Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

— Отыз тыйыннан жалданатын казак жшттер*! кап- тай бастады,— деп Байшепр курант койды. Дэл осы оцпменш yciine Kopi iueinecin баладай коте- pin алFaи Буланбай келiп к!рд1. Шокайлары табалды- рыкда так-тук согылысып Алшагыр мен Колбац да м- pin келедк.. Ец сонынан мргеи кгшкене лепел1 казак эйел1 ауыз уйдеп орыс жумыскерлер! мен орыс эйелдс- piite карап, тацыркап турып калыпты. Мойыидаръша дейш ашык, жалакбас, еркектермен катар отырраи орыс эйелдер1 Кунзилага Tinii тан кершдк Шашын желкесБ нен кырыккан жас келшшек Елизавета Быкованын. бар- лык еркектерден жогары отырганы cpci дс корпип кстть Жас эйелдщ кулары кернип калса, Kccin алардай тыйым салып койган мусылмаидык куш эйелдщ еркектермен катар отырып сейлссук даусын еркш шырарып кулу1 де­ ген сыякты нэрселерд!* б1'лмейтш елi. Куизила тер уйге карай ете 6epin, кез кыйыгымен Елизаветага тагы 6ip карап KCTTi... — Ay, Буланбаймысын? Жокарылат! — деп, оуел1* кашадоы эдетшше жаркын жузбен карсы алран Байжан, Буланбай шешесш кетерш экелш пешке суйеп отыргыза бсргенде: — Апыр-ау, муныц мм ед1?..— деп абыржып та калды. Ес1*ктен узак шубалып Kipin жаткан кеп адам барын да адгарды. Буланбай кыска рана жай-куйд! айтып келin: — Байжеке, токшылыктан емес, жокшылыктан жо- лаушылап келгеи жандар болар... Алшагыр екеулпз бас- пана б1рдеме калкайтын алганша далага шыгарып тас- тамассын деп сагам экелдж. Кудай алдында сурауы сенде болады,— дед1 Байжанга еркшдеу сейлеп. — Е, о не дсгешк, жаным!.. Байшепрден ест1генде-ак осында экслерсшдер деп кутше бастагамыз... Катын, шанынды кайиатып, eriiui аса бер деп мама айткамын... Шенншидер, жогары шыгындар,— дед! Байжан. Эуел1* эзырак абыржып калганын тез жугысы кслш: — Шешс, депin. cay ма?.. КуйлБкуаттымысын? — деп, пешке жабыса, кезш орен ашын-жумып отырган кемтрдт алдына ©3i турып келin колын алды. Карапайым журттын ншнде беделдл Буланбайды, Байжан да катты кад'флейтш е/ii. К,ыс боны онын, Kipin жудырып 6epin, уГпне келген самый сый.пап, конак етш ж1берепан. Е и т мше, ауыр кыстыц катты 6ip ышкыадыр- май аттанбайтын аяк кезшде келin, бел сынардай сал- 304

мак сальтп отырса да, капыспай котеретппн ак жаркын К0ШЛМСН 6ijiaipai. — Семен баскага муидай салмакты салар ма ед'ш, салмас па ед5м, Байжеке...— деп, Буланбап р.чзашылм- гы мои алгксын осымен гама* ацдатып,— мен! ауыз уй- дсг» конактарып да кеб;рек кутш калкан болар...— деп ауыз уlire карай бсттедк — Енд! амаидасапык, 1зл1расти... Л изага apnaFan «тетес’ш» белек антамын,— дед! Буланбап калжындай амандасып. «Здравствуйте» дсгспд1 тутас актуFa т!лin кслпре ал- май копран Буланбап oyeai «пзд1расти» деп алып, аяк жагьш «тете» деп болin аптатын. Ренжщмреп отырраи жолдастары эр кездеп эдеттершше оиысына жымыйып калып: — Здравствуй, Буланбап здравствуй,— десл кат­ кабат аманлык айтысып. — УШштерш келin калды ма? — Коиакка колген болар?.. — Амандык па екек?— деп, орыс жолдастары Ьу- ланбайдан жакымдык бЬтд1ре сурасты. — Плохо... сапсем плохо!..— дед1 Буланбап бул жай- дагы сезд*1 тез»рек догэргысы келш. — Ашгык iia, жут па? — деп сурады, даланыц eit бас- ты бэлелершен хабары бар Шило карт. — Жут,— дед1 Буланбап.— Бiрак, журттык айтуын- ша жут жел' ягапынды болады. Байлык... Кедейлш... Алым-салык... Жалкаулык... Kapi одет... Kapi заман... Ауыр кыс...— Жсп агайынды деп саналатын жутты жал- пы казак булан жупелементinin бкте тура, Буланбап адеГп осылай, эзшшс жжтедь — Былтыр eriii шыкпай калып па сд1? — дед1* Кате­ рина Неволя дала жутыпаи Орал бонында болатыи аш- тыктардыц себебш /здегсндей. Буланбап дшрс етш калды да: — Б/здщ бул еш'рде егг'н салатын жалрыз рана бай бар... Иплiк... Ол каз$р бидайдыц бутын 6ip бузаука не- снсге 6cpin жатыр,—-дедк— Я болмаса, 6ip жнтттщ он кун шоп шауып Gepyine де 6ip бут бидяй беретш коршс- Дк Мешц шешем уш бут бидай алып, мен! 6ip апга жал- дапгы... Елизавета Быкова жеп турл1* жат тектсс норселерд1 агапыпды деп атакам халык мэтелшен терец 6ip маша F. Мусрепов 305

тапкандай, сол жайды жете сурастыруга бой урып ка- лып еди Быков ofbh узамай maxraFa тусетшдерш ескерт- Ti. Оныц устше, казак жолдастарыньщ жалпы куйзелю- те сксшн керш отырган Елизавета келденец эцпмеге кещл белудi ез1 дс орынсыз санап, Cyrinri жыйналыстыц экпмелерiне кештЕ — Кейде жеке-жеке, кейде б!*рнеше адамныц баста- ры косылып кал ганда талай кенесш, кел1*амге келш кой- ран 6ip экпмелпз болушы ед1 foh...— деп бастады Ели­ завета.— Завод иелср1 кун санап жана 6ip кысым шыра- рып жатканда, жумысксрлер жеке-жеке жем болмайтын жагыи кездеп едж. Ь\\з ун косып бiрге кынмылдаганда, завод иелершщ ойланып калатынын уне\\и Kopin келе- Mi3. Казак жумыскерлерппн жалакысынан он тыйыиды KeMiTTipreir жокпыз. Жумыскерлердщ турмысын тузеу жайында Ушаков буйрык бердт Амалсыз берд!'. Енбек акыны арзандатуды казip булар катты колга алый жа- тыр... Осы жардайда не icTeyi.wi3 керек легенде, жекелен- бей, болшбей, орыс-казак жумысксрлер'! колдаса козга- латын болуга уйгарып едж кой? Солай емес пе? — деп, Елизавета Быкова айнала карап аз кшрш калды. — Ис, ол ушш орыс-казак жумыскерлершщ кекеа курылсын деп уйгаргамыз...— дед! Шило карт. Эр кез­ деп' здешние acbiFbic белш кегп. — Оралдары Демидов заводтарында кандай жаксы ед1?.. Bip жумыскер жзб!р керсе-ак, жумысксрлер кене- ci ара тусе калушы едЕ Мунда келгел1 онай умытып кег- тшдер дсп, мен Михайлога кунде айтамын,— деп Кате­ рина Неволя да жумысксрлер кенесшщ кунделжп ewip- де улкен камкор болгандырын ангартты. — Жумысксрлер Kcueci, ocipecc, казак жумыскерле- pine ете керек... Булардын алдыпда кандай кара кундер туратыиыи кiм бЬтсш! — Аты азаптьщ дэмш булар з;и таткан жок кой,— дед! Шило карт. — Сендер Оралга кайтатын болсапдар, б|'здт куш- wi3 не боларын байкай бастадык. Б1'здщ жауымыз екал- дымеп казак даласыныц взшен ернлгел! келед1. Кушм1з- ге отыз тыйыпнан берсец де ризамыз, тек жумыска ал деген казак каптап кеттЕ Б!разы шьш-ак куйзелютен шу- баса, енд'[ б1разып Жумабек терешк куйыршыктары ку- тыртып жур... Не отызра кенестдер, не болмаса орып- дарынды босатасыидар дегенд1 Сикорский кунде ескер- Tin кояды. Ушаковтыц келушен дзме етш 6i3 отырмыз... 306

Егер кун1М1з отыз тьшынга туесе, уш жаныма телейтш жыйырма 6ip сом жасакты ercy ymin неше ай керек? — дед1 Буланбай, алаканын жайып. — Ею ай, он кун!— дед1 Алшагыр. Ауылнай эдеГплеп кслш, Караганды жумыскерлсрБ шц эркайсысына тускен алым-салыктарьш ест'фткеннен кейш Алшагыр юмнщ канша кунi соны етеуге кететппн есептсп койган едь Буланбай екеу1м1зге cni ай, он кун- нен, Колбацга уш ай, уш кун, Байшепрге уш ай, алты кун деген секшдк кеп жолдастарыиын. алым-салыкка кстер куидерш жалгыз Алшагыр гана жаксы бклетш. — Осы кун казак жумыскерлерппц бэрше туып отыр. Осы журтка корганыш болар б’фдеме болса, казак жу- мыскерлер1 тайынбайды. Танысып та, cenicin те болтан сыяктымыз гой,— дед1 де Буланбай токтады. Алшагыр мен Бапшепр дс ore аз бклетш орысшаларына сселсп- устеп ым косып, Буланбай евзш костады. Елизавета Быкова сезш аяктап болмаса да, колдснец кыстырылган создердщ 6opi де ез ойын толыктырып жат- кандай болтан сои, ешюмд*1 токтатпап едь Енд1 сшк1м сейлейтш белп бермегеннен кейш канта сойлеп кегп. — Орыс-казак жумыскерлерппц Keueci KcpeKTiriHe, Ofan журттыц оп-онай Tyciiie калатынына да б!зде еш- ктм шек келп’ргеп емсс,— дед1 ол.— Ал, еши ею-уш ай- дан кейш орыс жумыскерлер1‘ тугел Оралга кайтатын болса, кенес1м1*з оз!нен ©3i кулан калмай ма? 9 p6 ip езБ нен oai кулаган норседен элшздш ocepi калады. Казак жумыскерлерше мура d in сондай осер калдырсак, б!зге алгыс айтар ма скен... Мсш осы ойландырады. Мен, шы- нымды айтайыи, сасудамын. Калан еткешм*з дурыс бс- лар екен, кеш'рек акылдасайык,— дедк — Кызым, ссн ютапшалауды койып, осы журттын ор кунше 6ip корганыш керек болып калганьш умытпа- сац екен,— дед! Шило карт. — Кайтатын болгандарьщ казак жумыскерлерше кат- ты батады. BipaK, оган деГн'м ананы-мыианы уйрет1*п кет- пейсшдер ме? bip i3 салып берсендер, адасып-адасып болса да кайта тауып алармыз...— дсд1 Буланбай. — Дурыс айтады, ©те дурыс! EcirriH. бе, тыида!..— деп, Шило карт тпгп кетсрипп KCTTi. Жумыскерлердш кепде iii< келш калатыпдарына боны унреж'п кслс жаткан Елизавета Быкова шалдыц сезше шамданган жок. Оз ойыныц неден туганын жайлап ай- * 307

тып келд{ до, орыс-казак жумыскерлерипц кенесш куру улкен арманы екенш кызу сездермен байььмдады. — Сонымеи, курамыз ба кеиесп? Бугш курамыз ба? — дед'1 Шило карт, шыдамсыздык керсепп. — Курамыз!.. — Курылсын!.. — Уакыты жсттП —деген дауыстар коеарлаиа шыкты. Елизавета Быкованыц опында «Орал ушрмесшщ» 6ip белiмiи жасау болатын едь Каз!р эр ж-лгдандан кара» келгенде мунда жаеалар кенестщ Оралмеи байланысы бола алмантыны байкалды. Сондыктан ол «Орал yfiip- McciH» ауызра ала алмай, «Караганды орыс-казак жу- мыскерлсршщ кекса» дсген атты усынды. Ол жасырын уйым ба, саяси уйым ба, оны да синим аиык айта алкан жок. Ол жагына Андреи дс, Елизаветаныц 03i де баспа- ды. Жалгыз аикын нэрсс — кснес орыс-казак жумыскер- лер1 yniiii eai жасаган 6ip корканышы, yMirreHepi мен се- нер5 едк Максаты айкын сыякты квршгенлген оган жетуд1*н кер- бшс жолы да салынбакан талантардаи тугаи жас «Ке- цес» осылай, Байжанныц ауыз уГпндс тунде туды. Уакы­ ты жстп дескеммен, оиыц канша жасары еншмге дс бел- паз едк.. Улы кун шыкардан бурый да жарыгын тусiродi. Сон- дай 6ip шыгар куннщ белпа* сыиктанып «Кецес» туды. — Ал, кексеке юмдер KiprcHi дурыс болады? — дедi Елизавета Быкова. — Еналдымеи хат б'ыетш вз'шдз,— дед1 Шило карт. Содан кешн, Быков, Буланбай, Михайло Неволя, Байше- пр, Шило карт, Алшагырдардыц аттары аталып жаткан кезде eciim тез ашып Сикорский мен Иван Акула, Иван Зубов ymeyi келш юрдк Жумыскерлер абыржыматанмсн, келел! сез уетшде отьгркан жайларыи езгерте алмай калды. — Оздср елец аптып, он салып, кош'лд! отырады дей- тш ед1, оларыц капда? — дед1 Сикорский, табалдырыктан аттан тусксн бетшде. Акула мен Зубов бей-жай дауыспен: — Кеш жарык...— дести — ©лец табылса да кешл табыла берс мс?.. Кейде кас- кыр боп улыгыц келедц— дед1 Шило карт. — Алдарыцда 6ip стакан су да жок, боска келмесек жарар едк..— дед! Сикорский калжыцдаган болып, Бы- ковтыц иыгыиа колымен cynenin, касына отыра 6cpin. 308

— Жок, боска кслмеген боларсыз...— деп, Быков иы- рын тез босатып алды. Калыц кшмшд астынан онын. бар денеа д!р етш кал ранын Сикорский аадаран жок. — 0зниз ала келсешз erri, лавка касыцызда ед1 рой,— дед1Миханло Неволя. — Bip патша ©лген кути, екй-пш патша такка отырган кун1 келкгпрш турыгт шгкеАы’з... Дол буп'и арак 1*шетш де куш\\пз емес...— де;и Шило карт, бупнп кешке ерскшс 6ip мэн берет!иiн ацдатып ала жаздап. — Енд1 нсмснегс жыйналып отырсьшдар? — Самауыры бар, жарыры бар, бала-шагасы бар жы- лы уй болтан сон келелпз де... Сасык корасынан жарыкка шыгуды шошка да жаксы кермей мс?— дс.Д1 Шило карт, кашанкы эдегп бойынша суйкене сойлеп. Мундай шалые созге келгенде ГПило картты жене ал- майтыньгн жаксы 61’летш Сикорский эцпме беп'н баска жакка аударгысьг келin {‘здешп кор;и де, одеш келген мак.- сатынан ажыраса алмай, оз ойыныд адрарымен жауап 6epAi: — ©лед айтпасаддар, арак штсседдер, билемеседдер, жыйналып кереп не?.. Б'рдеме окытып ермек ететш шы- гарсыддар?..— дедк — Кгтап магазкнше купле Kipeam... Керект! кгтап кездеспей жур... Мумкш, вз'ииз бастырып берерЫз?.. — деп, Шило карт ашыктан ашык кекетт тастады. — Сонда rinTi жайдан-жай жыйна.пасыадар ма? Ба- ламысыддар сеидер, жокты ермек ететш? — Б1згс де ©те коп порее ксрск емес. Б*1зден гор! бала- лар копт1 тктейтш болар... — Ондай жауапты баска 6ipcyrc айткаггыд дурьге бо- лар шал. Шын-ак. батыл болсад, шыньщды аитшы, не уиин жыГжаласындар? — дед1* Сикорский, Шило картты шалые басыгг калуга карай итермелегт. — Ж ыйнал маймыз, таные уйге келемгз анда-санда, жылынаммз, темек!* тартамыз. Сенлессм!з... — Таные уйдщ несшей белек отырсындар!.. — Уй Heci бупн баска конактармен отыр. — Уй тар... 9уел1* мына донактарм шай берд^м... Енд1* ауылдан келген конактарым шай ini in жатыр... Оларлан кеГпн сендер келпиер шайра!..— дед1 Байжекед тер уйдш яласа есшшен судп’п шыга колит. Ауыз уйде эртурл!* оцпмелер болатынын Байжан квп- тен 6epi сезшетш. 9 р неге кулагы турш адам жумыскер- 309

