/кке келдк Бар жypic-кьгймыльшен полете ушы- рагаиын auraрта, аптыга кел in сд1. — Йемене, ертке 6epin кайтткн ба?— дед! ИгЫк. Куид1*з ерт шыккап тусты шамал ап койып едц Омардыц кедiciucH тугел туешген сыякты. Омардыц жауабын кут- пей: — Ие, oprri керш отырдык, салтан кз‘м? — дедз* Ип- лп< . — Кутырган шалдык вз\\ гой деймз'н... Тал тусте ба- дырайтып турып, ерт жз’берз'п, вз\\ карады да турды,— дед} Омар. — Ада.мдарын амай гой? — Аман. Келе жатыр... Игшк уйге карай 6ip-eKi алым жасады да: — /Калгыз уй отырмасын, Байжандм осында квпл- pin экелтдер. Мынау уй неге кошпей отыр екен? Келе- Tin Солса, опы ла осы ауылга кос...— деп. Кукшешл ка- ранза уйiн иепмен лускады да — езгесш Батыраштап 6i- лерезц, — дсп yftiHC беттедк 89

Шаршап кслгсп, жэб{рлешп келген Омарт уйге Kip деп те аиткаи жок. Муныц айтарып ©3i oijiin койгандай, баска жайды сураган да жок... Барлык, ic оз ойынша дэл оралып келе жаткан сыяктанды... Осылан уш кунпсн нейin Майкудыктын. маиын адам танымай кал тандай e,ai. Кабаттастырыла ттлген уйлер ши преседк Жау келер жакты кен оран алып, озен жак бетт1 рана ашык калдырыпты. Бала-шага жок, Карекс — Мурат делшетш улкен урудый бар срксп Ka3ip майдан жерше келген сыякты. Ac nicipcTin эиелдер де еркекше кижт алган. Осынша сары колдын. шпиле екьак эйел бардам, карсы жактам колра тусш калган Кунднс мен Назыкеш кана оз ктмдершде. Аттар ерттеулк сойы.пдар суйеулк.. Бастарьш ора- малмен танып алган, ыкшам юпнген ж1п‘ттер, камшыла- ры беллершде, a3ip жур. 9 р уйлirt белдеузне каз-катар кыстырылган как сойылдар аранляй туксиел!*. Пнл1* коп уйд|’н ортасында калган Ип’л?кт!Н жана yfii ордадай л iик11iп ерекше кершедк Касынла болыс, билер, урядник, стражниктер} бар, ауылдыц ортасында Ипл1*к отыр. Батыраш пен Омар кезск-кезек келш: — Каракесектен кырык ж т т келди — Керейден елу ж тт келе жатыр...— лес in кетедк— Ол1 мент 6ip ю'реме жеткен жок, — деп, Kipeiui Ыбрай жымыйып кояды. Ол Ак-буйраттягы урядник Боткин мен 6ipre е:* кфеогндсп гексен Ж !гтн алып келш едг. — Мен осыган куанып отырраным жок. кайгыпып отырмын! — дед1 ИгЫк, касындагыларга тугсл есткпе- тждей мол дауыспен.— Атам заманынан калган б^рдеме- ге уксап барамыз. Канша журт жумьтстан калып, канша уакыт сергелденге тусксл*» отыр. Улкешн. бар, кшин бар, торен бар, каран *»ар. бэр|'не 6ip колкам — менен Жу- мексно ат-тон айып эперпщер де осыньг тез тындырсан- дар екен. Ризамын елге, акка жак ел байгус келш ка- лыпты, ризамын бэр!не де... Акмоладан торелер кел|‘п калганша. тындырып тастандаршы... Ушыктырмай тез тындырсандар, осыныц аягын тонмен таратар ед1м...— дедк Ипл!кл*н шыи ойы — бул icTin за имен туГплу! екенш б'кпетш жырындылар, 6ipifie 6ipi карамай бас изесед!*. Буларльщ казакша бтм ге келпрмейтппп ИгЫк 0 3 i де б1ржола туешш, ipKi.niMefi согып отыр... Жерд1 катты дуцш'лдетш, желе шокыткан уш салт 90

