Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

in, opi узарыгт, жер шетше дейш кете бсретш сыякты Kepifrerin едк Бул жолдардын бойында кпнырауы куцпрлеген Kipe керуен)' дс куш*-тун? уз?лмей арылатын болды. Карама- карсы арылады. Катар жаткан жол да екеу. Бурылып ©туд1*н Keperi жок. Катар жаткан сю жолмсн Kipemi ке- pyeni exi жакка карай, карама-карсы журедь BipiHeH бурылып, 6lpine тусуге луксат та жок. Жалрыз-ак, квзге каныктан езгеш онай ура берментш ел жолаушылары ек1 жолдын кайсысына тусер;н б!ле алмай, узак анырып турып, акырыида Tycneciiie Tycin, юреиплерге карсы ушырасып калады да, жолдан амалсыз бурылып, тары да узак анырып турады.... Шатынаган аяз болсын, алай-ту- лей боран болсын, кун?не жыйырма бес шакырым жур- меген Kipemi жук алар, жугш тус?рер ксзсп'нен айрылып, тагы 65p KyHin елт1редк Элгон кун де акша, елмеген кун дс акша: 6ipiimc сснен кетед?, 6 ipiaae сатан келсд?... Инженер Бернер мыс заводын журпзш ж!'бер?п, за- водпен байланысты жумыстардын бэрше де осындай 6ip тыгыздык, кызу б?р ccpniH Kiprisc бастагаи козле узак сапарынан Микол Ушаковтык ез! де кайтып кел1п еди Шаршай бкпмейтш, демалу дегенл1 умыткан Ушаков кел- ген белндс моншага Tycin шыкты да, шай iinin отырып Бериерд1Ц баяндамасын тыцдады. Улкен жез самауыр, инженер Некрасов, Бернер Tepreyi гана... Завод кыйтыксыз жур)‘п кеткен. Ею тле пеш мысты ойдагыдай берш тур, енд1 eneyi жакын арада катарра коеылады... Тас угетж eKi ти!рмеи, oi<i елок эл5 улпре ал- майды, opi ipi >юбередн.. Kewip кел1п жатыр, терендегеп сайын сапасы да тузеле бастапты. Ушаковтык келуш то- сыл, кортылран мысты эл1 женелтпеген... Бернер icTiii жаксы жактарын осылай кыска-кыска баяпдады да, кун санап, жылжып койып, жакындап ке- ле жаткан кауылтерге узарырак токтады: — ¥сак юреиплердш кеб|‘ шыгып калды,— дсд1* Бер­ нер.— Кдлгаидары енд1 6ip-ei<i оралтинан калмайтыи шыгар. Заводка Нкчдщен мыс Kcniii, Карараилыдан тас комip тасу yuiin мыц хедж узджелз журш туру керек. Ka3ip жол бойында бес жуздей гана Kipemi жур. Жуз слудеп apTbiFLi узамай токтап калады. Корьггылкан мыс- гы Кызылжарра тусмру ушж тагы жуз квлж керек. Узак жол, байлардыц Tyfleci болмаса, ©зген?ц к елт жарамай- ды: жет1 жуз еду шакырым жер, Kipe керуеш eKi айда 202

эрец оралып келет'ш жол... Менщ 6ipiиш! KayiniM осы гасымад жагы бол ып тур,— деп, Бернер бул жайларды катты куй'-сл1*п айтты. 0?, ойынша орыс мшезшдеп па* рыксызлыкты еснср-п, ауырлатмп айтты. — Жакты Карл Карлони »... Он и;анты банды кокак* ка шакырар.мыз... /хэрдемдесср...— дед; Ушаков, сода?! кожи?.. — Ак-буйраттьш кеш мардымсыз болыл барады. Жуз бут кеннон жст1-ак. бут мыс туседi. Муны бфжола жа- уь;п, П1дд1ге 6ip>xoaa ауысу кепок сыякты... — Кыс 5ш:нде жумыскерлер кешер ме екен? — Он кунд*к жалакысык коса берсек, 6opi де кешед:, 6ipl де калмайды. 1\\яз:р казак ауылдары кысыла бас­ таты. Г.нд'} б•р айдаи сон, кашангы эдетшше, жутай бас- тайды. >Ку?.:ысхердер кепбегенде кайтедк кайла барады? Болмаса. сол млнайдьгн езнген де жу.мыскер куш! табы- лады,— дед! Бернер. — 0з:р турган барак бар ма, элде Карарандыныц кебш киешз бе? — Барак, орине, жок... — К,аз:р НкчдЦс как?па жулгыскср бар? — Орысы он ею, казагы адпые шамалы,— дед1 Не­ красов. — Лптк<\\илai)ыи Н|дд*н! е/з басгсарасыз гой... Калай 031, ссшмд! ме?— деп сурады Ушаков Некрасовка буры- ;шп. — Мен б:р-пк rropccrri бер!к т?рок кэрем: сеп1мд1 бол- маса отыз саржанка дон; и мыс кете бермеске корек едн бул o.ii кетin барады. Тсрендегеп самый кешпк мысы да Kt-iGciie туеп\\ —дед! 1(окрасов.— Оране заводтын, нег/зп коры сол Hijui болады. Ушаков сдоу'р icUipin, ойлаиып калды да ек! инжене­ рше ';е:ек-кезек клрап отырыл: — Ак-буГфйттагы мыс кен;н 6;ржсда жаба мыз деген сез булан былаа ешк1.\\пнц аузына туспейтш болсыи. Оиьшь’з улхен жаижалга мурындык болады,— дед!. Бернер кызарып Kerri. Рязаиовтыц жанжалын айта- ды гон, содап ытыса берет»н нес! бар осынын дегеп нара- зыльп-о! да бор ел:. Li рак озппк пайда мен зыпнды есеп- теп айткандыгып доле.»лeric: келin: — Мен Дх-бупрат .мысыннц кы::батка тус?п отырга- »ЬШ ой ;ап аГ:г:-:н ом. П . л д м ы с ы ек: жярым осе ар- ьац тусстл! сынкты,— дед. Бернер. 203

— Энпме онда емес...— дсд1 де не екежн айтпай Ушаков тагы да азырак кiд;рiп барып: — Кiре жагымыз кыйындап бара жатьф деген жоксыз ба?.. Бул заподтык касынла жагкан кен... О.п б:р, одам сон, жана гама ая- гын баскан компаниямыздын б’;р кен шыгарагын жер! жабылмпты деген хабар тарап кетсе, кымбатка туселн сол бодалы! Мундагы завод аты — Спасе, кен яты — Воскресен, Н)лд)деп кен аты — Успен... Осыган кел:слк, осыган аздер де жаттыгыкыздар.— дед!. — О, нагыз жакеы аттар тер*.лiп алынтн екен... Орыс д;н|'п1и аса б;р кад:рл1 мейрамдарынын аттары койылган екен! — де/ii Бернер, ез) ол дшге онша куштар болмаса да. Некрасов ундеген жок. Ушаков калтасынан кастерлеп буктелген узын б:р ка- газды алып, алдына жайды да: — Ак-буйрат адырындагы Воскресенский кеншде жуз шамалы жумыскер болсын... ©згесж Успенскийге ауда- рындар... Майдан бастап Успендеп кен жумыскерлерП н)н саны CKi жуз елуге жетс!н. Осыган оран ойланыкдар да, аргы кун|' кешке кортыиды пшрлерпизд) берпшдер, — дед). — Жакеы, Пикон Абрамович, жакеы... Солай бол­ сын... Ал, ез сапарыныз калай болды?.. Бор) де ойдагы- дай ма? — дед/ Бернер. — Ойдагылай,— дед| Уш аков.— Е н кем/ б/р он жыл- дын шпнде б/зд/ енд|' ешк/м мазаламас... Рязанов мырза тыншыкты, эйтеу)р, едэ\\чр жумсарды да... — Ие, KBMipre осьмина коп ысылган жумыскерлерш ж1бергешн улкеп жаксылыктын. белпа* бол ар дсп ойла- дык,— дед) Бернер. Ушаков азырак жымыиып койды. — Элде баска 6ip себеб/ бар ма? — дед) Бернер, ез ойыныц ангырттау шмкканын Ушаковтыц жымыйгаиы- нан сез)нгендсй. Орыстардын парыксыз кер/н/п отырып, опырып утып кстетшш кейде ол кеш/рек ацгарып кала- тын едк Ушаков 9ye.ni /рккагендей болып, ундемей калды да эр кезде кедерп жасап, ор кезде ез дегошн icreTin кел- ген бай пайда-ортапынык 6ip маскара болып шонкыйга- нын жасыра да алмады. К,ыза келе ажарлап та ж)берд)... — Всттен ед)ц/з гой...— дел! Ушаков,— Рязанов мырза Cioip езендершде пароход журпзуге ерекше же- цЬпдкк алып, ек) жыл бойы кулаш-кулаш жарнамалар 204

таратьгп келген... Кеме жасауда Голландияны ышкьгрга Кыстьфып кетсмш деп сершцк/реп кеткен... — Не? — Eki жылда жасатып шыгарраны «Иоанн» дейтш жалгыз пароход екен, оныеы ем жуз алпыс-ак шакырым жср — Тумен мен Тобылдык арасына дэл 6ip ай on ceri3 сакат журiп эрен жетшп де токдалты... — Е, неге, неге? — деетл eni инженер б!р ауыздан. — Мух пайгамбардын кемесшен сонгы ecKi кеме сол болып шырыпты... Ty6i жайпак, улкен 6ip жайпак кайык кершедк..— деп, Ушаков сылк-сылк кулдБ— Отыз алты- ак аттык купи бар екен...— дегенд! кулKicin тыя алмай эрен айтты. — Саран сер! алтынга кемипп отырып, арзанына кы- зыккан гой! — дед1* Бернер. — Жок!.. Дуние жуз/нде ои тогызьшшы гасырда ен кымбатка тускен кеме де осы; — Жстшс 6ip мыцга ту- сштП — дед/ Ушаков. — Онда мен ешнэрссге rycinc алмадым... — Не TyciH6efiTSni бар?.. Балык туздайтын, балык майын куятын куыстарды кебейте Gepinri до, кемеге жузу керек болатьшын ойламапты! Сопымеи «Иоанн» Тобылта эрен суйреплт жеп‘пп‘ де калыпты сонда... Тек ет/ргк болсын, кейб/р таяз жерлерде жыйырма-отыз пар епз жект>р]*п суйрепи’ лееедн.. Меи, эрике, сенгсжм жок... — деп, Ушаков енд/ кешоллеп кеттн.. — Эбден маскара болтан екен!..— дед1* Бернер куа- нышын жасыра алмай. — Ол Kici енд! техниками маскаралай б/ледБ..— дед1* Некрасов. — Yui мын ак кылагай1 балыгымен, бес пут балык майы.мен калыпты. Жетшс 6ip мыннан кайткан алепп де сол екен... Маскара болтанын ендг вз/ де тус/не бастаса керек, ксмеан т/pi жанра жакыннан керсетпес ушiн. ку­ ш-туш' кузет/л туратын ек! ада.м коймптм... Егеу куй- рыктарымыз кебейш кет/п сдБ б'разын Рязанов мырзага тектен-тек етк{чген шыгармыз деп, Тобыл куанышты ке- ршед/,— дед|' Ушаков енд/ ipKijie алмай. — Не!.. Содан кеГпн Рязанов мырза бiраз жумыске- р!н босаткан екен тон!.. — Жалгыз ол е.мес, Орал тауында cni жердей алтын 1 Сельди. 205

кет жабылыпты... Мунда келген жумыскерлер сол ал- тыннан келд!... Аягында ез! жж-жаппар болып отюзд! маган. Рязанов мырзаны осы куш керсешз, танымай ка- лар еднпз...— дед1 Ушаков. — Солай дец!з!.. — Осылай кершедк.. Лйткаияайьн, Рязанов мырза- нын 6i.3re >Ki6cpren алпыс бес жумьтскерппм он алтысы жете алмапты Карарандыга... Сны оз;пе хабарлап кой- Fan дурыс бол ар... 0з!>пз исалдяган жумысксрлерден до аздаган 1пыгь:н бар... Men отардыц уи iuiTepinc жэрлем жчбертем. Му.мк1и, Рязанов мырза да жэрде.м стер... —де- д: Ушаков. Ыза кылып жургсн пайда-сртарьишт; едо-лр аттатка ушырап калрамыиа Ушаков катты куанышты сыякты. Казак даласын каекырлай шарлап, кай.магын сыпырып жургеп Попов болса, Сралдаи Кипсей езешие детин тВ MicKLienin жургендердщ 6ipi сод Рязанов едк Оныц кал- тасы жукарса езше де онай тимейттин б:до тура, пайда- ортак Ушаков куапа куледк Замаиыным салты сол — 6i- piне 6ipi жаксыдык п'леу бул тента жок одет едк — 0з жайымыз пе болып жатыр, мырзалар? Bip куш Рязанов б:зге де кулш журмей ме? Завод жакка бармп кайтсак кайтедт?— дедт’ Ушаков. — Лшулануы была» турыпты гой, ол кiсi :<ез; уйрен- ген ecKini коре алмаса-ак, сп-онай ашудаиа салады.^ 61- рак куле алмае! Бгздщ кеме отмрып та калмае... Же\\и жетюлткт!*, кореп' мол, корлы. Караганды деген кою кара кап деген сездси шыкканы рас болса, казак даласт шда­ ты капы талык eimipic 6;зд'»к*1 бол ар... Kepeeia бе. капп:а корск кеде жлткапын?— деп, Вернер дадага шыккан сон. Kipe жолын иускады. — Солай е.мес пе?— дсп, макулдауып кутит, Некра­ совка да карал коплы. — Жок, жок, Карл Карлович, стз Жусып смякты п‘л- машка сене бермецш...— дед! Ушаков, Пскрасовтык кай- тарар жауабьш кит экетш.— Караганды — кодукпп, езпиздш уш жылдаи 6cpi кем ортеп жургеп карагапнан алынган. Caragana pugmata дейтin бе е;иидер, сод... Н1л- A.i— нод;й дегеп сш, мыстын neni. Пол деп енпохяны л ft- талы, казак эйелдер! жаулыктарып почте салады,— доли — Жездт’, Алтынды, Жосалы, Борды, Кумдызди, Бугылы, Алматы деген сездердщ — 6opi де сол жерле каидай бай- лык барынан альшган. Халык. койгап етс пайдалы аттар!.. 206

0зin 03i жариялап туратын, сстс журетш аттар,— дсд1 Ушаков. — Дурысы осылай ма сксн?— Мысалы, Алма-Ата,— алманыц атасы деген сез дсйд1 гой?— дсд1 Бернер ЭЛ1 де сене алмай. — Таласпаныз, Карл Карлович... Алдымеи казак1на Алма-Ата смес, Алматы, алмалы дсген сез... EKiHini, бул мешц жыйырма жылдан 6epi тексерш журген 6ip нэрсем. Казак аулына барганда, кемip бар ма, ку\\пс бар ма деп сурай бастасан, кауттешп бастарыи шайкаиды. Ал, ендз мына кырканы не деп атайды, ана теСен! не деп атайды деи сурай берсен, 6ip байлыкка кездеспей кал- майсыц! Бул естсрЫзде болсын,— дед1 Ушаков. Вулардыц энлмесш завод манайын 6epiKTipe боктап журген Ыбырайдыц айгайы белш кепп едк Улкеп-улкен епз коныраулары балдыр-булдыр, кемеск]' кунпрлеп, Ыбырайдын KipeiuiViepi кел1л калган екен. Теш'з жага- сындагы елдср улкен 6ip кеме келгенде, темip жол бойындагы заводтар арнаулы эшелоны келш кал ганда кандай куаиса, Ак-буйрат заводымыц бастыктары Ыбы- рай Kipeci келгенде, сондай куанатьш едк Бул заводтын ен ceHiMAi Kipeci. бзгеден ерек женге койылгаи, eni.MAi Kipe. 1Елд1ден бастаи Карагандыга дешн ор жерле езппн бекет1 бар. Кандай борандарда да 61'ржола токталган е.мес. Кедей шаруалардьш костасып салган Kipeci токтай бастаганнан бер/ Ыбырайдын мурны тшл кетершп кет- Ti. Кедей ауылдар кел1*к басы б?р адамнан журсс, Ыбы­ райдыц он келтнде екБак >KiriTi бар. Орб1р он шреде 6ip коцырау, уста дукеш Kipeci.vien 6ipre журетш, Ыбы­ райдыц атагын шыгарып жЮерген Kipe де осы... EKi жузден артык шанамен тутас келген Kipe, он-он- нан жштелш, Ыбырайдын ез ойынша эскерше тур... Ал- Дынры жагы квмпрлерш туаре бастапты. Apr жагы Кек- езек езен/н/ц аргы кабагында шубатылып кершед!. За- водтыц какпасына такай, ат-жалдай ужп кырга карай созып дкеткен квхп'р маялары катарласа бастапты. Ыбы- рай 0 3 ! ат уетшде, Ж1Г1ттер1И таскаяктай кагыстырып, буйырып тур. Тети колдаса кетерш, заводтын iiuine ка­ рай К0.\\п'р экетт бара жаткан казак жшггтерше де ке- юрек KopceTin: — Жук келш калганда, осыларьшды коя турсандар да болады гой!.. Заводтын жумысыи ол1 кунгс бшмейсш- дер...— деп кояды. 207