лердщ толып жаткаи наразыльгктары барыня да тусшетш ед|'. Бул уйгс кеп кслш журен'н Буланбай, Алшагыр, Бай- uierip аркылыда кеп пэрсслерд!* сурастырып: — Апырай, акырзаман екен гой!.. Неткеи ит ед!! Уша- ковка айтатын екен. Ол б!лсе, экесш танытады! — леп коя- тын. Салтак басып, тске сасып кетксн казак жптггерш кунде керш, ылгый аяп журетш. Сондыктан, ауыз уйде бастыктарга карсы кандай создер айтылып жатса да орын- еыз леп онламайтыи-ды. Касына кейде Мусакайды ертш, кейде лавкашы Ман- сурды ертш, бул уйге Сикорский де соцгы 6ip айдын irniH- де 6ipnenie рет келin кетш сдк 9 уел1 Байжекеи оны да курметтеп, конак етш журд]. «Ушаковтын адамы» деп сыйлады. Бара-бара жумыскерлердщ бул уйге не­ ге келе беретшдерш, не сойлесетшдерш Сикорский шу- кылап сурай берген сои, Байжекеи аягын тез тартып алды. 031*нжабайы Kepin, аианы-мынаны алдаусыратыл б\\л\\п ал- гысы келетш MC3i Сикорскийд1Байжаи тез жек керш кеттк — Осы ит 6ip поле *1здепжур... Ауыздарыца сак болыи- дар, орыслиа бьлмеймш деидер!— деп, уйш’ пне де катты тыйым салып койды. Сикорскийдщ неHi сурастыратынын Буланбай меи Лизана жасырмай жетюзш журдь Мазан зар-жак канша донгелстсе де Байжекеи ©3i: — Жыльшуга келедк Тамырмыз... Темею тартады, елей айтады, конак болады,— дегснд! шырк айналдырып айта бердк Bip ай боны сонысынаи тангап жок. Лавкаш Мансур муныц ауыз уnine кешюа келш, па­ тер акы усынып ед1*, Байжекеи оиыц да астарын тусше ка­ лы п: — Шырарым. 6ia базар татары емесшз... Пэтерш! ж*1- бере алмаГгмыз,— деп, бетш катты кайтарып тастады. Сикорский дол бугш де Т1*м1*ск1*лешп, бале 1*здеп, ац- дып келгенш туЫне калыгт, араша тусе KeTKCHi дс Бай- жекецищ коп нэрседен хабары барлыгыныц салдары сд1*. — Бупн слздщ уйге жыйналамыз...— дегенд! Булан­ бай оган кеше хабарлаган. Байжан тор уйден шыга келш, жанагы арашасьш айтканда Сикорский оган: — Сешд жумысьщ болмасын... Мен ез адамдарым- нап сурап турмын... Не уш!н жыйиаласындар? — дед*1, °лп сурауьша айрыкша жауап кайтарылуыи кутш. — Menin ушмде сенin де жумысыц болмасын! — де- Байжаи. 310

Манадан ynci3 бакылап отырган Андрей Быков Си- корекииге карай ецсеркте бурылып: — Бул немене, жауап алу ма? — дед!. Сикорский бул уйде талай жыйналыстар болганын бшп журепн де, бугш ycTineH баскалы келш едк Стол уетшле караз б1рдемелер жатса, тарпа бас салука кел- ген. Сейлеп тургап 6ipcy болса да улкен долел болатын едк Оныц б!р!не де кездеспей, боска карыскакда Шило карттан утылып калганына да кызарандап, алысырак- тан oilnavFa оралымы жетпей калды да: — Жауап алса neci бар? Сен уинн ол кун алые га емес uibiFap деп ойлаймын,— дедь — Ол полициянык жумысы шыгар? — Муттда ooipiue менMin баскарушы. Менен де сура- лады. — Еггдеше, жауаптай бастацыз, 61*3 03ip... Нс куд1Г1- шз бао едк канлай а ига к таптыныз? Kvairi ай.кын болса да айгары болмагандыктан, Си- кооский op6ip топас бастыктыц арылмас одет! бойыиша айрайгя тартып кстт!: — Мен бэшн де битемж! Б001 колымда!.. Сснлоп бел- шелепишен батпакка батып отырган адамсындар!.. 0з- дерще екпелендер!.. Сендерд!н орыидарынла мен бол- сам, полицияга алдакашан ез1м бярып, шьигымты айтып, кенпгчм cyoaFaH болар ед^м. КмткенлсЫн жауап алу болса, ол армандарык болады. Жасьтпьтн жый^аласьщ- дап, тыным салынган кггаптап окыйсьшлап!.. Коне, OTi- piK денперип!..— дед! Сикорский айнала каранып. — 0 TioiK, OTiniK болганда да акылсыз адамньщ ай- тар frrmiril — дел! Шило капт. Маня тан тастай катып босагага суйенш турран Аку­ ла мен Зубов осы 6ip туста кепег!м!з болып калар де- генден, орындарыиан козгалып, Шило картка жакындай берд!. — Сен, u.faл, сак болрайсын!— дед! Зубов. — Немене, колыи кышып кегп ме? — Жумыска баратын уакыггарын болды! — Онына таласпаймыз. Дурыс. Мана кет!п калатын ед!к, бегеген ездерщ. Оны да жазып кой! — дсп. Шило карт кише бастады. Баскалао да орыпларынан турлы. — Сен, кала тур !— дед1* Акула, шыгып бара жаткан Байшепрд! женшен тартып калып. 0згс жумыскерлер шырьтп кетт!. 3и

— Сен барагьша бар да унктай бер... Ж!пггер!ц дс уйктасын. Тунг! кезекке бармайсьшяар. Ертецнен бастап моншанын орнын казасындар...— дед! Сикорский Байше- ripre: — Тусп1Д1’н рой? — Тусшд^м. — Тан ата турасынлар. Бар! Осымен Байте rip де шыгьт ксгп... Жумыскерлердш коллары мен колтыктарында ешнорсе жоктырын када- галап карай калкан Сикорский касыпдакыларга тосек астын. бурыш-бурышты карауга коз1.мсн ым какты... — Men осылармен 6ip ауыз сез сеплесе алмаймыи... Калтырап кетем... Б1р ауыз *пл катсам-ак. аржакында ез1мд1 ©3iM токтата алмай, 6ipeyiu жактан тартып кала- тын сыяктанамып,— дед! Елизавета АндреЙге, Байжаи yifineir узап шыккан сок. — Одай болса, устам жоктыгы болат та... Ондай мБ нсз окай устап бередЁ,— дед1* Андрей. — Тек Шило карт шайкаса кегкендс гана бойым жа- дырап, кулюм колin кетедк Саспанды да, шеге yciiHe me­ re какдандай сеплейдк Тыныш капа тындай берпн. ке- леди. — Ие, шанкаска Шило карт араласса, косарланудыц Keperi жок. Dip шаткалка апарып, жыкпап тыибайды ол. — Катарынаи, кайта-кяйта жырлды! Сикорскипдщ кырсыгынан бел:ш‘л кеткен жыйналыс кынжылуы осымсн азырак ыдырагаидай болды. Жас эйел Елизавета Шнлоныц Сикорскийге айткандарын кайта- даи ecine Tycipin, суык тунд! сетердей дауыспеи, сацкыл- дап куле бастады. — Елизавета Сергеевна, дегснмси, жлнагы жыина- лысты аяктауымыз керск... Кейес мушелерш атадык та, беюткеи жокпыз гой,— дел! Андрей Быков. — Жок, жок! 1\\а:?!р шахтаел тусксн бонда яяктан- мыз! Мен кеиесгщ кандай максат коздеитшш окып бе­ рем. Оздгц коскаидарыцыздын ексунг дурыс кердгм де, ушеу!не космла ал малым... Пожалуйста, езт!з дэлелдеп берпиз, кенеске салайык,— де;а Елизавета. — Тым узак жазыпсыз, кыскарттыныз ба? — Уш-ак бет калдырдым. 1\\аз!р коресшдер. Катар- лы жумысксрлердщ тус!нд!ру т!лемей-ак утынатын нэр- сслсрш калдырдым. — Шалдын кггапшанды коя турып. дегешн ескердБ шз бе?.. 215>

— Эрине!.. Быков тсжтап артына бурылып, кейш келе жаткандар- ды тосып алып: — Лиза жацагы жыпналысты Ka3ip аяктауды усына- ды. Акула мен Зубов шахтага тускенше улпре алармыз деймш? — дедк — Олар тац ата келсдк YnripeMia. — Каи жергс жыйналамыз? — Кен сурыптайтын эйелдерге жакын... Бас штрск- те... Ауыз жакты эйелдер бакылай огыратын болады, сонда... — Келкпчк кой? — Келютж... — Сешмд1 жолдастарды шакырамыз рой? — Шакырамыз! — Кайламен, балгамен серттесстш болайык!— дед!' Шило карт кызынкырап кетш... Осымен, жаца тутап Kcuecri тез1*рек аяктандырып, каз OacibipyFa жумыскерлер жер астына Tycin Kerri...

<$ХЭ Т0РТ1НШ1 Б0Л1М

I Карагандыныц кары быйыл буркагг-таркан куртерш едк Сай'Салалар суга толып, кырдыц тентек ©зендер1 са- кылдап тасыгалы ксмерлеп тур. ©кпек жел куртй< етск- Tepin туре сорьш, тез кешрш барады. Капы желдщ сал- магынан жер солкиддагаидай сез1ледк Кыркалардыц куигей бетте-pi котыр болкапдай шубартып калыпгы. К,ыс боны кар астында жылы жаткаи тобылгы мен караран туптер1 Ka3ip белдеулеп ашылып калыпты да кэрл! жел- ден дiр кагып тур. Нура взсн'пин сол жак кабыргасын ерлсй, усак быты- радай кыйыршыктангаи сокта карды есьпте жортып, суыт келе жаткаи 6ip топ салт озен табанынан 6ip шакырым- дай meriHe жаткаи тас жоталардыц кыркасына mwFa токтады. Жарау сем!з аттар кысты да кермеген, екпек желд! де елемейтшдей, тура калгандп-ак п'зпнд1 жула созып, тастак жерд1 тарпый бастады. Макпал кара тай- жакы кишген, макпал кара атты Ип'лж езгслсршен ок- шау KepiHin орталарында тур. Касында Жумзбек, Курец- кез кожа, Омар, Ордабай тагы да бес-алты адам ат кос- шылары бар. Бшк кыркапыц басынан алдарында жаткан кец жазыкпен, 6epri жарасын калыц куба тал кемкерш кеткен езенгс карап салг аттылар утпр1лin калды. Бастаса тужскен e.Ki жотаныц eTeriiieH сушрлешп бас- талатын жазык бара-бара канатын кец жазып, теп-Teric куГпнде езенге барып Брелед! екен. EKi жотаныц да ipre- сше тырыла б'пкен кайыц аралас ак терек, тораагы мен мойыл ©рт кермей, кесу кермей, жайлы 6ip уяда ерюн 317

eciri езенге карай капталдай созылыпты. Ара-арасында ед катты агаштардыд 6ipi, ыктамай, енкеймсй т\\к ескен жалгыз-жалгыз ыргай да коршедь ©зеншн аргы бетш орай коршаган тутас тас жота осы 6ip жазыкка боран мен карды Ж1*бермеу yiuiH эдеш салынран корран сыяк- танады. Жазыкка тускен кар да уйпалактанбан, ушлмей, теп'с жатыр. Кырканыд басыиа б]ткен тырбык, аршалар катты желдсн жер тырналап, жулкыланып жатса, ойда- ры калыд жалды окпек жел канатынын астымен рана сыйпайтын сыяктанады. Ипл*1К эдеш келш карап турFan жерд1 тугел танып, Келлi толгандай, едщ козш осы жотаныц озенге карай ойысар куламасында турран улксн кызыл молана аудар- ды. Ол жакка мойнын буруга касындарылары манадан 6cpi бата алмай турран. Игшктщ кез1 кайда бурыларын андып, ол калай караса солай карай жапырылып турран жолдастары енд1* тугел ецсерклin сол кызыл молага кл- рады. Ипл1*к атыи тез бурып алый, жылыстыра аяндатып молара карай журш Kerri. Жумабек пен Омар, Курец- кез кожа yiueyi 6ipine 6ipi урыларша жалт CTin калысты да, олар да epin Kerri... Hrijiix кыскы MCKeniH ауыстырып, Нураныд 6ip жай- лы жерше агаш уй салдыргалы кол аилы жер 1’здеп шы- рып сд1*. Оныд кыс боны тасыткан агаштары Пура етке- лшдеп бекетте уйшп жаткан. Бупн ол кеп жерд! шар- лап, булан жайлы жерлердщ талайын керсе де ойы осы Кызыл-молара кадала 6epAi де, epiKci3 жетелеп экелдк 9уел1 жердщ жайын байкап, еид1 молара карай бет алуында да 6ip мэн бар-ды. Будан коп жылдар бурын бул ендрд'ш. сокры жсндет- терппц 6ipi Кенесары HrLniKTi осы моланыц басына ай- датып алдырып, ecincn кетпес кысым керсетш едк Кене- шн iHici жугепс!з соткар Иаурызбай алтындаткаи, суйек сапты сары-ала кезджп* лактырып-карыл ойнай оты- ,рып: -- Сен, шойкара, неге кешпей отырсын? Сары-ала кезд1тш сагынып отырмысын, кек-ала найзамды са- рынып отырмысын? — деп едк ушынан устап шерте лактырып ж^берген кездтн сабынан канта кагып ала 6epin. Колын созып, сэлсм беруге ецкейе бергеи Иплжтщ кездж мандайына кадала жаздап барып томен KeTTi. HmiK meriHin еакке жакындап барып: 318

— Алдияр, кешпейш дсп отырран б\\з жокпыз...— де­ ген, жалапдаган сары-ала сапыдаи сескен'ш калып. — Сапым мен найзамнам садара кет, сен, кебен ceMip- ген топырыш! Сендейлерге тпепггпмшн камшысын гана булрармын. Айдат жылкыкды Алатауга карай! Каптат кыррыздыц жерше! Мен мшемш атынды, мен сауамын сауынынды!..— деп ед1 Наурызбай. 0 зшщ алые жакып апа-карьшдастарына куйскс13 кошкардай кандай ерюн болса, жасы улкеннщ сакалы мен жасы кшшпц эке-шешееше дс сондай тыйымсыз ауыз И п л т т ц жеп атасына денш аударыстьтрып бергеи. Bip ауыздан сонша буркырап шыккаи боктыкты ecirin тура беругс шыдай алмай: — Журт кетериге кеипп жатса, жаляыз калайык. де­ ген ой жок... Мал болса, ©3i де орта жолда... — деп сд\\ Ипл/к, одан ropi ек\\ октырак сойлеуге бата алмай. — Жок, сен кезептщ карайлауын бар артыцда!.. Ак- мола, Кызылжармен колдас дей/u сет!.. Токтат оттауык- ды!— деп, Наурызбай сары-ала кездштщ сабын алака- ныка катты кысып алып, акырып калганда: — Лэббэй, алдыярым!— деп, тврде отырран Курец- кез кожа таспыйк тартып отырран од кольш KOTepin едк Ол кезде куд1*ретп кожа сол кетерген колымен Игийкп арашалап алып та калран. — Е, бул кошел'н адам... Алла буйырса, кыррыз Ала- тауынык бауырында кездессрлпз... Бул мешц жаксы 6i- летш Ж1плм!..— дед\\ кожа. — Ертен, осы уакыттан калдырмай сайыска жарай- тын жуз ат айдаи экел!.. Экелмесен, кек-ала найзамныц ушында керереш басыцды!.. Соны icreMeceM, мына тур- гаи атамнын моласы урсын меш!— дед! Наурызбай, ко- жара араша 6epreHin де ашумен байлап. Наурызбай сол колымен еакп* нускаганда, шапшац алтеген кол кеудесшсн тушп шыгаррандай Игшк те тез шыгып кет|‘п ед!'... Аржагы айтылгап, Кенссарыра жуз ат айдап экел in берсе де, Алатаудан мындарды коса айдап Игшк елге кайткан... Буларга шын-ак тклеулес болып вз ерюмен еретш туп- Ti ауылдар азшылык та, кушпен еретшдер кепшшк еке- нш Игшк жаксы б!лстж. 0 з кара басы кушке рана барынбак ед!. Б1рак, булардык кушпен устап отырган ка- рапайым журтыныц кандай т1зс кергеншде жумысы жок 319