Ж1*пт, жолында туррандарды кшп-жойып осы топка ка­ рай жакындай бердк Улкел акбакай TopbiFa мшген, жауырыны какпактап, балуан ж \\г‘п Вуланбай атын ал- шак бастырып, озыгырак келе/ii... Дллында owrepin ал­ кан аламм бар сыякты. Акблкайдык торге шыланран ак шашалары кунге шагылысып, кум1стсй жалтылдап келе- дт Окыс мшезди даркан ж т т Жуман жагынын шол- гыншысын устап алыпты да, кол-аягын байлап, enrepln экел inTi. — MiHe, тагы 6ipcyi,— деп, Вуланбай туткын ж?птп Игипктщ алдына тастай берд1* де, куйрыгына камшымен 6ip тартып каллы. >Ki riT жерге былш din кулады. Булан- бай артына кайрылран жок. жтттердш кымыз imoTiH уйлерше карай Kerri. Еак алдына кацтара салган кеа кеудели кыяктай кулагы шекесше шаншылган би1к торы ат, уйренгсн эдеп бойынша, желге карсы аяндап бара- ды. — Ей, шенпндер мына ж ттл... Осы сорлы ИгЫк- пен оштеап жур дейм1а‘ н !— дедз ИгЫк, жИтке жаны ашыгандай кабагын тунiiiKiреп. Кол-аягы шеимлген сок, коз*! тышканнык кезшдей жылтылдаган, жирен муртты, аласа аксары ж\\г\\т басын кетердк — Ей, ж?г1т, — дел! Ип‘л!к, — б|реу-м1реуд1к есжле калсаь тагы б/рде б!рдемеге кездеелрт журер бул журт, ат-жешнд| де сурамайын. ссн шырагым кайта бор.— не керш, не бглгеншд) айта барма деп те ант алмаймын... Мына торе-кара, би-болыстын кезшше айтар 6ip ауыз сез!м бар, Жумекеке соны жетюзе аламысык? — Е, жетк*1зе алам...— дед1 ж тт, камшы тиген арт жагын 6ip сынпап калып. — Кулдык урып, аягына жыгылам, ат-тон айьгбын да алсын... Б»рак мына казынага кеткен жор уилн мет кумд|*рмес1’н. Бул енд! мешкг де омес, оным де емес, ка- зынашкг Мен казактьш бейбастагынан казына жерш корып отырмын. Екбек кылып, акшасын Terin отырран журттан уят болар деп отырмын. Ж iгiт жыйып майдан- даскалы да отырраным жок, бас саукалап отырран кезг ме aFaйын-гуran корраныш жасап жыпналысып жатыр, —ДСД1 Ип'Л1К. Урядник Боткин кос кыягын уйыстырынкырап коя- тын жезлей сары .муртын тж^'рейтт: — Тусшдщ бе?— дед1 кол га тусксн жплтке. Ею ур- 91

™мл гkj жумыртка тыгьгл алгандай, урттары да бултыя КИЛЫ ПТЫ. -■ Пилоте мьгпа тврсшзге де кой дешз,— дед! Ж1'пт Поткшшй! орысша лйткл*шпа тусшбеи. Пплнепц орьгсша тура тарткан боп, казакша алыстан орлп. шытырмап арасымгч коле жатканын Боткин де туойи он жок од1. Ол орбгр TOMejjri эюмдердщ здетшше TiKinoroMoi! жлпмрмп тастамак болды. Жйшпке жнрсш колынл тиген сон, ж тт артына ка- раи-караи утаи бсрдк Епд!* срiкс!з Иплйепц айтканын жапып, актаушысы болатынын ацкау басы антарган жок... Осы fSip сап-сайды куалап, жыл сайыи узарып, жыл саГмд:п тармактпиып бара жаткан жМшке жолдын бо- пыпдл олдопе oc;<lnin, элдоне жанарып бара жаткан сь'якты. Bini KCTKici кел-месе, 6 ipi кепрмей коимэйтыи бет алгаи клпелр екп ьшгай кездесшп* де касарысыл турыи калыпты. Kici елеп, орт салынар, уятка кялар, 61'рак, жыга жокбей. я. б\\ржола жешлмей ei<i жаты да токтан ялмяйтып сыякты. Ef<i каисардыц 6ipi Жуман бай, ойдары-кырлагы Сармантяйды жыпып алып, шанкайтусте Букпа колiне жет?