Ғ. Мүсрепов-Оянған өлке

мен шьгмшыйтыи сыякты. Бас жагымегг ©мл, аяк жа- рымен TijiACCKici келедь Касына шакырады гой деимш, шымшып алып ©зте карай тяртады... Керпем/u туйык- тап алып ем, коймады турткшеп... Кодуtori, т!лге келс- йш деген адамит, басымлы котсрш алып, ecinen койып, от басында жаткаи шымшуырды К0М1лген отка тырыл Ж1*берД1*м де далага шыкып кегтш... Кайтып келш:— Пай-лай, Э:пшср-ай, жатысыгпыц жаманы-ай сен!н,—деп, баламды opipeK салып кайта жатгым. — Ой, ол итп'н, де жатысы жатые емес-ак! — дсп Алшагыр да косылды. — О л т аяк. м ет кайта турткьлеп, корпсмиен тарта бастады. Б1зд1*ц уй кандай тар, тордс жаткан адампыц аягы од жакта жаткан маган ерюн жетin жатыр. Жал- гыз шымылдык демеегк, апамызда тук жок. Акырын рана басымды кетерш, кызлра баста ган шымшуырды алдым да, шымылдыкпен ойчлган бала мысыктай турть и!п журген аякка басып ксп калдым... Таиертен турсам, кашам кеткеniи бклмеймш. байтус колагым зым-зыя... — Ол к1м ед1? KiM, KiM? — десш, тындаушылар ын- тыга калыпты. Улкеи бiр окыйгалап сирек болатын елдс осындай болмашыпыц ез1* кем язык, жылдар боны умытылмай журедк Уягка ушырарян яламныч ьчм болканына ка­ рай, кенде сонымед 6ipre жасасып, керге апарып жер- леп бол гаи сод умытылады. — KiM ©3i, KiM?— десш, каркьтлдасып кулер ксзд1 жтттср ксГинге ipnin отырган сыякты. Жай кулгениен де, KiM ексн1н бшп алып, «0й, кттщ кушит!» деп кар- кылласкан дэ\\тд1*рек, эрике. Кунзила ©з кулKlein тыйып, к!м скешн айтканша, тар eciKKc open, сыйып, Kipin колген сары Ж1*п’т: — Алшарыр, ceni Жумабек торс шакырады. Тастай тур тулкшдд ж ур!— дед!. Кунзила аз сслт din каллы да тез кулKirin тыйды. Енд5 Fana «Жумабек торе» лей бергеиде, ошеГпнде баяу колбад сары жптгпд «Жумабек тере шакырады» де- гешнен TiTiркеиin ксткендей болды. Куйрырына гаиа Lierin калган тулкппц теpicin сол куйшде калдырып, Алшагыр да шыгып кетт!. Кед кашауага ci<i муз-кара кокл парлап жеккен Жумабек, озеи бопым орлей кыстаган он такты уйдщ орта кезедше кел!п токтараи екен. Касында осы слд!лс 152

ауылнайы, тигмаш Жусыптыц inici 0cin бар. ©зеншн жогаргы жарынан кумырыскадай т!збектелт, кыбыр- кыбыр козгалган жаяулар, туйелигер, салт аттылар ко* ршедь Жумабек каскыр iuiiKri шалкасынаи тастап, ка- сына жыйналран 6ip топ адамра б!рдсме айтып жатыр: — Бугш журт кеткендер1ц жен болар ед!. Ауыл орнында калады гой, катынасып турасыцдар fch, — ле­ генд! естш Алшарыр. — Алшагыр, сен де журесш...— дед! Жумабек. — Кайда?.. — Карарандыра. Bip бес-алты айдыц кезег1 саган келш тур. — Мен жалр&зшктч адам едш... KeMipre зрюм ез ерк'шен жалданады демеп пе ед1? — Айына он бес сом акта алсан, байып кетем дсп коркамысыц? Бул журттыц жаксылык icTereniimi бкпер куш болар ма ексн, жок, па?— леи Жумабек ренжт калгандай кабагын туйд? д е :— Мен осы елдщ болыс- бш\\ аксакалдары пен! уигарса, соны орындап журген адаммын. Керней-Карсонра усап, поштабан шапкылатып журмецдер... Журт оне кетш барады, соларга ере сен- дер де аттаныкдар! — деди Ею айткызуды котермейт:н энг!мемен келгенгн ан- гартып, артында улкен думиу1 барын да керсетш коиды. Алшагыр уидей ал Fan жок. — Болыс-билерлш съезш кайта шакырта алатында- рын отыра бершдер уйлершде, козралмаидар...— лед! Жумабек тагы да.— Олай болмагаи кунде, салмактас- пай-ак кояйык... — Созд! койьшдар, ce?,ni койыкдар. Ит жеккенге ай* далып бара жаткан жоксындар, осы турган Карагянды- га барасындар!— деп, аулынай южщдсп кояды. Журт акыпын таран бастады. Жумабектщ бул dipinuri сапары ел?. Куз айларын ырын-жырынмеп боска отюзin алган Ак-буйрат заводы, кел!п калган кыстан шошып оянгандай, бес куншц !иы1н- де бес жуз ж1г1т жьтйнап бор леп алдыигы kvhi гана awip етт:. Жалпы нобайын Игкюктщ алдынан б:р отю- з!п алып, Жумабек кедей ауылдарлы сьшыгып келе жагкан 6eri ел!. ©3i‘ каз!р жонданып алыпты. Бул елде эл! ешккм м:ит кэрмеген сырлы кашауамен жур. Кок шугамен тыстаткан пушпак шпктщ сыртынан каскыр iiuiK, баста тулю тымак, шанасьшда отыр дегеннен repi, 153

жатыр деген лайыктырак сыякты. Осмдаи уш-ак ай бу­ рый каншырдай катып, жалу жургеп терешз, ендз* 6ipey- ге солем бермек тугел, солем алуна epine бастапты. — Сылан-кек бушрзн сога ма, кал ай ез\\?.. Алтай- кекп жеге салмаган екенан,— деп кояды теленпт 6о- жагына. Enni бул да Иплиске усап. euiKfmhiii \\Тмне кон- байтын болыпты. Осындай айбынмен журген Жумабекхе кок-каска кедей батып сез айта алатыи емес ед1. — Шымшуырыц бар болсын сети.!— дед} Алшагыр yfiiive nipe борin. — Е, нс болдм, немене окон? — Бес-алты айга Карагапдыга кетстш большпмз, кемip казатын болспк керек. Уйдег1лер кобатжып каллы. Кун кер!с! кысылшац ауылдар кедлрге вздор} ле кеткел: азip отыр елК Дала- нын жалпы сал-бекселт мен мына 6ip ан аулайтыи ау­ ре кезен гаиа бегеп отыргяи. Оиы кутпей. алым-салык- тай кысып кеткеи Жумтбек буйрыгына бул уйдеплер урке карагып каллы. Шышиуырдык кеп гой деп, Кун- зила кудипешп огыр. — Апа. конак!— деп, куангандай ыржыйып, Элшгер де ес1кт! аша бердь — Кеш жарык!— деп. Буланбай да кiплi. Арт жа- рында табалдмрыкка талыр-тупыр cypinin Kipin жаткан 6iртал ап тайпак етзктср кврзнед!'. — F, жпгарылата бершлер! Е. жол болсын. ncpiw! . — 0зшд1 баПлан тястап. катыным мен баламды алып котуге колдпь..— дед! Буланбай. Курлас болгаидыктан окыс калжындап, Буланбай торге беттедь Таргыл тазыдан баскалары томом сыргып Буланбяйга орыи 6cpin жатыр. — г)й, катып, жеш*мд! тартыгт ж!бер!.. — riepiM-ay, е.зш караран шабута бара жатырмы- сы11, калаи кмinгесisi? — дедI Кунзила Булаиба илы11 Tepi тон сыртынзн кигеч кой жун шекпеиМц шолтайган жешнеи тартып жатып. — Байыннын басыпл кедсш, ендеше! Жоктыкка мойыпдамай коле жаткан Буланбайдын кемзрге кетт бара жатканын Купзила enai тусшд}. Тай- таласкл турган ею лай, таршы топтарда елд!н белш 6ip KOTepin тастайтын балуан Бул «пнбайдм Куизила Kioi eri- пне кия алмайтын едь KeMipre де кыя алмай жылап ж1бердк 154

— Keviipre бара жатыр екенсщ гой...— дел эр сезш белin-бел in эрец айтты. — Он, мына сайкаллыц жылараны нссП Керсетпе 9pi коапме! дсп Буланбай отыра ке.тп де: — 9й, ЭлК шер, 6epi кел иттщ баласы, экскшн касына кел!— леп баланы шакырып, алдына алып, басын сыйпап, ундсмей отырып каллы. 9л1шсрлен 6ip жас улкои баласы Партам кемтр шс- шеамен унде калып едк Крреказ каллы. Жалгыз сы- йырды commit, жарты етш ез\\ алып келсд1. Кемшр ше- шеспбн. от жакып отырар да шамаоы жок. Жалгыз оз у т емес, осы ксле жаткаидардыц бормйн уйшде де жсл гу- леп калды. 9p6ipiiiin артта калып бара жаткан мук- муктаждары ок уйге жук бол гаилаГг. 0аi калт-култтап отыргаи кедсй жагыиык ер-азаматы eplKTi-epiKci.a мыс пен комгрге кегл де уй жактары жайрап калды. 9з;р ка- ласы бупи турган Алшагырдык уйше Kipren сон, осы- лардып 6opi ecine густ. Булапбайдьт ез! де босай калып едк ©згелер де осы рендес, куланкырап кетмгп. — 9п, сен куш!к, катытшм калып барады леп кай- гырып жаткан шыгарсын! — дед! Буланбай Алшарырга. — Одам корыксац, екеу-ара болсын, ала жур... — Жок, жок... Жана гана остит, жыинала алмай са- сыл отыр едим, - дел! Алшагыр, абыржкцгсырап. — Жыйнялашн пен бар ед1, тэнрк.. Ноше жылгы сур бойдак, уйге 6ip шуйкебас енгЫп кетем бе леп едш, оган да каратпады. Жмймал тез. Sip кос болайык. Сай- кал, сен, бпздщ бала мен KCMiiiprc кулактас болып оты- рарсьш... — 0 з iм oaipMin-ay... Уй;п'н не боларын б1ле алмай отырмын,— деп, Алшагыр Kyn.Kvilci барын ангартты. — Оттек Кутил ала и катьп:ым болса, уГн'м не болып жатыр деп сила мае та ед1м, кердгч бе мыканы!..— деп, Буланбай кгжждт’ де, ж1п‘ттерге пинала карап: — Семдер б[р нэрсеш б{л in келе жагырсындар ма, жок па? -- дед!. — Казак байынын сстнде он жыл жур- сек, он коп алып кайта алмайтынымыз пелен осы? Кай- сын байдык ccfrin кврмед:ндер? Сол ес!кген кутыла алга- нык бар ма? Иплжтщ уГмнде он жыл жургеи Буланбай- дын каныр суГ/ап кете жазлаганы нелжтеи леп ойллйсым- дар? Мынпу болса, айына он сомнан он бес сом га леГ»in акы Огрел: екен. Тым курыса ертец к;мге жаутакдаймыз де.мей, енбепце жалынар кунге жетсеи, о да кездщ 155