Иг!лiK 1931* квргенш гана адам кврмсген ауыр корлык ке- pin, inline умыгылмас 6ip кек ет1п туиin экстт c/ii. Сол 6ip лац кундерде Кызыл-мола басына epiKci3 уй- мелеген калыц журтыц Kopin жаткан корлык-зорлыяына карап туруга коз уялардап ед1*. Алдакы хундердеп ум т азайган Кенссары ермеске бет алган елдердгн. ен;л кай- тып бетше карай алмаетап iarepre именбен де 1*рк1*лмсй барып жатыр. Дала KaHiuiepi барлык Tic-тырнагын ел алкымыиа ту гас салыпты. Соргалаган канмеи жаска мастанып алгандай жзлыпып-жалбарыпганды естуден калран. Кызылжар, Ip6ir, Баглаи, Кортам сыякты орыс кала- лары мен Tipiuijiii< араласы кушейген 1шк1 елдер Кепеса- рыдан б'фжола без’ппп кептеи 6epi сырттап отырган. Ол эш'рд! сонына ерте алмай жауыгып алган Кенесары соц- гы ei<i жылдыц шинде уш рет шауып, тонап — туралатып кайтты. Bipaic, 6ipeH-capan уры-кары, баскесер1* болмаса, калыц ел ерген жок. Кыркысты да, кы[)ылысты да, ык- тамагаи, касарыскан калпында калды. Бул Шыцгыс урпактарыныц кашаннан 6epi epKiii баурап келгеи тур- гын елден керген Oipinnii карсылыгы ед;.. Ka3tp Кенесары осы арадагы бес болыс аргыи урула- рына зыгьгр орнатып, ек соцты ол1м жорыгына аттангалы жатыр. Басына кара кун орнагалы ею айдан асып бара жатса да бул жактагы к.ыр елдерi де оцайлыкпен ермеуге табандап едк Капыда кел)*п уел*не ориап калган коп кут­ ке тутаса карсылык корсете алмаса да шней наразы да­ ла букарасы бул жорыкка жатсырай карап, шамасы кел- генше ipKijie 6epin, жалпы ыцгапын ыктамай танытты. Жаугерлж, шабын сыякты хаидар мен бектердщ, би- лер мен болыстардыц сергелден’шсн 3epirin болган ел лажемздыктыц шепне деГйн сынасар бет! бар. 0 з Tipiiii- лтндс ешюммсн жауласар ce6e6i жок жалпак ел ондай жорыктардыц Ki.vire ырыс, к!мге сор екенш дс угыпгян. BipaK, сл уетше баса кслш ориаган карулы кол ат жетер жердеп елдеряi ауыл-ауылымен айдан околin, кушпен кешпрмек, epi!<ci3 ертпек. Кызыл-молапьщ айналасы азан-казан. Dipi бандан, 6 i- р! баладап айрылган ойеллер озен бойын орлей, ар жерде топ-топ болып елiKTepiii жоктан отыр. Eruiin, буплш зар кагады, каргап жылайды: — Тукымын жат, кашли жат, казакка канын араласып кермеген торс тукымы, баргаыыцнан кайтпа! Барса ксл- 320

м е с т жолына ушыра!— деп каргайды. Корлык пен зорлыкка, жаза мен алпмге боны уйрент болFaн эйелдер ыктамаута калган. Жалан. найза туйреп отнеси келе жатса да KapFbic yni эларемейдк Бул жолы такылык езшщ бар бейнеамен ортага тус- кен екен. Ем бшк тас жотаныц дэл кыркасына катар-ка­ тар курылган дараларда катар-катар асылган адам де- нелер! акырын-акырын шайкалып эл1 салбырап тур. Ол карсылык жолында табапдап калгандар. 1стт аягы осы- ган окелерш, кыл мойыннан кыл аркаига шнерш бкпе ту­ ра KafibicnaFaH жандар. Кор ускыны калай карасанда кезще cora 6epcin дегендей, дараларды еи. бшкке ку­ рыпты. Осы молака келетш eKi жолдын. он бойында кол-аяк- тарынан керш тастакан адамдар жатыр. Наразы бел' бе- р1к сыяктьг кер.'нгендерд]’ eni кол, ек! аякынан торт ка- зыкка керттн Аздаган ум1*т бслпа* болса да, ел ынгайы- нан шыга ал майтындай каранлауы барларын 6ip кол, 6ip аягынлн шалые Kepimi. bopi де шалкасынаи кернпген. Кыркьш ycTine уймелегеи торрайдай-торгайдай жасыл шыбындар керул1 жаткан адамдардын кездерже топ-то- бььмен уймелеп жатыр. Кара шыбындар да сан жок... Шекеден, мурыннан кеткен кайра, козден аккан сорара тап Кенесары колынык ©зж’ ден куныгып калыпты. Кез- дерш тас жумып, п'стенш алган адамдар ншчпркенш те кояды, шыдауга да бел байлаган. Бастарына жаулыктай ет*1П сэлде оратн молда-ко- жалар мен бузаулс камшыны бтсгш е in алран жен- деттер осы жаткандарды элсш-элсш аралап, эрюмшн. атын атап: — Шэрменде кул, epeMiciH? — деп сурайды. Копшш- ri жауап бермой калады да кернеп жаткан KCKTi сыртка mbiFapмаска шыда/i алмаган кейб1‘реулер: — Ж о к ! Ж ок... — деп, сэлдет коса боктап ж!бередн Булар орине дарара женелллерш 61лiп те жатыр. Сондарына азды-копл Ж1*пт ер!*ткен, жорыкка ерк!мен еретш байлар аттарын сау аяндатып, айналада em6ip ке- шла’здж барын кермейлндеи жайран кагысып, конак уйлерге барып туст жатыр. Каз-катар лплген конак уй- лерде кыррын уелнде салынып жаткан эн дс бар, ойын- сауык та бар. Айдаумен келген езге топтар нитей тынып, жабыркау да жат калпында. Кыска-кыска рана л л кары- 21 —р. Мусрслов 321

сып, а н д а -с а н д а в з аралары ны н. с е ш м д ш п н TCKcepicin К.ОЯДЫ. — Нарып Lnericin калдыддар? Кешin кетшп* деп eci- Tin сд1*к кой... — Tan ездсриией.. Кеш жэнекей басып алды. — Сендср ше? — Тау арасынан тауып алды, Жуман нускап Ж1'бе- piirri. — Е, бул каррыс атканныц жансызы да аз болып жаткан жок кой!.. — Жансызы кеп болса, жауы да кеп болраны да, ка­ ра уйлi казакта 6ip тиектес бар деин, кэне? — Сен, немене, мен соныд т1лектестерш санап жур деп пе едщ? Не ушш тьлектес болмак, не кутпек? Эне асылып та жатырмыз, шабылып та жатырмыз, турмыз рой шыдап! Едкелектеген шал адамдар колы жетер жерге дейш барьш керул1* жаткандарра сусын беруге луксат ала-ала- май кайтыпты. Буларда — шелдс калгырлар, кусуйек болгырлар1 — деп каррап кайтыпты. Эттед осы топтыд ортасына тусер 6ip ушкын болса, лап етерге 03ip турран- дай. Моланыц келецкесшде, басын котерш алган ап-жы- ландай шубартып, б;пкте отырган Кенесары кершедк Ай- наласьшда жаргак мойын кунл'гендер сыяктанып ушрейе караган бектер1 мен билерi, султандары мен жендеттерк тере тукымыныд катын-кыздары, ектсмдж дегеннщ кы- зырына тоя алмай, кумарта Tycin отыргандай. Бул арака не 6ip капы карысып калган кайрат иелерш, не 6ip осы топтыд алдында улкен кошемет корсете алар шон- жарларды экелетш сыякты. Кдсарып калкан кайратты жену де, атакты шонжарлардыц цошеметш кару де бул топ ушш ед улкен мереке гой, мола касын осы- ран арнапты. Эуел! осы арага айдалып келген Игшк Кенесарыныц ез алдына экслш жазалап жаткан Сауырык деген адам- ды Kepin едк Eni колын артына кайырып байлап таста- ган сом денел1, кун какты курец жузд1 Саурыкты жен- деттердщ 6ipi кос т1зеден как келдекпен кырка карып Ti3e букпрдк EKiumi жендет ^зерленш калкан адамныц eni аякын б1рдей тусап ж'1берш, арт жарынан экелш аркан удин мойнына байлады. Ещи Сауырык тастан •.4ь 32?

жасалиан мусшдей кеудеи кетериЫ, иыкпен кардыц барлык булшык eTTepi шыГфагылып сыртына теуш, кы- зыга карарлык ер келбстшде едь Кец мандайлы, еркек жузд1, шокша сакалды, т}к карайтын адам екен. Жендет оны как т1зеден кырка кагып калганда Игшктщ тебе шашы жыйырылып кеткендей ттркешп калып едь Сауырык e3i оны елемегендей, жерге асыкпай тоерлен- дь Eimi ол ыплспайтын жузбсн Кснссарыиыц бетше де тура карады. Азырак канталаган кыйыкты коныр кездер1 езше e3i сен*1мд1 еркектщ каймыкпас калпын ацдатады. Кою кара шашты жалацбас ш'лмеске бт<ендей, кец мацдайын тура тоеып тур. — Сен неге каштыц, ауылыцды кайда экетш бара жаттыц? — деп сурады Кенесары. — Журт сенен неге кашады деп ойлайсын? Мен де содап каштым. Ауылымды Ереймен тауьшан opi асырып экетпек с/им,— дед1* Сауырык. — Ол жакта KiMiH бар ед1? — деп сурады Кенеса­ ры. Бугаудагы адамиыц босаиып кете алмасын жаксьг б1лгеид1ктен, ашу шашрука асыккан жок. — Ол жакта епш.\\йм де жок. Ашыккаи-арыгаиньщ езегпг жалка ры бар. EKi колка жумыс бар, кун K©pic бар,— дед1* Сауырык. — Е, орысшылап Kerin барады екенсщ гой? — Ие, б е т п з сол жак сдь — Ел бытырамасыи, тугел еретш болсын, онтпесе, капка бояп жазасын тарткызам дсгем мен. Е с т л пе ец оны? — дед1 Кенесары, eHAi ашу шакыра бастап. — EcTireM,— де;б Сауырык кыска кана.Жаза жайы- наи ыгыспагап Typi Кенесарыны катты тацдандырып, ацыртып тастады. Б1рдек 6 ipre ызкарлы сураулармен жасытып, буктырып алмак ед1, епд1 031 абыржып калрандай: — Каиша адам экетш бара жатыр ец? — ледь — Кеп емес, эр ауылдыц ж ок-ж тп косылып отыз шакты адам болып едж,— дед1 Сауырык. Opi кун KepicTepi^ айдап, эрi Кенесарыдан кашып 1шке карай бет ал ран отыз ж т т п Кенесарыныц карулы колы Ереймен тауынын аржагьшан айдап экелш ели Kaiip олардыц 6 opi де осы мацайда и{рулi тур. Кейш калган эйелдер1 о т бул жерге жете алган жок. Бар кел!кт1‘ шабынды колы тартып экегп де бала-шага жаяу калды. Осы кысымды керген ж1гкгтер оцай срер деп 323

дэмелетп, Кенссары оз?р жазаламай келш ед1, Сауырьп ол умini актамайтын ыцгайын керсеттк — Ей! — дед!* Кенссары, атылгалы шыйрыккан жы- ландай, кез!н Сауырыкка шанша кадап. — Ерсецде[ кегшрем 6opin де. Ермесендер, айтканым — айткаи, жа- зам — жаза, ypiM-бутагыцды калдырмай бауыздатам. Сандалман женще кеш! Epecin!— дедЕ — Жок, 6i3 ере алмасак керек,— дед! Сауырык. Енд'1 сез аягы кыскарып каларын сезппп, 1рк1лмей тары да сейлеп кети*. — Жазац — жаза екенш корт турмын... Жалгыз мен емес ел де керш тур. Калар сандс. Ер кеуделк 6ip адам болел, бэрш де керш тастапсын. Атып- сын да асыпсын. Сурауы болмас деп 03(н де ойлама. Саран epin нт болган ша, аналармен 6ipre асылып-ак калайын! — деп, кыркадагы дараларга карады. Ол тары да б1рдемелерд1 туйдектетш кетш ед)’, «Токтат!», «До- рар!» дегеи у-шулар еспртпей жЮердЕ Сол айрай-шудын арасынаи: — Шеке бурау салыцдар!— деген Кенесарынын зэрл1 9Mipi естьлдЕ Сауырык саспай жазасын Kyni. Туксиген жунд1*курт сыякты кара-ала кыл арканды Сауырыктын lueKecine кос кабаттап салып, арасынан 0ТК13Ш алран келдеклн сабымен бурай бастады. Дагды- ланып калган жендет колы Д1*р1*лдер емес. Аркан бу- ралган сайын Саурыктын. мандай Tepid жыйырылып, кез кыйыктарын созып экетт барады. Шеке тамырлары бьлеулешп, сытылып шыккан кан eKi самайдан да сор- галай бастады. — Epewiciii? — Ерем, де! — Ерсмш, алдняр, де! — деген дауыстар Сауырык­ тын айналасында арадай ызылдап кеттЕ — Ермсймш! MeHin жтттер1*м де ермейдП Анау зарланраи мен кушренгендердщ каргысы атсын сеидер- дП — дсп, Сауырык булкыиа oip айкай садды да, кайтып жауап берген жок. Кыл аркан тем’ф шенбердей кысып, шекесше баткан сайын, Сауырык босандык, жасыктык сыякты м1нез керсетпеске бар кайратын салган едЕ Кынк eTin дауысын да шыгармай шыдап калды. — Экеындер, асындар! Азаппен елсш, аярынан асындар! — дед*1 Кенссары. 324

Hiруле турFan журт: — EpiM-ак екен! — Еркепм-ак екен! — Арманда кегп-ау!— леп, дауыстасьтп кетшть Ка- жырлы ерл1 шлмесе сындырыгт конд:рсм дсген тагылар тобы жасып калыпты. HraiKTi тап осы туста дедектетш Наурызбайга оке- т!п едп Соидыктан ол одан opi не болр’аиын корген жок. Тек, будан коп жылдар кежн жумыс 1*здеп келш жал- дянган жас ж\\г\\т Буланбай сол Саурыктын баласы ске- HiH бКгпп, сол 6ip кайсар адамды ержаз eciHe алып ед1. Буп’и тагы да сол уакыйралар тугел коз алдынан 6>тт1. Аягьтида былтыр оны Буланбайдын тастап кеткеш де ecine тусть Жаман 6ip жора сыяктянып, ойына 6ip- деме кадала калгаидай сезшдк Экеа Сауырык, Кенеса- рыра ермей калып едк Буланбай 6yFan ермей, белппп кеттз*. Осы 6ip уксас мшезде озше деген 6ip тосу бар- дай сезнш... Иг!л1’к жаца жота баеыида айналаны барлап тур- ранда, ойында осы уакыйра, кун! кеше рана басынан бтксндсй, кайта сайрап коя бердк Бул манай тугел «Хан жайлауы» дсп аталатын кец шыйыр едк Мацайда ел жоктыпл да арашынык кеал- weyi де, ертке шалдыкпауы да запы бол ран калын ел- Д1*ч хан тукымынш деген бэлеге жакындамауынан ед1*. Осы арадан 6ip кош жерде жалрыз Курсикоз кожаный. кыстауы рана бар. Ол езш ескЬден кзлряи кopi коз дсп санап, «Хан жайлауын» корраштай журедк Сокры жый- ьтрма жылдык шпнде Кызыл-моланын басына келш кураи окыйтын да жалрыз сол кожа болып калды. Игииктщ туйипп келген жер{ де осы... Салт аттылар моляра таянып кслгенде, Куренкоз кожа Ип*л|'кке жалтацдап карап, жакынырак келд!. Ба­ та кылуга луксаты болар ма екен, жок па скен деп кый- пактады. Ондайды айттырмай ссзсп'н Игкгпк атынык ба- сын тежей бергендс, кожекец аттан домалап тусс калып, ек! кольш Т1зеане салып, мулгш те калып едi. ИгЫк ат уст!нде турган боны Ордабайга бурылып: — Осы тустан жазыкка карай жол куласа керек ед!*... Жазыкка тусср алкымына кар калын турман ма екен?.. Арры кабакка шыга 65epici калан екен? Kepin кел'щдерип. Омар, сен де бар,— дедь 325