п с.д!. Енд1* oi<i кырдык астында рана Игшк аулы отыр. Клрлуылдлп журген кос-кос салттылар ор тебеден кезге тусе блстлды. Ат кызуьшен жел/пп алран Сарман- тайлар rv-rv стедi, кырьггг Ж1*беретшдей кушлдессд!. — ЦПркш Ип/пктщ ©3in кудай колFa 6ip берсе!.. — Ец болмаса адуын токалын десеншН.. — Омарды айтсаншы, Омарды!— деседь — Ал, жчберд1м лзгшдеЫюй!— дед! Жуман, калыц колдык оптасьгна турып.— ©3 rcci адыра калсын, ец ал- дымен Иплйепц ез шанырарын оптасына Tycipin, езш б;р суйрел алдыма океп бершдер! взш, езш/..— дсп ток- тады. Быйыл жаз боны 6ip дурыс айкас кермеген Сарман- гай жлгы осы арадан-ак лап берд'и Ж ат aFan келгел жа- рау аттар сулистей созылып, керше кулаштап барады. Оц иыкка кайыра салып алган как сойылдар зуылдап, ЫСКЬфЫП кояды. Калыц кол сол екшшмен, айгай-шу, тасыр-тусыры- мен, тутас колin Иплй< аулына Toiiin ед1*, иек артпада гама тупгпн улкон б:р кол буларга колденендеп келш согып, ерiксiз enire 60лin экеттй Бас та жок, баскару да 92

жок Жуман тобы сол CKire болшгеннен кейш-ак жырты- лып айрылгандай гоза да бастады. Алдынры жуз каралысы ipKee-прксс, шн Tipcc/ripe тп<- кен уйлерге келш согылды да, сн мыктаганы эр ynAi 6ip салып кала алды. Уй-уйдш арасынан шыга келген жаяу сойылшылар ат устшдеплерд1 ouaii тycipiп алып жатыр. Как. т1зсден карылран аттар да ушып-уи:ып туссдк То- быктан, п'зеден карылгаи адамдар да ссрейе кулайды. Кок арбалар мен, кшз уйлермен коршап тастаран Hri- лпспн оз уйше Gipeyi де жакындай алган жок. Осы ара- дан табан аудармай KopFaran жаяу сойылшылар opi-бс- рщен сон. сырткы уйлерге де жолатпай койды. Кыр басында иес'шен айрылтн аттар баурына кет- кен epin текшлеп, айнала шапкылап жур. Кейб1реулер куларан жер'жде козралмай жатыр да, кейб1реулер алак- жулак етш, оз атын 1здеп жур. Мундай айкаста неше кулан, неше турсад да, аяктап келгелде ез атынныц устш- дс KopiuccH, кулю сыкактан аулак боласын... Алактау- шылардыц жузше шыга келген Gip айкыи Ь осы сыякты. Ек1 байдын. кыркыстарына ipKijiin, енжар караушылар да аз емсс, CipaK ол сыр бетке шыга коймапты, олдс- кайда кеудедс корналактап тур... Элдеюмнщ сойылы кптты ти;п, журег’1 шайыла кал­ ган коркак жтттер, онша экетт бара жатка н жл рада­ ры болмаса да, эрнеге де разы, енд1 тебелеске Kiprici келмей, кылжыйып жатыр. Жы рыл Fan мен жатканды урып ©Tin жургендер де бар. Осымен носердей куршрсп келген шабуыл берекесгз- денш бытырай да бастады. Еш жерде табаидасып кыры- лысып жаткап Gip топ калмаптм. Ерсш-карсылы шап- кыласканпыц Gopi де енд! айкас 1здеи жургеп жок, оз топтарынын бой тарткап жактарын 1здеп жур. Жуман колынын алды «Итжониыц» кыркасына шы- fbiii алып, шоктарыда бастады. Не fcren, не бтргендер1- ие ездер! де ац-тац калгандай болып, ацтарылып тур. Юршдей жыйырылып мананына жолатпаран Иплж ау- лына тук дарыта алган жок. Кол га тускен Иплж жплт- Tepin Жуманныц кецЫ ymiH эрюм Gip зекш калады. Ашусыз, ызясыз зекит!