ашылтапы емес пе? Copra келе жатыр'мьтз леи, аятьш зорра басып келе жаткаидар да кеп... Ит;нген корды кергенше, белуардаи сорды кешкснгц артык та! Б:р га­ марык Iт:If жаутзк каз болулан жаман коодык бао ма ед!? — дед1* Буланбаи. Алжагыр уими емес, слг >;ь;йпак­ тап келе жаткан жолдастарыйл аркап айгты. Каигыга, мунгл бар нксттек бер:л,!гт> rr.pcj/лтдксиз ыктайтын, куйректеу келетш кыр KciriiTepi кум;л;:аг сой- леп, кыжыктасып: — Кмс ауырлап кетсе. уй жакткд куГп нс бол ар дсп куизелемгз де... — Тепн жаткан акшакы корген жок едпк-ау...— дсс- Ti, ыижьтк кушатдесгп. — Уйден узап пшкпаган босым, алтлй догенIи акыр замандан корin отырмын,— дсп, аккгмил Алд'агыр тура шыиын айтты. — Алтай тупл ялпыс жьтл^а кстсем де с^ттау 6ir> ма- ган кымбаг, байга арзаи жпмтлч 1*оз гой, содяк ку- тылсам болтаны! — дед! Буллнбап. Жанды жаяытып, д!нкен1 катыпятын жаутпи. коздЛд жайын жаксы бктетш еркеуде.ги ж т т тшркенш айтты. БыПыл гы Сvг!пил;моч а'*тт'-таспай а»*?■»*v?р**•v » яГгг/яс- тан кей:н Буляггбай Иг:л!к аульш кврмей кет:п еле Тв- белеске мшгсгг ак-бякяй атты да тосттп коткеи. Содам 6epi байга мыпзя. ксдейгс ссор?* [.;^глцд дя-т^’тлп б>п ту- йiр туезм кездесп’ое алмай. Бу^анбаптай уггт кянтапы- лып калып едк Нупанын ак ггаба'-ьчлги г.п.-си.мст) кьтлац еткекдей болды да, кодыи соза боргенло таги да гол ак шабякка vean, устахпай т'ртт*. О” *»»тnfi гы*'.ты дурдшп, iuii датларып журген кезчте Жумабек ке’эдегп: — Валуям, KoMiprc кяляНсмц? — лг т . Катай англаГг, жаиай айтты. М упьнт. кыеьипмлньш б'ло тупа, бг.пгысы келмесо - - колкаламяйтьшляй ьг'гяГг кор^стл’. — Бапгяльт отыгшын,— дед!* Пуллнбяй кмежл гама. Сол болмен жуpin кеткем Булаибяйлыц ез уГп ец ауыр купле калды. Бтак, азлы-кодт? комы бяглпр бу- дан горi каттыпак калтырап. ылплЙ 61р сарьп'лйым л Гг- тыи, эл*1 ыза кылып келел?. Ел знппен сыпт, с-гбск дегем- Hin оз1*меп кун корз'п уйрепбегеи жнпттгр а°!,1дактап> боск.а балдырып отыр. Солярдыц буынын бекг'ту уцип Булаибай ар созш одеш жг'гермсп я.мтатын сыгкты. Кун- зила бугаи тапданып, аян да карапды. Ошсшнде жай- 156 I

дары курбысыныц тарылуы барлыгын андайды да уидей алмайды. 0 зше шак кун icopici, езше шак. куаиышы бар, эиел! бар жылы уиге Булапбай узак, тур-актаи алмады. Бол- бэлдыц астына алып тамагын тез imii де журуге ай­ калды. — Ойбай, Ллшаиыр-ау, элп терец маган да барасын доп kctti. HiiAi кай гем?— деп манаты се\\пз сары кайта кслд1*. Eciinvn кол .ч ет-п Kin ген боны ie рiл i-:ссиiн7ii тсн- селin турып каллы. Бет-аузына жи*1 M&imipen бэргкен шыккаидай, шып-шып терлеп, жылап яббергел! туртан сыяктаиады. Kipnurepi мен кэзипц карашыгына дейш тер.псп кеткен сыякды... Ток шапкан аттай бук1Л дене- ciMCH еипгедк — Эуед! анагты пгакыр, мьтнаны гаакыр деп жумсап, аярында ©зкме де барасын дегсш иттщ!— дегенде даусы элем-тапь:рык болыл шыкты. — Б, сон куда ifлыц он eni улынан калган жалгызы ма e.ii:i? Эз:рлем, 6ipre журемтз. Ызд;н. коска асбасшы бол асын, — логи Буланбай, кшнш жатып. Пул апбандын не айткакын сепмсгсндей, жанашыр создл Алшагырдан кутш, cewi3 сары ол\\ мелшиin тур. — Эз1рленссйш!*... Бармасьша болмаигын сыякты гой, — дед! Алнгакыр. Бул — [иыч атьш бук!Л сл умытып болтан, 1*рк?лдегсн сем1зд;г!яси Кол бак атаиып кеткен ж т т ед1. Карын де­ тей алкымынан басталып, Ti3ccine тусетшдсй, тулабойы тутас май. Шсбср тонр1 оуел i аяк-кол беруд1 умытып ке- тп1, артынан баска 61рсудшн алып жапсыра салгандай, код-гягы тым кыска. Bip-ак турл’1 i<eci6 i, 61'р-ак турл1 онер! бар. Эр уйдщ жаи кыйпалмайтыи усак-улак 6 ip- дсмесг! icTccl.n, узак ку:ire аузып кургатпайды. Кешке карай ауыл сыртына бозбалалар жыйналганда, бэр1 жа- быльгп мупг-.г кезек-кезек иыгынан тастасып жатады. Бар касисп сол сплмарыида болкандыктан осы манайдыц куш сыня.рымын деп омляйды да, соиысын опер керш, мактана ;куред|. Кол бак Бул аг бай мен Алшатырдыц не айтканыи, дулейдей тсл.м!р!п, узак уакыт уга ал май тур- ды да: — Mc:ri б:р жерге тастап кстпендер, ойreyip,— дед! б!р кезде. Ертегчне ск! жуздей казак Xvirirrepi Карагандыра жетй1 едк Касында Жусып тьлмашы бар Ушаков пен 157

Бернер де осыш/а екен. И т 'т к пен Куренкез кожа да, Жумабск те осында. Жылгыраган сары туймел i, кара кжнген алты адам калыц кара Faи шыккан сапдын Оо- йын елшеп жур. Ор жерге кагылган кадалар, белплер кершедк Бip жер жаппа мен караканнан буылгаи узын коеты айнала гiзi11 гастаран те\\пр курек, суймендер, каза­ ны кетпепдер мен кайлалар. Элдекаида жер астында ус- талардыц бал ra-тэс repi шынылдаЛды, кол арадар ызык- дайды. 5api де жер астынан кумыгып ссткледй Коле жаткам жтттср/и керш, жер жалпаиын алдык- да турган Ушаков Бернерге бурылып: — Жумыскерлер, Mine келш каллы. дл\\ oip барагы- мыз жок. Эркайсысынын курппе елу тыйыннап толенеп- Hin Сикорский мырза кеш ескерген, — ACAi ренжшк'феп. Ллгашкм айларда амалсыз солай болады демесек, кейш тэртшке сальшады гой, Никон Абрамович,— дсп, Караганды жумыстарын баскарура таганындадряп Си­ корский сасыикырап калды. — Мен барак жайын айтамын,— дед1 Ушаков. — Yш купле даяр стем. — Уш кундо? — Ушаков жактырмаган кабак, корсет- ri де Бернер оны акгармагандай болып: — E«Ai осыган каиагаг етем!з де, oip жаратканиыц атын ауызга алып |‘ске KipiceMi3 рой? — дед! Ушаковка теале карап. Коп нелн'стщ эдетшше, дудэмэл 6ip жайды тэптештеп калгысы келш.— Тек, эр кезде еснизле бол- сын, калан болса, солай баетагалы отырмыз. Муньщ салдары кашан да калмайды. Ойларан ойлар дал ада калды да, бабаларымызша бастап кстпк...— дед!. — Амал кайсы? Кемip маган кун! ертеи керек! Ян­ варь аЛында бес жуз пут мыс жонелтпесек, аржагы нс боларын аиттым рой ci3re. Нагыз шахтал ар нейin са- лынады элi... Курскпен каз, аркадам тасы. алакапыц- мен ал, мейл in, каз|'р кем|‘р керек... Еналдьшен Рязанов мырзаныц Kenijii орныкса екен. Корд:н гой, калан ту- лайтынын!.. Басталык осымен, бастаЛ бер, Сикорский! — дед1 Ушаков. Барак жайын таи осы арада oai де умытып Kerri. Ушаковтын 03i де, инженер Бернер де кем!р алуды азды-Konri тэрт!ппсн бастамак едк Акша дейтш жас тэнр! ол ырыктарына ж»6срме;и. Акша дегеп oiijxipic бойына су тамшысыидаЛ тамшылап, жумыскерд!н куре- riHCH кумк болып кайта тамшылап, калтага куйылуга 158

THicri. Акшаныц узак айналып журуш унатпайтын Ря­ занов, тэнршщ толыксыран жузш ай сайын керш отыр- Fwcbi келетшж сонты келiciмHiи inline арнаулы oip 6ея\\м сип, кадагалап i<ipri3in едк Кыйтыкы кеп, ек бай панда . — ортактыц мупысьш ei<i ете алмай, кем5рге донене да- йындыксыз, кур кол icipicyre тура кедin гур. Комiрд! ка­ лан алудын. жоспары тупл, шахтаиын кандан болаты- кын кагазга rycipren нобаны да жок eAi oaip. Сикорский к.асына Жусыпты ертт, туйелсрш шеге- pin, куйбецдесш журген Ж1пттерге келдк — 3.трасти... — Здрасти... — Аман? — Аман... — Келдшдср? — Келдж. — Нешеуа’ндер? — Санатан жокпыз. — Хорошо... я сам... — Сам болсан бола бор, карошо болсац болтаны... Неге екеш белпаз Сикорский кслген Ж1пттерд1 жы- йырмадан топтал, беле бастады. — Мына жыйырмац белж т шык!— деп жыйырма Ж1*пгп катарынан санап алып, Сикорский колымен 6ip- демет кескендей етт, алтеи калады да, жтттер белВ не 6epin: — Ой, Айткул, 6epi ксл... Жантас белжт калма!.. Колбаи 6i3re косыл! — деп, 6ipine-6ipi кол булгап, кан­ та араласып кетелк Жыйырмадан не асып, не кем тусш, Сикорскийл\\ узак эурелелк Ол1 жекжат, аталаетык- ауылдастык ынгайымен журетж жтттер 6ipiHCH-6ipi айрылтысы да кслмейдк ек1* алым эщ'рек атамын тобы- на косылрысы да келмейлк 0зара орайласып, костасып келге.м ж|’п'ттер сол жубын жаза алмай, айрылыса бе- pin, канта косылыл кетедк Сикорский оларды езшше бе- Jiin кетт, канта айналып кел in: — Ал, жыйырмасыцдар гой? — десе, жтттер жа- мырасып: •— 5i3 он алты... — Bi3 жыйырма терттз... — дейдк — Артык терт жiГ'iт 6epi шык. Дна топка косыл!.. — Жок!.. Жок, торт К.аракесекп кактырта алмай- мыз... 159