Жастар кожапыц аятына карамай тугел шокытып кегп де, Игшк пен Жумабек осыдан кешн Fana атта- рынан туеin, аятын асыгыс аяктаталы келе жаткан кожапыц арт жагынан келш отырысты... Кожа ncriH сыйпап болтан соц, Игшк кожа мен Жумабекке 6ip-aK рет коз кырын тастал: — Осы мацайдыц кулазып жатуы жететшдей болды Fofi... Меи кыстауды осы арата салдыртым келедк «Хан жайлауы» дсп, торе тукымдары боска кил1*гш журмесш... Кездескеж болса, айта журера’цдер...— дедк Торе тукымынан Жумабскт!, осы жерд|‘ц кузетплЫ сыякты Курсккез кожаны неге epxin экелгенш касын- датылары сши тана тугел туешдк «Хан жайлауын» Ип- Л1кт|‘ц тал тусте басып алгалы отыртанын imiepi унат- паса да Жумабек пен кожа ол ойл арын auFapTnayFa тырысып: — Е, кайырлы коные болсын!.. — Жер!*м*ак екен!.. — Ырысты жер едК талты иесш... Кутты болсын...— дестк Игшктщ жакын келш кыстау салуына куанарлык тук ce6e6i болмаса да, кожакец куаныш белпеш KooipeK корсетуге жан таласып: — Сонгы кездерде TyciMc ылрый тана куаныш Kipymi едк Оздщ уйд»н иттернпц ypreni ecrijiin турса да, 6 i3 ymiH кандай абаи!.. Кайырлы болсын!— дед!. Кожа мен торегс айтарын айтып болып, олардыц жауабын алдакашаннан 6epi бшетш Игшк eni жам- пацныц не айтып жаткандарына кулак аспай, ек{ коз!*- мен шауып бара жаткан жтттердк кардыц калыц-жу- калытын барлап калып едк.. Жтттер ойга 1рк1лмей шауып Tycin, карсыга ipKta\\ieft шауып шыкты. Кожеке, eiwi уйге кайта бер1*щ‘з... Бэйб1*шешзд1 алый, б'ш'щ уйге 61'раз коняк болып кайтыкыз... Осы макайга енд1 бас-коз бола журераз,— дс;п Игшк, аты- на М!нгел1‘ онтайлаиып жатыи. Кожексц атына арен деп Minin, Игшкке тары да каныра-кайыра кайырлы болсын айтып, семпендси ауылыца карай Kerri. Ордабай мен Омарларды жотада тосып алтан Ип- лж, олардыц ат кеудесшен асатын кар жок деген жа­ уабын естии де: 326

— Анау моланын, да канкыйып туруы жетер енд!... Алдымен соны кулатып тастандар... KipniiiiTepi бузыл- мапты, б1рдемеге жарап та кетер...— дед!. И гЫ кгн уйден аттангапдагы ойын да, моланы не yiuiH кулаттыртысы кслет1'и1н де жаксы бьпегн Ордабай мен Омар жаца уйдщ салынуы, еск1 моланы кулатудан басталатыиын улкен 6ip туши етш, imrepine тыкты... — Кар epin, жол бузылып кетпей турып, барлык агатты осы арага TycipTin алгапдарын дурыс болар... Уйпллер келш калса, казактыц ерте жатып, кеш тура- тын найкалуы кымбатка тусш журмесш...— дед! Игш!к. Rap байлам, бар буйрык осымсн догарылды да, Игшк тобы Акмола жолынын. Нура езен!п келденец кес!п ©тер жер!ндеп' бскетке карай тетелей асты. Онда Иг!л!к пен Жумабектщ уйден жсг!п шыккан аттары мен шаналары калып ед!. — Ордабай, осы зкецнщ кер1'пкел! бар... Кулай 6i- лед1, ушн/и Кызыл-моланыд касынан сал деп аян бер- дк.. Кешег! кунге дей!н «Хан жайлауы» бул юешщ аузында жок c,T.i рой? — деп, Омар кашанры жампаны- мен жагымпаздырын жасыра алмай келедь Ордабай OFaH бей-жай рана: — Е, жок болатын...— дей салды да, тымагын бас- тыра байлап уна’з келе жаткан Жумабекке жанасты... Булар бекетке кун бата жет!п ед1*. 0зен бст!мен жур!п кеткен кызыл Судан аттар толарсактап, тайра- нактап опт. Магга танертен кыска гана буйрык алран Батыраш кыс боны Кызылжарга мыс тасыган Иг!л!к Kiресниц канту жолында Акмоладан ала кайткан ка- рарайларып булан-талаи 5 epri бетке шыгартып жатыр екен. Туйелср мен 6ipre ж!гггтер де кызыл асыктаи су Keiuin, шубырып жур. — Тан атканша улп’реаидер ме? — дед1* Ип'лш, аргы бстте дестелен!п жаткан квп карагайга карап турып. — Э л се к те улг!рем1‘з ! — дсд1* Батыраш, бул сурау- дыц озше бершгенш TyciHe калы п. — Ж1п’ттерщ нешеу? — Жыйырма бес. — Там акта рьтн жетшлисп ме? — Манаты бие асылып жатыр. — Ертен озс-н ©ткел бермейтш болар...— дед! де Ипл!к аргы бетке ©Tin K e rri. Ордабай мен Омар 327

карагайлардьщ енд{ кайда тасылатыиыи туа‘нд!руге Батыраштын касында кшрш калды. Игшк бекеттщ кец шарбагына Kipe бсргенде-ак, куйрыктары тужлген ею курен каскапы асыгьгс жепп жаткан сокыр Сарымсакты кердь Жарау сеМ1*з аттар саиына божы тисе-ак ытырына женелуге асыгып, елец карып сергск тур. Игшк атынан Tycin, ем белмелi бекстке карай бет ала 6epin: — Кымызыц калып па е;и, Сарымсак? — легенде, сергек турран аттардыц алыстакы 6ip дыбысты сезш- гендтн керд1 Игшк. — Бар... уйде,— дед1 Сарымсак. Аттардыц кос кулактары шапшыла Ылтеген жакка карай Игшк тс кулагын тосып еди екпш леб1*и сезд1ре. катты келе жаткан адамнын коцырау дыбысы есплдк Жез конырау жакьпшран сайын алдагы бекеттщ оз\\р туруын айкын андаткандай болады. — Е-е-Иейт!— деп калган божак даусы да косарла- на еспле бастады. — О, мынау кожайынныц коцырауы! — деп, бекеттш казак ат корасынан ею сем'кз каракерд1 жетелеп алып шыкты. — Кексшн келin калган екен гой!— деп, Игшк те уйге К1рмей KiTtipin каллы. — Би-еке, мен кожайыныма жумыс басында кездес- кен1м дурыс болар!.. Мен журе берейш...— деп Игшк- ti'h ризалыгын кутпей-лк, Жумабек кос кара-кекп кат­ ты айдатып, Караганды жолыиа rycin алып, кашып бердК. «MeHin касымда беденелей ей, Ушаковтыи ле­ вшей кацбактай домалап барасын... Жалпяз жургенде гой, екеум!'зден де ныгызсын!» деп ой.палы Hri;iii<, 6а- сыгг кекшит1*п тымагынын бауын байлачта гама муршасы кслiгт бара жаткан Жумабекке карап турьш... Ушаков куйындаткан боны кен гнарблкты орап келш, бекеттщ алдына токтады. Шанасынан туспей жатып-ак куп’п турран Игшкл танып: — Игшк!.. Сэлем!..— деп калып едк енд! шаиадан аюдай булкына Tycin келш, колдасып амаидасты,— Амандык па?.. Бэйбине дет сау ма? Орыс достарыныц алдында жарты мыскал салма- гын жогалткысы келмейт;н Ипл!к Ушаковка тартымды салмакпен амандасты. Ушакоптыц шаиасынян, сыртыи- да кара-тоны болранымен imiiien байданган узып кы- 328

лышы аягына согылып, ашац денел! 6ip адам тусш жатыр. — О, агаштарыц келт калган екен foh!.. Енд1 6ip жарты айдан кежн уй салатын шеберлерin де келер... Умытпасам, шартты 6ipinmi майдан бастайсындар деп жасаттырып едзм... Солай ма? — дед1 Ушаков, тарты- нышшрап турган Игшкп' свзге тарту уцлн. — Солай екен, Пикон Абрамович... Ci3 кашанда уакытынап бурый улпртеаз гой. Di3 болсак, Mine, уй салар жергс ол1 6ip Kipniiu, 6ip кала апарткан жок- пыз... ©згеден емес, таи с$'здп1 езщгзден уялыи калар- мын деп, бупн атка эз'ш Minin ел!м... Уйдщ орнын да бугш гапа белплсдш...— дед! Ипл1к. 0з жумысына келгенде шепплш сала беретш одстшшс суырыла сей- леп кетп*. Жок, И г 1л\\к мырза, с\\з уакытты багаламайды деп ешк'км де айта алмас!.. Ж ол бузылганша Кызыл- жармен c;<i арага eKi per катынасатыи nipe суратып солем айтып ем, ек\\ айткызбансыз... Эа’ресе, сонгы женелткен керуенпнз Кызылжарды есшен тандырды!.. Ракмет!..— дед‘1 Ушакоз. — Акмоламен eni арада ек\\ жыл боны шашылып жаткан агаштарды 6ip жыйиап алу менщ ез1*ме де ке- рек боллы...— дед! ИrijiiK, осы 6ip кезде .Ушаковке ©3i карыздар адам сыякты Kepinrici кед in. — Юрелермиз тугел аман келд1 ме, эйтеучр?.. — Келди.. Аман... Ен. сонгы nipeui осы арада бегеп, енд*1 агаш тасыткалы турмын. — Терт туйе шыгыныцыз барын да естцщ’м. Есепте- ссрм!3 уйгс барран сон... — Жок, ci3 оган мшдетп смесаз... — С13 каз!*р жургел! тур ма едпш? — lie, Конырау дауысын сстШм де а‘з боларсыз деп аял егпм. — Маган да ат жепп жаткан болар, 6ipre журелж. Карагандыга дейш жолымыз 6ip гой. — Жаксы... Bipaic, С1*зд!*к журкгке ере алар ма ексм?..— дед1* Игшк, дауысына ец сешмд1 pen 6epin. — Ci3 ope алмайсыз ба?.. Онда мен аздш. аттар- дын жайыиан сшнэрсс бимсгсшм де!.. 329

Игшк енд1* кенк!лдей кулш: — Уйге Kipin кымыз iiuin шыталык,— дед!: Ею бай 03ip араларынан кара мысык етш кетпеге- нш осындай аз калжыцнан тугел адгарысып, ею бел- мел! бекет уnine юргенде, манаты кара тонды адам сырт кшмдерш тастап, шам касында темою тартып отыр екеп. Иырында пагондары бар, салкын кончил кезд1, кылыш асынтан эскери адам, жасы к!ил болса да Игшкке амандык айткан жок. — Пристав Алексей Петрович Соколов... Б!зд!н ма- найга TopTin орнаткалы келе жатыр...— деп таныстыр- ды Ушаков оньг.— Мина Kici б1здщ округтыц курмегп 6ni — HrLaiK ©тепович. Кездесетш болыстарыныздыц 6ipi осы KiciHiu улкен баласы...— Соколов енд1 рана ба- сын изеп кол алысты. Ауыз уйден ак шарамен кыскы кымыз келд!. Уша­ ков та, Соколов та кымызды жатсынбай тарта бастады. — 0з жумыстарыцыз калай?— деп сурады Ипл1*к Ушяковтан. — Оздш далапы он жылдан 6epi кезш жур}гт, 6ip- демеге колым жетке1Йн осы жолы 6ipinmi рет ce3inin кайттым... Жумыс жаман емес. Ак-буйрат мысы ше- телдер;и аралап Kerri...— дед! Ушаков.— Алдары куз- ден бастап Акмолада отыз балалык мектеп аштырамын. Ылрый казак баласын алатын болады. Б!раз жылдан кейш сол балалар Томсюдеп’ тау-кен жогарры мектебБ не юрсд!. Техник, инженер, землемер болып шыгады... Жумыскерлер!мшн. кепш!л!п казак болтан сон, казак- пен оцай Tycinicin, окай тус!нд!ре алатын казак инже- nepi до болу керек... Барлык шыкынын б!здщ Компа­ ния кетеред!. Ci3 осыран да бас болып, бала жыйнас.ып береа'з деп ceiieMin,— дед! Ушаков. — Казна купимен окыйтын баланы табу кыйынра туспес,— дед| ИгЫк. — Ецалдымен жумыскерлерд!ц баласын жыйнагым кслед!. Олар туракты да тупкшкп’ болып калар едк — Бала жыйиаудын ен сеи!мд! жолы да, дурысы да осы ойыцыз болар... Быйылгы кыстын кандай каусатып кеткен!н Караганды басынан-ак K©pepci3... Бала тупл, ез корепн таба алмай кактыгысып жургеи шубырыпды- иы жол боны кор!п келд!м... Тамак беред! екен деген жерден тартынып, баласын кыймайтын казак быйыл аз кездесер...— дед|‘ Иплж. 330

Караганды мацайында шубырынды бар деген соз- ден Ушаковтын ©з ойындагы 6ip каупы ояна бастады да, опын аржагын казбалап сурамауды макул KOpin: — Бул жвшнде де энпме азге сокпай кетпес...— дед1 Ушаков, балалар женшде ме, шубырындылар жен!*нде ме екенш эдей! андатпай сейлеп. — Ал, журе- Mi3 бе? — Журел1к... Жел бэсендеп, коррасындай ауыр булггы кара тун жерге бар салмагын сала орнапты. Батыстан шы- рыска карай жылжыран ауыр булттар акырын рана козралады. Жана турап ай анда-санда булт етсктерш мушздей сузш 6ip кершш калады да, кайта жора- лады. Бултты кара аспан кундепсшен кеп темендеп кеткеидей сезшедк BipeH-саран рана жулдыздар керш- ген асиандары ойдым-ойдым аландар епд\\ 6ip жола жа- былып, кальщ керпеюц астында калгандай сезшесш. Кыс боны Kipe тарткан каска жол рана айкын жа- тыр. Ауыл арасынын жолдары кар астында калган аркандай, жт-жщ1*шке болып томен жатушы едк Kipe жолы бишуленш букшиш, двнкестенш алады екен. «Осылардыц жол салуЫнда да 6i3 кермеген б1рдеме бар ма екен?» деп ойлады Иплж. Дамылсыз козрялыс ic кыймылы болса, ол боранды да жецетпнн Иплж эл1* укпаган сыякты... Квсем жеплген сем1*з аттардык катты екшнгмеи шана табандары как жолга тиер-ти- мес капа сыррыйды. Шана артында жыландай ирелек- деп несем аттыц узын кунты шубатылып келедк Алда кетш бара жаткан конырау безектеуш койып, саябырлай бастады. Айырма жолга келгепдсрш танып Сарымсак та аттарынын. басын тежей бердг*. Иплж ауылына бурылатьш жолдан аз рана ©Tin токтап, Уша­ ков шанадан Tycin тур екен. ©з жолына бурыла бере Сарымсак та токтады. Иплж те шанадан Tycin Ушаков- ка карай карсы журдь — Мына жол а'здщ ауылга, мына жол б1*здщ ауыл- ра апарады... Б1*зд|’ц ауыл жакыи, а'здщ ауыл ол1’ алые... ЖурЫз, конак болыныз,— дед1 Ушаков, калжындап. — Ракмет, Никон Абрамович... Конактарыдыз аз болып жаткан жок шыгар... Колыцыз босанкыраган сон взниз кел1’п, конак болып кайтыныз. Уйштпзбен кутем!з,— дедг Игшк. 331