н сыякты. Майдан даласын бакылап турган exi жактын да кэ- з:.не Lierep енд! 6ip-ai\\ айкас калил едк Манаты Булан- байра Жуман жагынык Супрэл1* дейтш балуан ж т п кездесп дс eneyi оцаша сишлесш кетть Ор тойда ксзде- 93

cin, кезек жыгысып журген ею балуан, Жуман мен Ип- Л1клц бсп'н жауып койып, езд1-езшп1 намысына шабы- сып кет1п едк Екеуг ею жактын колбасшысындай, сю жактын да улкен уMil* куткен адамдары. Бул ею кол- дыц кайсысы тисе де ат устшде аман калу деген болтан жок-ты. Кара шогыр ыдырап, снд1* ананы-мынаны ац- дантыидай болтан кезде, бул екеу*! 6ipin-6ipi 1здеп журш кездескендей едк эл|’ айрыла алмай жур... Буланбай мен Cyripoji i 6iрiн-бiрi таныган жерден-ак карсы умтылысып еа\\, алгашкы а'лтескенде-ак сойылда- ры шарт-шурт сынып калды. Атып ©Ticin, кайтадан кар­ сы келюп калтанда, ыртай сайты бузау тестер екеушш аркасына да сарт-сурт erri. Bipece он жактарынан, 6ipe- се сол жактарынан карсы келin калып, камшыны кайкая 6epin алтеседк Ен коркатындары 6ipiniH 6ipi алдына Tycin калуы сыякты, атып ©Tin, кайта бурылып келin карсы айкасады, тайынбай, жасканбай айкасады. Кездер кып-кызыл... Тагы 6ip оралганда Cyrip^Jii камшысын келденек Tiden алып, оц колын бос алган сксн. Бул ат уетшен аударысудыц белпа ед]. Буланбай мунысынан да тай- ынган жок. Енд1 тошрдей келin жармаскан ек! кол жа- тадан алысканла. катты екгинмен келе жаткан аттар да турып каллы. Аттар кайкакдап лзелерзн бупл, а га т ер- лер ecKi твеектей емкырлайды. Шекере шеке тит, кулак- тар жулыиып бара жаткандай. Тобшт калганда аттары эрен деп uircpi 6ip умтылады да. тас тиелген арбаны жар- Fa шмгара алмай жаткандай. тэллректеп кей’ж шепнедк Маналан eKi балуяниын коллары бос журген кезшле ешк!м булардьщ манайына жакыпдауга бата алмап ед!. Боска кактыгып калармыз доп корыккан. Енд|’ ею ба­ луан айкасып ©скоп шор араштай болып, 6ipiH-6ipi ала алмай. бфжен бiрi айрыла да алмай, кайнасып калтан шоймнлай болып cipecin калган кезжде, Жуман жагы- нак жыйырма шакты салт лап бердк Шылбырларын ше* шз’п алыпты. Буланбапдын мойнына буралык тасгап, бай- лап экетуге келе жатыр. Катерсмз, кауыпсыз, ежет уш- лш келед1... — Жзберме, Cyripani, айпылма! — Байлап экстетк бэлемдП ■— деп icin-Kevin, гужкп- Дес1п колед'г Агтярын сарт-сурт тебшш, колдарын шо- шандатып, Буланбапдын мойнына кыл шылбырларын 94