— Эй, каскыр жемд1 деп турсыцдар ма? Бол! неси- дерни* жыйырмадан! Коне, далада калып бара жатка- ныц макан косыл, 6cpi шык!— деп, Буланбай белипп, алкарак шыкгы. Сикорскинлщ боска оурелен;п жургешн керш тур­ кай Ушаков жакындап кел in: — Тап осы жипт! де десятник ет! Бсс минутта бэрш icTcn бередП— дед!, Буланбайды нускап. — I'., ол кен жумысыи кайдан бшед1 дейелн? — Йемене, Акула мен Зубов Париждан окып келш пе ед1? Умрет!.. Бэрш де уйретуге тура келед!. Курск ус- таудан бастап уйрет!— дед! Ушаков. — Жарайды... Атын юм?— деп сурады Сикорский. — Буланбай... — Экед аты? — Экем жок. ©лiгг калган... — Жок, окецнщ атын сурайды... — дед1* Жусып, Бу­ ляибай OKeci.HiK атын аптты. Бул жерде осы 6ip-eKi ауыз энп'ме аякталганша, ж*1- rirrep кайга арал-асып кет1п ед:. Б:р:нiк коржынында 6ipi- iiiii курты бар, майы бар дегендей, 6©гес!нн!н 6ipi де сол. — Ал, мына ж!г!ттерд! жыйырмадан белin бор. Сен десятник боласын, — дед! Сикорский. — Бармиц уетшен караймын ба? — Жок, бэрппц усп'нсн мен караймын... Буланбай артына бурылып, ж1пттерд! саусагымен нускап санай бастады. Ара-арасында «осы жыйырмац 6ip топ боласьшдар!» дсп кояды. Мунын топгаканы ыдыраман-шашылмай. оцашалаиып шыгып тур. Оп-оцай бэлд1 де: — Дабай работать!— дед! Буланбай. Алгашкы кем!р алатын жер «Байжаи кудырынын» касынан басталды. Кем]рдщ жатысы калай, ылдыйы мен ер! кайсы, омы олi ешк|‘м б!лмсйт!н едь Колларына ку- рек, кеглем, суймен, кайла 6epin Сикорский алпыежитг- т*1 осы арага экелдь Эл! туб:н кар баспаган ну караган- ныц iiui... Дур етш улкен 6ip топ кара кур yuia жонел- д1. Сайдыц eKi кабарын иллтерлеп кайып тастакандай жыпырлап коян ianepi жатыр. Бес денгелектен жасалган жулдыздан болып тускен, булац куйрык пен жаба кет- кен тулк1‘ гздер! де жып-жыйы. «Мына б:реу: бугш так ата жорткан екен куыц,— деп ойлады Алшакыр.— Кап, какпанымды ала келмеген екемш!..» 160 У

Узьгндыры канита жерге кстетип белпс'ш, келденен он саржа н erin алшеп копFan жерд1 нускап: — Ал, каза бастандар, — лс;и Сикорский. — Ovcvii Караганды казасьшдар. Ол жсрбарак жасауна да ке­ рек, отынга да керек. — Содан сои? — Еж незлей топырак казасьшдар. Соиыц асты ке- Mip бол ады... >Kiriгтср сырткы ки:<мдер:н сыпырып та-стап, алакан- ка 6ip-6ip туюрш, колда рыла кетпен алды. 9л1 ток жБ пттер, кетпеп/iepi караианныи тамыр-туб1рше былш етш клргенде, eздepi де ьшк erin калады. Не icTey керектюн долбарлап, open ryciiuipin, Си­ корский кедуге ынгайланды. Баска топтар жер барак казуга ж!иери1 ген, сол манна баруы керек едi. Сондык- тан ол Буланбайды иынына турп'п, озше каратып ал­ ды да: — Сендердш дсеятниктсрш мынау Иван Акула,— дед|‘ манадаи кабагы тугсш, тунжырап турган, ецгезер- дей кара Kicini нускап. — Иван? Акулой дсймжш?.. Жака гана меш десят­ ник демеп пе ец?.. Буланбайдьщ не аптканьша тусшбесе де наразы шы- гып турган ужи актарыж — Сен оз ж/пгтерше лссятникс'т, бул еепдср/iin бэ- piHC десятник. Кен мастер!,— легенд! тусшд!рд1' Сикор­ ский. Ек1 жагы да кiмнiн к!м скешн жсте тусшд1ре алган жок, жетс туспнскен де жок. Ею куштш’щ арасьша кв|)е тура дау тастап, Сикор­ ский кетт калды. Ол eKeyt табыса кете ме, тартыска кете ме, онда Сикорскийдш жумысы да жок ед!. Ecid PeceibiiK батысынан бастап эр колдан orin келген жыл- ман, арзандан-арзандай казip кыйыр б:р шетке кел:п шыкты. Мундай жапан туздеп гагы журттардын. ара- сынланы араздык, достык дегендсрлш екеуше де ол кулш карайтын. Булардыц арасында тобелес жанжал болса, оган Сикорскийдщ жаны Kipin, кызьжа карап турушы ед!. — Акулой денм1*сш? — деген кушнде Булаибан ту- рып калып едн курепнш сабина сунент djii сел кушнде тур. — Сен калжакты коятын бол!— дед1', тунжырап тур- ^ ~ р. Мусрепов. 16J

ран Иван Акула Буланбайга туйкле карал.— Men саган «Акулой» емес, Акуламын! Туслндш бе? — Шамданып калдык ба? Омда сен шьгн-ак Акулой скенс|'н! — дед1 Буланбай мазактай кулш.— Акулой дейтж жаман 6ip он бар... — Акулой емес, Акула!— дсп Иван Акула Liгopi 6ip басып, TenciniuKipen коиды. — Йемене, езже 61р жанжал керск болып тур ма? — ден, Буланбай да бопын тузсп алды. I3ipi орысша, 6ipi казакша сейлегенмеи, урыссын тургандарын eneyi де жаксы сезет1и сыякты. Кулактары кызарысып, мурын- дары сурланып барады. ©зге жнтгтср де жумысты ко- йып, осы екеуже бурыла карасып тур. — вйтпесец, ксГпн екппп журетш боласын!— дед1 Акула. — Енд1 оттамасац екен! — Буланбай да тусш суытьгп алды. Eneyi асьгкпай-саспай, 6ip-6ip аттасып, жакындасып токтады. Bipin-6ipi кэзбен салмактаи, буттап, кездеп, куштерш сынасым турган сыякты. Акула 6iраз сунгагы- рак, Буланбай 6ipa3 KeceripeK кершедн Алакандары жап-жалпак, жудырыктары токпактай... Ексут тары 6ip аттасып, кеулелер]‘мен соктыгыса жаздап барып туры- сып калды. Буланбай Акулаиыц кур кол скенш керш, курегш артына карай лактырып ж1бсрд1. Кездер! «ко­ не, коне!» деп тургаидай. Жайлауда гана кездесетш жат ауылдардыц иттер! тап ссылай карсы тура калысып, бас салуFa бата ал май, ацдысып, айбат шепсш, бiраз турып к.алатын едк Булар да coFan уксай калыпгы. Жумыстыц басталып кеткетппс жайрандай карап турган Ушаковтьщ кез1 бул скеуш де шалып калып ед1. Жумысты токтатмп жанжал шыгаргалы турган А кулага ашуланып кетт1: — Акула!— де;п Ушаков айгайлап. — Bepi келпи, сен!.. — Урсатын сез аншаса да даусы зэрл! шыкты. — Токтай тур, сен! — дед! де Акула тез бурылып Ушакоека карай журе бердК Осымен ei<i кекжал аиры- лысыл кетт1. Бул жолы баскага барыса алган жок. Бь рак, тайынбас беты таимсып айрылыстм... Курек тютей аксыйран ке тендер бастарып канта тан жерге салды. Булардан баска терт топ ж'нчт жсрбарак казуга са- 102

лынып едь Эл1 гон катпаса да иепзп каткыл, сатыз- данран сары борбас мыкшындатып жатыр. — Каз квродк каз!— деслп, жтттер зз'ф кайгысыз калжындасады. Айналада квп балталар шыдылдасып, квп аралар ызыцдасады. Ж укт> шаналар меп туйе 'пзбектер1 узын- узын береие типнген тактай, eciK поп терсзе жактауларыи акелin жатыр. Казак кермеген темip куралдар коле бас- тапты. Кыр ж1пттер1 одырайысып караиды да Tycine плмай бастарын шайкап, тзндайларын кагады. Зырылдаган 6ip децгелек кермегеи, асыктырар 6ip екпш сезшбеген кыр жтттерше осы 6ip мацныц журеп катты сота бастагандай, жат сезмедь Балта такылдатан сайын кебепнде жаткам кояпдар да кылп-кылп етin кояды. Бурый болмайтын шогырды керш, сай-сайменен тулю сумдар зытьш барады. Ан кау кара курлар тана кунгей бетке шырып алып, такыр- кап карасып отыртан сыякты. Куркол болса да басталып кеткеи жумыска куана карап, аралап журген Ушаков Бернсрд1 опаша алып шыгып: Карл Карлович, мен енд1 журемж,— дедй— Ряза­ нов мырзамен б!ржола келюкеннен ксшн, дсреу хабар етерлп'н. Орыс жумыскерлсрМн жегуiH кутпей-ак, за- водты журпзш Ж1*берерс/з... Ей соцгы ауыр сапарым осы бол талы тур... — Ие, Рязанов мырза кьшын Ktci болмп шыкты... • - дед1 Бернер.— 9 pi ылтый бвгет жасайды, opi мыс езен- дей агып жатсын деп талап етедь Энеуп жолы б т п ка- латыи экгчмеш боска созыв, С13Д! осы жолы шакыртып отыргапы да орынсыз-ак сыякты. Осындайларын нетып тус‘шбсйд*1 екеи 03i? Кылан-сылакы кайдан табыла бс- peTinine так каламин, — дсп куреппп тс койды. — Карл Карлович, Рязанов мырза жадрыз б1збсн та­ ил ортактас емсс скешн с!з жаксы бымейтш бе едвдз? Орал тауында алтын коймлсы бар... Обь, Енисей езен- дерше де карматын салып отыр,— деп, Ушаков кещил- деп кулд! де: — Шыдалык Карл Карлович... Осы жолы ею жарымыз да 61'ржола байлам жасап, будан -былай боска жургснейтш боламыз... Баста, jxqjxi — бастадык. Бес жуздей жумыскср косылды. Енд1 ол к!с; тырп ете алмайтын болады! — дедк — Ал, Ызбен кал ай хабарласып турамыз? 163

— Декабрь боны Кызылжар... одан кеГл'н Омбы. Осымен журш кеткен Ушаков, Ряззповлсн ярлдагы ырын-жырынды Oiripin, жападан жасаскан шарттарыи Омбыдагы тау-кен баскармасына 'пркетуге баргакда Байжанга да кездесш едш. 5 Тзрырып, талып арен, жеткен орыс жумыскерлер! келген бетшде-ак кыспак 6ip вм|'рдщ кушагьша кiрiп Kerri. Суык тас кушак кысып, буpin алып журе берд!. Бул 6ip кал жын.-Тэл ксктi танымаптын, алыс-жакыпды бишейтш, езжен взген!н кайгы-куаньпиыыда жумысы жок, тас-бауыр, MefipiMci3 0Mip едк Суык кунi мен безе- pin жатк.аи даласы каидай мейр1мснз болса, мукдагы eMip де соган уксас, жат кертдк Орал тауынан жаяу шубан, азып-тозып, калжырап жеткен жумыскерлср будыры жок, аппак дала га к ел т токтады. Tan осындай мыйдап даламен келе жатканда барар жер1м1зде адам туратьш 6ip мекен бар шыгар, Toyip барактары болса, б1зден бурын жегксндср алып койды-ау деп, кау:лтешсш сдь Колсе, Mine, cMipene бкл- мейт'ш сыргак 6ip дала, жаратылганнаи 6cpi жан бас- пагандай жапач туз... Сорайган жалгыз батан орпатып. басыиа бгр кушак шоп байлап койыпты. Шелтен теме- ш'рек аспалы ланар бардыгы балкалалы. Самовар трубасындай жалгыз гана жш!шке оцсштен кулдырап, тут!» шыгады. Бу да кар астыпан шыкып жаткан болмашы 6ip дем сыякчы, олаз... Кеи кашауага карама-карсы баплаигап ei<i семгз ат, уст!-бастарын ур- mirin кьграу баскан, танауларьшан буы будактал, шел жеп тур. GpipeKTc (приеше топ адам, би/к кардан бас- тары гана кылтыц-кылтыц етгп, мола казы п ж а тк а н сы- якты. Не бар кезге тусер осы-ак. Баска будыр болса, боршт успнен кесе-кесе кар журш кеткен. Акырын шуу-шуулеген жаяу борасын бар. Бурмел'1 кыпамал кара тон, кызыл шубар пима, ка­ ра кулакшьш киген адам кар астынан шыга колin: — /Kerriндер ме... Орналасындар. 9 не барактарын, — дед}. Осыдан баска ешиэрсе айткан жок. Эр’фекте куртпш ойып, сыртка карай косек-кесек кар лактырып жаткандарга карай кеттк Шатынаган суыкта тем’ф ку- 164