Келе жаткан Ушаковтарды керш, Ыбырай Tinri куты рьшып Kerri: — Уай, батыра салсаншы Kyperiнд!! Серпе таста жо- гарырак! Шашылмасын!.. Муныц усагы да алтын! — деп, керектыкереказ буйрыктыц борш кос кабаттап бере бас- тады. бзжен жояары адамды кергенде, осындайда, oip мшез калкып шыга KejiXi'riiiiu жаксы бкпетш Ушаков алыстан айгайлап: — Ибрагим Кулжанович, Ибрагим Кулжанович! — дед]'. Ыбырай басындагы тымагын шап 6cpin, бурк1*тт1*ц томагасындай туикыйтып, жылдам жулып алып: — Здрасти, Никон ИбраИим, здрасти!.. Здравия же­ лаем!— деп, шулгып-шулгып калды. Вугелектеген жыл- кыдай, тез-тез шулгыды. Тымак астынан кун шалмайтын мандайында каскаеы бар сксн, атка да уксал кетт1. — Ну, спасибо. Ибрагим, завод саган риза екен,— дсд1 Ушаков атымсн касына келген Ыбырайга. — Казынаиыц жумысы болтан сок, сойтпеое бола ма! Бор1лпз де казынаиыц адамымыз гой!— дед1 Ыбырай. Ол езж осы заводтын 6ip Tiperinacn коретж eai де, Hri- Л!к пен Ушаковтыц кайсысыныц адамы екешн эз»р аша алган жок-ты. Сондыктан ек{ аралыкты кездеп, казына- нын аламымын дсп тур. — Маган опросе конырлуларьш уиайды! Уста дуке- Hin калай келicTipin жасатклсын!— дед! Ушаков. Оны мына Некрасов жасатып бердк.. Бу да пэлекет шебер екен! — де/ii Ыбырай. — Сен ©зге казакка уксамайсын. Icinniu 6opi тыя- !гакты,— деп Ушаков meciiie кагып-кагып ка.пып ел!, Ыбырай бар ниелмсн казакка уксамагысы келin, Timi жел1*пп KOTTi: — Казак ме б?лед] ол! Уйктаулы б1лед|!..— долг. — Жаксы, Ибрагим, млгап Kipe кетсречн. Жумыс бар...— дед1 де Ушаков заводка карай беттедг. Журсп гурс-гурс согып гургап заводыныл. калай журш жатка- кын кнруге асыкты. Кыр басьшал опта карай Tipi<ccTipc салынглн завод­ тын iuii алау-жалау, Oi|> кора шо;ика уйтiп жаткапдай ед1. Элдекандай, бурый казак муриы сезжбеген жат иiс- тер келедк Ei<i би!к тае неш, анналасына адам бара алар емес, K©Hipciren квк-ала жалыи атып тур. Мундагы лок- сып урып турган ыстык та казак даласында болып кор- 208

мегеи. казак денес! сезшш кермеген ыстык. Кшз белдем- ше байланып, кшз калпак, ки;з бнялай киген жумыскер- лср, колдарында узын-узын тем ip cynri, пештердт журек кагысын тмндап, сергек тур. Куйе мен тер косыла aFbin, жумыскер бспне толып жаткан кара сулж жабыскандай кьр:jicvii. Куйе с;цгсн майлы жендер жумыскер бетш элсш-элсш осыи калады. Адам бейнеа сонда рана 6ip кершеди — Кейin тур, Телеу!— деи кабаттап кенеп KHiiircn орыс жумыскер! колыидагы суцпеш пештщ буйipi не су- Fbin, толган-толran каллы. Балкыган телпрдей кып-кы- зыл бокат тас кабыргага найзадай кадалып, тас идснге усак-усак жулдыздай шашырап тустк Эз1р мундайына бойы уйреикпсген болу керек, Телеу ыршып шепндк Ушаков жымыйып калды. — Екеу.:не 6ip купле тогыз жуз пут жем керек,— дед! Бернер, Ушаковка ект пешт! нускап. — Поповта муидай псш болран емес!— дед! Ушаков. — Цилиндрл1 кос кер|'к салкып ауаны рапа бсредк Пештерге ыстык ауа бере алатын куше жетсек, сонда керерс!з, Никон Абрамович! — дсд1 Бернер. — Жс-терм13 ОЛ1... Мен уэдемд1 умытканым жок,— дед! Ушаков. Пештщ теменп’ жагындагы кобылап койган 6ip куы- сымаи жадкьшдап, тутждетш мыс ага бастады. 1ншен шыга келгеи от жыландай шыйрырып, жуйггки козга- лып, суйык мыс пештщ алдындагы тас шункырына ку- йылып жатыр. Шудкыр мыска тол ган сайыи, 6eri дауылды Kynri кал бет*идей кулпыра толкыйды. ¥замай жайпак шуцкырдыц айнала жисг1н буркылдаган бокат алып кет- Ti де, ауыр мыс кунлрт айнадай немеем жаркырап ор- тасыиан гама кэринп калды. Сол aiinaFa Ушаковтык кез1‘, жалтырга тешен кезкуйрыктыц кез1ндей Tenin ка- лылты... Б ермердiк: — Неверов мактаишак, сиз келш калган сон, мак- таигысы келш, жарты сагат бурын агызып Ж1*берд1а— деген:н Ушаков ест;ген жок. Ол бктеудей от жыланнын. коз алдында и рк’пп, оралып барып, келшлдеген мыска айналганынан басканы утыпа алар емес едк Кептеп 6cpri тэжрибеш бойынша Ушаков тас шун- кырда колшлдеп туркан дунйенin каншасы керект!, кан- шасы керекс1з ехенги де шамалап тургаи сыякты. Эрине, оннан тогызы теплетш бокат... одан калганы мыс шо- 14— F. Мусрепов. 209

йылы... кара мыс... Буларяы кайта агызу керек. TaFbi да кемиль.. Сонда, таза мыс rinTi аз калады. Эрине, Бернер бр куш дурыс айтты: ата-бабаларша бастап кетп'к. Ата- бабаларша бастаган кай заманда да катты окшбек, дедк Ушаковтыя ойына осы келд1 де, oip кезде екхнер кезек. кутт турганын сезгендей, тез селт стш, ecin жыйды. Заводтын эр малшнасы ар колдан етш, ар еллен кел- гсши'пл 0 3 ! айтып тур едк Blpi сск;рек жетеле бастаган жасамыс. Енд1 6.:pi жанарак болгалымсн, балацырак ой- дан тугалдыгын айтып, жугш ауырлал, кыпылыктап тур. Bipeyi ыржыктап кулш, oipeyi кыжын-кыжыц релжуш айтады. Тутае ал ганда кырык уру, 6ipiHe-6ipiHin купи де сай емес. Турлер! де, бояулары да, ундер» де эртурлк Тек кана орыс инжелерлеряпн шыдамдылыгымен, игенге кенбесе, сындырып квп/ирс бглетш кулгпн аркасында бастары!! курасып турган сыякты. Техниканын тиш 6i- летш адам керген жерден-ак, мынау такаппар агылшып, мынау кыпылык швейцар, мынау ойлакы француз деп таный кетер.:пк едк K©6inin мандайында HARTLEY CAU- STON, London деген жазулары бар. Булардык e3i де эр жерде жалгыз-жалгиздан тур. Аралыктагы жумыстар- дын 6opi де колмен iстелin жатыр. Bip жерде машина- ныц онд:ре боратып тастаганын eKinuii жердеп кол жу- мысы ер!кс!з бегейтт болгапдыктан, заводтыц тагдыры тугслгмен кара кушп'д колылда ед]. Заводтьш осындай жактарын кун бурын ескертчп койгысы келш: — Никон Абрамович, аз бупн заводты тугел аралап шыгыныз. Жаксы, жаманымызды завод азге ©3i баял- дасып... -дсд1 Бернер. Ушаков суйык мыстан кезш эрец айырып, заводтык екiнuji бел1мше к'фдк Мулла да ата-бабалардык бар ecKici бас коскан екен. Мысты 61'р-лк корытып шыга алатын пеш буларда жок ед|*. Бокатымен, тем!ршен, шойынымел араласкал мыс ишшылыл-юплш журш, уш турлi пештен етед1. Кейде б:р иешке ек! келш, ек! кайтады. Тастан салыиган шахта пеня, соланай, горловай деп казак жумыскерлер*! ап арым бузып экеткел пештер, мысты Ciрiнен сон. 6;pi корытып, акыры 6opi б р толык тазартып шыгара алмай, кара мыс кушнде калып кояды. Мынау кай пеш? Касында ылгый казак жур гой? — дед1 Ушаков. — Не, бул пеште ылгый казак жумыскерлер!. Тез 210

уйрешп кет'. Соларды мазактаймыз дел, ©З1*м1‘з де «Сопанай» деп кеглю.. Шплейзофен кой,— дед! Бернер. Калай Дапияр, сопанайыц енд! нешс сагат кай- найды? Сорпац OJii дайын емес пе?— де/u Некрасов, казак жумыскерше. Булардыц бэрш де Некрасов уйре- п*п ед1, ол сонысып да ацгартып калды. — 0 л 1 он бес сагаты бар... Кара кеб|‘пи алкалы 6ip- ак caFaT erri. Май Ke6iri эл! бетше шыккан жок,— дед! Дапияр, тас кабыркага жабысып, бсзектеп туркан сагат- ка карал. Жумысты саратпен штейтнпне мактаиатындай, 6ip-ai<. кайырар жауабын эдеш еюге белт, сагат деген- л\\ eKi рст кайталады... «Сопанай» да ата-бабалардыц мурасы едь Шахта пеппнсн шыккан мыс шойынымен кара мыс осында ке- Л1П, отыз бес сагат кайнайды. Араластырылады, тунды- рылады, Ke6iri алынады, тары агызылады... Будам как жартылап тусеп'н бокат кайтадан алгашкы тас пешке ке- тед1* де кенге араластырылып кайта корытылады. «Бесеу аларып екеуге бередк екеу апарыи отызрз бередк отыз апарып жопекке береди, жэпек апарып жардан кулата- ды» деген сыякты, мыс байрус бгрнеше тамуктан oriu ба- рын, кайта-кайта кайнап, акырында «Сопанайдан» ку- тылып, «Горновайга» туседк.. — Сопанайыц неше путтык?— деп сурады Ушаков. — Кара мыстан ею жуз пут, сол шамада кемip жа- гылады,— де/u Бернер. Сол ек! жуз путтан канша газа мыс шыглтынын кер- rici келш, Ушаков горновайга карай Kerri. Улкеи-удкен темip сайты бакыраштармен суйык мысты калыпка куйып жаткан ею жумысксрд1* керш, езгелердеи repi те- 3!рек аяцдап кеткешн байкаган да жок. Текшелеш*п жаткан кальштарда жалындап, тутшдсп жаткан жалкын кызыл-курен суйык мыс тоцазыган сан- ын, оц1 бузылып, уйктап кеткендей кершеди Аз fana смола косылган суга тастап ж1берген мыс KipniuiTepi шошыныл оянгандай, кып-кызыл болып кайта жалты- рап шыгады. Mine, осыиын. путы отыз eKi сом!.. Сонау аязда калтырап журген юренллер де, мынау тамук пе- илнщ касында Tepi сорралап тургандар да, сонау тас кашап, кемip копарып жаткандар да, мынау кып-кызыл KipnitUKe кызыга карасып тургандар да, 6opi сол сомнын кулдары: жумыскер тыйынга кул, инженер тецгеге кул, 211

кожайын кэп тенгелердщ кулы. Пэр!шц жасап шыгара- ры осы жалтыр бас Кызыл к;ршш. — Таза мыс кун/не кырк путтан аинала бастады, ке- лср айда TOKcaiiFa жстк|'зерлпз леи ойлаймын,— дед1 Бернер. Ол 03 калтасына тусет/'н еншгш де элдекашаи есептеп койгая ед/. Ушаков баемн нзед/. Ушаковтьщ кои:ri кез/ заводтыц шл'ндсл ссю-ускы- ларды б1рдсн шалып калган сыякты. IZki' тас тшрменге карамай ©те берки, жетел/’с/нен тапыгандай: — Мыналарын узамаи кыйрайтыл болар. Тек манай- ындагы адамдарды кырып тастап журмесш...— дедк — Оны мен азге ерте ескертш сд1'м Foil, Никон Аб­ рамович...Рязанов мырзанын колынан шыкканыныц бэр! де осындай, ©луге кслед|‘ де кому'! б1зге парыз болып ка- лады... Амалсыздап жург1зд1м... Узамаи шыгарып тастау- Fa тура келедк— дед/ Бернер. Кожайын курс;жл каллы да уидеген жок. К:м айып- ты екен:н епд1 айтысып жату — пайдасыз да, бос оцпме едк Кенд1 гурс-гурс урып, усактап жаткаи ауыр шой- ындардыц гурешие тозыгы жеткен ти:рмепнш шыда- майтыны анык. Не жаиарту керек те, не болмаса, тастау керек. Scipece, Рязановтын. ©з есеб'ше етк:.зуд*1 умытпау керек... Тигрмеи уш айдан кей:н кыйраса, компа- нияныц ортак шыгмнмна тус;п кетедк Ушаков Бернерге осыны ескертт!* де: — Машина мацайыныц бор! де коригаусыз, жумыс- кер yiuiji KayinTi жайлар кеб:рек екеи. Мундайлардыц жауабы заводтыц баскарушысы ci3Aeii суралады гон,— легендi косты. — Тжрмсндер узамаи токгайды... Кыйрап токтайлы. С!з б1рден таныдьщыз...— дел, Бернер Ушаковтын licHi ескерткешн туешгелгн б!лд:рд|’ де: — ©зге шараларды аргы кунге дой;л опланыл кслерлпл,— дед/. Уст]-бастарын сур шак-топырак басыл кеткеид/’ктеи ©3Aepi де сур тастап жасалган сыякты KepiircTiii жыйыр- ма жумыскер оцаша тас сарайда кен усактап жатыр. Бэр! де жалацбастанып алыпты. Шаш, к/ршк, сакал- мурт, эртурл! мурындар, бор! де тастап жасалган сы­ якты. Тасты таска урыи, 6ipa3 кшпрейтт алып, сдан кейш ауыр тем:'р балгалар.мен усактайды. Тастап жасал­ ган адамдардыц ш лт буплетшше сене алмайтыидайсын. Шак жауып кетпеген жалгыз кездер! Faна. Bopi де эл- сш-алсш туишред!, ара-тура булыгып жетелетшдер! де 212

бар. Бет суйектер! ескен, мойындары кылкыйран, арык, адамдар. ISip жас бала мен eivi казак эйедп, шалбарла- нып алып, мысы жок тастарды терш, eciicriit алдына бе­ лек yfiin жур. ЭЙелдер Tiirri жудеу, курылын калгандай, бет-ауыздарынын 6opi эжпм. Эйелдер мысы жок тастарды кеб!рек тауыл кстсе, жумыскерлер жаратпай калатып сыякты: — Кермсст! кайдаи квре консындар осы? — One 6ip жершде бар гой жылтырагы!— деп ойел- дсрд!к ала берген тастарыи тартып алады. — Teyin Ж1‘берермш... Opi тур, opi! — деп калатын то- мырыктары да бар. 9 p6 ip усак. таста енбеп кет1п бара жаткан жумыскерлер сорлы эйелдерге катты сездер ай- тады. Кагып калып кылжыйта салатыидяры да бар. Эй­ елдер кемде жылап ж)'бередк Б:рак табандасып урысса алмайды. Шеттей журin тастарый жыйнаута кайта Ki- р!сед!. — Тэцжярык-зй, аиау б.:р кесек мысы жок тас кой... бepl алшы,— деп эйелдер жумыскерлер жагыиа баданы жумсайды. Ушаков инженерлермен осында келш едк оиыц ке- луш кептен кут5п жургендей, жумыскерлер тура калды. Екд{ олар тастан жасалран лдамга Tiirri катты усап, козгалмай, ун шыгармлй тур. Мурыидарыи басып, туш- Kiprcnjcpj! дс ссзд}рпдер1 келмейт:и сыякты. — E-elien!— дсп Ушакоптыц eii тушюрш калды да, жумыскерлсрмп’ц б'рдеме айткылары кедетhiдерin сезш: — Ну, усакталгаи кеншн бутыпа neuie тыйыннан ала- сыидар? Куидер!ц каншадан келе/ii? Калан турасыи- дар?---деп сурады. Дрыздары болея, кулак койып тыц- дайтынын ангартып, жумсак ьгкгай корсегп. — Усакталгаи тастыц путына уш тыйыннан аламыз... Пушт!..— дсп б.р казак жумыскер! тушю’рш ж:бердк Са­ рай 1’шшде тунып турган шаи epiKci3 туилортп. Ол уя- лып, Topic айналып Kerri. Еши жумыскерлер бiрiя-б:рi кездерьмен турткз'лел, тары Cipeyin ормынан козрап, ал- гарак шыгарды. Куре тамырлары шац астынап да бкпеу- лен;п турган, москалдау одам, cki саусарымен мурнын 6ip кысып, шацын суртш калып: — Куш'м1з алпые тыйыннан арен айпалады. ТаксэрК дс келелпз, inip жабыла кетсм!з... Айтатын арызымыз бар... Аиау эйелдердщ оката уй:п жаткан тастары неге есепке юрмейд!? Шз ол тастарды да усактадык кой? 213