тастаи бастады. Муны керш турган Иплп< жагыныц жЬ riTTepi дс лап коилы. — Босат, босата тур! — дед! Супрол! Буланбаига. Bipim'H K0 3 in 6 ipi кормссе дс, Супрэлпмц «босата тур!» дегендеп yHiHeH Буланбай сескенгеи жок, алдаусыра- туы ма леп оплатам да жок, босатыи ж1берди Суг1рэл1 дс колын босатып алды. — Ойбай-ау, устай турсац еттП — О, не кылганын? — Енд1 калам байлап аламыз!— деп, келген ж1г1т- тер саскал актам бастады. — ©и, ецкей емез! — дсд1 Суг}рэл! оз жтттсрше.— 0 3 1 мн‘щ эл1м келмесе, Буланбапдай >KiriTTi мен сендер- дей uiipiKrepre байлатып алушы ма ед1м !— дсп, ен. ©р- шелешп rypFan 6 iрсуiн камшымсн тартып ж!бсрт, ат- тьщ бауырына туардк Бстпе-бст, колма-колдан басканыц бэрпт игпк, опа- сыздык деп 61ЛСТ1н Супрэлi ызага куишт KCTin, 03 ж \\ - riTTepiH шетжен 6tp-6ip рана тартып калып, бессу-ал- тауын ат баурына туардк Kefi6 ipeyi камшыдан ушып туседк Keft6ipeyi камшы таяиып калганда атынан 9 3 i кылжыя кететш сыякты. Буланбай козгалган жок. Су- пралжш урт ерлнше жаны риза болып, сол орнында турып калды. Тасыр-тусыр таянып калган Ип*л1*к жтттерше Бу­ ланбай да келденендеп ка.мшысын алтедк — Кантыидар кемin! Буланбайдын аллын Kccin втс алмап олар да токта- ды. >KiriTTcp уназ иаразылык жасап, шепне коммам, шоктарылып калып едк Буланбай «каптыкдар дед1м гой!» лсп екшил акырганда, жслд1 купи когадай жа- пырылып кемin бурылды. Сол акырганнын катты скпМ айдап окепп бара жаткандам, уйкы-гункы, катгы шапкы- ласып барады. Алшац жел!ст1* акжал курсш'мен Cyripani Буланбан- Fa оралып кслд|’ де: — Eneruii урайын кодойд1*н макдппына ек! нар сым- ган ба! Касым болганша, досым болсан erriii, жатым болганша жакыпым болсан еттш! Eip сен бол масаи, осы елде кольшныц амызын кандырып уратын да oip ит жок екеп fom! — дед}. Свзге олактау Буланбай, такпактацкырап кеткен Су- 95

ripanirc езшдей жауап кайтара алмай, сасыккырап ка- лып: — Inire сен жарымасан, агара мен кашан жарып ед1м? Кун бойы камшыларапынды аганыд шапалагыдср- Min, будан былай iniM дсп жур! — дедь Аккешл Супрэлк опырылып кулаган жардай, 6ip>KO- л а кулап т у т дс: — Бауырым, Булаибай, с©з осы болсьш. Мо, кам- шым, камшынды окел! Мыкты болса, ИгЫк пен Жуман e3Ai-©3i кырылыса берс'ш. Екеу1м1здш 6ip-6ip агымызга жетпей жаткан жер жок,— дедк Козше жас келш, дау- сы д'фьчдеп тур. — Ендеше кайкайып каз1р тартаиык. аулымызга. Кор- cin туге! — дед1 Буланбай. Осыдан баска сез жок, ei<i ер жпзт камигыларын ауыс- тырып алысты да ei<i анрылып журе берд1. Енд1 бул кам- шылар 0 3 ислержщ денесше тимсске тш’сп ель.. Cyripani мен Буланбайдын унлерше кайтып кеткеш, жауласып отырган ei<i жактыц екеуСне де катты батып сд{. Бул кунге дейinri казак дэстуршде жок Dip мшсздт тапа~ тал тусте атой бергенте НгБпк те катты туисiгiп калды. Елдщ есю асаулыгы емес, жана 6ip асаулык сыякты к©- ршдк — Kici ж(бсреЙ1*к... Устатып алдырайык!