ректердщ зыц-зыц еткеш де енд1 еспле бастады. Шын- шык, так-тук етш, жер астынан кумыгып шыгьш жаткан баска ундер де бар екен. Катты карды Keprin жасаган баспалдакпен жумыс- керлер жан.агы адамнык «барак» дегенine келдк Жерд! кзсГ боны ет!п казып, тебесш аз рана ат-жалдап кара- ранмен жапкан жер-жаппа екен онысы. Ог жагылмаган cni темip пеш тукерпп тур. Узын жер-жаппанык твбесш- де er<i жерле рана терезе барлыкы байкалады. Кыс бо­ ны уетшен олдепеше боран ©Tin, кар журт ксткенд1*ктен, жаппанык iiui каракелекке. Аяз кернеп турран даладан да суык, сезкледк Каида карасак да кадык кек буйра кырау турып калкан. Шал-бупыл кырау баскап караганиыц араеынан open танылып, байсыз тапкам баласын кушактап, мулэГн'м ка­ рай, Мария м — яна тур. Жактары суалган, атак жуздк блягыда пэлсидеп бопты дсугс аузын барар емес... Мына журтка ляушмлмкпеи карам, баска жордем! жок, «шы- данд^р. бишпралар» доп турран сыякты. Баягы жеб:ре- Гил кергеи пурлы коз сешп калган... Уш саусакын жога- ры к©тер*.п, кэкте кудай барып ескертщ тагы 6ip эулие шал тур. Ei<i сурегпн де 6ip жак 6errepi ycin кеткендей, кырау тупып калкачяыктаи боп-боз... Баракка к*ргсн журт кудай эулетш ендг гама керш, колдарын шошандатып, тез-тез пгокьшысыгг каллы: — Б, жзрдем ете гор, тэшрГм, кулдарына... — Tanini анасы, озщ пана бол... Каз!р бул журттын узак кулшылык етер де жайы жок едк Мандаплары мен eni иыктарын.6ipep туртгп болган- та, 83 жайлапы естерше rycin, кулшылыкты эдеттепден тот тезфек токтатты. Ендх 6ipiH-6ipi жана керш турган- дай, айнала карасын: — Келгп токтакан жор!'м1з осы болганы ма? — Осы болганы ла ,— деседк Тым болмага барэктыц тактайдан сальшган нары болса да эгжайсыгы 6ip жершен орын алып. аркаларын босатып, тебшлей бастар едь Табанынды карьгп, такыл- дап жаткан суык жер еден отыргызар да емес, тургызар да емес тебпнп турып кана шыдасац керек. — Тунде осыкда конура да тура келер ме екен? — дейд!* янкяу Cipevi... — Жок, коняк уйге апарса керек... — Бул немене, кырура экелген бе б!зд1? 165

— Сен немене, саяхатка окелд1 деп пе ей? — Барак 03ip, бара ориаласас.ындар, жумыска Kipe- сьчдер дегеш кайда?— десш, жумыскерлер наразы гу]л- дссш Keiri. — Жумыска казф юресшдер. Демалуга келген жок шыгарсыцдар!—дед] eciK жактан есп’лген бетен дауыс. Оралда, С]б1рде, Солтусп’кте, Шыгыста, алтында, ку- М1'сте, коргасында, мыста талай ест]гсн, езгермейтш, м!з бакпайтын, безерген таныс дауыс. Баска турде айтылар сезбен, баска турде шыгар унд1 бул келгендер кутпсй- TiH де e;ii, танданган да жок.: — Азырак жылынсак па деп едж... — Ашпыз, азып-тозып келд!к... — Жана рана 6ip псштеи тупн iiibiFbin жаткан сы- якты едь— дест] жумыскерлер, ссiк жакда тугел жапы- рыла бурылып. Келген адам, ашпыз, зарыгып келд1*к дегендерд] ес- Т1*мегендей, пеш жайында гана жауаи кайтарды: — Онда Сикорс.кийдщ ©ai турады,— дедь Сикорскийд]ц Kiw екешн эз]*р 61‘лмесе де келгеидер «©3i» дегенпен каймыга калган сыякты. Жокшылык пен жол азабы б'фден кысыи колее деч 'плсктерш батырып айта алмады: — Бгз жол азабын тарткалы ек» ап болды. — Аурулар, уйлКбаранды адамдар да бар... — дегеи дауыстар батыл емес, Ky6ip-Ky6ip гана шыкты. Маразылыктарын батыл сезбен емес, иык козгалыстары- меи, кездер!мен Keoipen ангарта алатындаи, козгадак- тап, Tecijie карасып калыпты. Кэп кездер шагып ала- тындай теале карайды. Келген адам бул антылгандардып да как жаргысьш кулакка ымей, б1р-екеуше рана жауап берд]: — Аурулар мен уйлнбаранды адамды шакырган ош* Kim жок.. Жумыска да алмаймыз, — леди — ЕрлКбайлм болbirr, екеу] до жумыс icTdl златым болса ше?.. — Жолда суыктан ауырса ше?..— дед] жумыскерлер 6ipneuie ауыздан. — Ол жайларды кожайминаи сураадар! — С1з б1зд]ц десятнитнз боларсыз? — Ие, мен Иван Зубов. EcKi Ресейдщ барлык тон-торыс, топас мшездерш ту­ гел бойына жыйнап алгандай, содыры кеп, соктыга 1G6

журенн Иван Зубов, ордац басып келш, уйлыгып турран журтты тугел 6ip шолып erri. Лшы мен арыгына, аз ра­ ны мен тозванына наразы сыякты, унатпай карайды. Арып-талганга танцанблйды да, аир Typi дс жок, ашмк- тан-атиык унатпай карайды. Жас доп сятып алган аты кэр1 болып шыккяндай, безше карайды. Алдарында туп- ран секш'л бет, жирен шубардын KiM екенш таный тусш, енд1* OF3H жалыныш еткьлер! келмей, жумыскерлер де ундеспей калды. — Турмедеи шыккаибысыидар? — дед! Зубов еш- кайсысына карамастан. — Жок, каторгыдан,— дед*1 тык-тык жетелш, кеудесл самауырдай шуылдап туркан москалдау адам. К©здер1 кызрылт жаркырап, зш куарып кетшть Буа калкан же­ телш орец токтатып, — каторгадан!— дсп такы айтты. Алкашкы айтканыида 6ip жер!” бостау калгандай, бул жолы эр дыбысын куларына шегелей, сыкарл ап айтып жатыр: — Каторгадан! Орыс жумыскерлер! осындай б!р пэлеамен, ыктай б!лмес кайсарлыгымен келетипн жаксы б!*летш Зубов ocbLTapFa жолакысы да келмеп ед}. Сакау мен санырау кездоскендсй, ымдасып сейлессе де карсылыры жок, жу- ас, момын казак жтттерш калакан. Темip ауыздык ki’ m- нш басыиа керек скснш кептсн б.;летш Сикорский куштеп Ж1*бер1’п ед1 муны. Енд! Mine, ойлаганы дол кслт, кез- дескен жерден ауыз салысып калкандай кершли вз!нщ бул ьщрайра кеибейтпнн айкындап KopceTKici келд! де, Зубов эр сезше 6ip бут коррасын куйгандай, з!лдей сал- макпеи сейледг. ■— Эуел1, мен сендсрге керектщ жайын айтайьш, — дед1 Зубов. — Барактарык осы. Тусппкп гой? Е, Tyciniktj... Бтак, мунын нары болмайтын ба ед1? Мына сумк жерге жата мыз ба? К!м екен оны 61‘зге /стете ала тын? — дсст1 жумыскерлер. — Нары кардыя астында жатыр. Караван деген uif- Л1*к бар, казып аласыцдар да, тесек етссшаер. TyciHiKri рой? Солкылдакан жаксы тесек болады. Жумсак-ак!.. — Отын ше? --- О да кардын астында... Онын аты кара кап емес, KOMip болады. К,азып аласындар да жагасындар, туашк- Т| рой? Балкып жаксы жанады, Кызулы-ак!.. — Тамак та кардын астында болар? К>7

— Жок!.. Осы арадан слу саржагг жерле мусьтлман лавкес!* бар. Жылкы стш де сатады, шошка етш де са- тады. Акшасы жоктарга несиеге де бсре турады. Tyci- HiKTi рой? Жылкы еп'н сыйыр ей деп сатады... — Е, TyciHiKTi, тусМки... Борк\\шд:н де 6ip-6ip эже- MI3 болтан 6ip кезде... Есп'ген ертеплер1*М1*з,— десп жу- мыскерлер. — Bapi де TyciHiKTi, баска сурауларын жок коп? Ен- Д1* маган керекп тындандар. Мен Зубов, Иван Зубов. Сол сендерге жет!*п жатыр... Менiмен сейлескенде пл- дерпш тарта устагапларын дурыс болады. Ei<i айткьп- ганды жаным суймейдк Муны ертерск TyciHin койранда- рьщ ездерш унии еге б[р пайдалы нэрсс болып шыгар деп оплаймын... — Е, сны Ооалдан шыккаида-ак TyciHin шыккан- быз... Б1зд| де 6ip жуш'н жулдырран кораздай Kopin, езпнз де каталаслаПтын большыз... — Бул ладана оле кету ymiif келген жокпыз, — деп жумыскерлер де шалые жауап кайтарып тур. — Ол менщ жаксы бьзетш жайым, — лед!* Зубов,— кудайга шушр, жыиьтрма жылдан 6 epi бар бакканым сендер. Таи езшн1ц бос саусарымлай бкпемш ездермш. Тус1мде Kepin шыгатыным да сендер. TyciHiKTi foП? Ыл- рый жанжалласып журе.\\т... — Ендеше, сол туЫшздщ бузылып кетпеуше плектес болармыз. — Ол TyciHiKTi...— деп, бул жолы Зубовтыц оз1* ай- тып каллы.— Ал нешеуешлер оздер1н? — Акмолалан шыкканда токсап ед1к. Кеше конып шыккан жер1м1зле он сег!з ядам кем болып шыкты. 0л- ген« бар, бурлыгып кзлрлпы бар... Одан 6epi капшасы кемirenin ол:* б1лгсжм!3 жок. Коп жумыскерлердin жолда жойгылыгт кеткенше Зу­ бов кынжыдган жок. Оран Сикорский де кынжылатын емсс ед1. Булар «жумыс !*здеп» келе жагкан журттыи жолда кырылранына жауапты да емес. Рязановгын завод- тары мен оп каладан ондап-бсстеп жыйнап алган жу- мыскерлердт 6opi де «казак даласына жумыс 1здеп бара жаткам адамдар» деп кагаздалган. — Журшдер ерiп, отыи кайда, твеек кайта корсе- теГпн, — дед1 Зубов. Арканыц ор кездеп катал кысы анда-санда 6ip уй- палактап златым бераньшан кей'ш к!:ед болса да едэу1р 168