Мысы жок болея б/з кайтсй!к? Зд1рэ усактаттырмацдар! Кврмест/ керед1* екенешдер деп, кур катындарды ура- мыз... Одан не пайда?— дедк Осымен журттын арызыи толык айтып шыктым деп оплады ол. Осыдан spire rui де жетиед1. — Сол тастар б1зд!ц есеб1‘м1зге гбреш!— дегемд! бас- калары айтты. Ke6i колдарымен, кездер1мен, изегеи бас- тарымен толыктырысты. — Мысы жок тас кеп кездесе ме? — деп сурады Ушаков зйелдерден. Олар жапалакша кур жаутандасты да нет сурап турганын туешее де жауап кайыра алган жок. Бул ол1‘ казак эйелшщ TiVii шыкпяган i<e3i едк Ке- 3i керетш, кулагы еститш, кецш де уратып, ойы мен т*1- л! бас б|'лмейт1’н. Эйелдер кур сыйпактасып калган сок екГ-уш жумыс- кер катар козгялып, алгарак шырыл: — Кунiне елу-алпые пут тасымыз зд[ро елель Ка шаниан oepi ссылай. Дурыс па осы? — Телеу керек... — Ылрый шан, жутамыз, колка мыз maiiFa толып бол- ды! Телеу керек!— десть — Десятниктерщ кайда?— деп сурады Бернер, эц- п'менщ бет]и аударгысы кел!*п. Жумысксрлер тас сарай- дыц карангм тукш'рш нускап, взлер«' Ушакоглгыц алды- нан inemricin kvttl Бурышта не бярын Ушакоптык ез1* кореш деп, жярык жактан пгалкая шепнд?. Тас усактайтыи жыйырма жумыскердщ десятпип, Ак-буйратка келгел1 он жыл болтан, ысылган жумыскср Муцайтпас eni колын ек! кесек таска ripen алып, бурыш­ та булырып отыр едь Кызарып ксткен кездер’шен жасы барлап, сакалымыц арасыиан Kip тамшылары гомады. Сол жак езу/пеи канды кебш 6iViiHinTi. Лем in кыска-кыс- ка алып, CHTirin отыр. Козгалса-лк тары жетелерш 6i- дш, коздерш де козгамаура тырысатын сыякты. Ец кши балясы Танжарык экеспйц иырына Kynicfir жауып жатыр. - Немеие, ауырып калган ба?— деп сурады Уша ков. «Нагып туешбей турсыи?» деплер! келетшш aiiFap- тып .кумыскерлер наразы кзрасты да жауап Сергеи жок. Таги да кешжрек шепнш кетшть Бул жолы наразылык- тарк:.ч б1лд1рт, Утаковтык езжен шепнгендей едь Bip жарты айга боентайык... УЙшде жатый де- малсын,— дели Ушаков. Жумысксрлер мунысыиа да ун- десксн жок. Кездер! «Калай демалады? KiM асырайды?» 214

дел тур. бзппн орынсыз б!рдемс айтканмн, онысына жу- мыскерлер1н|‘н наразы болып калранын Ушаков та бЫп тур... — Каите\\пз? Твлеу керек болар...— деп, Ушаков ин- женерлерже 6ip парады да, жумыскерлерге карай 6ip- ei<i аттап, жакындап барып: — Жаксы, булан былай бзрше де твлснедк BipaK, мысы жок тастарды бурынгыдан repi до укыптырак те- peTin болсын. Эйелдерге айтынлар, тусжд'фтдер,— дедк Осы созш, элде, келген бетшде айтса, жумыскерлер уйш-твпп алгыс айтатын сдн Оны Ушаковтын. ез! де сез- ген. Huai Mine, аз гана кештп айтып e.ai, жумыскерлер куанран да жок, 6ip ауыз алгыс та айткан жок. Уял- раныкнап кенд1н, ез колымызбен тартып алдык, айтар алрысымыз жок деплер1* келеп'ндей, наразы куйлер!ндс каллы. Bipine-6ipiH урган тас дыбыстары да ешк1*мш'ц к©нил i квтеркле коймаганын адрартатындай едк.. УшаКОВТЫЦ К\\'Н бОЙЫ KOTOpi HKi ЖургеН КОГПЛШ осы 6ip болмашы кет*лс1зл1к оп-онай бузып Kerri. вз колы- нан оцай-ак бере салар, тукке турмайтын 6ip жарым сомды жумыскерлер ©з колдарымеп жулып алраидай кврждь Бугаи жумыскерлер жэб1рлешл калса, жумыс­ керлер!'не бу да жэб:рлендк Осы халде уйше кайтып келе жатып, инженерлерше ундеген де жок. Бурынгыдай емсс, епд} тас кем;р.мен ертеп жаткан тас уйшдкпсрже де карамады. де бая- рысындай, он ceri3 , жыйырма кун ергелетж шыгар, 6opi де кара кушпен iстелin жаткан, жакалыгы жок.есм гой деп ойлады. Тек еглпшн алдына келген сон, enni касын- дагыларып yftine шакырмайтынын ангарткысы кслгендсй, токгады да: — Сенлер кожаймнмен булай с©йлеспед1ндер, алай сейлест/ндер, курмет керсете бмгмедшлеп доп. жумыс- ксрлерд? эурелемейпн болындар,— лед? Ушаков.— Оный кереп* жок... Пул жолгы айып ез|'мпле. Мен мунм б ;р?н- Ш|* сабак деп бглем. Тыйынлы кызганып. темгоден айры- лу осындайдан туады. Оларга рахмет айту корок, умыт- канымызды еске салды, — деп Ушаков муиы катты ескертет1*Н1*н ангартты. Касыилагылардыц жауап 6epyin кутпей тагы да 0 3 i сейлеп кетп’ : — Карл Карлович, б(з ылгый 6ip абьгр-сабыта ке­ ле жатырмыз foh. Мен ci3Ai айыптамаймын, жэб!рлен- 2J5

бежз... BipaK, алды-яртымызга они* б:р карап алраны- мыз да жен болар. Элденеж онай керш, арзан багалап, элденеж* кыйын Kepin кымбат багалап коймадык па ексн?.. Ocipece, ысылган жумыскерлермен ойнамауымыз керек. Мон казак жумыскерлерш айтам. Суйонср1\\п*з ео- лар болады. Орыс жумыскерлер» вздорi ле теши’гш жы берс коймас... Мен жок перееден няразыдык тчтызып, колдагыдаи айрылып калып. жанадан жумьижер 1здей беруш макулдамаймын.— дед| Ушаков. Бернер басын эл- сш-элсш изеп турып, койын дэнтерше еж нэрсеш туртш алды: «1. Шздщ 0нд1рз’сте непзшде казак жумыскерлер1 болады. 2 . EcKi жумыекерлерден айрылып калмауга кероктз». Осы жазып алганына орай, казак тшн уйрену керек болар деп ойлады Бернер. — Шан мен тушж'ре бсруд1 азайтута болмас па екен? Ти|'рменлер|*!1 токтаFaи сон, сал.мак жанагы жу- мыскерлерге туспей ме? Booi дс ауру, арык кой езде- pi...— дед1 Ушаков кабагын тун'щюреп. Тастыц, мыстын, кук'ргпн шанынаи екгтен1 кяуьтл калатын аурудын. атын Ужаков этр б1‘лмойт!н ед|‘. Бер­ нер сол аурудык жайып лита келш: — Жазды кун» кыйын емео... Кысты кун» avwp сога- ды... Жэме шацмен 6ipre мыс кеп кстедк.. Дегспмси, оны да ойланярмыз,— дед? exi октылау. Куз,ш кун{ келгенжде Рязанов тас усактап жаткан- дарды Kepin журш: — Кеп туишред! екен... Мэдопистс'злш кой будары, Kici кел(п калганда сейте ме екен! Жумысксрлерге мун- дай жайларлм тусшд»р»’п кою керек, - деген eii. Уша- ковтыц есше Рязановтык сол айтканы туес калып: — Карл Карлович, ееппзде ме Рязанов мырзаиыц, мэдениетаздж жайында айтканы? .Модспиотс! »д?к дсп жанагы 6i3 кергепд? опту керек. Б1рак ол i*здгм подан- дыгымыз, жумысксрге жабудын. uoperi жок,— ледк Эшейшде кеп журет!н Ушаковтын каз:р тлрылып тур- ганын, эрпорссгл катал айтып турганьш оске алып, ин- женерлер ундескен жок... Biprc мунайып тургандай, жу- деу турды. — Кешке мен жумыскср барактарын яралап капта- мын,— дсд1 Ушаков.— Калай турады екен, балалар 216

ел:mi кеп емес пе окон, ауру-сыркау жок па екен, б!з ондайларып да б:л|’п отыруымыз керек... Ушаков осы ойыныц тупш мэгпсш тугел туспиируге бет альт, шылымыи оран бастап ед1, пар атпен кеде жаткан Сикорскийд!' таныды. Од оны жолшыбай G3i ша- кыря кедin едк Бул шакырысынан жаксылык куге алма- гап Сикорский тез жет;п калган екен. Пнд! Ушаков касындагыларын уиге шакырып, Сикорскийдт шанадан тусу:н кутпсй, уй;не к:р!п кегп. Коз/iepi туманданып, каба- гы тунжырап кеппть Кернеп бара жаткан б’рнеше ашу- дын ызаеын аяусыз актарып бiр-ак тегетш ынгайы бары байкалады. Бернер мен Некрасов коз кыйыктарымеп 6ip- 6ip карасты да олар да уйгс к'фдк СикорскийAi булар да тоскан жок.. — Сен итт!ц балясы неменеге даггдяйсыл журспг? — деп Ушаков Сикорскинге кфгеи бетшде акырып каллы. Сикорский басыидагы кулакшыныи тез жулып алып, колтыгына кыеьш, басыи иin: — Здравстуйте...— дедк Баска жауап коса алган жок. К.0?Л Ушаковтын катты туГилген жудырыгына када- лып кялыпты. Одан жогары кетеруге дормеш' жетер емес. Осы жудырык еск/ одсттерш убыткам жок-ау деп ойляитындяй, кунысып, сомпит барады. Сдвуip кяскай- ып калган бясыныц эр жерше кызыл жирен тенбмдер Н!ыга келд|‘. Bip жак шехесшде узыи кушпде калдырып, каска басына келдснсн жапкап аз гапа жирен шашы ол тенбкплерд!’ буркей алкай жок- Суыктан курендеш’ п кст- кен узыи мурнынык ушымда улкси 6ip тамшы мелтЬздеи тур... — Мурныиды сурт!— дед{ Ушаков. Булан кегли естипн боктыгьг каиша ауыр болеа да, Сикорскинге осынысы катты батып ксгп. влт1*ре корлау уш:н оден; аптылглиын да ryciiwi. Тула боны тутас ду сте тустг. Ушаков аягып кере-кере адымдап, бурышка барыи бурылды да: — Сараи оз бетшмен за к орнатуды ki‘m уйрегп? — ДСД1*. Мунысы ойьждагы .запыраиын дол жетк5зе алмага- нын сезмнп, кабаттап-кабаттап боктап ж:’6ерди Керек- Ti сездер аузыиа тусе коймаганына ызалапып боктады. Сикорский жауап Coprici колin, цыбыр етт калып ед1, K6 3 i жарык от: и скыс бурылып: — Шыгарма \\швдП— дедк 217

Сикорский кайтадан cipecin калды. Бар ускыны «ка- sip маган жауап берулеи repi тыиыш турганым жайлы- рак болар» дегенд|‘ анрартады. Не жайлы, не жайсыз боларын ез\\ де эбден Tycinin TypFan сыякты. Жалгыз Ti- леп мынау инженерлердщ кезшше кол жумсамаса екен деген п'лек едк — Сен орыс пен казак жумыскерлержщ кырылысын жасарыц келin жур ме? — дед1 Ушаков. Сикорский ун- деген жок. — Олар бiрiие бiрi араласпасын дегенд1‘ кайдан ой- лап шыгардын. сен? BipincH 6ipi кемip казуды уйренем лесе неге луксат етпейсш? ©зщ упрет борше де дсп тап- сырып на ем мен? Юмге тапсырып ем? Тап сешц езще тапсыргамып, подлец! — деп, Ушаков токтап калды. Ki­ na неде екенш айтып тур да, оны*калай тузетуд1 айт>та шыдамы жетер емес. Кур айгайларанмен etaipin ешнэр- се айта алмаганын cc3iuin, езше де ьгзаланатын сыяк­ ты... Булыгып, жарылып кетке.'п тур. Сикорскийге не ай- татыныи 6 i3 re де ecTicin дсп шакырды гой дсп будан repi Ke6ipeKTi кутксн Бериердш жузшде наразылык Ка­ на бар сыякты. — Рязанов мырза меж осында ж1бергенде эдешдеп тапсыргап 6 ipa3 нзрселер|‘ бар едк.. Мен эр кезде сол акгардан шыгып кетпсске тырысып келдгм...— деп Си­ корский арка cyncpi барып ангарта бастяды жауабыи. 0 3 inin карапаным адам смеспгш де ацрарткысы келin, сыпайышылыKIIей бастады. — А! Рязанов мырза сакан соны тапсырган екен гой! Бегей бер, атыстыра бер деп тапсыргап екен гой! Солай ма? Тыйындап панда кслт!ргеп болып, тецгелен зыян KOjiTip дел пе сд1?.. — Жок, олай емес... Мен баска нэрсеж' айтпак ед1м... — Бекер болкап! Мен ccni мама жумыскерлердiц ортасында маскаралап кету1'м керек екен! Сыпайышы- лык 1степ ем, бскер болгаи екен! Шык, шык подлец! —• дед1 Ушаков акырып. Уйдш кабыргалары д!р diii кал­ ды, Сикорский салбырап шыгып Kerri... 8 Каскабастанып алган толык ай Ак-буйрат адырына кегид'ф жарыгын кадай Terin тур. Ьулытсыз, шымкай кек аспан ж!бсктсй жешл сезыюдк Букы 6ip eaip бупн

мыс заводынын гурсЫн тьщдарысы келгсндей, кьтбыр ет- пей уйып калыпты. Алыс-жакын кыркалар тугел 6epipeK ойыскандай, ентелей Tenin тур. Жузшде эж1М1‘ квп ак дала кутырынбай, желжпей, сулык жатыр. Даланын AaF- дылы беймазасы жсл де жок. Заводтын. узын енештерБ нен жулындап будактаган кек-шулан буйра туг inдер жарык тунде жакын сезьлетш кек аспанга Tipey болгы- сы келетждей, Tin-Tin кетерьл'ш барады. Айналасынын. осышиа тынып тыпдаганыка оран бугш завод макындагы бар кыймыл-козралыстар да ерекше сыяктанады. Бар адам завод пештерииц з^рккпдеген куйБ ке билеЙтЫдеЙ, денгелекin тез козралады. Кесек-кесек мыс Kipnimin кетерген жжггтер шубап етш, шубап кай- тып жатыр. Бар адам кешлдк шаршау дегенд)' умыткан- дай, жаркылдай калжындасып жур. Завод гура’лжен аз рана ттренгендей болатын жерд! адам аягы узак ба- сьш тура алмай, тез журш кететш сыякты. Осы манда не болып жатканын, юмнщ налай кый- мылдап жургенш салмакпен бакылап отырран жалрыз Ушаков капа. Астында жэппк, уетшде кара ешшлердш Tepicinen жушн сыртына каратып жасаткан улкен тон, арлан кара аюдай болып, завод корасьшын ортасында ол жалр2лз отыр. 13ер1Лер буйрыктар бершп бол Fair, онын енд]'п абаилап отырраны сол буйрыктардын орындалуы рана. Орынсыз айрайлаеып, орыисыз жарамсактанысып, Ушаковтыц коз iне орынсыз кеб iрек кершплер! кел in, Kipemi Ыбырай мен Батыраш жанталасып жур. Элсш- элсш «кожаный, кожайын!» десш нояды. — © пз отарынап таи сэрьаеи шырып кетсецдер, кун бага Караганды басындагы оз бекетше барып кулайсыц. Кожайын ертек сонда болатын сыякты. влеец до жет! — дейд! 1)1быраи жупн артын алып жаткан Батырашка. — Эй, кос куйрык? Kipe Иплж тш , жук кожайындш, апаратын — мен. Сен неменеге кыстырыласын осы? Ccni б!лген кожайын меш бммей ме екен? БЫедП Маран ке- рек шмаш сен емессш! — деп, Батыраш TiK жауап 6epin, Tepic айналады. — вй, сен кожайыннын. сырын бклмейсш. Мен он жылдан 6cpi домдес болып келем. Бул алтын кiсi! Мун- дай кожайыннын. кеншн калдыру, туган экеннщ квшлш калдырганмен б1рдей, кудай алдында кеишшейдП— деп, Ыбырай TinTi шанкылдап сейлейдк 219