— дегендерге, сак Ип'л(‘к баспады: — Bip жерше ката тиш жаралапып калмады ма окон ©3i? Соны гаиа бшндер, —дедк—Жумыс уакыты foii, ко- л iк б1рдеме керек болса, уялмасьш ала кеrciн... Содан соц Игшк касыпда отырнан аксакал-билсрше карап: — Майданы осымен тыныстаса, Жумсксне барып кай- тындар... Эр неге oaip жайымды аптып, тындырып кслсешз- дер екен... Орыстын ©ki'mi'hc орем1'з жете бермейдк казакы жолдьщ кайсысыла болса да салгыласарым жок,— дедк Куремкэз кожаны орта.парына алып, 6ip топ кэрБкур- так жакындай бсргенле, Жуман тобынын катты дагда- рып отырран KC3 i сдк Ортасы ойыскан улксп топ Cipine- 6ipi наразы, кершлдссе бастаган. — Букпадан адам сыякты тутас женелш ед!к, таи ауылга жакындаганда cni болшш, быт-шыт болканымыз- ra niM aiiыпгы осы? — Юм бел in экстсс, сол апыпты да! — Сол юм дсп сурап отырмын рой мен! 96

— Е, оны ит бкле ме... — Алдымда 6ip ала атты кетш бара жатыр ед1, сол жагына карай о да бурыла бердн онык артынаи мен де бурылдым... Енд} карасам, кез келгенд! кагып тастаи, Вуланбай кел in калыпты... — Атын. сурш:п Kerri де кулан калдыц? — Ие, атым cypiHin Kerri де омаката кел!п к у л а т - иым... Эр жерде осындай наразылык, uiin-кагыс тутанып жаткан кезше арага журупплер келдн — Ассалаумаралайкум... — Уаралайкум ассалам... — Салаумаликум... Салаумаликум. — Эл1к салам... Салаумаликум, ал ж салам... — Е, Жумеке, мал-жан, бала-шагадыз тугел амай ба? — Шук!*р аллага, аман... 0 з уй imiH.i3 де есен бе, ту­ гел? — Ауыл-аймак, ел-журт Teric есеиджте ме? — Teric есен, Кожеке... Отырмыз алл а леи... — Ит-кустан, одан-будан халас. болдыныздар ма? — Шуюр, Кожеке... 0 3 iiii3 Aiu жургеи жерлерииз де аманшылыкта ма скси?.. — IliyKip, Жумеке, шуюр... Копей бэйб1‘шешц деш- карны сау ма?.. — Сау... ©З1*шзд1*ц де бэйбшгешз куйл1' ме?.. — Куйл]-куйл1, Жумеке... Келш-кегншк, бала-шакалар есен рой? — Есен, Кожеке... — Ауру-сыркау, ел*ш-жтмнен тугел ссеназдер ме? Кожапыц кень-п унлн аллалап отырган Жумекед бул жолы: — Кудай дсп отырмыз,— дей салды. — Шыккан гоьгрьгfI жок па? — Жок...— Енд! «Кожекес1’н» де коспай кегп... Коп сэлемдесулер, узак амандасулар снд1 рана кыс- кара бастады. Дуние жузшде казактан узак амандаса- тын ел кемде-кем-ак болар. Ocipece, осындай дау-жан- жалдьгн арасында журетшдер езш'созып, т;пт1 узак амандасады. Мал-жан, ауру-сыркау, ит-куска дейin кал- дырмай сурасады. Келген жср!н1ц кандай кабакпен отыр- ганын да осы амандасу уетшде болжасып калады. Кел- 7—Р- Мусрепов. 97

ген жумысыннын жайын ангарту yuiiH де жапсарлас 6ip амандык сурау керек... Кожекен, осыны ескерт: — Тыиыштык па, эитеучр?..— дедк Бул сурауды макадан кулп отырган Жуман бай шап- шып jycTi: — Raiiдан тыныштык болушы ели тэшр1 деген. Кор- мено'з бе ei<i жоннык арасында ер-токымьш бауырына алып, неше ат шапкылап жур эне!.. Канта адамды туйе- ге тендеп ауылра женелтш жагырмыз!.. Кырылысып ты- натын болдык, кон!