куйзелтт кететш едк Ак-буйраттагы мыс заводына да кысылшац кундер туып каллы. Караган, кый, баялыш, TopicKen окелт туратын кеншшк жуырда соккан ск\\ бо- раннан кейш тырп етс алмай отырын калды. Эз.ф кор- ланбаган ондф’ ю токтап калудын. аз-ак алдында, орец демш алады. Заводты журпзш Ж1бер деген Ушаковтыц хабары да осы бораилардын алдында FaHa келдк Пщп кар. астында калган караган мен баялыштм казудан re- pi жер астында жаткаи KOMipAi казу оцайыракка айна- лып, кысыла бастаган Бернер бар кунин осында ауда- рып СД1*. Vin куннin цшнде уш мын, пут кемip женелт дсгсн эм\\рмен Карагандыга жуз ел у келнчмен юреилле- piii Ж1бердк Каз’ф ол кел^ктер осы мацайдагы ауылдар- да боска бегел'ш тур. Иплжтен шаиалап шоп сатып алып, ш ы ры ндяты п та жатыр. Осы кысталаннын ycrine келген орьгс жумыскерлерш Сикорский де кысыи экетп. Зубов кыспакты одан да асырам деп жан таласады. Op! rouFaH, opi аш жумыскерлер бурсец капля Зу- бовка epin келедн Кьгбыр-кыбыр баскан аяктары кай- рактай кардыц бетше дак Tycipc алар емсс. Барактыц солтустж жагында уш топ адам торен, 6ip сайлын карын аршып жатыр. Bapi де ыкшам кшнген, шалбарланып алг-ан, тобылры торы сскНз ж1пттер сыякты кершедь 0здср1* 6yHipi солып, арыктап келген орыс жумыскерле- pi тыгыршыктай домаланраи казак Ж1’пттерше тандана караиды. Карындары ток екен деп ойлайды. Элдекай- дан ауып келген аш-арык сыякты элш'з кыбырлагандар- га казак ж!пттер1 де тандана карасып тур. Аркадан су- ык кысып бара жатпаса, узак карасып калатын сыякты, ан.ыра калынты. - - Корссшдер ме? — дед1 Зубов, казак жплттерш нускап.— Секим башка-, бас кесер, шетшен уры, кир­ гиз дейтш тагы журт! Булармен араласудыц Keperi жок! Белек баракта устаймыз. TyciiiiKTi гой? Шай кумар, эн кумар келед! шегшен... — Жолшыбай nepin келдж. Ауылдарга кеп кондык. Булар Tinri киргиз емес, казак. Казак деп атайды оз- Дер1*,— дед! тык-тык жотелетin москалдау адам. — Тоналган да шмрарсыцдар? — Жок, 63iMi3 карыздар болып келд1к. — Карыздар? — Ио, карыздар болдык. Андрей Быков келген сон, 169

яйтады o.ni. I\\apbi3Fa отын алдык, ет алдык, ш.чм алдык. Потер акы дегедод еси’ген де жокпыз. Кейде ондай-ондайлары болатыи шырар...— деп кушлжии де дайын турган баска жала аузына тусе коймакандыктаи,— Быков деген юм?— деп сурады Зу­ бов. Жумыскер болат та. Эрнедеи хабары бар, хат та- иыйтыи адам. Орнеден хабары бар, хат таиыйтын адам легенд!* Зу­ бов жактырмай калды. Сол эрнеден хабары бар — осы тык-тык жэтелген адам шыгар деп, сомы кырыка алмяк сд!, eimi ойы Выковка ауып: — Ол кайда?— дед!. — Ойел1* ауру едк казак аулына алып Kerri. Келер узамай. Зубовка бул жауап та унаган жок, б!ряк ундемедк Кылтыйып xepiне калган наразылыктьгк ынгайына кэш- лей, б1*рден ы-ктатып алу— барлык Зубовтардьш. барлык «мектептерден» мыктап уйренген сабдгы. Тск алгашкы KDpiruii боска шашпай, улкен нысананы кездеу керек. Зубов осыны ойлап ipк!дд5 де жумыокерлерге керсетпск болгандарыпа кэштк — Мыкау узып жыра топырагы аршылган, кем!р!н алуга о.и'рленген, даяр жер,— дед1 жумыокерлерге, узып сайды тугел серией керсетш.— Кемip сю'-ак кез жердо, онайда жатыр ед;, боран карга толтырмп кетп'. Кемip де осы, отын да осы. Ости арадан туеш аналлрга карай карсы аидянсыs1дар... Содян •кейш жумысксрлерд1 тагы 6ipa3 жер ертт апарып, дуииедоп барлык мухпттярдын барлык кит ба- лыктары осы арага келш нык lipecin жата кегкепдей, кесс-кссе жаткан бл!к як куртпетерд! нускап: — Карагаи деген осы кардыц астында,— де.ш' чЗубов — лавке янау... Курал-сай.мян «коймасы анау коршгеп ак тебе. Ертецисн бастагт, акауымыз жок, мыняуымыз жст- ггей жатыр деген сэз амтьгл.мяйгьпг болемн. Купал-сай- манды каз:р эльшдар,—деп, Зубов жумысг<ерлерд*1 курал-сайман коймасына карай алып Kerri. Осы кезде аппак далада жалгыз кара покат сыяктаиыл Быков кершдк — Онс, Быков... ксле жатыр,— дес*п жумыскерлер. СолаА карай 6opi дс 6ip-6ip карясып калды. Зубовка булары да унаган жок. 170

Елизавета Быкова капы ауыру куйшде Пайжаннык шанасында келш едь К.ызуы кушейin, саидырак уетшде келдк Сол цтанага жабысып, жармасып ере келгол Анд­ рей Быков Байжаннын, уйше жетт, токтаган сод: — Енд1* калан экетер екемш? — дед! абыржып. влш жаткан шананы с.урауга бола ма, жок на, Караганды дегеш енд! кэпыа жерде, Быков сны бКлментш ед1. Байжекец Быковтьщ сурауьш шаларак, угынып ка лып: — Keic pin ал имыз, — дед?*, — поднимать бойдым...— Епд\\ Быков угынбай каллы... — Онда Карарандьшыи осы мамайда, жакында бол- раны ма? Мен ешнэрсеш коре алмап ем... Аба иламага и екемin гон,— дедл Быков. — Караганды ма? Осы аранын 6opi Караганды, кру­ гом Караганды. Караган еспейтш жер жок бул манай- да... Менщ y/jiм де калым, кдраганнык шп'нде,— дсд1 Байжекец. Bipm укпаса, 6ipiH андап калар дегендей, ка­ раган деген С03Д1 кеп косым айтты. Отынман баскага жарамайтын тырбык караганнын аты — Караганды бо- лып Петербурга жетт 'пркелш калганын, Байжекец oaip оз1 де утина книгам жок ед\\, Быков б’ржола ацырып калды. Ai'ar-ы жер жаргандай Кнраглндынык коз:не лекпесешме тац калым тур... Ыц-шыпоыз жалгыз отыпган ундщ барлык ж<*иы жаланаш-жазны дал ага жуприт шыгыпты. Катты кар­ ды сыкырлата сызып, аттарын терезеге т!рсй токтаткан экес! екекш туслие калган балалэ.ры айганласып, шула- сып келш. Байжеке.ншц алды-артынап бфдеч асыльш, сул!ктей жабысыл жатыр. Жыртык кейлсктердсп ка рын­ дары жаркыл.тягт журее де, окееппц кырау баскам куш- елне шЬ.пркенбей жябыеоды. Вipiне-бip] ©кел», экем кодт калдьг.— деа'н те кояды жлйрандасыл. Куакышын сыртына шыгара ал май. Байжекеишк эйел1* Жубай гака имент, ipirinin тур. Неше per осы ма- найдагы кумалакшыларга барып, кумалак. эштырды. «Куйыскаиы салм&кты, жуп* ауыр, олжалы келе жаты о» легенд! естт, неше рет куанып кайтты баГ?г-ус Жубай. Неше рет туЫнде кэрдк Heine рет бала-шагасына кой- лек niniin отырран.м туеiне к!рд1. Кешеден 6epi уй твбе- ciiie де олсш-эл? шыгып, Акмола жолына узак сутлш ка­ рай турдк. Бугin тшт1 келмей кялмяйлы ден, уй ниш де 171

жыйиастырып, KyTiHin отыр ель Ендз Mine, белил» эдет- тен аттап етш куаньииын б|’лд1'рс ал май, имеш’п тур. Байжекец де балаларынан босана ал май, муз каткан сакал-муртын ор баласыныц алкымына б:р жапсырады. Гаиыс тутш nci, Kip иск бала иск Эр баланын 03 Kci, са- рынган истерк.. Эр баланын ез ундерь сагынган ундерь.. — Катын, наукастанып кслгсн конак бар. Торге те­ сен сал, — дсд1* Бапжаи эйелше 6ip гана карап. Амам- даскаиы да, сарылып куткен эйелше нс бар длл натканы да сол-ак... — Аман келдшдер мс, деидерщ сау ма? — дсп Жу- бай Апактыц бепкен суйд1 де уйге карай бетгсдь Opi куанып, opi журспнде 6ip олкылык cc3inin бара жатыр. Б:рак, балаларынын куанып калганына лык тойгандай, Байжанга екпслеген жок. — Ал, кетере/пк, — дед» Бапжаи Быковка карап.— Апак, 6epi кел! — Dipcce басымен упд|* нускайды да, 6i- ресс сакалымен шанада жаткан эйелд|‘ нускайды. Байжанныц алп антканын Быков епд! тугел гусппл, ipKuniHKipen калды да: — Ауру адам азге масыл болады гой... Карагаидыда б1‘рдсме бар шыгар, сонда апарармыз дсп едз'м...— дедь — Нсшауа нету... дабай! — дед! Байжекец, он ко* лын эйелдщ жауырын асгына карай кесш жатып,— алк жагын ез!Ц кодер... Тосек тер белмеге салынран екен. Ею басы капыктай кайкаптан агат тесекп'ц усп’не Жубай бамгус не барып кабаттап, бар жастырыи yninTi, кустесектен буркырап ушкан кус мамыгы уй iuiiHe кардай борап, ani жерге конып болтан жок скен. Тозыгы жеткен курама керне мен Кызыл шубар жаетыктар оннза таза да емес. О сы уйдщ бес-алты жаны тугел осы ж йлры з белмеде жата- тын сыякты. Оидай жагдайды Андрей Быков жолшы* бай кеп корin кслгсн. Кайда бареац да 6ip калпынан аинымайтын казан- дыкпеп бел ген ауыз уй едоу/р карангы. Сокыодын кез!п- дей кунп'рт елеетейтш кппкене гана терезсн|ц ястынгы eni кэзше бултыйтып жастык тыrun койыпты. Жораргы 6ip К0з1не Kepin койган койдык карны да танылып тур... Не куанып, не абыржып жымыйганы айрылмайтын халде Быков 6ipa3 турып калды да, аузын eKi жаплна кезск кыйсайтып, муртындагы музык сьшырып алып жаткан Байжанга: 172