Ол бфлемеш баса таисырып, Батыраш онысына кон- бей жургендей жаман ой тугызгысы кедin, даусын ыш- кындырып-ышкындырып алады. Кожайыннап тамар жаксылык болса жалгыз Keprici келстш Батыраш та оны манына жолатар емсс. Бул сыякты арзапга K0 3 i уйрежп болран Ушаков олардыц неменеге бажылдасып жургсн- дерше туа'нбегслдей, уна'з отыр. 1нлнен «осы 6 ip ит мБ нездерщ кашан кадар екен?» деп, безше жерксшп, жа- ратпай кадды. Буп'н Ак-буйрат заводы корланып калган мысын 61- piiimi рет Кызылжарга женелткел1 жатыр едк Туе ауа Батыраш экелген Игшктщ туйел! KepycHi K.a3ip уш мын бут мысты артып аяктап келедк — Мше, Никои Абрамович, айтканым дал шыкты. Жуз кырык туйешц жуп артылды, епд1 калганы ек\\ жуз пут, он туйеге артылады да кетедБ— деп, Бернер вз есе- 6jhIк дурыс шыгып жатканын Ушаковка б1р мэлшдеп кегп. Емен табанды шаналарга тем!р белд1ктермен бек1ткен емен жэииктерге куй’шюреп шскен кара паи сыякты мыс KipniuiTep текшелен!п салынып жатыр. Ара-арасына агаш жанкаларын толтыра сыкарлап жаткам арнаулы ею адам бар. Жалам каккан октайлы жИттер уйренипк- Ti жумыстарын дагдылы козгадыспсп окай icTen жур. Калжындары да тыибайды. Тас корадан п'зЫп шыгып, кос б!лектерже келдснсм салган мыс к;ршштерш шапа­ пык касына аудара тастайды да жтттср т1збепн бузбай кей:н кайтады. Колында балгасы мен кемп'рауызы бар, жэшштердщ касында Баянлм уста аз бегеледк Жук артып журген жйпттерд!* манынан куып Ж1*берш, емен жэннктердщ аузын Баяиды жалгыз беютедк — Секрет! Секрет дегенжц не екешне туеше коймаса да, жэтшк- тердщ какпагы калай жабылатынын ешюмге кврсетпе дегон Бернердщ тапсырмасын ол булжытпзй орыкдап жур. Астыкгы жарында айкуш-уйкыш тем1рлер1 бар ауыр какпак гурс етш жабылады да, ез!нен e3i тас бекш ашылмай калады. Сол « kuithiioh» Баяндынын колында. — Ой, Баянды деймш, осы дуниеш Кызылжарга апа- ратын менм!н гой. Мына к1'лтипоныкды маган керсетт, тусшд5рш коймаймысын!— дсйд1 Батыраш, Баяндыга жалына сейлеп. 220

— Ецалдымен саган керсстуге болмайды,— дейд1 Баянды.— fiip Kipniw урланса ол сек!ц колыц болтаны. Баяндыныц ашыктан ашык урысын деп туртанына Батыраш жэб^рлене алман, ЭЛ1 де жалына Tycin: — Апырау, жолда 6 :peyiHin аузы ашылып кетсе, ка- лай жабам? Тым болмаса, соны уйретин,— денди — Лшылмайды, оке десен ашылмайды. Урлагык кел- се, суймешц касыида болсын, жоипкп буз!— дейд! Ба- янды. — Ой, кокал, маган сенin кудайындай Игшк те жуз елу туйесш cenin тапсырып хиберш отыр. CeniKi не, жок- ка бэлс'гнш?— дейд1 Батыраш. Усталык енер:не тис сейлегенд1 Tirrri жактыра алмай- тын Баянды один opi шыйрыгып кеттк — Игшк кулан болса, саган кудай шытар. Кудайыц сенсе, сене 6 epcin, мен caFan, ел in TipLiceu де сенбеймш, — дели — Кап, болем, бид:н 0 3 i осы арада болса, кандан курдай жорталап журш айтар ен! Кебеженщ аузын ка­ лан жабу да ©нер болтаны д а !— дсд‘1 Батыраш ке- кст’.п. — Игшк тупл, оныц OKeci 0 тен, втептщ OKed Ка- зантап келin сураса да айтылмайды, б1лд!ц бе? Казак ауылдарында бет каратпайтын Батыраш ко- жаныннык устасымен булан opi ereсе ал,май каллы. Ок­ ислен де алтан жок. Кайта, завод адамдарын еркжстп алran Игшктщ e3 iiie екпелегендей болды. Баяндыга ср кунындай кек сактайтынын жасыра алман, ызалы турде repic айналды. Баянды онысын елеген жок. Табандары беренсдей калын сменпен жасалтан, кос туйе жеплгсн ауыр шана келш токтаганда Ушаков та орныиан турды. Шабактарына дей!н тугел калын тем!р- мен бектп тастаган шананы таты 61р тэптештеп карап шыкты: — Шыдайтын сыякты. Он /пакты жшт, арпап жасалтан TeMip Teceri мен шеккеи нардай улксн кееек мысты жылжытып осы ша- ната карай океле жатыр. Бул Нклдиен осы кесек куйш- де табылган самородок едк Бупн тана кашап жазтан жазулары ай сэулесше шатылысып сап алтындай жар- кырайды: «Успенский самородок — 53 пуда. Рязанов — Ушаков и К°. На парижскую выставку» деп жазылыпты. 221

Кесек мыс осы шанадан туспеген бойы Екатеринбург аркылы Петербург аспакшы. Одан api Парижга кетпек. Казак даласынан дуниежузЫк кермеге бiрiншi рет атта- нып бара жаткан мыс жолаушымен коштасып калуга журттыц 6 api осы арага жыйналыпты. Осыныц 031' шын- ак жалгыз кесек пе, шын-ак мыс па дегендей, журттыц 6 opi мыц кергсн кессккс тагы 6 ip ущлш карайды. Кол- дарымен сыйпайды: — Кызыктырар-ак! — Естен тандырар! — Карындасын коса ж1бсру керек едк— деседк «Карындасы» кырык путтык кесек мыс патшаныц ез\\- не сыйга тартылып, осыдан 6 ip жеп рана бурын Петср- бургка журт кет|'п едк Кабат-кабат жамылып, темip белдеулермен тас бекБ шп байланыи алып, енд! wine, агасы да журт Kerri... Бар даусымен айгай салып, бар кершмен сыйкырлап, казак даласына дуние жузшщ обырларын шакыруга KeTTi... ¥замай жуп и артып болтан туйел1 Kipe кокыраула- тып, кумпрлеп, Ак-буйрат адырынан Кек-езск коцырына карай кулай бердь Жар басында, мыс KepyeniHe кызыга Карап жалгыз Ушаков тур. Жыйырма жылдан 6epi ты- ным таппаган, шаршай 61'лмсген ядам акта боп орала- тын Kipcrc, улкен жез коцыраулардыц балдырлаганына, зн тындагандай елтш калыпты. 0ркештер|, веек айтысып отырган eni кемшрдей кезек изескен, сем1з туйелср пан аяцдап, шубап аргы кабакка шыкканша Ушаков та ке- зш айыркан жок. Кандай жаксы Kepmic, кандай жаксы куй!.. Тас ед1, шац е;п, азап ед!', Kip e;ii, енд} mjне, мыс болып журш кетт1', кумш болып кейш оралады. — Кош, жыйырма жылдык азабым! Агылшындарга, француздарга, нели'стерге Россия байлыгынан, байлык жасай алатын адамдарынан сапсм айт! Куид1*з канша шаршаса да осы жалгыз керЫстен Ушаков кайта серп'п кетш едк Тагы да ici<e шабыты сокты. Завод корасына кайта келш, Бернерге куттыктау айтты да, « 3 iH де epTin экеттк Жур1п ксткен мыс юрешц курметше кожайын шайра шакыратын шыгар дсп Бернер дэ.мелеш'п ед1, ол емес, тагы да жумыс, тагы да зрекет екен: — Карл Карлович, 6 ip ауыр борышты аткардык. Енд1 222

мен кептен 6 epi орындай алмай келе жаткан 6 ip мшде- Т1*мд1* буп'н аткаргым келш тур. Бупнпдей к©шлд1 кун дс кездесе бермес. Жумыекер барактарын аралап шык- сак кайтер? Мен тан ага журемш рой,— дед! Ушаков ка- сында келе жаткан Бернерге. Вернер азырак абыржып калды. Будан ек\\ ай бурый айткан 6 ip сезш Ушаков умытый кеткен сыякты едк Ушаков аралап шыгам дегенде барактарга жасалран болымсыз эз1рл!ктер ©min те кеткен. Олай болса, бупнп кэшлд! б:р кездщ узакка бармайтыны да даусыз. Бернер осы жайларды ecine алып: — Жумыскерлер жатып калмады ма екен? Кеш бо- ЛЫ11 журмес пе?— деген сыякты ЭЛС13 гана карсылык erri. Шайра шакыра ма деген у м т бол май шыкканына да кешлазденш калып е/jj ол. — Сагат эз}р тогыз... Жатпаган барактарды K©pin шырура да болалы,— деп, Ушаков бетш барактарга ка­ рай бурды. Бернер амалсыз epin Kerri. Би|'к кыркага т!рей каз-катар салынран жумыекер барактарыиын уетшен кар жур1п кеткен. Карын аршыган терезелерден сыгырайып кана кунлрт жарыктар керше- Д1. Он шакты барактан аспанга т1к кетер*1лген буйра тутшдер бшкте тогысып, коныркай рана бултка айна- лыпты. Т|‘рш1л 1‘к бары осы тутшнен Fana байкалады. Баска кыбыр сткен 6 ip жан жок. Ушаков барактардын ауыр жайларыи жаксы бшетш ед1*. Оны езгерте кояйын деген ойы да жок. BipaK, бул кездеп жумыекер каумыныц кожайын Kipin-muFbin, 6ip- exi ауыз жылы сез айтып кетсе разы болып калатын 6ip MiHC3 i бар. Оный, бул жолгы кездегеш де осы гана. Мун- да Бернсрд‘1, Карагандыда Сикорскийд! жумыскерлер жек кередк bipeyi жаксы инженер болганмен жумыекер жайына адам козiмен карай алмайды. «Лкынды ал, жу- мысывды 1'ете, одан аргыиды езiи кер!» дщ адамы. Еши 6 ipi opi инженер де емсс, opi адам урпагынын азрыны, подлец! Рязановгыц epiKci3 тарайындаткан адамы, Си­ корский. Сондыктан, ©31* узак сапарга кетерде Ушаков жумыс­ керлер барагын ылрый 6ip аралап шырыи, азды-к©пт1 ке- нллдерж аул ап кететж. Ушаков ец шегю баракка келш К1*ргсндс-ак мундагы журттын адам т!ршшпнен алыстап бара жаткан хал in кердк Эр жерде сыгырайран б1лте шамдар едоу1р бол- 223

рзнмсн узын барактын ши'нен кезше айкын кершген б:р норсе жок. Эр жерле кыбмрларан адам дснелер!*, шам касында еырырайган к03дер рана байкалады. Барактын ауыр ис1и*ен битте шамдар да aniMCipen, эрец жанган бо- лып тур. Ушаковиен ере кгргеп кушак-кушак суык ауа, бауырымен жер сызып бара жаткап ак бултка усап, барактын пшн TinTi керсетпей ж:бердк Булт уст:нде ор- К1мн;ц кесер бастары FaHa калыпты. Ушаков баракка к\\- pin, барак толы адам тобын тутас квр;п турып амандык айтпакшы едк Кен дауыстардыц косыла шыккан аман- дасуыи еепмекил ед1. Мыиау кул1мс1 кара келенкедеп адамдар мунын келгенш кврмей калкандай ун шырарма- рандыктан, есж жактагы шетк|' шамра жакындап келш: — Здравствуйте! -- деп едк еналдымсн: — Ойбай, бул кайсынын ед!ц? Куманды тепп кегли бьчем?!— деген казак эйелппц даусын ecrui. Содан кей- ш Faна сырырайып каракан москал жумыскер келгендер- д1 танып: — Кожаный екен гой! Ьдарсти, 1‘здрасти!— деп, ек! кайырды да:— Турсын, басынды кетер,— дед1*. F.cii< жактагы кабыргага аркасын жапемра, купi жа- мылып жаткап ж\\г\\т Турсын унктагаи жок елл, басын кетерin, тура келд|‘. Оран таяна б:р керне жамылып жаткап жас эйсл мен москалдау ойел де бастарын кете- pin алды. Eci<i курамыс керпеш алдарына Tycipin, civeyi де кожайынга кысыла карал отыр. Москалдау эйел ка­ лым Kip баскам арык кешректерш де жаппапты. Турып кетеГпн лесе, карсы алдарында кожайындар тур. Москал эйепдщ касында, тесепюн уетшде шокайып жамап отыр- FaH москал жумыскер Жаныс колыпдагысыи касына копып: — Жогары шыгындар, конактар,— дед! сасканьшан ыржмйып. BipaK ол жогарысы кай жакта екенш кер- сете алмады. Касына коя салгаи cipi шокай, су сурап елген жайын балыктын аузына усап, аузын ксц ашып алмпты. Шалга таяна ек! жас бала б:р шолак тоиды кезек- кезек тартмп, кезек-кезек Tc6 :cin копып, уйктап жагыр. Оным аржагы баска 6 ip семья сыякты, ез алдына окаша жылтырагы бар, ез1'мен ез1* белек кокып жатыр. Олар да тап осылардай, жутаган Tipniiji1кте кер:нед|. Барак шпн- дег*1 ец басым ун шыйкылдап, булырын жетелгендердщ yiii екен. 224

Жалпы жокшылыкпеи жутаган т!ргш’л1к жайын Уша- ковтык « 3 i де жаксы бшеп'н едк Бул жерде оиы катты тандапдырран eneci мен келпи ортада, 6 ip керпеш*н ас- тында жатка мы болды. Ei<i эйелдщ ерi эке мен бала — ек! шетте, ор кайсысы аз эйел! жарыида жататынын ке- pin тур. Сiрiнiк келпи, 6 ipi«iк incineci ортада жатыр... Бул oip ете тоналган ем1рдщ тар кыспагы сыякты едь Ушаковтыц оз1 де катты абыржыи каллы. Унс|'з телм1рген эйел кездср1 Ушаковка осы 6 ip зарды айтыи тургандай: — Керес1з бе, эке<м мен бал асы, meiueci мен кедmi, аралас жатырмыз. Адам баласы булай турмаска керек кой. Мынау эке, мынау келш, мынау шеше, мынау бала­ сы скейт yFacbi:* ба? bip кун Kopic упнн уят-эдептен осынша айырылуымызды калай лайык кересзз? — деп кшалап карайды. — Бул калай болван?— де;и Ушаков, унлемеуге шы- дай алмай,— экс-шеше, бала мен келш, 6 opi аралас жатуга болмайды рой. Нелштен бул ай болды? — дед1 Турсыш-а карап, орысша сейлеп. — Осы арадагы он барактыц тогызында осындай жай бес — алтыдан кездеседк Уй’пшмен с1здщ жумыска к1рген адамдардын. 6 opi де осы куйде,— дед1 Турсын.— Ор семья осындай 6 ip бурышта 6 iprc турамыз... Баска амал ымыз кайсы?.. — Эке-шешен 6 ip белек, эйелщ мен езщ 6 ip белек, баска баракта турура болмай ма? — Бвлннп туруяа 6 ip себеи болса, 6 ipre турудын се- 6 e6 i онга жетедп Шам. Бала. Су. Жуатын Kip. Тамак. Табыс пен шыгын...— деп, Турсын эр себегт жекс-жеке агады. — Сен езщ не ютейсш? — Ушпыршымын. Кении'... — Экец шс? — Завод псштсрше кем1р тасыйды. — Шешед ше? — Балаларды багады, тамак 1*стейд1‘. — Эйел in uje? — Усакталрап кснд1 тастарды сурыптайды. Ушаков аз ойланып калды. Казактык бауырмалдык салтынша, кейде 6 ip енбск адамын саралап бйрнеше ту- ыскандары бос отыратын ед1. Бул уйдщ ишнде ондай масыл жок сыякты. Bapi де керекп адамдар. Булар ту- — F. Муорепов. 225