— дедк — Жауласгыру жаушыдан, елдеспру елийдсн деп атац казак айткандай, ара агаиын ек! жакына да адал C6 3 iMi3 Ai айтып, достык Сндд1ргел1 келдш,— дсд1 Крже- кек. Содаг Keftin, бул елдщ аттап ете алмайтын кыркала- рына таргып, алла айналасындагы 6ip хикмсттерге ойысты: — Ие, Жумске, кайдан тыныштык болушы ед1 деп дурыс айтасыз... Заман бузылкалы келедк Былтыр кун тутылды. Алдынты жылы ай тутылып едк Куйрыкты жулдыз болса мынау, эр туиде тебеге шыгып алады да 6ip козгалмайды. Кете ме десен кун самый жакыидай ту- седк Туркстан Шэрштеп Кал макан каз1*регпн сыйрагы зыпраттан шыгып калыпты дейдй Тырнактары ескен, сыйрактары кап-кара болып куиге куйген... Белам кауы- мы eiui Мухам мет пайкамбарымыздын. каб!ржен ун шы- га ма дсп кауып етедк..— дедг Куж-тут осыган кайгы- рып жургеидей ауыр куйзелт айтты. — Апыр-ау, ол кандай ун болтаны?— дед! Жуман- иыц оц Ti3eciH баса отырган аккау шал. — Кысылканнан шыгат та!.. Ыздщ осы кунздпз огаи да батпай жатыр деймiciк !— деп, Жумсксн оны гойта- рып тастады. Назады адамнын еркелтн 1*степ, адуындад- кырап ксткеш'н ангар май epcipeK айтты. — Жок, Жумске,—дед1 Кожекец жумсак кана,—кы- сылганнан демешз, кангырганнан дешз... — Кайгырганнан деген кургырыа ауызга тусе койып жатыр ма, кыйналганнан дегендепм гой...— дед1 Жумс- кен., агат кеткенш тус'ипп, абыржый бастап. — Бкпшл,— дед! Кожскек,—' оглп да батпай жатыр деймюн дей кермещз будан былай... Пайгамбарымызга дешз... Эр таязды н Ty6i квршш ж атады , op6ip туб! KepiHin 98

жаткан су да таяз... Жумскен дш жагьша таяздыгын 6ip- жола к©реетin алды да, енд1 кез! бажырайып, дэйт дсп отырып калды. Енд! оны Кожекец де алдына салып алып, торпактай томпылдатып айдай женелш едк ©здеpiн пай- рамбардын оулет1жз, казакка дш уйрете келген устаз- быз леи тусжетж Кожекен кара жаяу Жуманды болма- шыдан 6ip cypiiiiiipin алды да баскан адымыцнын. бэрш- де кунэц бар дегенге мойындаткалы келед1. ИгЬпк ал- дында бурсен. кагатын Кожекец мына топта маймакда- тып барады. Ара-арасында, отыррандардыц барж де жайкап, ксйб1рсулерд1 баска кагып, жаскандырып тас- тап отыр. Жаргак шалбарынык ауы катпарланып, ызба бауы салбырап, журесшен отырран 6ipeyre: — Ей, итке усап, журеннен отырран иен, сакалды басынмен!..— дел тастады. Енд1 б1*реудщ пасыбай атып жатканын керш калып: — Сен муны орыстьгк катындары сарып шыгараты- нын б1лмейм|’с]'н?— дед1*. Мунысы тшл’ кеп адамдарды тукыртып кегп‘. Осындайдан ©Mip бойы ырысып одеттен- ген олардын айналасындары кеп надан, надан дшшн он. кезшдей кершген кожадан б1ржола жасканып та, жасып та калды. Осылай ©рк1мдерд! де агаш-жаралтайлап алып, Ко- жекен. ж1н1шкслеп Игиик созш жетк1зе бастады. Оны да ара араныннык жанашыр c©3i ет:п жетюздк Аярыида: — Орыс айтар еммге ерем!3 жетпейдк— дел ерекше ескертт1 де,— ©згенд!- ара агайыннын. тезше бер,— дел т< ктады. Ол ©KiMHin кыр астында гана келе жатканын бппмейтшдей, жанжалдыц ©з ара бтммен тынуын Hri- л\\к катты т!