— Мен онсыз да келемш. Талай келетш болармын. Менен окай кутыла алмайсыз!.. — Кел'пиз, келшгз!.. Булар 6ipine 6ipi алма-кезек сыпайьгшылык керсетш, 6ipine 6ipi карыздар да, борыштар екеш'н аитысып турганда, Игшк ауылына бурылатьш тар жолпын ус- тшде оте баяу козралган жалгыз адам керппп ед1*. Жаяу адамдай акырыи жылжыйды да, салт адамдай узын кершед]. Каранры тун оньгн козгалыс каукарын да, атты-жаяу екен1н де жасырып тур. — Эй, эй!.. Не TC3ipcK етш кет те, не жолдан бу- рыла тур! — деген Сарымсактыц ызгарлы дауысын ес- лд] Игипк. Анау адамлыд не жауап кайырганьш сети алган жок. — Жаксы, К0р1*скенше кош болыиыз...— деп, Игшк пен Ушаков ею айрылысты. Аллыцгы жатына b!3Fap лсб1гг бере коцырау кайта без!лдеп KeTTi. Hri.niK баяу басып шанасына жакынларанда элп адам акырыи кубфлей сейлеп Сарымсактыц касында тур екен. Б1рдеме сурагаидай болады. Бурлыгып, бол- дырып келе жаткан жаяу ексидшн бар уекыны баян- дап тур. — Карарандыга апаратьш жолга жетт1н ендк Тан атканша барып та каларсындеп, Сарымсак божыла- рын жыйнап, комдана бастады. — Бул ю'м екен? — дед] Игшк шанасына отыра Gepin. — CyripoAi деген ж1пт... Сармантай,— дед] Сарым­ сак. — Балуан Cyripoai ме? — Ие, сол... Сэлемдесуге шамасы келмей, тпягына суйешп басын томен салбыратып ж1берген Суп’рэлшщ бурлыккан куйin Игшк 6ipHeii таныды. Былтыргы тебелесте Бу- ланбай екеуипн жекпе-жеп коз сурмш'ргеш ecinc туст1*. Кайнасып б!*тксгг шорагаштай айрылыса алмай, ат л'зе- лерш буклре жулкыскандары коз алдына келдк Талай шаршы топта курескеи адамын жарк стк]з]п согып, каскайып кайтып келе жататын шымыр денел(, капса- гай Cyripojiiniu Kaaipri турысы ©те аяыышты e;ii. Игшк оиымси т]лдесуге уялатындай, кезш тез аударып OKeTin: — Кымызын калып па c.ai?.. Берий... жал CTCin...— дед] Сарымсакка акырыи рапа куб]рлеп. 332

— Кьтмьтз imecin бе? — дед! Сарьгмсак шанадан тусш, божыларын жол устше тастай 6opin. — Су берсек де 1*шемш,— дед! Супрэлк Аш адам суык кымызды езеурей жутып жатыр. 0 н.еш- тен етердщ кандайын болса да талгай алмайтьш халге жеткен Cyripani кесеш аузыпа жакындата беред! де, Сарымсакка кайта усынады... Лузина актара салатын сиакты. — Е, болар жаным... Кетере алмай журсрсщ,— де- Д1 Сарымсак, уш кеседеп кешн. — Енд1 6ip куйшы, — дед! Супрэлк ксссшк тубше кома Fail училin... Жумабектеи Ушаковтыц келе жаткаи хабарын ecTin, сак отырган Сикорский коцырау ызьшы 6i.niне бергенде- ак далага шыгып едй EciK алдыиаи узанкырап шыгып жол устше шашылгал гас кехпрдщ ]р1’леулср1н колымен алып, босап калган калыц карга лактырып-лактырып ж\\~ берд!. Кей жерде ушлнибреп калган усак кемфдд аягы- мен сыпырып, сирете шаи!ып жур... Ke3i жол уст1не теале кадалып, Ушаковтын тагы кандай бэлемен келт сокты- гарын ойлады. Ие, соктыгары толып жатыр... Монша эл1 салынган жок... Казып тасталган монша орнына epiren кардын. суы толып калды... Мана б!раз TeKTipin карап ед1, ойпациап каздырган жерге жан-жагынан кулаган су бой берментпнн керсетть.. — Кар астында калган жердщ сонша ойпат екенш б|'лмеп ед1м... — дсгеннсн баска акталарым да жок... Огород, бакшага керект*1 тукымдар эл\\ алдырылган жок... Енд1 Miне, жол да бузылып кеттк Dip есептен, орыс жумыскерлер1 Оралга каитатын болтан сон, алдырмап ед^м дсуге дс болар едь.. DipaK, ондай кытыгы бар эцп- меш Рязановтын ыцкайына карай бейпмдеп койканыиды сезсо, Ушаков оиыд есесш устел кайыруга да тайыибай- тын адам... Казактар безсгин дсп отыр ма лесе, не ай- там?.. Айткандайын, Мухаммет дни картошка жеуге кос- пайтын да шыгар-ау, осы?.. Кап, б1реуден сурап алып, аиыктап коюым керек ед1... Муса кай осында ма екен?.. А, жумсап ж1бергон екемш гой... — Ей, Ефим'... Манайды калай сыпыргаисындар? Сен кезден аирылганбысык?.. Сикорский осындяй усак каргашаларын ойлап бол- ганша, катти екпшш тежемегеи боны Ушаков та к ел т 333

калды. Аттар токтап болмай-ак Ушаков шанадан гусе калды да кыска амаидастан кешн: — Б5з азырак шаршап келдж... Конторыца калын кы- лып шеи твсетнл, кулагалы турмьш,— дед!* Сикорскийге. — Ka3ip!— деп, Сикорский езхиin. атшысына элпр бе- pin, кайта бурылранда шанадан енд1‘ Faна тускен Соко- ловты таныды. TLain курмеп, бойын 6ypiciipin туркан коркыныштары жадырап, куанып та Kerri: — А, Алексей Петрович, ci3 бе едпиз?.. Хош келш- сЫ..— деп Ушаковка ез1Н1ц приставпсн жакын таныс екендшн сезд1ре амандасты. Онысына Ушаков та тусше калып, Сикорскийдщ жадырай бастаган бойын кайта бу- ркгпргеидей етш: — Айнала тып-тыныш... Келш жаткан да, KeTin жат­ кан да Kipe жок... Бупм, немене, мейрам куш ме ед1? — дедь — Ыбрай Kipeci кун бата аттацды...— деген жауапка кулак, аспай, Ушаков жер жаппага карай журе 6epin: — Журщ13, Алексей Петрович!.. — деди — Азырак уйктап алайык... — Кереншм ылрый осы...— Herici келгендей, Сикор­ ский басымсн Ушаковты нускап Соколовка карады... Со­ колов сызданып, сырын авдаткан жок, о да жаппага ка­ рай беттедк Аласа, тар жаппаныц iuii здеГп аирленгенджп кор- сетедк Стол устшде 6eTin узын орамалмен жапкан тамак бары сезшедк Бурышта баласын кушып турран Мариям ананын алдына уш шырак жарылыпты. Жер еденде ка- зактыц алаша-к!лемдер1 теселгеи. Бурышта турран тем1р тесектщ тусына да кырдын, кун*1 шалран т у т курен Ki- лем усталыпты. Ушаков мунын. бэрш Kipe бергенде-ак 6ip шольш калды да, кайтып козin салран жок. Мундай нэр- селердщ бул жаппага тегшнен теп‘н кслмейтшш 1шше туйд! де, шеш]‘ле баетадьг. Калын теселгеи таза шепгщ ycTine ©3iiiiH жолга альт журетш жещ'л 61‘рдемелерш жайдырып тонын жамылды да, кезш жумды. Соколов­ ка Сикорский езшщ Teceriн усынды: — Мен жатпаймын, жумыска кететш адаммын. Жай- ласып жага 6epiui3... — дед1. Узамай мулэшм караFan Мариям ананын жабыркау кезшен баска кездердщ 6api де жумылды. Байжан кундеп одел бойынша ерте турып, ецалды- мен уйшщ тебесше шьшып еди.. Жакьшда рана Игшк бе- 334

кетшен экелген аз гана шебш айнала коршап алран бар- лык малым тугел кердк Кеуделей кимелеп жогарыдам жулып аттары тур. Иыктарына дейш шеппц астынры жа- тына Kipin ксткен жалгыз сыйыры мен бузауы кершедк Ор аттын алкымына тускен усак швптерд1 Tepin жеп еш- KLnepi жур. Eli Gip ауыр кыстан алдырмай кутылгалы турранына Банжакец быйыл ерекшс квщ лд1 сыякты. 9ci- ресе, кутпеген жерде кектен гусе калнандай, Ушаков пен ИгЫк сыякты ei<i байдыц уйш-тепп кулата салгандарын кайтерсш!.. Кун жаца рана шырып келедк Шуак. болатын ыцгайы бар. Дала жел\\ уйкысынан снд1 рана оянып, акырын рана есшей бастапты. Кутырынатын да емес. Kemcri тунере тенген калыц кара булттар элдекайда ауып кеткен. Дала кен бейьпденш, еркш кершп жаткандай ссзьледь Эр ауылдан кслетш жолдардыц бэршде де шубартып шубыр- FaH адамдар кершедк Bipep келштщ соцынап жаяу шу- бырган топ-топ адам, жалгыз-жарым иттер... Bopi базар- Fa келе жаткандай, Караганды да тушскел1 келедь Акмоладан келстш улкен жолдыц устшде жалгыз ка­ ра сопайып кершдк Журш келе жаткан жок, козгалмай турган сыяктамады. Акырын рана жол устше кыйсайып отыра кетед1 де, кайта турады... Жут жылдары ор темпе- iiin басын кузет]'п суыр аулайтындар осылай козге тусе бсруип едк BipaK, мынау жол устжен ауысар емес. Бай- жан онымен жумысы болмай, туиде осы жолмен коцы- раулатып кайгкан Ушаков болар деп, coFan жолырып калрысы келд1. KiM бмедк ун жайында, ай сайын 6cpiri турамын деген акта жайында б1рдсме айтар... Ен бол- маранда журт кезшше «О, Байжан!» дсп кол алысканы не турады!.. Уйде акшасы бар, ойда ор норсслср бар Байжексд Ушаков, Игшк сыякты адамдармен енд! жа- кьиг жапасуды арман стс бастап ед1. Ушаковты конакка шакырсам кайтер екен деп ойлады. — Ушм жаксы. Ун бар, кант бар... Шай бар... Кун жылы... Бала-шараларды куншц кезше шырарып коюра болады... Байжан бул ойын уйге Kipin айтура доп' шыдамай, то- беде турып aftFaft салды: — Катыи-ай!.. Апак!.. Bepi шырып кспндерип!.. Уа, болындар ендП.. 335

Баижсксц эр сезшщ артынан аз рана аялдауга эрен, шыдап, эрг келе жаткандай тары да тез-тез капталап ж \\- бердк — Уа, негып кадалып калдындар?.. Байынан коркатын бар казак эйелЫн саскалактыгы- на басып, камзолынык каптырмаларын жупрш капе жат­ кан боны шалыс-шалыс леклрш Жубай шыга келдь Ты- мак бауын журе байлап, Апак келе жатыр. Арт жакта- рында, Kici ушнде ерте туратыи, сондыктан, элдекашан жуынып, ки:н!п алгаи Кунзила KepineAi. — Маган б;р жшк теигелж пен кумазнепмд1 экел1'п бершП— дед1 Байжан эйел1ие.— Шубар сандыктыц тер жак. бурышында шыкар... Апак, сем Ушаков карапы ертте! Ушаковты конакка шакырып келем. Уй iujiii сыпырып, тазалап копыкдар. Тсрезелердщ зырылдауыктары токтап калмасын. Куймак куйып, ог асып кой!— деп, Байжан ерттслш жаткам кара атка жакындап барды да уйге Kipin кеткен оПелже кайта aiirafi салды. Опел! кайта шыкты... — Омбыдаи экелген карлен шыны аяктарлы шыгар сандыктан!.. Бас канттын калганын тутасымен коярсын!.. fler6ipci3 берген буйрыктарын састырын орындататын мшездш 6opin керсетш, Байжан улкен кара атка кыйсая Minin алып, тез жур|'п кеттЬ — Бангус, опынз 61‘рдеме келсе апшыиды куырып эке- тсд:,— дед! /Кубам, узай берген Байжанга карал турып. ¥мытып кеткен CipACwcci ccine тус!п кепи, тагы да айгай салама деп, Жубай далада юдГрш калып едн — Балалар далада ойпап журер... KewnipAi шошалага шыгарайык. От жагып, орап койсак, тоцбас, — дед1 Кун­ зила. — Не, асты шошалада шЫрели'з roif, жылы болады. Байжан эбден узап кеткен сон. эйелдер шаруаларына Kipicyre уйге карай бегтегенде Акмола жолыныд уетшде карайган жалгыз адамды булар да кердн — Bip сорлм жаяу да жалгыз калталактяп кело;л ексн... Купле бул жактан келе жаткан адам Kepinoeymi ель.. Ол елдер де осылай карай бет алганы да...— дед1 Кунзила. — Кап жактан болел да шубырынды басталды гой тагы да... лей 6cpin — ойбай, кулап калды б!лсм!..— дед! Жубай шошынып кет1п. 336

— Кулап калды ма?.. — Ие, кулап калды... — Басып кетерд'| 61'лем, ofiTcyip... Шубырган мен кулаганды кунде керш, кездер! уГфсне бастаган эпелдер одам api карап турулы тац кормен, уиге карам Kerin калды. Конак уетже шубырымды каптап кст- песе жарар e;ii деп ойлады Жубай. Бамжан Снкорскимдщ комторымын алдына келт, атшы Ефиммсн бастыктардыц жойш сурастырып турганда, Ушаков алып денсс'ш сыкырлята керш, кшнуге бет альт eai. Сакалы ecin кеткен, шашы булаи-i алам, дула рдаи... Ыстык жаппада толык бст-аузы долырып, iciijin турыпты. Бст-аузы кун кагып, курен тарткапдыктаи, акденсгс баска 6ipey;uH бронза тустес басын кыл моАпыиаи Keciri алып ор- наткан сыякты Kepincai. Ушлковтын турганын ссзпмп, Со­ колов та оялгаи белы' борд!. Басыныц каскасым селд|р жи­ рен шаштарымен келдеиешмен жауып комгап Сикорский Tewip л е н т а касында шаи канпатып журген1 байкалади. — Каиырлы тац, Пикон Абрамович... Ушаков колдарын айкастырып керше Оср'ш, аузьш арыстамдап ашып ecinen жатып: — А-а-ау... — дедц здеГл icTcrcn гурпайылыгы деп ой­ лады СнкорекиГг. — Алексеи Петрович, ояидьщыз ба? С(з асыкпай уйк- тап туруьщызга болады... Мен муида 6ipaa боламын. Кеш­ ке карай журш кстерлпз,— дед1 Ушаков Соколовка буры- лып. — Ракмет, Пикон Абрамович... Уикым да келмеид!, rypFbiM да келмейдь..— де;п Соколов. — UlaxTaFa туекпиз келетш шыгар?.. — /Кок, жок, Никон Абрамович... Ол курмепшзге Tin- Ti кеп ракмет. — Бул Kici де монша да жок олЬ..— дед1 Ушаков Сп- корекпйге карап. — Осымда Михайло Неволя дегеи жу- мыскер кыс шпнде кшшене тана монша салып алды. Эие- л 1меп CKeyi жумыс арасында, жсксемб!' Kyimcpi салыпты... Бул KiciniH Ефим деген атшысы езж де жуындырады, ат- тарым да тазалайды... Ат пен адам CKi турл1 махлукатка жатса керск едн бул Kici оз;р оны аныра алмай жургеи сыякты, — дсп, Ушаков СнкорскиГш батыра сыкактаудан тартыма алмай калды. — Неволя жалплз салып алг&и ж ок моншапы... Ж ол- дастары жордсм eui... — дсд1 Сикорский. Ушаковтыц 22 F. Мусрепои 337