— Хозяин, бул Kici сузск болуы мумкш... Сау адам- дармсн 6iprc жаткызуга бол манды... Луксаг етсеш’з, мен анау ауыз бол\\iciri жыйнастырып, сопдл жаткызар ед1'м* — дсдк Рыясыз коняк, жай, аккевдл уй иесш рспжптп алям ба дсп, кьгсылып айттьг. Казак, агац баласы ауырып колес, ол Kiciui3 торпизд! тугел алып, керпо-жастыкгарына терin облен cinipin, жуктыратыны болеа жуктырып, онысына кысылган бел- riciii до керсетпес едi. Аяктап келгенде, алгыс айтудык орпыпа, купле ет асын Сере алмады гой, жеркенд1 ме калий е.чк деген сыякты б1рдемеш айтып, екпелоп те ке- тер едк Осыдан озге салтты бьче бермейтш Байжекен Быкобгыц айтып турганын балалардын. у-шуынан каш- кандык пен жеркенуд'ш 6ipi шыгар деп, iiuiнен жэб1рлсн- се де ундемей опай кондк Б:р кетпен мен 6ip тем ip курок ауыз унят астан-кес- тскш шыгарып жатыр... А пак пен Андрей ап-сэтпц iuiin- де cap балшырынл жетюзш, аударып тастады. — Курск устай б)'летш кол екен, luipKin!— дсп Бай- жскец Oipecc Андрейгс cyi’icimn карайды да, 6ipcce жал- гыз лактын асты осынша калындап кстс;и скеи-ау, деп ганда налы. Ауыл ©м.;ршде коп иарселср осылай елсуаз корланып, 6ip козле кадык конге айналып, шорланып кетет1Н]’п ол CipiHiui рст керш туртп сыякты. — Он, ж ары кты к орыс журты-аи, оеыншапы бглет/*- ?йнд1* кайтеймг, оз колыннан кулан жасап алып, езш co- fan шокыиатыпмнды каитсГйн!.. Сол 6ip жерш болмаса, таптырмайтын-ак. журтсьщ-ау! — дейд! Байжокен кеьшл- дей куд in. — Осы уйд'щ астыпда осынша коктьтк. жатканын Kip- геи жердей Силе койгаиын корт турмысын, Апак? Есin- де болсып. балам !— дсп кояды. Кый мен борсыган топырагын итыгарып тастап, кепТр- т?п турып салкын топ тесегсн сок, ауыз уйдщ иа тузе- л iп, жер уАден коpi К0 шлд1рск керйпп кетть Наукас ойел де тыныштык тапкандай болды. Казандык астына маздап от жанды. — Шай, сакар иес, клеп, калаш иес... Бог дзета, ба­ ба емрал нс д ам !— дсп, Байжексн калды. 9йел1н орналастырган сон, Андрей Байжаига yfiin- Torifi алгысын айтып, жолдастарына кет1п едк Шоп бай- лаган жал гыз баганнан баска сшнарсе коре алмап, жаг жерге кел ген жумыскерлсрдщ ауыр хал in де сезше бас- 173

тады. Me, халык, журт дейтш адамдар, epirm iirri пыс- канлардыд арасында боска такылдамай, осыидай жер- ге келш, осыидай халдсп букарага жэрдсм етуге Tiiicri дсп оклады Быков... Ер эйсл, мынау, Елизавета Сергеев­ на!.. /Кол боны eciH жьшнаган кездершде: — Андрей, эйтеу?'р, lVirepi журш келелпз i-ofi? Tonipi жарылгасын, Meni ауру екеи деп, сен де богелш калып журме!.. Тастап та кеше, мен шыдаймын. Керек болса, жалу да жуpin кете аламын!— доп келдк Жазбай-жа- цылмай осины гана антып жатты. ЕсБдерт! арын-ашып келе жаткандардан айрылысып калмау едк вл’шк ауру халш 6ip ретте аузина алган жок. Ер ойсл. сег.чмд! жол- дас! Быков жолдастарына курал-сайман коймасьшын, ал- дында колin косылды. Аты-жендерш жаздырып, ксзек- псн курок, кайла, обышке алып жаткан жолдастарыньщ ец соны болып о да тура каллы. Кезепн 6eprici келген жолдастарына унсзз гана басын шайкады. Десятник Зубов си сон. колin кезсккс турган Быков екешн сез1нсе де елемеген, байкамаган элпет керсеги. Ti3iwre аты-женш жаздырып, саймап алып жадканда Зубовтыц K©3i шпитенш 6 ip карай калганын Быков та унаткан жок. Жол азабыиан жанары эларемеген айкин кек кезш Зубовка тура кадады. Кдцалган кездщ сал- магына шыда/i алмай, Зубов та басын кетсрш алды. Ит корген мысыктыц кезшдеГг шатынаган сары-ала козбеи кымсыибай караran ойлы кок коз тура кпрасъш аз гана ушсты да уназ айрылысты. — Ал, немснеге уйлыгып турсыидар? Жумыстарыца барындар!— деп Зубов коз:«н кепке карай аударып эKerri: — Барындар, киргиздерге карсы айдайсындар... — Ушкын атысыл калды, ушкын атысып калды! — дсГш Q3ine-e3i тык-тык жотелетж москал адам. Олдеме- ге куанын кетксндей, кутын-кутык спи: — Солай, Андрюша, солай!— дей/и, иен! солай дей- тннн оз1 гана ацкаратын сыикты. Балкын бара жаткандай кан-курец кун, оркеш-еркеш аскар тауга усап, буйраланып, тутшдеши, жор жиепне салмакпен шеккен калып кара-бурыл бултка жаиасып калды. Тас кыркага согыдыл жиеri жем1р'!ле бастагандай кун кезппц 6 lp 6yjnpi олкыланып барады. Казф барып соктыгып турган 6 ip еркештеи айрылса-ак opi карай 174

домалап кетш, алдында жатка л кец жырака кулан тусш, с©нетiидей сезБтедь Быков куреп'н карга журттан бурын салды. Кантка усакан улкеи кеплд1р кесекп ойып алды да саспай рана ксй!н лактырды. Курск жумысьнга талые адамдар, казак жШттершдей 6ip жерге уймелеспей, 6ipin-6ipi бегемен тез eiicepin барады. Казак, жШттегнши ojii куше ест in ке- ле жаткан акыру-жем’рулерш булар ерте отмен, енд[ ес- т1мссе де керек. Ек1 тем!р пешке 6ip туп рана жагатын кемip алуды умытый, ашык шахта каза бастагандай жу- мыс орнын кен оран алып, ©шире кыймылдасып Kerri. — Mine, жылыиып та кеттнк,— денд*1 тык-тык жетеле- тш адам. Бул 6ip шаршап кермегендей дамыл таппайтын, кай- гырып кермегендей кабагы тушлмейтш адам. Жаны се- iiin, eri ел in ксткен кепб:с те емес. Кезскп сеззи бос ©тшз- бейд!, шаншып алады. Ырак, калжыкмен шаншады. Аты Александр, фаммлиясы Шилов едк осы куп! оныц oopi ка- лыл, Шило атанып кетшть — Дяди Шило, 6 apiMi3AiH 1ш1шзде жалрыз шарша- май жеткен адам ссн болсац керек,— дейд1 ала кездеу, каба сакал, алып денел1 адам. — Михайло, сен кызыксыц, осы,— дейд1 оран Шило жымынып.— Рязаиовтыц каторгасынаи кутылиалы CKi ай болды емес по? Седан oepi ьглгып далада, таза ауада ке­ де жатырмыз. Корлау ест!ген жокпыз. Б1з yinin осыдан артык дем алые бар ма одi? Эрине тыныгын калдым. Аз- дап суык ©ткет болмаса, жасарып кялгандай сез1'нем... — Мен сен тур алы унекн кауыптанып журд1м. Кай xyni cypinin кетср екен деген ойым да болды. — Жолшыбай кылжыя кетсе, жалгыз калды-ау дел корыктын ба?.. Кызыксын, Михайло!.. 1шер уын iniin бол- май, айтарын айтып болмай, адам дегеп еле кете ме екен!.. ©леем бу да жер рой, жатармыи. ©xinepiM де жок, мулшн, кар кеткенше жатармын да жазгытурым суырлармен 6ipre кайта оянып тура келермш... Bip-cKi т е ­ лек суы бар к©л кездессе, Kopi Шило балык аулап та жата береди Ж ал fызсь<рамайды да... — Кемip, K©Mip!— десш каллы, Андрейд! а манайын- дары адамдар. — Кане, коне? Кандай екен? — Кэдуьлпдей болат та...—•дейд1 Ш ило.--Калдай бо­ лушы едП.\" 175

— Ие, нагыз тзс кем!р! — Каттысын кердщ бе езшМ — Осыны кем1ретш боламыз да... — Tic те керек болар бурам!— деп жумыскерлер 6ip кесек комiрдi 6ipiHen 6ipi алып, карасып жатыр. — Магыз тас кедлр! Бул енд1 кыздыра бшедП— де- сед1. — Кызык журт!— дейд‘1 nopi Шило орнынан козгал* май.— Эрине кем!р! Казып жатканым кв.\\пр болтан сон, туне шыга келед! лей ме екен? Кызык журт!.. Баскалар колпрдщ ycTiH KOuipcK аршып, тау-куд1рет- тщ тумеыпяндай 6i3 тумсык обышке мен кайланы кадай- кадаи салып, аудара бастады. Сыкырлап, сыцрырлап к© Mip ойылады. Ж :гiнен жарылып тускен кесек кем1рлер «KiwciiLTcp?» деп, жалт erin карап, «Сендер ме едш!» дсп кезш канта жуматын сыяктанады. — Казактар бкчмсгсн гой, жсл nipreir успнп кабатын аршымап калдырыпты. Сол кушнде жатыр. Олар кайдан бкпсш! — десед1 жумыскерлер. — Б|‘лмсгсн гон!.. Кыймаган fom десенил!.. Кожайын учим кыю деген оцай ма екен! — депд1 коpi Шило. Жумыскерлер кемip алып, колдасып кетер'т баранка кайгканда, келденец шубап казак жумыскерлер!* дс кай- тып бара жатыр ед|*. Kyni. шекпен сыякты сырт кш'мдерш иыктарына бос салып, кайла-куректср1мсн усп'лен басыл алыпты. Мала ыкшам кержгеи Ж1*п‘ттср енд1‘ колбам ко- ршед!. Андреи Быков езгелерден озымкырап барып, казак жумыскерлерше бурынырак амандасты. Айтысар сездер коп болганмен, айта алар л л табылмай e«<i жак та тез анырысыл каллы. Кур карасып, кур ыржыйысады. Здрас- тиден кеГм'нп* сстЫп турган сез «што» сыякты. Tycinice ал.май турганларына cni жагы да каркылдасып, кул1*се- дк Bip жагы калан турып жатмрсыпдар, жумыс жайы калан, енбек акыны уакытыкда борт тура ма деген сыяк­ ты, олi орналаспакан адамдардыц Gipiumi муктаждарын суракысы келсд|'. Екшмп жагы: — Денге ме?.. мала, мала... — Работа ма?.. много, много...— деп жауап кайта- рады. 0зн1 езгелердщ бастыгымын деп ойлайтьш Буланбай, кеудслсик'фсп ал гарак шыгып, жама келгендер бара- гына шакыратындарын тусшд1рдн 176