лсл отыргандай, ссндф’ е айтты... Жуманныц билер какпакылына туссе онай утылаты- нын жаксы б!летш Турсынбай оран 6ip арка суйеу айт- кысы келш, Кожекенд1 кишюреп Kerin: в— Иттш нес: болса, 6©piHiH Toapici бар дегендей, 6ip тайлы ел, Алтаи-Карпыкгын. Слразы осы момынды жактап келт отырмыз,— дсп бастады.— Жактамай кантеГпк? lleuie кореец осынык упайы кеп’п жатады. Бiздiн 61'рде- целлз коса кетед|'. Cyiieri б1здп<]‘, eTi бул KiciniKi, ana 6ip ж1гшм|'зд1'н коз!' шыгып жатыр. Барымглга rycin ксткен адамдарымыздыц жайы да нс болып жатканын к!м 6uiin- Ti... Малга мал, жанга жан деген кашаннан 6epi ксле жаткан кара дураш.чпз бар едк Осындай жайларымыз- ды ecKepTin калрымыз келедк— дед! Турсынбай. * 99

— Жсрге жер,козго квз!— дед! Жуман. — Ci3 KcciMAi 0 3 iKi3 айтпаныз, окы мына ара агай- ынга берииз... Б13 соны сурап келш отырмыз,— дед1 Ко- жекеп. Куренквз кожаный жайлаудан Игшкпен 6 iprc кел- ген:а бьпетш Жуман бай, шыиында жанагы свзд1 де ац- гырт айтып калып едь Енд1* оклай калса, мунысынып в31 де келтьмге квнетж Kiciniu c©3 i скен. Жок, Жумекек ке- лкнмгс келш, бiтiм жаеаскалы келген жок. Алтай-Кар­ пыкты аузына алып отырран Турсынбай эл1 де келер ел барлыкын акгаргты емес по? Шапкын кеткен елдердщ 6 1 - разы сш келген жок. Келсд1 свзаз... Игипкп осы арадан кушпсн квш!ргсл1 келмеп пе ед1 ол?.. Ай боны торлап алып, кеглей койса, ИгЫктщ ергкс!з квшпеске шамасы кайсы? Ара агайынымсып келе калган ек1 жузд*1 Кожа бугаи тецд!к эпермек не ед!? Жок, б т м деген болмай- ды, журмснд! бул арага!.. Ойын осыгам 61‘ржола бектп алды да: — Кожекс, Тереке кулдык. Агат айтыппыи. Кеа'м, KeniciM деген болмайды. Игиик досын. эуел1 кешслн бул макайдан, Былкылдактан 6 epri жерд!ц тупи жалмап болыпты гой, кешс;н сол жагына. Ара агайыи болсан, содаи кейш келерсш!— дед1‘ Жуман. Дш жарындагы свзден опай кулай кетсе де, дауга келгснде кыйындап барады. Келгендер камшы тастасып, кезектесш колкаласа да, Жуман 6 ipine кулак салкан жок. — Менде сез 6ipey-ai\\: kouiciii бул жердей! Содан кейш сейлосем!— доп касарып калды да, арбip олак адамнын. одетшше осынысын кайгалай бердь Свзбе-свз кайталал, ум1т етер 6ip ауыз сез коскан жок. Елийлер де гнырысып калды. Эркайсысы, бул кырсыктык енд! кай жагынан колу перекипи таба алмай, 6ipiHe-6ipi карайды. — Аягына жыгайык, ат-шапан айыбын да эз!*р...— десш Kepin ед1, Игипк жагында oip кысылыс барын бай- кап калгандай, Жуман бай тшп* Keprin ксгп‘... — Нсше квз шыкты, неше бас жарылды, юмн!ц нес! куйе кетт1. Эуел1 сонымызды б*1лicin алайык. Содан кеГйн сейлесерм'13. Оган дешн Keiucin ана шокындын. Кошпесе ел!сер жер1м!з осы болады! — дед1 де жалбагайдык ба- уып тас кылып байлап алды. Муиысы енд1пши ест1мей- мш Acreni едь Карыидарын алдарына онтерш, ею -пзешп уст!не тек 100