г/л, аиау шолак ToiiFa таласып жаткам ею жас бала да куш ертен ашык шахтадан кеид! тас теруге жарайды. Не 1‘стеу керек, не жэрдем ете алады? Ушаков осыны ойлап калып сд1’. Басында мыжырайтан тымак, усп'нде узын ак. бэз кейлек, бэз дамбал, аятына еск! шокайды ые салтан ты- рыйган арык узын шал Ушаховка жакыпдап келедк Са- кгл-мурты аппак, ез} де куарып болтан суйектсй, nipni- riii какпайтыи ею кара козin Ушаковка тура кадап алыпты. — Шырагым, кожаный cneciii гой келген. Алдаразы болсын. Эке-шеше, бала-шатаныц б!рге жатканыи унат- най турсыц той, еолай ма? Ал, маран не айтасын? Ею балам, ею келпмм, 6eceyiMi3 катар жатамыз. Ен аркы тукшрде\\пз. Bi34i де кере кет, жаным,— дед} шал. Ушаков оныд }ie айтканын Турсыи аркылы аныктап алтаиша, шал тагы да сейлеп кетт]: — Су караты сокыр шал едш. Енд} кудай урып сак кулак болдым. Кудай кез1МЛ1а алгапша, кулагымды ал- са, Ke3iMAi жумып алар ед!м. Кермес ед}м. Жалтыз оз тукп!р1м е.мес, бук:л барактын кыбыр-сыбыры менщ ку- латыма 6ipi сокпай ©те алмайды. /Курт б.р’н 6ipi ecTin жатады, б;ршен 6;pi уялу дегеннен каллы. Epixcia мал- га айиалып барамыз. Не болмакпыз? Литып кет! — дедк Ушаков шалта не айта алсын, аласа нардын уетшде ею жарыла жаткам журттыц ортасындагы тар кешемсн барактын. аргы тукп:р;не барып, кешн оралды. Не, еш- норсен} кермесе де, eiiiKiMre карамаса да болатьш смяк- ты. Еор}пдс де б р-ак жай, бгр-ак, куй. Ундемей кетуге де болманды. Журт ортасына тугел тус:п энпмелесе кал- са, ем;рден керген жэб!р-жапа кардан борайтын сыякты. OpKi.M орыидарынаи турып, мойымдарын У|иаковка ка­ рай созып, кише бастанты. Ор жерде cijicci катып жы- лап жаткам жас балалар да, балаеына урыскам ойелдер де, шыйкылдап, булытып жетелгендер де, 6opi косылып б.р-ак арыз айтып жаткан сыяктанады. Ол ауыр ом:р- дш, тым тарпаны вм:рд!н арызы. Соидыктан Ушаков ез айтарын жалтыз TypeuiiFa айтып, тсз1рек кетш калуды дурыс керд}. — McHin 03iMiiin де бала-шагаларым бар,— дед1 Ушаков.— Завод жаца тана жендеп журш Kerri гой. Ор- наласа алмай жатырмыз. Ойел1мд1 де акеле алмай жур- 226

лпн. 03i*at болсам, жумыс штейтш жер?м дс, жатар ор- ным да Cip-ак бвлме. Не 1*стей аламыи? Бара-бара 6opi де тузеледП Эз!рше, ыцгайы келет'ш семьялар екшс бе- лш!п, жартыеы Нилдше кешсш. Онда да осы жумыс, осы акы. Окон мен meineiiAi калдырып, сен оз\\ц эйелщмен eKeyiu Ньлдше кетуге болады гоп? Пор:нс де осыны айт. Мен сендерге жамандык, тчлемеймш. BipaK, колымнан ке- лер1 де жок. Жумыскерлерге осыны айт. Жарай ма? — Дед!. «Мен сендерге жамандык т!лемеймш» дегенкеи бас- касы тулдыр сез, байламсыз соз exeniii ryciHin тург-ан Турсын енжар га на басын изедп Айт дсп тапсыргаиы сш* к*1мшн. кулакына енбейтш'ш ©3i де жаксы сезжген Уша­ ков, снд1 ешнэрсе коса алмай, тез?рек шыгып хеттк Жу- мыскерлср:не суйсшердей б:р ауыз тыянакты сез айта алмакаиына e3i де катты кынжылып келедк — Жумыскср турмысы камда да осы гон,—дед* Бер­ нер далага шыккан соц.— Англия мен Фраицияда булан да ауыр. Европада жумыскер жайыпыц узджемз дау тукыза беретий де сондыктан. Бул шеиплмейтш моссле. Идеалистер боска эурелешп жур... 0 3 i ренжш ксле жаткан Ушаков Бернердщ филосо- фиясыиа Tii< жауап берд!: — Мен идеалист емесшн, ciarc дс осыны кенес ете- мш. Жумыскер маран жумыс ушш керек. Атты камшы журпзбейдк сулы журпзедк Булыгып селк1*лдеген квп жетел не айтты ciare? Кексау кебейдк Koniri жумыскер- лерщ азаяды деп турран жок па? — Кеи жумысына отыз жыл шыдакаи адам сн узак жасагаи адам демейм'13 ба? — Отыз жыл! KaaipAin. ©з:ндс осылар жарымжан жумыскер емсс не? Макан б;р адамныа жумысын exi адам icTecin деп кенес етсаз бс? Тус’шшз, булардын денсаулыры еналдымен макан керек, макан! HiJiAire де ecKi ауруларды ала бармауьшыз керек,— дед! Ушаков. Ушаков барактарды аралауды ссымеи докармакшы сдi, терпнил барактын орта терезес:нен дакдылы та м а ­ дан молырак жанкан жарыкты кердк Одетте жарыгм кунлрт барактарда адам келенкес! байкалмайтын. Ана барактын. терезес:нен тез-тез козкалкан кэп адамнын. келенкелер!* де кер;нед1 екеи. Ойыи-той сыякты квидлд! 6ip кезге кездесем бе деген умггпен Ушаков сел тертшнл баракка бурылды. 227

Мулдагы жумыскерлер жатпапты. Эр жерде топ-топ болып, сергек кецесш тур. Барактыц орта кезшде керо­ син шам жаркыранды. — Э, кожайын, кожаный! — Хош келшсЛз! — десш, жумыскерлер жамырай амандык айтысты. Уишковгьщ коз1 шаттык белплерш 1’здеп, барактыц iimn тез TiHте бастап едц кездескеш баска болды. Дэл жарык шамга карсы 6ip моекал эйел мен балалау жБ пт, ею иырынан open демш алып, кысылып бара жат- кан адамды аркасынан суйеп отыр екен. Эйелдщ cKi K63iiiCH соргалагаи жасы иепнен тамшылайды. Бала жБ пт кабагын тас туйin алый, сол колына устаган Kip орамалымен экесжщ бет)п суртедБ — Бул юм? — дед]* Ушаков. — Десятнипм!з... Муцайтпас,— дед|* б!рнеше жумыс- кер, косарлана жауал берш.— Кузд! куш’ 6ip квргеназ ©зщ!3... сол Kici... Тас усататындардын десятнип Муцайтпас жумыс ус- тшде булыгып, сакалынан жасы барлап отырранын Уша­ ков e3i де 6ip керген едБ К,аз:»р кез алдына сол кергеш тугел кайта келдБ Кен даласын ксз1п, жылына жуздеген жыра казып, шскеленш жургепдсп' ecici жумыскершш 6ipi осы Муцайтпас едь Уш жылдал oepi осы Ак-буй- ратта туракты десятник те. Он жылдан 6cpi жугкан тас шацы мен кем унтаfw ксудесш каумп кепп, енд! мине, слуге жетюзбей корге окстксл! жатыр екен. — Моньке, Моньке!---де.-и Ушаков, Муцайтпастын алдмпа колin ецкейш. Аузы ашыльш, кыскп-кыска дем ала бастаган Му­ цайтпас ecTii'en белп бере алмады. Дем алысы ыстык, кеудеа шулап, сыцгырлап коятын сыякты. Астыцры ер­ ши тшмсн Tipcn алып, аузыпан дем аладьг. Бар денес1 алас урмай, ел1мге мойыпдан калгаидай, сулык капа туншыгыи барадм. — Моньке, Моньке! Сешмд! Kopi жолдасым! — дсд( Ушаков, орысша айтылса да адал айтылган жаи созш журт тугел урып калды. Бул сездердщ калан ытцып шыкканым Ушаков ез! ацдамай да калып едБ Барак шлвдеп барлык эйел даусыи шмрарып, сол- кылдап жылап ж1бердБ Ушаковтыц сешмд1 iopi жолда­ сым деге1Й журттыц оз муц-муктаждарын умыттырып, адам жаныиын. ацсап турран 6ip nepAccin кагып калып 228

ед!. Аяу-ecipKeyAi достык таныАтын журт тугел босап кетштк Bipaic, аяу деген кушейтпейтш, эларететш мшсз еке- шн жаксы бйлетш Ушаков, енд1 ол жакка мойнын бур- ган жок. 0з жанынын, 6ip сырын абайсыз ацгартыи ал- гандай, тез тыйылды. Калтасына колын салып, 6ip уыс KYMic тецгелнеп Мунайтпастьщ аягын жапкан кунпиц устiне тастай берд’1 де, ешюмге карамай шырып Kerri... Васка барактарра коз кыйыгып да салган жок... Ак-буйрат басыпда 6ip кеште гана кездескеи кеп ке- шлазджт1 тез^рек сешлтюа келетшдей, Бернсрге кыска- кыска гана жумыс жайларын тапсырып, Ушаков тун iшiндс журш KCTin eAi, коцыраулатып жеккен кос аттын катты екшш ойын iл езде cepririn Ж 1*бердк Тыныш жат­ кан аппак дала, аилы тун, арка кысыныц мейр1*мд1* 6ip кезекге ауысканын байкатады. Жазгытургы лайсацга дешн кыймылдап калуды ссксртетш сыякты. Жук журипнщ бегелмеуш кездеп эдей! катар салын- ган кос жолдыц к.а:ир eneyi де бос екен. Ею жакка 6ip- дей агылып, 6ipiae 6ipi бегеу болмайтын жук керуендер1 бекеттерде конактап жаткан болу керек. Ушаковтыц ез*1 ойлап тапкан, эр кезде куана карайтын 1стершщ б iрi де осы жол едь Каз1р сол жолмеп катты агызып, кызы- га карап келедк Алыстян кукпрлескен коцырау уидерi еспле бастады. — Туйе;и керуен бекетше ajii жеткен жок екен. Амалдап, сол жактагы катар жаткан жолга туеш алсак кайтер, Никон Абрамович?— дед1 касында 6ipre келе жаткан Степан Бушуев. -- Сен езin жалгыз болсац, кайтссчн, сейтелпсш? — Мен бе?.. Мен кашан да ретше карай керетш адаммын гой. Мен тыгыз келе жатсам, Kipe маган жол беред/ де, Kipe тыгыз келе жатса, мен жол берем. — Екеущ де тыгыз келе жатсаидар ше? — Онда, мен...— деп, Степам юд{р?п калды да, еть pii< айтып кутылуга оклады. Степаннык ондай мшез! де барлыгмн жаксы бьтетш Ушаков онысыиа жiбермей: — Казак ауылдарына бурыла кстемш де ауыл ара* сынын, жолымеи кетемш де! — дедз. — Кейде о да болады,— д с п , Степан онысынап кы- сылмайтьшдыгын корсет. Епл\\ Ушзкоя п^лн 6inH3pceHi катал тапсырятып/тырын оскерт?г*: 2?9

— Степан Иванович, 613 eni жолды не ушш катар салдык? Казак юреиплерше осыны утындыру арзаира Tycin пс ед1*? Тырыздык б/’ткен карсы келмесш, 6 ipiHCH б/pi кезек сурамасын деп салмадык па? Жол бойындагы TapTinTi сшуакытта бузушы болмандар. Генерал-губер- натордыц e3i келе жатса да кемip мен мыс жол бермey­ re ти!стг,— дед/. — Б/'здс кем норсслер осылай уз/лдькесизд айтыла- ды да, уздп<-создык орындалады гой, Пикон Абрамович... Патшамыздын ом/'р-жарлыгынаи бастап осылай с.мес пе? — дед! Степан. Приказчипшц жалпы 6ip жайларра наразылыры бар- лыгын уната журетш Ушаков imi нем жымыйды да: — Степан, мен саган талдй айттым foh, алтын, ку- Mic, мыс пси корFaсын, кемip мен Tewip дегендер — бул 6ip белок патшалык. 0 3 закына гаиа багынады. Б1зде деп, Россиядагы жалпы сал-бексел/кл’ кемip мен мыс ушш зац кер:п жур мс,— дед!. — Мен сонын ушш де ci3re epin, дала кезш KCTTiM гой,— дсд1 Степан. Бул да бала-шагасы, уй-куШ бар ядам ед/, соларын ес!не алды. Агып келе жаткан жарау аттар Баянды устаныц кешпел! дукенш куып жетш, саябырлай борд/'. Ол мана- ры мыс артып алраи туйел/ к/рен/н артында келе жатыр ед1. Жез хоцыраулары куипрт былдырласкан Tyneni i<i- peniu алды алыста сезкледк Иг/л/к бекетше бурылатын жерге од/ жете алмапты. Дукенгпц терезелер:нен жолдын он жагьша тускен сэуледен exi адампын келецкелер! де квршедк Bipeyi ецкейш узын сапты б':рдемеш устап тур да, 6 ;pi балгамен урып жатыр. Дуксншц ез келепкесше тускен ник» жарык адям бсйнслерш дс айкын кероетедь Балгашыныц анда-санда бкпеп мен мандайын сыйпап калганы да кершедк Ушаков аттар /ркгле бергенде-ак шаиадан сex’pin ту- cin, жупрт барып уста дукеншщ eciriH какты. Ол irnxe wipe бсргендс шегы жайнаган Ko piK, eni жердеп аспалы шал/, епк жакка бурылып караган жалпак жаурынды кара «iriT шанада калган Стспаннын. кезше де 6 ip xepi- niii калды. Ушаков ес>’к какканда Баянды улкеп кышкашпен теске тосын устап турган сом телпрш кер/ктш. алдына канта салып, содан кей:н eciK ашып ед1. Кыска гана амандык айтысканнан сок кожайынга децбектсн Kecin

жасалган орындыкты нускады да, сом тем:рД1 тестщ ус- rine кайта тосты. I>ip ауыз амаилык. пен бас изеуден баскара уакытын Ж1бермегсш Ушаковка да катты yuan Каллы. Жалпак жа\\'рьшды сокыр кара >юпт балкыган сом теMiрдi коргасындай жанша согады. Улкен ауыр балга тайганактамай, тап басып, езе ссгады. Мезгеген жерге дол-дол тиед1. Булардыц жумы^ына канша бэгет жаса- майын лесе до, шыдай алмай Ушаков сырткы тонын сы- пырьгп тастап, Баящыга такалыи келш: — Вул немене? По coFbin жатырсын? — дсди — Ушпыр,— дед? Баянды. — Ушпыр? Калайша ушпыр? Ушпыр деп шагала таска кашалып тусет:н TeciKTi ай- татынын Баянды бЬтмейтш ед1* де, кашаудыц ез?н ушпыр дейт;н. Казак жумыскерлер! тугел осылай дсп кеткен. Ушаковтыц туеJне алмай турранына танданган Баянды сонсын тары капталады. — Ушпыр... Камен кашайт!— дед», колымен дс жо­ рамалдап ж*1берш. Ушаков енд'1 Tycinin: — K im берген? Заказ берген KiM?— деп сурады. — ТТернер,— дед1* Баянды. Eki’ жуз штукке заказ бердк Сорок пет штук гатоуа!.. Харошай железу камен- най желез! I Ушаков Баяндыны кэптен б)л се дс каз1р балра устап отырган жптгп б :ргнш1а рет керш тур едк Bip кез1 акы- райып, бiр K©3 i теске кадала шакырайып отырган ж!г1т- т:ц кiм с.кен:н сурады. • — Вул, акта, каторай Ак-буйрат болнес лежал, i3- найш? Клаз шлепой, нога кырамой, ысликал, шайтта? — дсд1 Баянды. — Кол i>r мырым екен. Кайла, каша у соруга маган ол1 он уста керек едк маган берсец кайтед:? — дед1* Ушаков. Баянды жауабын узак шубыртып кайтарды. Оным ен о>ел1' айтканы — сеи;н Ыбьграй дейт:н кiрс:ггiк ит адам, осы Ж1*г.тт1ц уш айдан берп елбепн oii бермей жур. Жазгытуры бузаvлы сыйыр бермехнп. Мен муны акшага жалдап ед^м... Басы-аяры осы, c:<i ауыз создз*. орысша билмейтш Баянды узак долбарга салып, орсн аяктады. Казакша б'р дога, аз свзд1 Баяндыны орысша, казак- шаны аралас сейлегенде мылжын деп каларлык екен- ciH. 231