— Кости, кости налы... конак, конак.. ашайт, ашайт!.. — дед1, аузымсн де туспалдап Ж1берт. — Хар-рошип народ. Простой и веселый!— дсп, Ши­ ло карт ©3iMCH ©3i сеПлесin тур. Буларды эбден шушркелесш, достасып калды-ау деп ойлап койган Иван Зубов алыстан айгаилап: — Жетер, жетер!.. К.аз1р лавке жабылып калады,— дедк Бул макайра кара-сарт атанып ксткен Сеиткамал саудагср осында экелт лавке ашкалы апдан асып едк Кездемеа де, азык-тулп<тер1 де 6ip тана жер-жаппанык iuiiiue болатын. Орыс жумыскерлер! осыида кслдк Кдбат-кабат кшшп, бел ж кызыл атанымен uiipen буып алран жас жпчт, норай малапы Балихайдар Мансуров, улксн сур биялай кигсн колдарын 6ipine-6ipin сотый, тар рана жерде тебшш, тыпыршып тур едй Козiне юлетейле- Hin кекше муз ката бастарандай eAiMcipen те тур ед1, то- пырлатып жумыскерлер Kipin келгенде, кулпырып Kerri. Тоиып кызарран узын мурнына деГпн кул1мс1реп, сенген кездср! тутаныи бара жаткандай. — Махорка иесь Саратовский, шесь каиейк сена... Вотка иесь сарьский, сорок капейк, тыгынымен — сорок пиат... Соли нету, сахар иесь. Балык иесь, мясо иесь. Ли­ шит тоже скотина, полнай мяса калбаса... Тауар хоро­ ший, сена хороший...— деп, калжынын коса каксап кет- Ti: — Клеб нету, пряник иесь... Денги нету — так продам, так проси — даром дам!— дейдк Жумыскерлер онымен калжындаскан жок. Шыдай 6uice де жалына бимечтн кажырлы журт кандай ауыр азап Kopin келсе де бар керегш ез колымен тауып уйрен- ген, жасымай-жабыкнап тур. Булар ездерше оздер! суйе- мел болу упл’н ыл тыи калжыцдасып, 6;pin-6ipi кайрасып журедй Сонымен 6ipre бос ыржакка жок саудагер кал- жагын естiмеген де сыякты. — Рязановтыц сокыр селедкалары мунда да келгеи екен рой!.. Tan e3i...— дсйд1 тыпымсыз карт Шило.— В, Kcyin калган табандары да кслшп... — Кайтем1'з, аламыз да. — Сертмсн колбасасын да ал... — Ие, жылынута керек бол ар... Азды-Koirri азык-тулжтерш алып, жумыскерлер ба­ ранка келгенде ею темip пешпц де бушрлер! балкып, гу- 1 2 — F. Мусрепо» 177

рглдесщ тур екен. Баракта калган эйслдер одан-будан та- мызык тауып глып тутатыпты да устше KOAjip салыпты. Барактын imi кок-ала буалдыр, тебеден мелллдсп тамшы тамады. Мариям — ананын кезшен тамшылаган жасы цен­ ней соргалал коикьша куйылыл тургаидал. Эулие шалдык б:р K63i сокырайып, 6ip хез1 шакырайып бара жаткан сыякты. Элдекайдан узын-узын тактаплар тауып эхелш эйелдер отыррыш та жасап койыпты. Анда-санда тук:р1’п койып, пеш усп'нде шайнек кайнагалы тур. Екжил пешни маканы кара-кок тутш, шыжылдап жаткан май иici ке- лед]'. Кылт-кылт erin ек! б:лге шам элаз сыгыраяды. — Казактар элп кураЬан дегендерш экелш Серем^з деп едк Экелер ме екен, жок па...— дейд1 украинша сей- ленriii москалдау зйсл Катерина Неволя. — Сен немене, оларга барып та кайттыц ба, кемш- piM? — Барып кайттым, Наташа екеу{м1‘з бардык. Коп свйлеспк... — Кеп сейлестш? Не туралы? — KiM бш гт оны, не туралы екенш... Сейлеспк, эй- Teyip— — Орысша б1лет1ндер| бар ма екен? — Е, кандан 61’лсш, Tonipi! — Олде, сен, казакша 6ijiin калдыц ба? — Басымды ауыртпашы, Миша. — Жок, калай сейлесплдер енл1? — Heci бар?.. Мен аягыммен reyin, буып-буып тас- тагаи кураИанды керсегпм. Ол басын изедк.. Б13 коте- pin ала 6epin едж, ол курайапды аярымен баса койды, босатпады. 0 3 i кулш тур, ылгый ку;пп турады екен... Йемене, бермейсж бс, дсд1м мен оран. Ол куши керсс- Tin, коз1н жумды. Куда» уйктап кеткеп сок, ез1М окслш беремш, коп экелш беремш деп, кеудесш карып, арка- сын, иырын керсегп. Булар басурмаидар Foii, кун бат- кан сод легаш — кудай уйктаган сол. дсп керсстстш сыякты...— деп Катерина ©3i де сылк-сылк куледк — Сен езщ барып турган басурманкасын!— дейд1 оран epi Миханло Неволя, жумсак кана урсып. — Оиьщ кун баткан сок деп ымдаганын, сен кудай уйктаган соц деп, бурый тус'ппп келш турганыцды андамайсын. да!.. — Жок, басурмаидар таи мен анткандай тусшедЕ Мен оны жаксы бкпем, — деп эйел1* кенг ici келмсйдЕ Ко­ не кетуге уялып тур... 178

Аласа ссттегс кушак-кушак кара ран Kipln келе жа- тыр... Алам жуздер! кер|’нбейд|\\ Бел in буынып алган ка­ ратам бауларына кыска-кыска анк б т п , ездер1 журш келе жаткан сыякты. KapaFaii баулар iprere бнрып, кыл- жыя-кылжыя кетп дс енд1 ыржыйып туркам ж тттер коржди.. — Зд расти, кеш жарык... амам, знаком... Сенп'з сары Колбам торт бау Караганды бел in алып, калан Toccyin корсете басталы. ¥лпалы бастарын орта- га кслт|рш, туп жактарын бас пен аякка келт^рш, екБ ек1*ден катарлап салды да оз'| устше сулай KCTTi... — Mine, оеылай жату керек. Катынын болса. ол да сыйьш нетель >Кылы болады, — дсй;и ыржыя кулш, ту- сжген-тусшбегешнде жумысы жок, достык керсетш кал- жындап жатыр. Орыс жумыскерлер!* аз сыйлыкка коп куаныш керсс- Tin, б!рак оларын кал ай айтарын бью алмай. бастарын шудрысады. Колдарыи коп козгап, бастарын коп шул- рысады. — Кэрд1н бе, мже? TyciHAin. б с ? — деп Михайло Не­ воля ойе.гпие урса бастапты. «Спасибо, хорошо!» деген создердш туздыгы татымай жаткандай, кейб:реулер! мол ырзашылыкты ацгарта ту- сср б’рдемелер 1здейдь — Ал, буларды немен сыйлау керек? — Арак калан болар? — Ни-е-т!..— леп, ж тттер бастарын шайкайды. — Калбаса ше? — Шошка ма?.. Сапсем нет!— деп ж*1пттер шепшсш те кетп’ . — Енд1 каптем'кз? Калан ету керек?— деп, орыс жу- мыскерлер|‘ абыржып каллы. Кушак-кушак караган э л i cciктен Kipln жатыр. — Мешмше бфаз ядам бярып, рахмет айтып кай- туымыз керек. Сойлссе/Нк, танысайык. ©здср1 некими корсетin жатыр гой, — лею Андрей Быков. — Е, барындар, барындар. Миша, сен де бар, — дейд1 Катерина Неволя, — бастыктарын кершдер. Не хан. не султан дейпн mwFap бастыктарын... Барлык ба- сурмапдар солап атайды гон... Михайло эйел?*не ыза болып кет!п: — Д ур а !— деп калды. — Султан дегеи тургктерде болады. * 179

— Сен ашуланба, Миша... Мен ееп'геш'мд! амтам... Ермак осылармен сопэгскан жок па ел:?.. Михайло «тьфу!» дсп 6 ip тук1р1п каллы да — ал. к?м барады, Kerri к, — дели еа'кке карам беттеп. Андрей Бы­ ков, Шило карт, тагы сю-уш адам баруга ыигаплаиды. — Миша, еспис ме, ятаган деп нет* айгатыи ел:?— деп, эйел1 айкапласа да Михайло каекырдай ексершп 6 ip бурылып карады да жауап кайтармай кете бердь Булар казак ж1пттержщ барагына келгенде, онда буларра 6 ip таные эипме болып жатыр едь Алдында б1лте шам, астында агаш сандык, кем ж тгпн корша- уында Сикорский отыр екен. Ofsh карсы 6 ip п'зелеп ал­ кан жалакбас Буланбай, колдарыи ербендетт, олдене- Hi кыза сейлеп кеттть Барак iuii ыстык. Ортадагы ек'1 темip гьеш жан-жагына жалын атып, ес'п< жактагы торт улкеи казан сарк-сарк кайнайды. Каз-катар лзкпт, бас- тары кайкыйып. кебе бастакан еп'кгер мен ктм'з байпак- тардан гиуас иiсi анкыйды. Кайнаран казан, жел каккэн май, ащы тер, аяк иiстерi косылып, ауыр ку..'пмс:п тур. Аркан Kepin жайып копган шокпыт кшмдер мен шулкоу- лар 6 ipcyain иыкына, б!реудт басына тит кетедь >KiriT- тердщ коб1 дамбал idайдаиып альт, тесекгержш уетшде отыр. Калым теселген караганныц уст1'не шеп, шегтк уетше улкеид1*-к111пл1,* эртурл! кшз тоселген. Мачдайла- рынан К1'рл1*Tepi соркалап, 6 ipm*iue адам пеш алдында епктерж, шалбарларьш жаман отыр. Ортаи казыкка су- йенш Акула тунжырап тур. — Кудайлпрыц бар емес пе, бэрш б1рдей кушне елу тыйын аласыпдар, бул обал...— деп едi Сикорский. Бу­ ланбай согам дауласып отыр. Тозар кшм, iiuep гамак, так copUcH кум батканша кемip казудын не туратынын байымдап айткысы келд! де т\\л жетпей, эрнеш колымсн ымдап корсетедь 9 pi Сикорскинге, api tLh’ жетпейтппне ызаланып, ара-тура ашу Kopcerin те калады. — Kici басына он тыйыннан кемггей|'к... Артель ба­ сына CKj сомнан-ак келедь Бул коп емес коп,— дей.и Сикорский. Казак жтттерш омы мен журегше сана i<i- рер жолы жок 6 iiey адамдай керетш Сикорский окай алдарысы келедь Тусшбегендпсгеи, туспшре алмаган- дыктан, кейдс оцай KOHerin кыр жШттерж ашыктан- ашык томагал ы отыргаиын сезбсй калар деп ойлайды. Буланбай оган копер емес. — Ыз 6 iраз TyciHin алайык эль Содан кешн езж 180