Сыкагыпа туйрсй жауап берп’Ы келсе де, бата алма- ды. Оныц ориына одсш Соколовка арнап: — Олармен oiuiayFa болмаиды...дедк Ушаков тагы да 6ipcp калжыц айтып, тез жуыныгт, тез киимп, далага шыга келгенде, таные кара агтыц усп'иде жамбаст.тн кынсапып алыл, Ефимисн б1рдемеш тэптештеп сурап турган БаЛжанды таныды. БаЛжан аттан тез кар- гыл туеш, Ушаковка жаяу келin колын созды. — А, БаЛжан!.. — Ьдрасти, терем!.. Капы айкасып алган алакандар узак Ылкиесш кал- ды... — Аман?.. — Аман... Маржа, бараншук, живой? — Живой... — Кара атты аш сойьтп тастатан жок екена’н?.. — БаЛжан ki'ci малыи сонмаиды? — дед!' БаНжан, аман- дыкка араластыра кара агтыд басыи да аршып алгысы кедin. — О, кой ендк.. Пул сонin, атыц, кунын артыгымен те- лепеш, еепдкм,— дед'1 Ушаков. Байжанныд аз кулыгын туеше калып, CHAiropi шуболанбасын дсп, аттыд жайын ашып та бсрдК — БаЛжанды сси оисыз да байытып кайтардып Омбы- дан. БаЛжамиыц калтясы толFan ат!..— дедi БаЛжан. Ушаковты кулдгрпЧм келнт, акша дсудin ориына эдсГп ат дедк— Ал, БаЛжан ceni конакка шакырады. Дом натыз орекм... водка сарски... — Конакка? — Ио, кости... самауыр полски, шыиы-аяк. шашке кер- деиекл. шай ак-куйрык кытайски, кемip Бапжански, Бай- жан Ушаковски... Бот как! — дед] Байжан топылдатып уйс сеилсп. Бапжаш/ьщ ашгсз! мен евз/ие кул.меп т ы даft алмаитын Ушаков каркылдяп кулш, танертецп салкын ауадан же- телin те каллы. Каидагы 6ip жек керетш клзатына Уша- кевтыц осыпшама моз-мапрам белгаиына кызгана да та- рына карап, амалсыз ыржыйып, жаппасынан шыка кел- ген Сикорский тур... — Жаксы, жаксы... келемпт. Туе кезшде кут. Кайтеем до келемш... — дед} Ушаков, кулшеш open тыйып. — AAeiiiu тамакымды таткысы келмсГш, — деп оклады Сикорский Ушаковтык ойын дол тауып.— Бул Kici каз!р

тансртсцг! тамакты да татпай кеткел!* тур. Бос п’гем, солай етедк.. Ушаков шьшында да аса жск коретш адамыныц тама- ?ын таткысы келмсп едк Байжан уnine конакка баруга тым тез ризашылык 6cpyinc сонысы да эсер erri. — Байжан енд1’ лавкенп Маисурды баиытып кайтады! —дел, Байжскец атын жетслеп лавкеге карай кетть — Меи 6 ipa3 журш каптамын... Мумкж, ncmirin кай- тармыи... Meiii кутпеп-ак конагьтныц тамагын бсрс бср... К.асьшда бол. Баска жайды кеГмн сеилесерм’ш ...— деп, Сн- корскнйд1 конторына ж 1бсрд[ де, Ушаков шахгаларра ка­ рай кетть CyFa толып калган моншаньш орны кэлкшдеп тур... Бес-алты кел!‘к комip артып алып, жолга туст бара жатыр да, он такты келш ашык шахтанын касында калрып тур. Аггар да, епздер де ете арык коржедк Осымен куши ко- pin отырган кедей шаруалардын колгктер!’ екеш анык та- нылгандай. Салынсыи дегеи жака барактардын орны да казылмаган. Эр тустаи эр жолмен ушлш кележаткан кол адамдар кершедк Юрепплср смес, эрине... KaniK аз да, жа- яуы кои... Жумыс 13дегепдер... Кунарсыз, кутсыз кси дала, 03 бойында тук нор жоктай, бурлыккан мен болдырганды элi аяктанып кетпеген келпрге карай айдапты. — Арып-талтанда енбек естерше тусксн1 жаман да жо­ ра смсс, — деп ойлады Ушаков. Бес-алты к\\ремеи барган мысты Кызылжардан асыр- май тiк потере сатып, кошлд1де арапы да ашылыи кайткан Ушаков, осы жаздан бастап канаты» кец серпе кыймыл- даульщ жайын ойлауда едк Орыс жумыекорперппн тугел кайтатьш болтаны ол ойына келденен тусе калган улкен кодеры’ болея да, Ушаков бул бетжен кайтплска бел бай- лаган. Рязановтыц хатына кездссксн кут Акмолада 6 ip тун тас-тялкан болып тулады да, ертешне бурынгы ойына канта бекждй Каз1р сол бекiHie усп'нде жабык шахталар- дыд жайын коруге келе жатыр. Dipi KOMipniu енкеГпсше карай, 6 ipi шалкайысьгна карай салынып жаткан cKi ж а­ бык шахта 6 iice, «Ак-буйрат» заводы» он оран алатын отым бередь Енд1 ею пеш косылса, «Ак-буйрат» айына ToFbn жуз пут мыс бередк.. Бар кыймыл, бар куш осыган салыну керек. Орыс жумыскерлерипн кун*» б'ггкенше, осьшдай жумысгарга ауыстырган дурыс болар... 339

Осыпдай ойлар кабаттаскан еайын в31 де аягын тез-тез басып, Ушаков 6 ipinuji шахтага келдк Кожаный кершгеи- де косымша 6 ip кунт алып калган коспак атан Ушаковты бак епп карсы алды. — Шелск 6 ip ксзекге шахтага неше тусш шыгады? — деп сурады Ушаков, шелектщ Ke.viipiH аударып алып жат кан жшттерден. Жтттер жокка гбыржып, саскалактап калып: — Осы кургырыд неше Tycin шыгады екен? — Сенin. епдде бар ма? — F, к.‘м санагак оны!.. — Есептей журу ксрек екен-ау!..— десп 6ipine 6 ipi ка- рап. — Ой, колыц бостау гой, сен б|‘лмей(уис!н? —деп, ек! ж1- пттщ бipi шыгырдыц туйеан айдап туратын балалау жптт- ке карады да, ол ундемей басын шайкаган сод, орынсыэ ыржыйып: — Оны санай журуге колымыз тие ме б/здш?-. Кеп ту- cin шыгады. Дамылы жок. Болдыртып жыгады... Оред ке- Tepin аламыз... 31лдей... Одам сод. Mine, курекпен атжал- дап турып уйехпз...— дедд Ушаковка катарланып жаткав K6Mip атжалдарын нускап. — Ойтпесед, арасына су етщ кстедк дейдк Ушаков наразы туслед бась/fг шаикап: — Кунше канша жумыс штегендерпий б1лмейа‘ндер де, канша акша алатындарыдды биюа'цдер!..—деп, кеГпп тастады да, кекйрден босаган шелекке мгнд!. Бул жолы Ушаков шахтада кеп айпалган жок. Шахта yuripjrcpinin. кансысы канша узаргандыгымен ке.\\прд*1 ала бастауды кашан бастауга болатынып шамалады да сыртка шыгып кеттк Жумысксрлерге кашангы эдей бойынша ет- ене амандаскаиы болмаса, сеплесш те аялдаган жок. Штейгер Быковтан ауаны ауыстырып туратын штректш бас штрекке кашан кедin жалгасарын суpan алды да: — Орыс жумысксрлср! Оралга кайткашиа с к 1 жабык шахтаиыц OKeyi де салынып 6 iryre TiiicTi. Жалгыз казак жумыскерлерже карал калган кумде кь'Йынга туседк — дед'|, ойындагы сц улкен каупын жасырплсы келмей. Осымсн орыс жумыскерлер'ппн. Оралга кайтулары шечй- jiin калганы да, олар кайткашиа кандай жумысты бтру- re керекттн де ацгартты. — Юшкене шахталар гоп, б:тер... П]т1рем1з,—дедд Бы­ ков.— Кайтуга &ni ею жарым ай уакыт бар. жетед1 сол. 340

Жабык шахталарынын сол шамада салынып боларын ез K83iMCH Kepin шыккан Ушаков, енд1* ол жайды кайта- ламай, баска 6 ip ыцганды баПкау ушж: — Рязановтан жср алмаган KefiCip жумыскерлерлщ 'кайтпауына да болады... Оны жумыскерлер бьлетш шы- Fap? — дедк Бул сурау ©згсдсн бурын ©3 iae койылып туртанын ту- сже каллы да: — Орине, бкпедь.. BipaK, Kiмнin жагдайы калай кый- сынарыи him б!лсж 03ip...— дед*1 Быков. — 0 3 ip мундагы жагдай опта болмаганмсн, табыс мол смсс пс? Оралда мундай жалакы болып керген емсс. Рязанов мундагыныц жартысында бермеидш. Жопе мун- да десятник, штейгер болып журген адамдэр Рязанов- ка 6apFan сок кара жумыскер болып калады...— деп Ушаков аз К!д|рд1 де: — Сиз езпи'з калай ойлайсыз? Кайткыкыз кате ме, калгьшыз кеде м е?— деп сурады Быковтан. — ISiз эл! шешкем!з жок... Эйел1м канту жагында... — дед1 Быков. — Жумыскерлерге жетк1зупизд1 етшем, энеуп бе- pijiгеи буйрык булжымай орыпдалады. Сезаз ормнда- яады,— дсд1 де, шахтада бар сейлескен c©3 i осы, Уша- «сов сыртка шырып кет*... Ушаков 6 ipa3 кана келжке к©м:р тиеп жаткан агиык шахтаны кабы рталаи ©Tin келе жатып контор маиайын- да уймелеген кеп адпмдарды кердк Колбан кшнген, баяу козгалкан казак топтарынык неге топырлап жургеидер!н де туеше калды. Буларга 6 ip 6 epiк бандам айту керек болар деп ойлады да, солай карай келдк Жуздершен ре- Ki кеткен, жудеу адамдар тымактарын алып, екселер1*н ^те темсн nin карсы алды оны. Ушаков ун шыгарып амандасканша олар да ун шыгармай имент турды да, амандыктан кешн жамырап сейлегг kctti*. Не капгы, не куаныш уетшдеп адамдардык 6 ipine 6 ipi катты уксай калатыны сыякты, жудеуил'лж уетшдеп адамдар да 6 i- рше 6 ipi катты уксап тур. Bopi 61'р-ак сезд! кайталасып гурган еыяктанады. Бет-ауыз, кез, кол кыймылдары да 61'р-ак рейде... Терем-ay, байбатшам-ау, деп мадактап бастап, сез аягын жалгыз гана т1лекке Tiреп сейлейли Ол кедей кепшшктш жан сак.тап калуьшык, жайы ел\\. Булардыц iiuiHAe екпшп кезекте Ушаковтык жумысына барасындар деп ерте кагаздап, сондыктан ешкайда 341

шыга алмай калFaидяр да бар. Жумабек пен Сикорскии- Д1К келдененнен Kerepin Ж1*бергендср1 де бар. 15ip азы кунше еду тыйыиды даме ел л кслсе, кепшшп отыз ты- йынды кайтадап айтып тур. 0здер1 отыз тыйыпга кандай кызыкса, арзан кушке Ушаковты ла .сондай кызыктыргы-' дары келетш сыякты. Ушаков аз гама тындап турды да. олардын не ллейтшлерш онай тусппп: — Орысша бьлетш кiм бар iurrepiiuic? — дсп сурады Аласа сары ж\\г\\т Мусакай алра карай шыкты. — Сен буларга Tycifwip...— дед! Ушаков оган.— Ма­ ган каз!р ск1 жуз жумыскер керек. Kewip казады, кен казады, уй салады. Енд1 ею жарым айдан кеГчн тары 6ip жуз адам керек... Барак боре алмаймьмг... Кшз уйлерБ мен KGinin келсш... Барак кыска карай GiTe.ii. Жаз шык* кап сон эрюм езше жер барак жасап алуына да бола- ды. Жер, су, кемip тонн бср|’лед!... Мусакай аудармм болгашиа, журттыц нс тус1нгет*в ynci3 бакылап турган Ушаков ол ток/гаганнан кеГп'н кан­ та сеПлел кстп: — Еналдымен ск?1ши кезсккс кагаздалган адамд&р алынады. Ауру адамдар керек емсс. Меи сснлсрд*! сек! жумысксрлермсн теней де ллмаймын. Кундерще отыз ты йын аласынлар. Кар пенсiмен Майкудык, Кекэзек, Те peKTi, Сярысу бойына кешуге 03ip отырындар. 0 зге жак тарын Жумабек подрядчнктен бклерсйщер, соган таг; сырылады, — дед!. Элплен г©[)| де темешрок 1плгсн такыр бастардык арасымеи Ушаков копторга Kipin ксттЕ Аз сезбсп айтыл* ган KeciMre сене алмайтын эдеттсршше, кыр казактары кайталан наразы лабырласып калды... — Жарылгар тур жок коп... — Кулак асар емес кой... — Он кун шубырып журш, огг ауыз соз сети алма- ганыммз ба? — Жумабскке ci.iTereni, оле бер дегеш* де...— лести — /Кэ, турдыкыз ба, Алексей Петрович!.. Карагзн- дыны саткан казак конакка шакырды. 0ге 6ip кызык адам... Баралык, кшнпиз... Imin кермсген шан iuieci3l — дед1 Ушаков Соколовка. Соколов KiiuKenc гана столга тент б!рдемс жазып отыр ексн. Карсы алдында Сикорскипдт атшысы Ефим тур. Соколов аллындакы кагаздарын елеуаз рана езше карай тартып койды да: 342

— Мен жана рана лык. тойып тамактпнып алып ем... Ci3 ушш де шпп-жеуге тура келди.. Луксат етсендз бар- мас ед!м...— дедк Сохоловпен араларыида тупык жяткан 6ip к!рб1ц барлыгын айкын ссзше бастаран Ушаков капталап кол­ калакан жок. — 0 3 im*3 бшгиз... Мен болеа м, казактарга кун?* туе- кон аламмын, жэб1рлей алмаймын...— деп. сырт кшмдо- piH тастап, жуыиа бастады. Соко.гюв 6ip белп бергендей болды да, Ефим yiicia шыгып кеттт... Кар epin, дала жуз1 жадырап жатка?? шулк кунге кы~ зыгып, Ушаков Бапжан уГГше жану тартып ед1. Шахта- га туцгч он ек*1де тускен жумыскерлор ^лрактарыиа кай- тып келсд[ екен. Терт-бестен шубырпш кара купе жумыскерлср ашык куннщ жлрыгыпла ттп* encia, лас, жудеу кер!ид1. Калжырап, буралып шыккандяры сона- дайдан квзге согады. Сепдесе калсац, литар арыздары да ке.ч екенш жаксы бметш Ушаков, жан-жагыла кара- май тез аяндап кеттБ Ашык. шахтадаи шакырымдай жгрде гана БаПжан ушнщ кара-курасы кершедк Псштен де, шошялл тебес|- нен де жслсЗз кунп Tyiin жулыидал и:ыгады. Уй тебссж- де Ушаковтыц Kopiiiviii ку riп турган Байжаи домялап темой туо'и барады. Орта жолда кол тыго асын алган уж адам акырын козгалыл, олар да Бяйжлл ушнс карай ке- Tin бара жаткаи сыякгы. Es<i iuciTcrici майлы купе бас­ как жумыскср де, ортадагысы коцыркай кшнгси кыр ка- загына уксанды. Аз гана журш барып токтап, канта журш’ кетед!. Ушаков алдында кет!п бара жаткаи сол ушеуд*1 куып жсткенде, аржагьшан Бапжан да кслш жет- Ti. Енд! бес Kici туГистк — Бул немене, ауру адам ба? Олдс am па?..— дел! Ушаков жумысксрлерше. Енд1* ол cni жумысксрдщ Cipi десятник Булаибай сксш'н танып: — Сснщ туыскаиын ба?.. Не болтам? — дед1*. — Туысканьш... агам... — дсд1* Булапбай. — Апырау, Суп’рэл! гоп мынау... Сен де осындай куй­ те ушырап калып па ец?.. — деп, Буланбан мен Алша- гырга суйешп турган адамды Бапжан да тапый кепи. Бул тунде ИгЫкке ксздескен, тлкертец Байжаиныц 63i де керген жалгыз жаяу Супрсш едп.. 343