Баяндынын снд1‘ 6ip байымдап айтайын дегеш — жол- дасын мактау едк Ол упп'н бул жнтпчк аты Жабай еке- жн, Жуманныц жылкышысы болганын, соккыра жыгылга- ныи, урядник Боткиннш барымтада кез! шырып, аягы сынды деп акты жасаганын, 6ipiне 6ipiH кыйсынсыз жалрлстырып айтканда Жабай Ушаковка уры сыякта- нып квршд'и — Боткинский акты ес,— дед1* Баянды.— Киргиз до­ шит карапшит, isHaftm? Игшк бай Жуман бай дошит карапшит... Баранта, ]’знайш? Аята он карапшит... Бот­ кин кумара так писал. Уот, кшаз слепой, нога кырамой. Харошай кезнес!— дедк Кезск-кезек жацылыс угысып, кезек-кезек дардары- сып калып, кезек-кезек кайталасып, адасыгг калран гзге алыстан орап кайта тусш отырыи, eneyi акыры угыныс- ты да. Менгреу сахрага, жолсыз алыска, жат журтка бастаусыз да бара алатын байлык жортулы бул онайFa да т!лмаш ксрск етксн жок. Жабаидын уры сыяктанып кершгенше де караран жок. — Кун! елу тыйын. Осы барран бетшде Караранды- да калсын. Ертец маран жолыксын,— дед1 Ушаков. Ушаковтьщ ол! тубiне жете алмай журген 6ip мэсе- лес1* — казак даласындары едбек акы жайы ед1. Dip Hri- Л1'кте уш жузден артык жалшы барын ол жаксы бклепн. Шрак, сапар акшадай бгр тыйын алмайды, о/сысы да белпль Оный уст1'не, жалшылар саны кузге карай ке- бейш, жазга карай азайып турады. Осынык б1рде-б1ршде кедерг! жок, бай ушш кысылыс жок. Баяндмдан ол осы жайды 6Larici келдК Бул жайлардын нарыз тамырын Баяиды да ашып бере алмады, (Ирак, eai бкпетш eKi турл!* иэрссш секшре айтты. — Осылай екенгне басымды т/гелг/— деп сенд/р/п. Епз Нура, Ес1л-Ерт1’с, Каркаралы-Баяп бойларьшда шурайлы жерлерд1 мол кылып ойып алып отырган, asip жалы жырылмаран терелер бар ежен. Булардын касыпда елу уйл1, жуз уши TwieHrirrepi бар. Dip кезде жасакты некер ретшде болран кырык-ру теленлттер Ka3ipri куп­ ле сол тврелердщ бакташы-малшы, жалшысы болып кал­ ран. Баянды осыны акта келш: — С1зд1к Жумабек тере теленг1ттер1*нен айрылгалы он жыл болып едь Жаз шыгз к.зйтя жыйнап аля-

тын болыпты. Кыстан шалдыгып шыгатын теленп'ттер, сез жок, жазрытурым жыйналып калады. — Бул немене, крепостнойлык па екен? — деп ойла- са да Ушаков бул сурауын Баяндыга туашире алмады. BipaK coFaH жакыи бцрдеме скснш дол угынды. Жалшы акысынын екшнп тур!и Баянды каз{рп кысыл- шац шактагы ИгЫк байдын эрекеттер!мен туспцирдк — Осы б!р айдын. iuiiHAe Игш к айналасындагы ел- дерге мыц шана шеп, бес жуз кой, ек\\ жуз жылкы не- сиеге бердк Эр кыстан жутап шыратын елге жазрытурым жуз, eni жуз оке сауын береди Игыпктщ жалшылары сол несие алрандар болады,— дсп Баянды терезеге кара- ды да: — Б1з бекетке бурылдык бьлем,— дед!. Баяндынын бул энпмесшен ез керегше жаратарлык ешпэрсе таба алмай, Ушаков орнынан турды. — Кош!.. Кош! — Хош!.. Хош! Баяндыдан айрылганнан кейш Ушаков Карагандыга келш 6ip-aK токтады. Ол eKi арадагы жолды Ушаков оймен алды ма, уй- кымсн алды ма, оны касыидагы Степан да сезген жок, Ушаковтыц езше де айкын емес еди Bip кез Игипктщ малшы устау эдКтерж ойлап, кара басыныц ]скерлтн Курметтей журетш досынын талай расырлык артта жат- канын кез алдыиа экелди Казак даласыныц ец icKcp дерлж адамы осы-ay деп кынжылып та калды. EcKici- мен отыр... Сырты рана жаца... 0 3 i соган моз, сырт кез сонысын жана Kepin табынып отырраидай!.. Эрине, сырт кез дсгешм!зд1н. ез1 ескП.. Енд1 б!р кез, 03i ойларан ой- ларынын, аяны тускс айналды ма, олде тус!ндс кергсш* ойында журетш 6ip туйшшект! оятты ма, onreyip 6ip шый- май-шытырманда келе жатты. T yc i болса ойына аралас екеши, ойы болса 6ip колы жете алмай журген армаиы екенш ацгарды да inline 6ip туйin койды. Жорыткан да жок, айткан да жок Степанга. Завод басынан 6ip аттан- са, бара кайтары, кере кайтары кеп адам екалдымен Ка- рарандыра жетуге асыкты. Карагандыг-а жеткеиде ра­ на кезш ашты... — Тэул1*пне e«i кезекпсн каздырып жаткаи екпшп жабык шахтакыц касына токтап, Ушаков шанадан тус- Ti де: — Сикорский уйшде болса. оеында келс1н,— дед1 Степага. 233

Айналмалы ягаш барабан Орта Россияныц кудыгын ескс туа'редк Он путтык темip шелек жер астына кац- Fbip-кунг р ст!п барып, кайтарында уннз илрешп б:ресе кемip. б:ресс топырак ала шыгады. Шахтаныц ею жа- FbiHa белок уй:лш жаткан кем:р мен топырак едэу;р ат- жалданып, кеп жерд| орап axerri. Бул олеттеп кудыктан кеп кец казылып жаткан т;к шахта. YcTi-басын кырау баскан кеп’ танулы жалрьп нар барабанды шьгркайна- лып ж\\ф. Ушаков онд1р1стер!нде не 1’степ жургснш ац- FapiMaHTbiH жалгыз жанды да осы сыякты. Тас меч»реу- дей уназ, арызсыз-шарымсыз, канкыйып айнала бсруд! дарды еткен. Шелекпен шыккан балшыкты аударып алып тура- тын ек1 казак ж?г1т! шелек босаган сон-ак кангырлатып кагып-кагып калды. Будары бастыктардыц 6ipi ксл;п калганда бср!лет:н белы’ едн Дуние жуз:к;н барлык жумыскерлер!нде бастыктар- дын тебза кергнсе o-piне 6!pi хабар берет!н одет бар. Муны бгршен 6:pi уйренд1 деугс болмайды. Уксас e.\\iip ©3i уйретет’ш сыякты. Жау Kepiнее, ерт жакындап кал- са, байыргы елдер де солай хабарласар ед?. Ушаков кел!*п калраида сырттагы жумыскерлер inrreri жолдас- тарына шелек кангырлатып белп* бердк Шелсктщ неге канрырларанын Ушаков туешд! де, жэб!рлснген жок. Жэб’р м!нез болса да боны дауйрешп болган кожаный, ундеместсн келш, шелекп’ц imiHe Kipin отырды да: — Мен! шахтага тус:ршдер! — дед*1. Ею жумыскер шелект!ц бет’.н тактаймен жа\\*ып, бектп жатыр. Ушаков ез*:н лахыт тактайына салып шегелеп жатканлай ссзшдк Боны д:р ет:п калды. Енд*1 жумыскерлер мупы сю жап.ша кезек шайкандатып, кудыктыц аузына эхеле жлтканы сез:лед1*. Котср.:п ал- ран жок, шелекл ею жарыиа кезек аударып, жылжытып келедь Элле жуп яуыр шелехт! козрау ынгайсыз ба, элде жумыскерлер одеж солай козгай ма, оптеу’р, Ушаковтыц ез:нщ туи жары да жепге дуре-дуре ссгы- лып келед;. Ею жагына кезек шайкандатып, тоц бал- шыкка ею бэксес'н кезек ссрып, жумыскерлер Ушаков- ты шахтаныц аузына жакындатып койды. « 9 уел1 те­ леки осы арара койып алып неге м’нбедш?» деп оклады Ушаков. Жумыскерлер:н:ц онша курмет керсст* пей, эдеш дереюлеу шайкандаткандарын да ес;не алды... 234

TeMip шынжыр аркан салдырлап-кулд!*рлсп телеки'ц аузын жапкан тактайды 6:p-eKi дуб!рлегп де, шелек аз рана жогары кетершп барып, солк CTin темендей бердк Шелек imi кап-карацры, ©те акырын твмендеп, олденелерге акырын кактыгып келед}. Тез козгалыстарра уйрснген Ушаковка мына шелек енд1 кайтып жер бетше оралмайтындай да кер;iriп кетедк Б;р кеште талай icriн басы-касында болып, уакыттын. калай еткенж сезшбе- ген адам ушш шелектщ козгалысы тым акырын, асык- пай-саспай жер астына б1ржола экетш бара жаткан сыякты едк..

YULI IH Ш I Б 0 Л 1 М

\\ Кен алапта тумсык туй:спре жаткам кесек жонды, бук:с жоталы Карагандынын денесше тускен жалгыз слеул!' белп — ашык шахта «Кара жыра» атанып кетт ед]. Алгашкы айларда шок-шок карата «Fa т;реле тепл- ген сары балшык ыржыйып жатканда казак жумыскер- лср]' оны «Сары ауыз» деп жур:п ед|‘, каз(р сары бал- шыктьщ бс*т:и тугел кем:р унтагы жауып кетп де, «Кара жыра» атанды. Жалгыз сайдыц бойын ©рлей казылып жаткам кем!р ззгрше осы «Кара жырадан» гама алынады. Жыраныц бойын елу саржаинан елшеп, артель басына бэлш-белш берген. Казак жтттер!* б:р кезде оз:н:ц ана тшнен туса да каз!р умытылып кеткен «артель» дегенге уйрене ал май, ездер::и «кос» дсп атайды. Кун ол! шыккан жок. Кулан ксткел1 тургандай те­ мей салбыраган катмер-катиар коныр булттардыц етек жактары гама курендене бастапты. Iннен шыккан суыр- дай сопайып, жумыскерлср жер барактарымаи б:р-бiр- леи шмпэш аймалага тлчрксие карайды: ауыл не куйде, уй не жайда, жаз кашан кслер екен?.. Бул казр ор купж'ц сурауларына айиалып, бумап жургси ойлары. В\\р колы ил а курек, иыгында кайла, жумыскерлер б:р ]‘збен шубап «Кара уяырага» карай бет алды. Сока- га келе жаткам епз сыякты, бул ар да кэц;лсмз кслед!*. Kyni киген, тон кигем казак, жумыскерлер!* бейнеаз де колбац кершедк Ауылдан келгеп казаки етжтер алда- кашан жыртылып, енд! тугел ге жакын «шокайга» Keminri. Агаш табанды с:pi шокай журуге де ынгайсыз, тайганап кулата да береди Аркадам аяз кысса, аякты шокай тайганактатып, жумыскерлер жыбыр-жыбыр тез козгалып KCTTi. 239

Кузд1кут булар кара-торы, курен жуздк кузп да- ладай коныркай кшмд1* едк Kasip жуздер|‘ дс, кшмдер1 де жылтыр кара, «кара журт» сыякты кершедь Кшм- дерше жылтыраган калыц кара как турып калган. Yciren мурындар кузгыниын тумсыгындай бозгыл тарг- кан. Бет томпактары оидым-ойдым кожалак, куйген бауыр сыякты коршсдк Tic аралары кара алтынмен каптап койгандай. Ек5 колдыц ушы мен бетп амалдап жугаиы болмаса, булардыц донес! кыс боны су корген жок, 6ip адам шомылган емес, 6ip адам!.. Дененщ кандай халде екеш’н будар жатарда гана, турарда Fana кередк Мундай елн'рге уйренбеген, калай шалысып, калай алысуды ол\\ бкпе коймаган кыр жтттершщ бул 6ip катты куйзел1*ске ушыраса бастаган кез1 едк — Булан, бупип' куши есепке алмасак, енд1* 6ip ай ом жеп' кугплнз каллы ма? — дед|‘ Алшагыр Буланбайга катарласа 6epin. Баска 6ip ойда келе жаткан Буланбай абайламай калып: — Пеменешн Kywi? — деп кайта сурады. — Алты айга деп айяап сд} гой б1*зд|*. Бупн терт ай он уш кушшз толады гой. Мен ауылга кайтар куши айтамын,— дед1 Алшагыр. Алшагыр ауылга кайтар куши катты сагынатын едк Буланбай сыякты адамнан «кайтасын» легенд! естуге ылгый езеуреп турады. Бет томпактары ecin, урты олкы- ланып жулеп кстппй Айла-арамлыкты бышеитш одемi кшпрек кара кезпнк бояуы омыл, кулдьбадам тарткан. Б!р кез1не тср!скеи шыгып келе жатмр да, eiwi 6ip кезь шц алдыцгы кыныгына томардай болып кара куме уйелептi. Буланбай досын аяп Kerri де, калжыцсыз жауан бердк — Сем ауылга кайтамысыи, ауыл эл1* сагам кеипп келе ме, омы ki’m 6ijicin...— дсп аз KbxipAi де:— Тубшде кемip 61'зге жалыибас, квднрге 6i3 жалынармыз,— деп токтады. — Ушаков б1*зд1* кайтармаймын депп* гой? Жацадан жумыскер алайын дегем Сикорскийге катты урсып ж*1бе~ piiiTi деп жургендер1 Heci? — KeMipre уйрешп калган жумыскердщ кожайыпга кандай кунды екеш'н де туешбейлнеш? Жанадан жу­ мыскер жыйнап беру Жумабекке кандай TeriH олжа болса, Ушаковка он ссе зыян. Жумабекке жумыскер басына уш сомиан акта алу керск. Кожайыпга кэшп 240

HcyMbicKcpi кымбат. Ол еспгешц соньш салкьгиы гои. Ал б!зге пс панда, нс зыям боларын кейти керсрм:з,— лги берд| де, Буланбай арт жактам шыккаи шац-шунга бурылды. Казак жумыскерлер! туратын екБшп барактыц ал* дында алты-жет1 адам уйме-жуиме больгп жатыр сксм. Лшынгял адамдардыц ащы дауыстары шыгады. Барак- тан шубырып шыгып кеде жаткандардыц бор: до ызалы сыякты. Казакы боктаулар кабаттасып шыгып, жумыс- ка кст:п бара жаткандарлык бэр! де солай карай буры- лып калыпты. Dipimni жабык шахтага кет!п бара жат- каи орыс жумысксрлср1 де сол жакка карам, бэгелт тур. Лезде уймс-жуйме топтын арасынап б'р адам сы- тылып шыгып, би';к ак курти<т1к уст!мен кырга карай каша женелдь Басындагы тымагы айналып алкымына келнт. Сырт ки:мже кара куне жукпаган, аласа бойлы, онтайлы Ж1’ггт сыякты. Соаынлн кугаи ciplHKi кара аламлар жете алар емес, шокайлары тайганап, кей;ндей бердк Айрылып калып, емд]' жете алмагандарына ыза- лы жумыскерлер ызаланып боктайды. Кашкан Ж1пгп екшелеп куып, зче-шешесж eeine кос кабаттап rycipln бара жаткан сол боктаулар гама. Бойшаи кара жумыскер тайганап кулап туст! де, отыра калып, аягыпдагы шокайын сыпырыл злып, ллк- тырып-лактырып Ж1‘бср:п, кацжынныц сонына кайта туст!. Катты кскмен туйл1'гс куып барады. Арт жагыиан: — Мтше тепк|’де! — Басын карга шаншып кет! — Сыирпгыман сунреп окел!— деген ешчккеи ай- гайлар шыгады. Саскан тудюдей артына жалтактай клрап бара жаткам кашкын енд! кутылмаеын б;лгендей, «Кара жы- рага» жакыидап калган баска барактыц жумысксрле- pine карай оныса кашты. — Айгыр куып коле жаткам байталдяй шыбжыняау- ын!— дсд1 Буланбай. Кашкыпмыц rypine карап турып. ¥сак жанды, кыйкак мшезд! 6ipey екен;н таиыды. Кашкын арт жагына мржыя карай: — Агатай. токташы... Не калаганьшды берсй’н... леи кынсылап кллалы ла, алльнты жакта келдеиси тургяи Буланбайларга карап: — Ойбай, ©лт1рд! мыла Кярлке- сек, шгпрд?!— леп айгай.пайды. Артына карап жалы- ныл, алдыпа карап арамдатар м:нсз керсст!п кедсдБ ^ Г. Мусрепов. 241

Оныц Kiw eKGHin, куналы-кунасызын бишесе де, Буланбай кашкынды катты унатпай, жек Kepiл тур ею. Орнмнан козналтан да жок, арашалайтьш Оелг{ до бер- мед1. KyHaci кэп, кыйкар жанды танып тур. Баска жу- мыскерлер козгалактай бастап: — Акау б:р ецгезердей екен, мына топскт1 лактай бакыртпаса кай rein! — Сорлы тышкан арыстаннык кулагын п'степ ойна- ды ма ексн? — дессдк Iр! денелц сакал-мурты бар екеш кара куйеден эрсц танылатьш жумыскер кашкынды Буланбайларга жакындай бергенде куып >Keni де, сылк етюз5п желке- ciнен б;р-ак кукып каллы. Vpa б'летш адамша бостау нукыды. К,al!!kwh Буланбайдыц карга кадай садгаи темip курегш сузе кулады да, козралран жок. Иеп кар­ га Kipin кет!пт! де, басы кеж1рейш калыпты. Ызалы курыншы екшшмеи- Буланбайга соктыга жаздап, open токтады да, кашкынды буГнрден 6ip теу!п жчберт шал- касьшан аударып туардл Енд! кашкыиныц басы карра батыккырады да, селд:р жирен сакал шыккан иеп acnaHFa карап шошайып калды. Будан аргыны ©3i де epci коренидей, жумыскер сабыр тауып, etm'rin турып, Буланбайга карал уакыйраныц жайын айта бастады. Буланбайды танып ыцгайсызданып та калраи сыякты. — Жыйырма Ж1*пт ei<i ай боны т1СШ1‘зд(к арасыпан тартып алып, тыйындап жыйнаранымызды тыйтыктап отырран эке-шешехлз беи бала-шагамызта ж1берсек, мынау арам без тулдырын апарып 6epinTi. Жеп койып- ты. Kepiндс топалгыр, жолдастарын тонапты!— деп, оц аярын тагы да октайлай 6epin едк Буланбай кашкынга карай б;р жылжып калып: — Жырылып жатканды урмас болар. Жаиым, кон ендЕ— дедЕ — 0TTCH, ei<i тыйынга туратын жаны жок бул итп*к, эйтпесе, тепкЕпеп ©лт!рер ед|’м !— деп, жумыскер кешн шег)пд1. Аягыида куйе cinin болран кшз байпак, басында кем|‘рлен Kepi де кара екен деп каларлык шунак тымак, жумыскер ani ашулы турган боны: — Арсыз ит!— деп кашкыиныц бетше кемip аралас кара TyKipiriH былш етк'кзд! де, кей1н бурылып журе бердЕ Жыртылган байпактан муГпздей кара-таргыл, куйран шойындай сом екшеа KopiHin барады. Алдынан 242

отгын шокайыи экеле жаткан 6ip ж!пт карсы ке­ ле жатыр. — Осы б:р керген к!с!м сыякты. K im сдт осы?— де- /и Булапбай касыидагы жолдастарына. — Н, бул Байшепр деген кiсj. Жер козгалса. коз- ралмайтын адам ед}, муныц осынinа ашулануына кара- ганда мынау жаткан шын-ак 6ip занталак, бол ар,— дед1' Алшагыр. Кашкын K03i кыпылыктяп кояды. К?легейлене кал­ ган мршктсржщ арясынан манайында KiM барын да карап жаткан сыяктанады. Кара тук!piкт! сол жак танауы 6ipece жылжытып 'пике карай тартып, 6ipece «отау» TiKTipin сыртка карай айдайды. — Тур, ей, ку! Kerri к>тыншын. Йемене, oTipiK ©лin жатканыц!— дед1* Буланбай, куреп'н алып женеле бер in. Пар атгюн катты арызып Ак-буйрат жолымен келе жаткам Сикорский кертдн Ол агызып келе жаткан боны кезше кершген жумыскерлер тобына тугел кол бул Fan эйгай салды да, барактарра жетпей шанасынан Tycin, ец жакып гурган жумысксрлерге карай бет алды. Тыгыз буйрыгы барын а1ifарта тез жури1 кетть Журттыц коз! Сикорскийге ауган кезде кашкын да басып кетерш, бет-аузып сурмен тысталган кыймал елт|'р1 шпктт жешмен жерксне суйкеп, басын 6sp — exi шайкам койып, канн ашты. Басынын пшнле копгасыны босаган 6ip еск! сака жургендей, б'рдеме сылкылдайтын сыяктанады. Жаиалак квздеу, усткбасына тук куйе жукпакан сэры ж т т екеи. Ешк1М одам жен сурамаса да, op6ip куналы адамиын. эдетшше, Ж1пт ез жайым актал а сейлеп Kerri: — Аргыпныц азаматы, агатайларым-ау! Дна К.ара- кесектер ©лт»ре жаздаганларын кепдгкдер ме? Жазыгым кыс боны асырап келгешм ед1. Сеиткамаллык лавкесБ ие карам калса, керер ед)‘м калай тонзлгандарыи*.. Жалгыз атыммен итцклеп жур!п, кыс боны ел арасыиаи карыстырьт, арзан азмк-тулш океп 6cpin турып ем...—- лен, ж тт сарнай бастлп сд\\, Буланбай тьшдамай. журт- тап бурый Topic зйналды. Жумыскердт мойпьгпа м'нгесе winген кожаиындар болса, тагы 6ip жагынан кепелей жабысып, осындай ашпа-жалап алып-сатарлгр, слулзгер.дер журет:ши Ьу- лаибаА купле кер;п келедь Сондыктаи, кашкын зарын 213

тыкдагысы келмей, жолдастарын cpiin Сикорскийге карай kctti*. Б1рак, кашкын ж:пт Буланбайга огы болса ту сыр- тыпан ататын адамша кадалып клрады. Бул — куздн кунri тебслесте Буланбандыц eurepin эчелin Игинкп’н алдына тастай беретш жапалак кезд1 Мусакай деген ж1- пт сд1. Сондагы Буланбайдын. токтыдай eurepin экеп, жер- ге тастай бсргенде кунпыгына камшымел тартып калганы тагы ес:не TycTi. Сол камшынын. ориы тагы да ду ете тускендей болды. Бул кунге дежн ол Буланбайдын квзше тусе коймай, баска костарды сауып журет;н e;ii, Kasip кездеап калганда Буланбайдын. танымаганыиа куанды. Сикорскийд1н кезшше ен,тл ешк1м тап боре алмас дел, ж тт орньгиан тура 6cpin eai, сырт жагынаи колin калган терт ж тгп кордк Бор; де тас туйш, тштет'п боктап келед1 екен. Булар олггде айрылып калган ызалы жтттср ед1. Мусакай тура бср!п кулап тускен, талык- сыган болып кылжыя Kerri. Сикорскийд:н даусы удел шыга бастады, жан калса, содаи калар деп ойлады ж1пт. Кожайыннын кез’жше элдек1мд’| бас салып сабай бзстауга жтттср де бата алмалы. Б1рак. eiui кашкын- ды колдарынан куткаррылары да келмейтж сыякты. — Байшепр сонда гой, сол айтып келер. Отыра турайык...— деп, терт ж тт етбет:иен жаткан Мусакай- ды астарына баса, кяз-катар отыра кетп... Сикорский бул жолы Ушаковтан алFan катал буйрык- пен кел:п ед!. Тунеуп 5 ip урсып кайыргаинан ксй;и Ушаков оны осы жолы кайта шакыртып алып тыгыз icrep тапсыргам. Алдакашам бастал ган еюnun жабык шахта эл1* кемip берер емес. Бораи болса, ашык шахта- лардып жумысы да токтал калады. YcTincH кар жур{п кетед!' дс. карга толып калган «Кара жыраны» кайта ашьш эуредснеди Заводка кемгрмен 6iprc кар мен су тасылады. Жер бет;не жакын жаткан кем)‘рдт кул1* де кеп. Сондыктан, ici<ep Ушаков жумыскерд[ц кеб;‘и жер астына тус'1руге буйырып еди Осы жайлар ез ойынаи тчгакдай-ак, Сикорский ко- жайынга лайык салмакпсн сейлеп, взшен болган ерес- келд1'ктерд1 дс сезд:,рмсй еш;рс кет;п тур. Он тыйыч энпмеа* ашык ша.чтанын онай жумысынын тусыпда ауызга алынран екен... Eiui кун:-туш кезектесш тусет1н жабык шахтага кешетш болган соц, ол сез болмак 2-й

емсс... Буп/шеи бастап, скншл жабык шахтада эр ке- зекте уш-уштен, алты артель кезектесш туседк Жер астындагы жумыскерлерл;ц жалакысы да кетерьпе тусе- Д1* дел ум'ттенуге болалы. Вуд жшнмде езаря кел!сер- Mi3 дейм:н... 1£к•пuii, орыс-казак жумысксрлер! 6'pin ц т!лше 6;pi rycine алмайтын а.пгашкы кезде балек-белек турулары дурыс болса, енд! б;раз тус;п:с!п калгандых- тан аралас туруга да, аралас артель бол\\та да epiK берглмекии. Ол былай турсын, орыс жумыскер! Андрей Быковты казак жумыскерлсргне штейгер ст!п тягяйьгн- дапты. Сикорский Быковты катты мактагысы келетж- дей, атын кеб1рек атап: — Ол окьгмысты адам белый шыкты... Жолдастары- на катты жаны ашыйтын адам... Завод баскармасы бул ссн1мд1 актар деп кутед!...— деп б(т;рд|' свз!н. Коз кыйыплн Выковка аудярып ель баекяллр кпн- дай болса, о да сондай жупыиы турган 'Быкортык жузг'нен ешнэрсе ангара ялган жок. Жалгыз-ак, ойына келгенж 1рке алмайтын Шило карт Быковты шыитагы- мен турт?п калып: — Сак бол, Андрюша, 6ipiHiui тузак саган к.уры- лыпты...— деды Жумыскерлердж тугел антарылып аныктагысы кел- гендер1 жер асгынлагы кезек жайы едг Огам Сикорский ойланбастам жауап бердк Ушаков емсс, ез! солай уйгаргапдай (рю'лген жок. — Кеп жылдык тэжрибешз не айтады? Жумыскер- лерлш ей улкен наразылыгы да, б!тпейтш даулары да жарык кун унмн лемей ме? ДОсн kvh мен тунл5 эр кезекке тек белш бердш,— дед1 Сикорский.— Кезек кундгзг*! он еюден бясталады, тунг! он ек'ше б:тед1. Тунп он еюден басталатын кезек кунд1зп он ек»де б?тед1‘,— дсп. б!р*ак айтылар сездк аз езгертт ею’ кайталады. Улкенд! угындыра алмайтын адам осындай онаиды кайталатыш та, тэптештепш те келедк — Дурысы осы емес гс? Ор кезекке куш' мен тун! тен белжгеп.'нпн жумыскер- лер де да^'сыз макулдады. Солян кейж десятпиктер озара жеребе салысып, жер астына кай кезекте тусетш- дер!н ездеpi б э л х т алысты. Сол кунчел бастап Буланбяй косы да жер астына туеш сд!'. Каз|‘р булар б:р айдан 6epi бас уклон деп аталатын кен кара укпрд*1 созып экет:п барады. Шах- 245

танын калай салынатынын бЕтмсптш казак жумыс- керлер} калын кехирдг как жарып, жердш астына карай теренлей берег идей ссзшсдк Кем5рд:н енкей:с!н ер.пей кулдыйлап бара жаткан уцг1рд!н темемдей берет; ni де рас. Орыс жумыскерлер:н!н 6ip артел! менБайшепр косы осы укгфден колдекен тарайтын унгыларды казып бара жатыр. 0 лде, тунп он ек!де жер астына тус'фстж «Кара ауыздын» басьигда бастары 6ip тужсл дс, шахтага туе- кеннен кешн уш бел|'н!п кегп. Ен/б бул косы» ©здер:нен баска дуниедеп тугел кол узш, жалгыз калды. Жер астында жел де жок, тшн соза, кызара жыл- тыраган май шамнан баска жарык та жок. Жулдызга толы аспан да жок, жаз болса, кек жамылглн, кыс болса, акка оранган жер де жок. Кеудецд! толтыра жу- тар даланын мол ауасы да жок. 0зге жактары ока еместей, дала жумыскерлер! ылгый осыларын сагына- ды... Твбен дс кап-кара, аяк астыц да кап-кара... Алды- артын тугел тун сыякты. Ei<i кабырга мен тебеге колдыц саласындай тiзiл, сыгылыстыра TipereH агаш т!реулер жана кез'жде ага- рандам коз тартушы e.m\\ ка:пр ке\\пр шакынак олар да карайып барады. Кешелi-6yri н;ii лрелген жаналары болмаса, eireci мук баскандай вниз де, кедзла'з де жулеу тур. Мурнына жулардай тиетгн каоагай и?с? де олс!реп, кулгма nicrepre кемi.Miii ксттт!. On cf<i сагат бойынша тыска шелга алмайтын жумыскерлерд^н барлык и!с-к.о- ныстары да осы жердш астында болгандыктан, даланын сез1мтал муриы TiriTi бф тынымсыз есекипге айналып барады. Енбектш ауырына, вм?рдт сасыгыиа камалган кыр жтттершш улкен зарыныц 6lpi де осы. Даланын; кендЁп мен самалын курсипп сагымады. Келф-будыры коп тар унпрмсн суйреген тактайлы итшапанын сыкыры мен тыкылынан баска елегрер де ешнэрсе жок. Тебе мен ек} кабырралыкка керт п ор- наткан керпш-п'реулср езара сыбмрласып, уетшен бас­ каи, буй!рден кыскан салмак ауыр.пыгын айтысып, yhuiecin коятындай, курс:н;с лыбысы есгледк Лал~ныч «зге лыбысынан ажыраган жумыскер кулаяы од сытырг-а да сак елендейдк Как жолмен келе жаткян тагалы аттай, агач! табан* ды шокайлары жердЁ дуб;рдете басып, жумыскерлер 246

дагдылы унпр1не келдк Yirci3 кара укг!р оцайлыкпеи узарар да емес. Баракта отырганда жумыскерлср ке- м[рдш кеп журтты асырап тургапын да баиалай сейлей- Tiu едп Енд» жер астыиа тускенде осы кургырды тез тест ©Tin, u/di болса шетже жет1п, тез кутылгылары келетш сыякты. Дала owipine косылгаи б1ршмп ауыр енбек, талые емес жат едбек дол бетие-бет келгеаде бас шайкатагьш сыякты. 0 тксп кезек оа такты рана жаиа Т1*реулер косыпты. Элдекг.м ол кезектщ жсткен жер!не суйык ак балшык жагып белп жасап кеткен. Судан 6ip жен бурын сырт кшмдерш кай жерге у исе, бупн де сол жерге уйш, жумыскерлср орындарына тура бастады. Ор жерге шнген май шамдар жпишке к ы зр ы л т тклдерш соза жанып, ке\\пр жузше кунпрт капа жарых туа’редк М амдай алдары жар келпрдш етеп'н азырак курен Ж1*берш, ei<i кайлашы шекелей отырып астынан ала шаба бастады. Кайлзныц жалгыз тем'ф Tici астыц* гы жермеи кем1рди1 истаскан шепне дол урып жатыр. Кулаштай алмайтын тар жерде тем'ф Tic тая тшп кый- ындыкпеп сагалайтыи сыякты. Бшктт CKi жарым, келдененз терт-ак кез тар уцпрге терт-ак адам сыйып жумыс icreft алады. Жантаятыны, шекелеГтш коп жагына жумыскерлср кезектесш туеш жатыр. Кигзбен астарлап тгккен туйешн шомындай калын cipiHi мойындапына кшп алып, терт ж т т тактайлы шаналарра жепл!п тур. Мойнынан салбырап бярып, eid буттык арасыиан ет:п шакага бектлген тем»р шынжыр Kiceaaey.ni туткынды, каторганы еске туа'редп 0 нд|*рк> ti‘h ез T ijii ол1 туа кой.магандыктан, жепндеп жноттер 6ipiи 6ipi жауыр атка, мойный алдырган елзге тенеп калжыцдасалм. Кем1рдщ кулатьглуынан тасуьг шабанлап калган. Ком!ip коларатыи тар унппд!’к аузынан бастап уй!лген ком:р кол-кос i p , дауыл аплан экгл;п уйш кеткен кум тебелерге усаи тонки:п жатыр. Жумыекерлердщ Ke6i осы калын кара куртг'кп хурекпен козгап, ауызра капай жьглжытады. (Sip шетгнен шаналарга салып бер!п «Кара ауызга» карай жоиелтед!. Шанага жеплгендерд!ц 6ipi еем?з сары Колбам, шанэсына гурогур.с тус!п жаткам квлппге упатлай ка­ рай тур. Терлеп-тспнн'п, тупиге булырып журсе де казан 247