— Kepin турсын. рой... — дедI Cyripani акырын рана. Буланбай Байжан мен Ушаковка кезек-кезек карап: —• Баижске, мешц балам мен шсшемд]' далага шыра- рып тастасац да мсйлщ, мына Супралип жаз шыкканша асырап бер. Бар салмагы мешм, MCHin тапканым осы екеулпзге жетср,— дедК — Бупн уйде коняк бар едш. Шошалада отыра тур- сын, апар,— дед! БаПжан. Десятштмнш тапканы yfliiuiii асырауга жетпейтш болраны ма дсп оПлан калган Ушаков: — Буланбай, сен айыца 15 сом табасыц. Мен битем гой* Пагып жетпспл!? Жаныц сошна кеп не ед1? Мынау яш менщ агам дегешке сене алмаймын, — дели — Жок... Баска агам... Ана Байжан тусшд1рер... Ше- шем мен жалгыз улым да сол ю'еппц уишде... Мына жол* дэсымиыц уйiliji де сонда...— дед1* Буланбай. Даланыц сск[ сарсыгы бойдарынан арылмай журген жумысксрлердщ осы.чшя куйзоушыикке калан ушырап калгандарын тус'шс ал.май, Ушаков Tirui тацыркап кал­ лы. Дала байларыньщ ат мамы мен сауыны, iiecneci мен карызы кэп адамдарды олденеше жылга аркандап коя- тынын Ушаков о:зiр жете туежбеген едк Баянды усталая 6ip ecTirciii канта eciiie тустк Oyejii бозалац да буалдыр басталып, оп-оцай айкындала бердк.. — Сiзгс мен барж де айтайын, тусжд1‘рсГн‘н... Бэрш де б1лем1п... >Kypiiu3... — дсп Байжан Ушаковты ергш. озып кетт1. — Аята первай Буланбай, другой опторой Булан­ бай...— дед|' Байжан, узаккырап ал гаи сон... Онмсы Су- 'уродин Булапбайдап да мыкты жшт дегеш едк Онын первай Буланбай дегеш жацагы аш адам екешн Ушаков та тусиш... Ушаков Байжан уГп‘нен кайтып келсе, Соколовтыц ал- дында тагы бip адам тур екен. Сырткы туpi жумыскер сыякты. Б1рдсмсш' ептеп жетшзш, долслдсп тургая адамдай, жуз1‘нде 6ip сыбыршыныц peni бар. Соколов тагы да б1рдсмс жазып отыр... — Б, мынау 6ip шарындыны зерттей келген сксн гой... — деп ойлады Ушаков. Акмолада мен! ала кетпиз, сол жакгагы казак болыс- тарын аралап каигайын деп ем, Ыздщ аттар сешмд'1 foh дегенде Соколовгын енд?р!с маканында тук жумысы жок 344

сыякты едк Ka3ipri калпы 6ip ермепн токып отырган ер- мекинге уксап кетштк Жол боны жайдары да сыпаны KepiHreH адам каз1р полицей приставыиыц бар калпына Kipin алыпты. Кездержде юлегеш бар, cki касынын. ара- сына бурым байкалмаган жалгыз сызык. туетп. — Ал, Алексей Петрович, калай, 03ip.\\iici3? Журехпз бе?.. — дсд1 Ушаков. Соколов эдешден тугаи эрецмен жымыпып: — Меи 6yrin журе алмайын деп отырмын... Кутпегеп > жердей 6ip жумыс KC3Aecin калды. 1\\азак болысына ка- бар ж1берд:м... Ертец ат келетж болар... Оздщ заводка сока алар ма екем?.. Аргы кундер1 казак болыстарына шырып кетсрм1н,— дедк Ушаковтыц сурауына кыска гама жауап бсруд1ц ор- яына, кайталап сурамасын деп, i3 тастап, эдеш узак жа­ уап берд1. — Эрине, б1*здш манайда да кер-жср болуы мумк!н... Кэшп кез 61'рдемеш байкап калган екен гой... — дед* Ушаков. О да эдеш, о да орем жымыиды. — Жок, жок1 — дед1 Соколов, шошып кеткендей, тез 1л iп экетт. — Ecki 6ip i3.aep... Дурысырак айтканда, 6i- pinLui per ксл in отырган, бурый eciin бымеген комip ма- цайымеи устipr болса да таныса кетешн деген ой кслди. — Жаксы, жаксы... Танысыцыз...— деп, Ушаков тез коштасып кспп калды. Ж сплin жатка н шананын касында Сикорский денге* лети жур екен. Манадан жумыста болып, сейлесуге де колы тимеген адамша, Сикорский Ушаковтыц 01ржола киiiiiп шыкканына гац калган гйшш керсстл. — Kuinin шыкканыцыз калай?.. Маган ешнэрсе айт- падыныз гой. Жумыстыц enin жаткам да ксз1 емсс ед1... — дед1 алдын ала аркасын тоса сейлсп. — Борш де ©з козшмсп корд1м. Жаксын да бар, жа- маныц да бар... Жабык шахталарга тагы да жуз жумыс- кер кос. Тез б|‘тс1*н. Майдан кал май ком iр 6epcin... TaFbi 6ip Hopceni ескермепс!ц: меш’ц coufli берген буйрыгым тугел орындалуга тжетк Ол орындалады. Варактар са- лынады. Д\\окша да салынады. Жацадан уш жуз жумыс- кер аламыи. ¥замай тагы eKi жуз аламыз. Хабар етк!- зермin, жакын арада Ак-буйратта бас косармыз... Канша жумыскер керек, нелерж жетпей жатыр, ойлана келер- ciH,— дед1 де Ушаков шанасына мшдк Секпз cki* каракер жула тартып козгалып KCTTi... Со- 345

коловтыц кел1С! Ушаковтык кешлше 6ip дак салганына imiHCH куанып, кезш сыгырайта к.араи Сикорский турып калды... 2 Бул куидерле Сикорский улкен куаныгп устшде едл. Окды-солды ойланып карася, бар icriit беи' оцга аГшалу­ га ойысып келед! екен. Kyui бупнге деГп’н омыряумсн согып, бой бермсй, ылгый жогарыга ерлегг коле жаткан Ушаков cypinin кеткендей коршдк Кулак туспесе де су* piii/ii. Eiui бурынгысындай куп санап жаца 6ip кыядаи карай алмаса керск... Сонгы жолы сц ашулы келгеп бе- тшде, туда бойьтк кайнаган мыстай ыза кернеп, акта* зил калы турса да, бурынгысьшдай буркырай алган жок. «Л1уриьщдьг сурт!.. Муны саган кш упретт;?» дейп'н б!р <сзец осы едк Оган да бара алган жок, тыныш аттаидм. Эрыс жумыскерлсрнпц Оралга кантуына тук карсылык ле алмагяны да осте болатьш 6ip кезец сыяктапады :мсс пс?.. Рязлповтаи осы жолы керген пзрдсн катти лгысып калгандап, Gipinmi рот карсылыксыз квшптк »Кумыскс|) кушin Судан булан тугсл казактан жыйнауга >п-оиап копе кетшп дс кулауыпа бет алган адамныц 6i- шшп адымы боларга керек. Рязаноз бугаи деГпп канша ллмак салса да бул беттстпей колin едк Ен;п Mine, см 6ip кысылшац кезде жагалассыз, жанжалсыз бой усына Kcryi улкен oip жорамалдар жасауга да болатыпды аи- гартады... Оиыц ycTine, уодесшде турып Соколовтыц коле кал­ ганы да coTTi жора сыяктапып едк Полидей прнставы- ныц дол осы кезге ксле калуында, мумюн, Рязановтын да катынасы бар шыгар... Бар, эриис... Б1рак, кенсдсн жабысып, тулкией буландап, арнорседен домсленд1р1п уодсс|'н алган ез! гон... Калайда, Ушаковтын басыиа кеп- тен ocpi туперin, торлауы жсткен кара булт chaj там- шылауга бет алган сыякты. Полицей приставы жумыс- керлер;и' кутыртып жургеи 61раз гака топты талкапдап бсрс алса. ocipece, артына конырау калдыра алса, Ск- корскийдщ ел!марсуге айналган шырагы кайта жарки* ран кетср едк Жалгыз Рязанов алдында емес, буки полиция алдында бедни артар ед|. Сыргый-сыргыГпшйыр шыгыс сахарасыпан шыккан Сикорский элденеден Gip бу- 346

шршде полиция Keuceci де журетппп есше алды. А1уным неден скен дсп ойланып та калды... Буп'н ол езi дайындап, сеилетш койFan уш-терт адлм- нан жауап алгызыгт, кеп нэрселерд! бсрп< дэлслдетш, 61- раз адамкыц басын шыргалатып алтннаи кеГнн, Соко- ловпсн ашыгырак сэилссуге бел байлап едк Стол успйде ортурл! та мак, молд1рсн арак тур. Бул ccui де болса адам жаиына жакындатагын жалгыз сешмд! жол. Мел- nipcrcn таза арактыц каидаи мол nip таза оиды да кала 5 ылаилаи алатьшын жаксы б1летж конii i ку онсыз да бел тузу Сохоловтыц К0Д1Л редше KipCeu TycipMcyre бугж де барьш салды. — Шаршаган да боларсыз ©3i? Ылгый 6ip топас жапдлрмеп соиша узак соПлесin отырука да шылам не- рек-ак uibiFap... Yii де жапсыз... Упкыцыз да бсп-берекет... Мупдал карякгы уцп'рде уш кун коиар.мын дсгт ойлалым деисгз бс?.. А1ен а'зд/ц езш/з тартып жургсн азапты оплан калслм, басым айналып кстед|‘...— дед1 Сикорский, кош- Ki тамактыц алдында азырак демалуга тесек устiне кыпсаиFan Соколовка. — Амал капсы, тартуга тура келед*1... — дед! Соко­ лов. Дауысыида ауыр кызмсттш салкыпы мен салмагы да бар ед!... — Калан?.. Азап боска котстш емес лс, оПтеулр?. Соска дурлнспртсщ деп кетпсс пе сксна'з макан?.. — /Кок, олай бол маска керек... Ракмет аГггып кстер- шн дсймш... Сонау Оралдан бастал гаjf 13 шскЫз дал ага шыгып альт жогалып кете жаздаган екен, енд*1 ол ха- уыптаи кутылсак керек... — Куттыктапмын, куттыктяимьш, Алексеи Петро­ вич... Бул 6ip коз талгаитын, шарьшды 13 болу керек... — Екалдымен оз1шзд1 куттыктацыз... Бурый кор гои а'здщ коз... — Он, б1зд\\к'1 ошейш, далаиыл апы болып кстлес уш?н б!р жакта укьмет барын да сетей шыгармагапдык кой... — Мен енд! кайтерiMAi ойланып жатырмыи... Тор курылып болды. Аиды торга к а р а й каз]'р апдау керек пе, жер кеуш, озендердт откел берср кезш кугу керек по?.. — Кыр езсндер'1 6ip жет1 де ©тксл берс баста иды. Да- лада кар кал Faн жок, езендер енд! тартыла бастанды, — цед! Сикорский. — Жэне е н д т кездесер адаммен кал ай соилссудi дс онлануга тура келедь 347

— Ие, оныцыз не Быковтын езЕ не онын ofiejii болса, оиландырар... Ei<eyi де арбаса бмгетж адамдар... Ocipe- се, эисл! сыйкырлап багар... — дсд1 Сикорский, пристав­ ив кайрай тусiкiсi келш. — ЭйслП.. Энел! емсс легенд! ей эусл! которген him? ‘ — Гапу етпиз... Эдеттенген ауыз айыпгы... Ерльбай* лыга уксантын тук мшездср1 болмаса да, осы куиге дсшн ceiiin колгсп ацкаулыгымыз да... — /Калрыз ацкаулык па скен сол?— деп, Соколов Сикорскийд'1 олсГп Oip урктп алды да: — БаскалярдМ анкаулык па скен депмш? — дсп, бетш бурып экегп. Сур балыктар куйрыгм мен басыпан баекасынан ай- рылып болтан кезле, Сикорский манлдан 6epi шыжым- дап шыгарып, б!рдсн актара салуга бита а.пмай отырган сныи да аптты. Будан кепнксе кезецш етюзш алагын- дай керпгд]. — Айгагы мен дэлсл1* айкын болар ма, жок па, 6)рак» ею иорсеш даусыз керемш...— дсп бастады ол.— Булар кем Солса, бес рст жасырын жыйпллыс отюздк Екеуш куалапдыра алдык та, езгесш байкам алмаи калыппыз... Кыян далада к!м куткеи оиы. Баксак, жукпалы дерт Оралдаи ере ксдгеи скен. EKimni, Быков! ардык ерлБ байлы емсс екендштер! де даусыз... Сны да келгсн кун- дершсн-ак блйклуга болатын ед!, тары да кеш аилап каллык. Оуел!‘ жумыскерлерднс ездcpi ссз'ппп, айтя бас- гады. Журт ллдында ылгый Лиза лесс, оцзглала Елиза­ вета Сергеевна дсп калганыи оз!м дс 6ip рст ccTin ем... Меи содам бастап ссз1ктсне бастадым. «Бул калай болга- лсд1м iiuiMHcn. Б;рак, мои не iciett алмакпып?.. — Зсрттсуд'ш oip туиini осыган келт ирелелк.. Со- лардыц ерлБбайлм емсс скснд|‘ктср1 немец додслдснер екен?.. Колларында иске куол1кгср1 болып шыгуы да tiyMKin емсс не? — дед! Соколов. — Болса, Oip жалгаи б!рдсце болар, эйтпссе жок... Ж т коз айыралы гон опы... Dip бпракта Cipro турып, моншага да Cipro туеш журген Ефпмшп омел! Елизавета Выкопаны Timi кыз дсп таласатыиын Ефим ез! айткан болар?.. Кыз лесе Быкопаиыи кызарып KCTexinin мен оз1м де талам байкадым. /Каратпай калады... — Мунын 6opi де сез той... — Аныгыи TGKcepic ашады да... — TeKcepic айгакты оз! ойлап шыгара алмайды гой, достым?.. 348

— 1стщ 6ip жагы аныкталса, екпиш жагы ез1'аен озЬ ак ашылып кал мае па екен?.. — Diprc, катар ашылгапы rinri кызык болар сд!... — Ол снд1 аздщ колдыц шеберлШне байланысты болар... Мен оган кашаи да сснул1мш... — Вулардыц М|'лд1\\ Ак-буйрат жумыскерлер! меи байллнысы жоктыгына сс11смiсiз?.. — Сенемш дер ед1м... 1\\ыс боны 6ip адам катынаскан емес. — Шило карт кайда?.. — Ие, ол катты ауырып, Ак-бупраттыц болышцасы- на тускел*1 ек*1 жет'1 болды... — Шын-ак ауру ма екси сол? — Ауруы — ауру... Мунда да eni жет| жатты. Ол квк сау адам гой... Осы аласалыран кезшле Оралда да жатып кала берс/U екен... Dfрак отан тапсырылтан б1рдеце болса, ол елш жатса да орындапды... — Айтпакшы, жыйналыс болтан уидш неси казак, сол табандаган кушнде кала барар ма екен?— дед! Со- колов, онына TeKcepicTin тагы 6ip олкы кал тан жагы тусе калып. — Казактыц шынын айткызатын exi порее бар, — дед! Сикорский казак мжезш екшеп-елеп, 6ijiin копган адамымсып.— B ip iit мен колданып квр'т ем, ешнорсе шыгара алмадым. Мумкй», олактыгым болар... Tepeni конакка шакыр, тамыр бол деп аиналдырып xepin ем, — шакьгрдым, келмедй Ешп шакыруга закон жок,— дед!. Мусылмандарда бар гой сондай бip одет... — Конакка ез'ш шакырып керсен кайтер ед1? — Болады шакыруга... — Онда да ешиэрсе айтпаса? — Екпшл, казак корыкса гама бар шынын айтады. Артыгымсн айтады. Капта-кайта жауап алып. канта кай га кол копгизып, Акмолата келесш леи койсаи сол жетш жатыр... — Онысы да белил!, сот алдына барганда олысынан ганып кстетпй де Селп*лi...— дед1 Соколов. — Ол казлкка Иплж бай мен Ушаковтыц ара тура гындары да бел гiл i дегендi косыцыз... — дедi Сикор скин... — Сопла да б!рсуд! ж1берш, шакыршы сол казагыи- ды... Не сыры бар екен. тагы бгр байкап керейш. 349

— Жаксы, жаксы, Алексеи Петрович... Осыидай б1рнеше куннеи Cepri алдыи-ала эз1рлж, айнала курылган торлардан кейш, жумыскерлер туип кезекке кеткел1 кшнш жатканда, Соколов Елизавета Бы- ковлны шакыртып алып едк Майлы кара куне кш'мде, вншде тук кобалжу жок, ешнорсе сез1нбсген калыита Елизавета келш кiрд!: — Здравствуйте... — Здравствуйте, Мадмуазель Сергеева... — Сергеева емес, Сергеевна... — А, сапай ма ед1?.. — Бул кунге дешн солай болатын... — Отырыныз... Соколов б'фжил кармагымен-ак оГгсл жузше эртурл! кубылыс ойнатып шыгарам ба дсп. Сергеева деген тосын коиып едк оны Елизавета ссзшбсгендей болды. Tyci де тук езгерген жок, кымсынбады да. — Кеипрппз, мен сгздш кыз кушщздеп фамилияцыз Сергеева дсп ecirin шакырып сд1м,— дед! Соколов. — Е, оидаГг кате.и'ктср бола беред1 гон... — Кыз куннбздеп фамилияцыз Сергеева смес кой? —деп, Соколов тагы б.р Kcmipin сурады. — Жок, Родионова... — Тугаи жерпиз ше, О.мбы емес пе?.. — Жок, Екатеринбург... — Ондя аз унл'н тук кызыгы жок окпмет бастамау уш!Н, осы ангкандарыцызга дэлел боларлык кагаздары- цызды алып ксле консаиыз калан болар?.. — дед1 Соко­ лов.— 0 3 i де 6ip он тыйынга туратын жумыс смес, дегеи- мен, каидай усак iCTi болса да аяктап тастау кызмет бабындагы MiiiACTiMi3 гой...— деп токтады Соколов, дауы- сыиа cei'.iMAi уп боре сойлеи. — Жакпл, экслсйш...— дсп, Елизавета Быкова сас- паП гана шыгыи ксттк.. Енд! Соколов катты оПляпыл калды... Туп 1з1 Екате- ринбургтан басталмп, кнзгрп купле Омбы полнцнясы mecTipin жаткпп Елизавета Сергеева осы, приис... Ба* сын байлпп алып, жузш жасыра келгежмеи, коз, бег- ауыз белплерг ксл'т тур. Сергеева емес, Родионова дсгсп кагазын да окслсд’к ориис... Спасе, Huai жактарын ара- лап кайткаиша, куырып экеткеш дурыс болар ма, озф уршпей-ак, кезшде тарпа бас салгаиы дурыс па?.. Ка­ раганды да CQ3C13 курьиып калган «Орал уиiрмесiнiи» 350

белiMi Ак-бунрат, Ншимен канша бапланыса алганыя аныктаганша буларра соктыкпаумм керск сд1, ката жасап алдым бьлем деп ойлады Соколов. Воска ссз1ктеи- д!рт алмасам жарар ед1... Осы оиларга шомып, icriн. бепн калан буруга бел байлап ал .\\iaii отырганда, Елизавета Быкова канта кол in кIрлi. Кольшда накыз жумыскер, я, крестьян оислдсржщ эдетшшс Кызыл шуберскке туГпп койгаи Cip буда кагаз бар. i\\OMip Kyiieci с.:нген коллары кара квршсе до, буын- дары 61лшбеГтн жнпшке саусактарымен шубсрект} жул- кылап шешс бастады. Dip тушншек'п TiciMeii тартып шештк Сол т1зьлген т1стерд*1 жудырыкпсн койып ж1берш, сол cirri колдарды бас салгысы колд1 Соколовтын. © зiи 6 3 i опай тежеп калуга шамасы келсе де, K93inen баикал- гаи аз earepicTi алдында турган эйел де ацдап калган сыяктанды. Елизавета Быкова туйшшепн шешш, буктелген жерЕ иен жыртыла бастаган толып жаткан кагаздарды Соко­ ловтын. алдына жакындатты. Кол дары ем1'р|'нде кагаз устап кермегендей ебетейаз кактыгып, б'фаз кагазды еденге Tycipin алды. Кпикене гана eci<i «Енжьт», epi мен екеуппц паспорттары, цмркеуде кыйылнан неке к у элт , eexi метрнкаляр, жыртылып алынган календарь беттерк ecKiprcii хаттар... Бэрше дс май тиген, мрленген, куна жуккян... — Сгз маган ксрск кагазды гана берпнз...— дед;' Со­ колов, К031МСН барлык кагазды да шолый отырып. — Kepcri капсы скен1н мен кайдан бклемш?... Мен хат таиымапмын...— дед! Елизавета Быкова. — Жок, сом хат таныйсык! Сен Казандагы оиелдер институты!! бтргеисщ! Сеп жумысксрлср арасында ты- йым еялынган к!’таптарды окып журетш адамсии!..— дер e;ii Соколов, бул icTi дэл 6yriii тыксыра кол Fa алатын солса. J3ipaK, кал ай етерш o;ii шеше ал май отырган при­ став, оз|’рше сактык жасагысы кел!‘п: — Онда, отыра турыпыз, азырак... 0з1м тауып алып коре/мн...— дсп кагаздарды актарыстыра бастады. Мет- рпка мен неке куолнт колына неше ипкес де, оны анда- макаидаГг болып, баска кагаздарды ашып карап: — Бул баска б!рдеме екен, езпиз алыцыз... — дсп, Елизавстага усынды. Ол да оп-онай жабайыланып, кай- таргап кагаздарын ебетейаз устап, ттзссшен аз-ак жога- ры алдына салып, 6ip колымен басыи отыр... 351

— Е, мына квгазиар скен гой...— дад Соколов мет­ рика мен пеке куэлirin енд1 гама колына альт. Мундай эйелдщ 03i экелген кагаздарынын йпшен куд!ктi ешнэр- се ксздеспейтЫн канша жаксы 6шее до, тпскшежп уй- ренген к0здщ Kopi эдетше эрец ие бола алтанын вз[ де сездк — Илесет'з айтып GepyiMe де болады. Timi 6ip бол- машы ic...— лсл\\ Соколов Елизавета Быковата. — Жок, айтпай-ак коныиыз... Оныц магаи ксрсп не? — делл Быкова, полиция адамдарыныц мундайда ангар жалган жакылтпаштары оз5р журетшш бклетш адамша. — Кыскасы, Wei! [здеген адам баска скен... Родионо­ ва емсс, Сергеева... Жасы да келмеидк..Ол моиньшда б!р- неше жылдыц недоемкасы ксткси, ересек омел... Мше ка- газдарыныз... Кеилрсра’з, боска эурелеплш...— деп Со­ колов Быковаиыц кагаздарын тугел кайтарыл бердк — Енж1лД1 ерiiii3 окыйтьш болар?.. — Ие, epiM окыйды, мен тыадап отырамын. — ©зпиз жумыстасыз гоп? — Ие, жумыстамьш, кемip сурыптаймын. — Жаксы... Барыкыз... Елизавета Быкова осымен шыгыл кетш сдИ Полицей приставы оцп'мс аягьш канша жаЛып-шуганымен сезкм- тал журеп олдсб!р кауш барынан белп 6cpin, кеудес|'н тык-тык кагалы. ПолицеЙлср кершш калганда, Yркiг ка- ласында керип тургаи 6ip елкил уидin кабыргасын осы- лай тыкылдататын ел!. Соколовтыц Сергеева дсп аман- дасуы, эриие, жаи емсс. Елизаветапыц кыз кушндеп фа- милнясы Сергеева екешн аиыктаган адампьш копган ТОСЫИЫ. MyMKiff, ПОЛИЦИЯНЫЦ 13ЛСП жургс!Й шын-ак. Сергеева дсгси баска ойел болар? Капткен купле де сак,- тануга кереклпм даусыз керд1 де, Елизавета эр жагдай- да кешin еткси откелдергнде айгак боларлык \\з калдыр- мпдым ба скен дел ойланды. Кагаздарын бас жактарында туратын агат сапдыкшага еллып, аузьиг бектп шыгып кегп де, шахтага жеткенше сомы оклады... Елпзаветаныц oi<eci Сергей Чайкин, жас офицер, де­ кабрист Каховскиймси достас. соныц ыкпалындагы адам едк Алгашкы 6ip купле Чайкин туткынга алынбаса да, декабристердщ дарга тартылар Kyiii кешке карай кешоде усталды. Рееенд’щ ол шетшен бул шелне дешн, узынды- келденец курылгап торлар окы куткаратын да смес едк 352

6ipaK, сол дара куш Чайкин куйМп кетш, езш ©3i аз рана сртерск кезге Tycipin алды. Лузы кенлрдектен байланган бес ак капшыктагы бес адамды, uireKTi аркандары жыландай салбырап турран дараныц астына алып келгенде, каика салып аузын баи лап дара Fa аскалы жаткандары орыс халкыныц узак ауыр гасьтрларда туган ец асыл, ен. таза жаркыраран он- лары сыякты квр1НД1 оран. Будан кейш кун кайга шык,- пайтындай, карацгылык б1ржола орпайтындай сезшген Чайкин катты турпипп едк Вул бесеудщ 6ipi тупл 6eccvi б;.рдей б\\р кунде каза тапса да жаназасында тебе кер- сетпейтш иатша да, оныц айналасындагы алтын иык, сары-ала кылыштар да сол бессуд1 ©з колдарынан елп'- ру уш1н мыпдаган колмен аланра кслштп Мерекеге шык- кандай жаркырап, шагылысыи тур... Жас офицер одан api ойына пелер кел1*п, нс зецптш экегш бара жатканын салмактай алган жок* Адал ер озн-пц емес, супшц epTeuri куш ym iH куйшш кетш: — Мына бес улы азаматка кипзклген акырет, Россия, саран кипзшгеи акырет!..— дед*1,— алац толы журтка ай- Fair салып. ©3i шет1рек тур екен, катты айгайлады. — Анау сакан курылнан дара!..— дед1 тагы да. Оны табан аузында бас салуга тус-тусынан жулкы- на умтылран полицейлерд1* каралы халык богеп калды да, шубартып толкыран топ жас офицерд! жутып ж1бср- геидей, жок erri. Журт кулагында иайзарайдай жарк erin, суык ауаны тшп откен дауысы, патша айналасыи мацдайдан ата айтканы калды. Жаксы ойдьщ тууы кан- дай кыйын болса, олу1 де оцай емес. Кыйнай туган ой рана узак. жасай алады. Kywiniui уетшде атылган октай ест'кпген белп аз жас офицердщ ею ауыз ceai ел ген жок, ecin-улкейш, ецделш-керкейш, ecKi Россияныц тукшрле- р?н тугел аралап кеттк Кыйыр шет Ci6ipre де Чайкиннщ 031*нен бурый жетш ед1... Сол куш кошке карай Чайкин колка тусл де, уза май ода суык CiCipre жер аударылды. ©Mip боны кайтып оралмаска аударылды. BipaK элri айтканын ешшм абак- TbiFa да сала ал Fan жок, жер аударуына да кенбедк Ре- сейд1 аралап, кен тарап K erri. Жер аударылган ерлершщ артынан ез epiKTepiweic айдау жерiне кеткен орыстын ср эйелдернйк 6ipi — Ели- заветанын. inemeci едп Toni нэз1*к жаралса да, жаны 23— г. Мусрепов 353

кайратты жас эйел жат елпрдщ корлыгы мен зорлыгынан кайыскан жок, шыдаг. бакты. Te.viip бугауда, ауыр азап та журген ершщ 6Lieri мен журепне б5рдей тускен жа- раларын жар леЖмен акырын-акырын емдеп, ойын сер- Г1ттх. Жер астында карацгыда, суык унпрдс тем/р к к е т шылдырлап, кен к.азып жаткан opine жылы тамак, жасап 6epin гурды. Кейш олар каторга жумысыпан босатылып, 61'рак, айдаудагы халдерпгде ewip боны калатын болган ксзде Елизавета туды. Шешесшщ аты да Елизавета екен. 0 Keci Сергей Чайкин кызына сол ер шешесшщ атын койгызып едк Ю’шкентай Лизанын есшде калкан ен б'фишл улкен уакыйка акес!н1и бугауын тастап келген куш. Бугау не себептен Tycin калды, ecKiipin сынып калды ма, экеа сын- дырып лакдырып тастады ма, оиы жас бала бхлгекг жок. Тек, oKcci келш Keiepin алканда сылдырлап-кулдгрлеп калатын шьшжырлардын жоктыкын корin: — Юсенд!* енд1* кимейсщ?.. Bip жола тастадыц ба?.. Кандлй жаксы болган!..—дедь Экеа бмектерше тускен ошпес кызыл-курек тацбаларын жензмен буркей oepiii: — Б1ржола тастадым... Еид1гэр! кимеймш,— дедк кы- зын кушактап кеудес1не басыл турьш. Осы куи Елизаветанын кеудссшде осы куигс дейш caffpan турады. Елизаветанын есшде калган cKinini 6ip порее, кггап окысып, дауласып, Kcpicin калатын кеп адамдар едь Ои- дайда шешес! кызын альт, шыгып кетеп'п. Кейде узак влеидер жатка айтылатын. Сол кезде эр жержеи устап калган ©лендер;и осы куш ол тугел бкпедк Ол «Азамат», «Жыр», деген Рылеев влеидерi, «Ci6iprc солем», «Ша- даевка», «Ерюндш» дейтш Пушкин елецдерш. Ke6i ба­ сылмагаif, ауыздан-ауызга, колдан-колга таралып жур­ ген влеидер дсп айтылады. Кей]н «Акынныц ел1*мше», «Канжар» дейтш Лермонтов елецдер!* келш косылды. влек окылганда шешес! Елизаветаны ешканда экет- пейтш ед1. Кэзшс ерекше 6ip жарык нуры шыгып, уйып тындайды. Кешн ол елекдерд! кызына да ©3i уйретть Мектеп кермеген бала кыз, шала TycineTiu кеп елендер- Д1* жаттап алды. Осы кун! Карагалдыда да квб]'несе сол елеидерд1 ерекше 6ip жалынмен окыйды. Бграк, i3-Tau- басын терец калдыратыи жас шарында ез oneci окыран- да алатын эсерiH, осы куш* ©31 окьшанда тыцдаушьта сонша терец ©Tin бере алмайтындай коретш едь 354

Н е тот отчизны верный сын, Н е тот в стране сомадержавья Д арю полезный гражданин, Кто раб презренного тщеславия; Н о тот, кто с гордыми а борьбе, Наград не ждет и их не просит, • И, забывая о себе, Все в жертву Родине приносит... Дарага асылран бссеудщ 6ipi акын Рылеевтщ «В о ­ лынский» дейтш осы елендн Сергей Чайкин аягына дейш кызу eKiiifiMCH окып шыкканда каторжандар да кыза гукчдесш: — «Азамат» пен аякта, Сергей Федорович, «Азамат» пен!.. — дссетI\\i сдi. Екпшдес, ундес елендердщ 6ipinen 6ipine кошу уили узак токталмай, Чайкин тары окып кетугш сд»: Нет, не способен я в объятьях сладострастья, В постыдной праздности влачить свой век младой И изнывать кипящею душой Под тяжким игом самовластья!.. Елизаветанын. жас шагында кездескен улкеи 65 р кор- лау да осы кунгс лейin ойьгнда сантал мп келед!’. Ол корлау ошган аскам сон кездесп... Сонгы кундерде алденеден жабыркау журген эке-ше- ineci будан б1‘рлемсж жасырып сейлесетш сыякты ко- piнд1*. Лиза ойнап еак алдына шырып кетсе, оке-шеше- счшн дауыстары дабырлап, создер1* удшаз шырады да, Лиза уйге кайтса, сез ортасыпаи узЫп, аякталмай токталганы андалады. Мунайыс коюлана туспесе, cepri- мейдь Отты эке-шешеден уытты TVFan жас кыз бул дуламалды уш куннен артык кетере алмай, сураура бел байлады. — Мама, сендер неге жабыркаусындар?.. Не болды? Епд] мси де бала емесшн!.. Мен ешнэрседен корыкпая- мын... Айтыадаршы... б?лпм келед»!— дедг 0 Keci мен шешеа 6ipine 6ipi сергск карасын, аз бе- гелд1 де, Елизаветага жабыркау жайларын жасырмай айггты. Ci6ipre айдалрандарына 2 0 — 2 5 жылга таянган декаб- ристердщ балаларыпа Петербург пен Москвадан баска калаларда окура ерж бершен екен. Олардын, балала- рын гимназиялар да, институттар да алатын болыпты. * 355