айиаласындагы кундер! бугаи жайлаудай коршедй Ол каз5р апты сагат жер астыиа туа'п ке.\\гр тасыпды да. калган алты сагатта ез косыныч тамагын iCTen улг!ред). Туртк'лсп жур*!л, поймай ком:рге салгап Сп- корсчийл! ылгый 5цннсн боктяп журсдп К».м:р luauyra кандай одок болса, тасг.та сопдай бой бермзс бо.лып алFan Колбппды, жолдастары бакырауык сары атан дсп калжьнсдаса, ол Сикорспиид! боктап жауап бсред!: — Астыма б;р салмп берсендер, сары б\\радай жан- шар сд'м, ::ги бороли немей’! — дейд!. — Срхе.с емеепсш, алып ур да астыиа езщ басып ал ! — дс йдi жолдаотары. К.олбяа азырак ойлаиып калалы да: — Ол иг. ойзы-кьгрлы куртыл кедген куаяк, жмгыла кетед5 лемм:с!н! Жабылсак кайтсл1 деп ойлаймын.— делдч Ж^ддастгрынын жаи калжындярын биле тура, соны гпыпга гйналдыргмсм кслет.'п.'н жасмра ллмай: — Свйтсй!кш1\\ жiгеттер, б.'р куж жабылайыкшы! — дсп, енеер:л:г. калалы. Оиын да кеп бар, ececi бар. Калжык со!*гы б!р курск кемip салыиганша Fana созылгды. Одаи пей!» ортак енбектт орныиан жылжы- мап71»::; *к'> алкм бар, калжындасып турган жолдасы: — Жопел ! — дсйдi. Колбак да жауап кайырмай журш кетед:. Жукяллу ж;г!ттер мыкшия тартса, ауыр денсл! Кол- баи ерх’п к/сгалып кетед! де, «Кара ауызра» жетш б:р ак тогтлпды. Жср беп'пле жуказ жургенде журттын жпн жур!с:ие open ер:п отыратын Колбак, жук тарт- капла иор'неп ооып ксгсд!. Вулапбай жар кабактанып жаткан кем!рд1н табаныи сдэу!р умгып кп '.ып. уш жердей агат сына кейды да: Ке.к асык ш;рч**н, енд1рмепс:и гой!—■деп, ката- рьптда ком-p шауып жаткан Алшагырды тургызып ж;бе- р;п. сопык каллыгыпа кайласын салды. Куш керек, тос* I корок жерче ылгый алга тусет1н одет! бойьмшя, б;р тЬслоп алыг. комфлш астып ала anverri колмои урды. — Кайрап. Булаиым-ай. пер5м-ай! вкинем баскамыз еркехгйз бе! — дсп, Алшагыр ксй;и шепн:п блрады, Лшык ша:;тппын ком1р?н уст'.неп алатын кезде ауыр еуймепд! муз опгпидзгыдай din салу керек ед1. Ke\\tip онда етнот'исн жататыи. Каз:р кем!р кабыргасымеп карап тур. Нил» кгйлаиы к©м:рд:н сызыгымеи жулгесш тауьш уру корок. Сызыксыз бггеуге он урганша, сызы- 218

гын тауып 6lp ypFaHbin ©niмд!. Кайлаттын ля бел* кайт- пай, каршылдай Kipeni. Буланбай коп жолдаетарыныц соны тым кешеумдеп угатындарына да наразы едк — Eceaai жумыска ж;берме, neciкен капыр!— дей- Tin eai ол. Эр енбектж ер:кс!з суйреп, камшысыз айдап эксте- тш 03 куш! бар. Ол енбектж еп1мд!лтнде. Ол кезде еибек тесепннен жулып алады. 'i'iciк ауырраиын, iiuiK ауырганын да елец етпейсш. Аз кыймылын кепт2 кола- рып отырады. К.ыйсыны келмей, тэсигп табылмай турран енбек кыздырмайды да, жел1кт1рмейд1 де. Буланбайдын. коп жолдястары таска шапкан асылдай, мукала баста- рапы байкалады. Соган наразы Буланбай ораны келмей жаткам жерге ылгый ©3i бастап тусет!ni де сопдыктан. «Кара ауыз» жактан уакытсьп да орынсыз, баркы- рап салынран эн есплд1. Бул бастык.тардын. бiрi келе жатса, белп орнына салынатын, аты орыс жумыскер- лерпгн казакша уйренген б:р!нил сездетмнен туып кет- кен «Кент жарык!» деген казак эш едк ©лен сезш бук1л барак болып тугел укалап эрец икемге келт5рген: — Кеш жарык, дос-ж аранга ес!к ашык.! — деп басталадм да: — Жатырмыз жср астынла быксып-сяеып, Окуаай, ш^бар жылан, сыйкыр,— С лкор, Yrneyin кара квмгр калсин басып, — дсп, каргыслен аякталады. 9 нд1 баска б'реу салса, с©3!Н коса айтар едь Он салган Колбам болгандыктан, ол кур элэулэйл!м деп эшпн ©3iи жаланаш айтып келед!. 0 м :р боны 6ip ауыз елец жаттап, б;р ауыз эн салып кермеген Колбан, жол- дастарынан корыкканнан, белri беруге о да мшдетп болгандыктан, амалсыз салып келед|. — Сары атан, сары атан баркырап келед!,— десш каллы жумыскерлер. Кайла мен куректер тез-тез кый- мылдасыл KCTTi. Он салу азабынан тсз1рек кутылу умни Колбан бор- сандай жупрт, унпрге жакыияяй берд1 де, юм келе жаткапын бглуге асыккан жолдастарына: — Мен кермеген 6ip дэу шелекпен тус«п, шепл*н!п жатыр. Шег;р Впсо.чен 1 сейлеет калды. Ka3ip келетш 1 Ш е г i р Б i к о — Штейгер Быков. 249

шыгар, кыймылдандар!— дед! де кем]'рд! салрызып алып, тез женелш кетть Эшейшдепден repi K©6ipeK уйпзш салдырдм келпрдк — KiM екен? Кайсысы екен? — деп сурарапдарра: — Мен кайлам бкпейш! Ойтеумр ши борбай емес! Ол игл таныймын гой!— деп, Сикорскийгс соктьша, ашулы жауап кайырды. Жор зстыиа тускен Ушаков едi. Ол сырт кшмш тастап жешлдеид]' де, штейгер Быковты шакыртып Ж1- берд!. «Кен корасы» деп аталатын дол ауыздагы кеш- рек алацда ком!р сурыитап жаткан эйелдермен, сыртка кем!р женслтш турган ек\\ еркекке карай барды. Уша- козты алып тускен шелекке жумыскерлер енд! комip толтыра бастады. Уш орыс эйел*1 кем'фге араласып кет- кен кесек балшыктарды айырып отыр екен, жастау 6ipeyi штейгерд! шакыра кеттк Эр куыстан кемip экел- ген шанашылар жубын жазбай кел!п жатыр. Квмф ауыз жакта да кеп утп'лin калган. TesipeK тары 6ip ау- ыз ашылмаса болмайды екен дсп ойлады Ушаков. Opi ауа жолы, opi кемip жолы болатын тагы 6ip шынырау каздыру керек екендтн Сикорский нагьш укпайды екен легенд! коса ойлады. — Сендер Ораллан келдншер ме? — деп сурады Ушаков кем1*р сурыитап отырган эйелдерден. — Ис, Рязанов мырзанык алтынында сспз жыл бо- лып сд5к. Hn/ii осында кеи.пр1'лдп<. Енд!п* кымбат кара алтын болады деп, еркектер бзр желжсе коя ма, уш ай жаяу шубырып арен. жегпк...— дед1 москалдау эйел. — Ол жайды ecTin е;им...— дед1 Ушаков, эйелдш бетin баскага аудару ушш. — Рязанов мырзанык алтыны жабылады екен де­ ген кауэсст тс коб:рек шыгып калып едк онын не болтанын к1м бктеш...— дед1* жанапя москалдау эйел. Ол созкумарлау Катерина Неволя едк ~ Ал, мунда калай турып жатырсыкдар? Уйрешс- лидер ме? — дед*1 Ушаков. — Жумыс кайла да жумыс кой... Bipinen 6ipi жак,- сы да, жаман да бола ма ол? Алтынный, буты кем5р- д1н бутыпаи ауыр да, жешл де емес, дэл бгрдей,— дед! эйел. Эйелдш аздагаи астарлы сезше мэн бермеген Ушаков: — Ока емес. Мунда да уйрешет кетсандер элк.. 250

Bipep жылдан кей;н жаксы тура бастаймыз,— деп едк ойсл орыс жумыскорлершпт арасыидагы б:р улксн ко- балжудьщ бет;и ашып калдм: — Жок, уйреие алмаспк керек... KeTCTin шыгармыз. Оны, эрине, еркектер б!лед! roil б!рак, алты айымыз б.ткен сок кетсрм1з, cipo,— дед; эйел. — Неге? Heci унамайды бул жердш? — Му яда унайтын не бар? LSip тал агат та жок, су да жок. K i p шайкайтын да жер жок кой!.. Дамылы жок жел де боран... картой, капустаны ко\\йрд!ч устше егс.\\пз бе? Жок, б!з турактай алмасак керек. Бае ко­ жаный келе калса, еркектер сейлссе.чи'з, айтамыз деп журген. Б»,рак, каты»дар кете\\пз гой деп ойл аймыз. Еркектер кур гуиадсскенмеи. аягыида катындардыц ойлараны болятын... Сдан сон, ертен жаксы болады, аргы кун! жаксы болады* деген барлык кожайыннын айтатын соз! гой. Коп есп'ген ce3i.Mi3, енд1 естшесек те болады.— дед i ойсл . Ушаков енд1 едэу»р ойлаиып калды. Орыс жумыс- керлер1н?к арэсында мундай кобалжу барын ол ЭЛ1 сезшген жок едк Барак, азык-тулж, жалакьг, монша жактарында наразылыктары мол екежп б;летш де, осы жолы оныц барж де ынгайлай кетермж деп ойлаган. Эйел оган бул даляга орыс жумыскерлерннц тамыр жаймайтьшдыгым айгты. Бул онын ей 6iр кутпеген жайы едк Енд1 оны туб;не жете аныктаудан Kepi бол- дырмау жагып ойлянып калды. Ушаков осы ойлармен турганда шакырран штейгер! Быков келд1. Сыпаны амандыктап кейж Ушаков оны ерп’п алып, шахтаныи. imiH аралауга кеттк — Йемене, орыс жумыскерлср!' орныгатын емес пе? — дед) Ушаков Быковка ор;рек барган сон. Б ы к о в аз бегелт барып жауап бсрдк — Мундагы жайларды мен пзге толык баяидап кайтклныма 6ip ай толса да, о:;ip езгерген ешнэрсе жок кой, Никон Абрамович. Жумыскер арасыида эртур.ги иаразылыктар. толкулар барын ci3 ©3iui3 де жаксы 6i- леаз. Оныц аягы немец тыиарьш, неге апарып согарын ашып айта алмаймын,— дед;' Быков. — Мс.ч:ц бергсн уэделер1мд'1 жумыскерлерге айтпа- дыныз ба? — Айттым. — Я, кал ай карады жумыскерлер? 251

Быков азырак жымыилы да: — Жумыскер халкыиан колына устатканды гана калай екен деп сураута болады. ByriH колына тимеген нэрсешц ертец кандай боларыи жумыскер айта ала ма? — дед!. Быков бул купге дей:н де бар быпмш жасырмп жур- ген адам сыяктанатын елi, мынау жауабынан тагы да езжше ойы бар адам екендт байкалганлай болды. Бу­ лан 6ip ай бурый Ушаковтын алдыма жшке т(зт эке- л т салгаи б;рисшо салмакты еездср! бар eai, каз!р соларыныи б!рде-б‘р! орындалмаганьш азарта сейлеп тур. Ушаков енл.1 оныц ез бетж б1ржола ашып алрысы келin, кьтг бурылып тура калды да: — Мен с!зд! аздап болея да Tycinin келемш. Слз ой ангарынызды жасырган да жоксыз. Оныныз маган кат- ты унайды... Б|'з екеулпз ашык курсст)н адамы болелк керек. Солли емес пе? Баскалардын к©п ауыздан шу- лап берекесж алатын энпмесж сIз б!р жерге туй?п. мои бере, салмак бере айта аласыз. Меи бул жайларды биле тура ci.vai штейгер етт тагайьшдадым. 0з басыкыз ка­ лай ойлайсыз, орыс жумыскерлер1 осында орныга ма, жок па?— дели — Бул сурауыцызлыц, жауабы езнЕзде дсп ойлан- мын,— дед} Быков.— Жумыскер с1зден патшага лайык сарай салып бер деп сурамайды. Адамша жумыс icrcren сок, адамша тургылары келсе, оган карсылык етпегеи дурыс болат та. Б;з енбеп'м!збен кун керетж аламдар- мыз, одам баска тупм5з жок. Юмшн жумысы, кандай жумыс дсп талдауга да муршамыз жок. Сонымен б;рге аздаган т:лек койеак, оиымызга кулак асканыиыз жен. Мен эдлет шенберн eciiii3re салгым келin турган жок, б|'рак, эдлетазджтщ де weri болура THicTi,— деп токта- ды Быков. Быков аягын ацдап басканымен, коп нэрселерд1 ан- гарткысы келотБпн байкады да, Ушаков сдан api сурау поймай, Йигер! журш KCTTi. EKeyi де карангы жер ас- тында кеп иорсслерд! амкын i<opin келе жаткан сыяк- танады. Ocipece, 6ipi hi к 6:pi не ойлап келе жатканда- рын, кандай адам екенд'жтерж анык корт келе жаткан сыякты едк Каракгы уипрд;ц тубже жакындагаида Ушаков та- гы да аз icipin: — Мыиалар калай? Нагыз Koniri жумыскер шыга 252

ала ма осылардан? — дедк шанасын ерге карай open суйреп келе жаткан казак жумыскерлерж нускап. — Б1зд!ц кен жумысында крестьян устап кермеген кару-курал эз!р жок кой. Озд1ц сурайын дегенпш осы жагы болса, opi арзан куш, opi туракты жумыскерлерБ Hi3 осы казактар болады,— дед! Быков. Ушаковтын ©з ыкгайын таныйтмн адамша алдын орай, элдснсш ес- керте айтты. Оныц арзан куш дегешшн. не екенш Уша­ ков та антарды. — Булан баска кандай жактары болуга мумюн? — Озге айтылган арызга казак жумыскерлер1 де ортак екешн ескертк!м келш едк.. — Казак жумыскерлер! дс? — Енд|‘ калай? Ушаков кенюлдеп кул!'п ж!берд1 де: — Жок, штейгер1‘м, ол бол манды. Казак жумыскер- лер!мен шартымыз эр кезде баскаша болмак. Жумыс- кср козгалысыпын коз!мен Караганда, ci3 yiuiн орыс- казак жумыскерлерпмк тутастыгы кандай кажет болса, мен уш1и олардыц дара-дара шарт жзсасуы сонша кажет. Бул жен;нде кожайыннын. еркже кол сугам деп дэаде етпеш'з! Орыс жумыскерлерже кандай жагдай жасасам, казак жумыскерлерже де соны жасаймын, di- рак ездер?.мен окаша Kericin жасаймын,— дедк — Bipaic, оныныз узакка созыла да бермес...— дед! Быков. Ушаков ундемедк Булар кара укпрдт Ty6ine таянып келгенде. Булан- бай K8Mipain табанына койган сыналарын алып тастап, кертш кулатып жатыр едк Е к ‘\\ женш туршген. BepiK- Tin устжен cni кабат cipiмен бастырып алыпты. Катып калган шию Topi байлап алгандары да бар. Кара уц- прдеп кара адамдардыц кезшен баска бейнелер! бай- калар л а емос. — Лесятниктерщ к»м? Dcpi келсш,— дед! Ушаков жалпы амакдасудан кейш. Мандайы мен квзгне уйелсгои кемip шанын бглеп- мен суртш, Буланбан унп'рден 6epi шыкты да шамым кетерт, Ушаков пен Быковты таныды. — 1здрасти... — Здравствуй. Ушаков уГпл;п жаткан тобедсй KOMipre отыра depin: — Ал, калан, десятник? Ауылдарыннан не хабар бар? Калай турып жатыр екен? — деп сурады Буланбайдан. 253