косатын боласын,— деген;и тусшд1*рг::а‘ келт, жантала- сып отыр. — Сел ermi кунIне алпме тыйын ал,— дейд1* Сикор­ ским. — 0згелерден ептеп кемпепн болапык. — Е, дабай. алам,— лей;и Буланбай, алпые тыйын- ды гама угынып калып... Дабай, 6api де аладм... — Ko.nicTiK кой? 0 згелердей он тыйыннан кемпешз гой? — лейд1 Сикорский куакып кет»п. — Неге? — деп, — Буланбай тацданады.— Неге?.. Олар алгмсы кслмейд1 деп ойлайсын ба? Жок, адалы. Енд! сем жанагыинан танба... Он тыйыннан бэрше де кос... Спасибо лйтып алалы. — Сен мешц айткапыма туешбепеш...— дейд*1 Си­ корский. — Вот аята праблнай!— ленд} Буланбай. Енд! бул б!раз уакыт ешпэрсе укпаганлай, туежбетендей .болып, мешреуа'п калыпты. Сикорский жадрыз сурылып отыр. Свзбеп кажытып алгысы кслетш сыякты. — Апырой, жаксы сеилемл i екечеш!.. Карошо гово­ рит... Ормсшапы осынша б1лсрм?ски1 Карошо прямо... Как дошит бежит.... Шапкам аттай агады екснсш...— деп Бул анбаи аккаусырамдьт. — 0й, сен тусМп отырсын, ит! Мазак кылып отыр- сын!— деп, Сикорский тура келд!* ашулаиып. — Мен тусшбеГт'н болсам, сен неменеенге сойлеп туреын? Дорак штоли? — дед! Буланбай, «доракты» к!м- ге айткаиып андатпай. Опысыи Сикорский де меш ак- мак деп пе едш легеш екен деп калды. Олай емес еке- нiп шала-бул а акгарса да сокан жорыды. Мснлреу 6ip жаптаск.а айтып, тьтм болмаса жангырык сете алмаганыиа Сикорский ызаланмгт та кеттк Бойы- ныц калтырауы мен лауыемпыц Д1ш'лше арен не болып: — Булаибайка, сен акылды адамсын... ЖШттердт Ko6i жумыс !*стей б!лмейдк Сен вз!н уш Kicinin жумьтсын icTen, бзргмен 61'рдей альт журС1*н. Дурыс па, осы? Сен баскалардан артык алатьш бол... 0згелер1*не ке\\птей!к... — дед}. Буланбай езшш артык. 1*стеит:нт бшее де, езгелерд1 жэб!рлетуге кене ал май, басын шайка п: — Bopi б1рдем ic/ren жур, — лей салды. 0з y/ieci ке- Tin жургешн жаксы бшее де, Сикорскийдт ынгайына карай ауыткысы келмед!. Мына мешкотара не ушш акы адады?— дед1 Аку- 181

ла кайтып келген Колбанлы нускап.— Жумыс 1*стемейдк Кун боны казанный касында. Ылкый 6 ip;ieMCHi шаГшап жургсш\" уйми ала мл? — Мешкотара дегси немено? Што такой? — Кермейм:с!н, келд|’ гой, м:не! Керекти керекс!зд1 толтырып салып, тым болмаса аузын бандауды умытып ксткен капшыктайын кайтерам!.. Мешок! Ылгый Гйрде- мсш' жсп журетin мешок! — дед! Акула. Осынлай ма- закка казак жтптершш ш<?тiн келсчгинн 6 Uin алгая Акула, ашу шакыргысы келГп элей! туйрей айтты. взлер! ле Колбац доп коткен се\\пз сарьшы Акуланын капка тенегенше Буланбай да намыстака алмай кал- ды. Лузы куррэмайтыиы да рас. 0 з1 шпгып тамактап ау- зын тартынкырап устаса да болар едк.. Сопдыктан ол Колбяцды мазактаганга жоб!рлснгсн жок, осындай ог- тасы болганга памыстанмп: — Бip артельге б!р катыи керск пе. жок па? — Олеги артель, олен баба нала!.. — Нала!— дели Ас шетрет?» адам догонит орысшасын бипмегендттен катыи леп ж[- бепл?. Ол ас nieipeji, онын удосш артель болт б:з ic- теймп, aerici келш елi, оны айтя алмады. Ti.ni жетпедк Андрей Быков. Шило карт, Миханло Неволя баста- ган орыс жумыскерлер! осы кезле кел!п елк Жаты бола ма, жакыны бола ма, окы эз5р баГгкап коймага»! казак жумыекердер!’ комак-жаплык жолымсн, орындарыиаи турып. Tep,Tj богата басталы. — Кеш жарык... Здравствуйте... — дегеп орые жу- MKCKopiepiniH сэлем'нс казак жумьтехерлер: жябырда- сып жауап кпйглрды ла Акула мен Сикорский ундеепей каллы. Кайта тым жабырласып, жылы амайлегки жат- кандарга тез1рек тыйым салгысы келгенлей. Сикорский Буланбайды иыкка какып, e3iiie каратып алкп: — Буланбапка, ана барактагы уш артель кабылда- дьт. Сен до кон... Bopi6 ip осылай болалы, — доли — Конактар келт каллы... Кош больтыз... — деп, Буланбай коиактарына бурылып кетть Сикорский енбекакыиы кем;ту жайын ерте оиласа да батып амта алмай, тайгактап келт едi. Chip турактама- ган казак жумыскерлер'! тарап кете ме деп кауыптенген. Оз:р он*Mi жок, тиыгыны коп ком:р кымбатка туе!л жат­ каиы да рас. Осы молшмлыккп р«ыпо келген орыс жу- мыскерлер! де сутыпа кетсе, кеГгн ол коллы кагу кыйыи- Дай бермек. Сикорский осыны ойлап, орыс жумыскерлер! 182

жумыска к?р?скеише енбекакыны арзандатып алрысы келт сд1. Барактарды тугел аралап п‘л бкпмейтш, айты- са алмайтын момын жшттерд1 алдзп-арбап, арзангл мо- йындатып койга.пы келш ед1. Bipece сезге тусшбеген болып. б:ресе ез пайдасыи укпаван болып, Буланбай ол оЛынан тыкпай койды. Орыс жумыскерлернпн кезшше бул энп’ мслсрд! соза алмай, Сикорский Акулапы cpTin шыгып Kerri. Коштаспан, наразы кепи. ©згелср ол i амандык сурасып, сойлесе кстерл1Х тш таба алмай, алма-кезек рахмет айтысып жатканда, жа- к.ынныц C03iH Шило карт бастап кегп: — Рахмет айтысып neperi не?.. Б!з бэтен адам емес- ni3 сеидерге. Лямханы Cipre тартатын болтан сон. осы- лай болу керек!.. Biare бэлсшуд!н. KCperi нс? Ссылай ко­ лу керек те достасу керек... — дед!. Муиьгсын журт угынып, жауап кайтарраиша, карт тары сеплеп кегп: — Сспдер бастыктарыцмен жанжалдасыл жатыр ма едйщер? — деп сурады. — Исв аздап... — дед! Буланбай,— мала, мала... Торт айдан 6 epi алып келгеп еибекакымызды азайтамыз деп кел1ггп... Кунше он тыйыниан азайтайык, дейдь.. Шило карт ьгекырып калды: — Кунiне он тыйыниан? — Ие он тьгйыпггаи. — Мунын неекен.'н ездерш туешемкишер, жок па?— деп, с-оны icTeiHH деп отыргам осы жумыскерлсрдсй-ак Шило карт ершеленш урса бастады: — Лндшоша, мыналарна караты сен!.. Кунте он ты- йыннан дейд}!.. — Bi3 оны 1*стетпснм1з, — дед{ Михайло Неволя.— Бул бор 13ге туйетш онп'ме. Bipre карсы турамыз. Ол болмайды! Андрей Быков, орк!мн!Ц не айтып жатканын, ocipece, Буланбайдыц не ойы барым 6 ipaa акгаррысы келш, ун- демей турды да: — Шал дурыс айтады емес пе? Бетеи адам емесп!з, осылаи оиай достасу керек, дедь Косыласын рой? — дсп сурады Буланбапдан. Буланбай шалга карал бастлн нзед!. — Шалыц боле-е!— дескен дауыстар эр жердей шыга бастаптьт. 183

— Енд!* м?не 6opi де ойлаган жердей шыгады... Осылай боду керек!— дейд! Шило карт. Айтпай угынысып, т;л жстпей калга, offмен угыны- сып. ек! елд!н жумыскерлер! окай достасатып белгмерш 6ipiHii5i Kyni-aK oepin каллы... 6 Телуйдш пенни жапкалы Назыкеш тобеге шырып едь Ал пса жер уйге тумсыгын лрей жаткан бигк ак курт:кт5ц уст!мен жупрт шыкты да, жлстыкша торт бурьинтап, сыглштап кул толтырган дорбаны кетерш ала бергенде шойиандап осы уйге карай келе жаткан жаяулы кердк Мыкыр агаштыц туб-pi жур;.п келе жат- кандай елестеп кетп’. Назыкеш селт етш каллы. Kerepin алган кул дорбасы пеш мойнынык кырыиа тусш жарылды да кул! буркырап, борай женслдк Жел кулд! уйыткытып, уйпалактап ycTi-басын борап кетсе де, На­ зыкеш козгала алмады. Жука ситса кейлек, женаз камзолмеи турса да тем'.рдей карыган аязды сезбейтш- дей, калшыйып карап турып калыпты. Кыздыц талдыр- маш лс!?ес;н жел майыстыра шайкап, квйлегппц степ мен кос бурымыиаи элдскш кеГпи карай тартып TypFaii- дай сетIлодi. Кул буркырап кегалжым бултка айналып, булт iuiin- де 6ip жас кыз панда болгандай кершедк Од колы» оц Ti3ecine Tipen алып кыйрандагаи 6 ip жаяу тарбыйып капа жакындап келедк Сол аягы ©31* аттага, оц аягын оц колымен квтер1п алып аттататын сыяктм. Аксак аягы аттаган сайын жарык дунисге басын 6 ?р nin коятындай, бар денесшен алдына капай ецсершп барып кайта шалкаяды. Батар куп бар жары- гып сол сорлыга гапа твпп, взге дуине карацгыда калгамдай, Назыкеш сол жаяудан баска ешнарееж* коре алган да жок. Opipeicre гапа узын жолдыц он бопын ерлей шубап бара жаткан Kipemi Kepycni де козше i.ii- нср емес. -С ол-сол! — делл Назыкеш, езше-езк En.ii Назыкеш тебеден калай зырлап тускешн де, кезшеи жасы калай ыршыи кеткешн де лцдаран жок,- Келе жаткан бакытсыздырын кез1мен керш калгаидай. калтырап коркып. уйге жупрш Kipa? де- 184

— Ana, далагя шык!— дедь ©3i meaieeiniu тесепне барып. етбетшеп купли кегп. Сол eKeni рас... Кыз жупег? жанылыскан жок... Бул кыйряланлпп коло жяткин Жябай ед*. Аила-сянла кв- зш жуып. клита байлап берудон баска га шямясы жок фельдшер Самойлов алдыкгы Kyni муны уйже кайтарып ж!бер/п: — Коз1Н б'ржола тттыгып кеткенпте капалянбасац, ешп ауырмайды. Догаласы б:ржоля шем1ршектент, шеп­ тала м. к!р. ондяй-мупдайдан корыкпайтын болды,— дел1 Самойлов.— AAcnin колымнан кедгеш осы-ак. Баска кьт.пяп амал жок. Tne^ii'ii упптыгы жарылган ба. элле жкп'нттпк ишбыгъшыц басы айпылып кеткеи бе, оны б!ле алмаймын. Бес-алты яй уй?нле тыныш жатсан, о да жязылып кетер oni... Рнд*1 уйще кайт... Луксат...— деп Жабай.мен кош айтысты. Дымкос жоп уйде бес айлан артык аиттыльт-токты- лы жаткагт Жабяй жарык луниеге босянып шыгуына eai де асык елк 0Mip топырагына тамырын терен жай- гап, епбекпсн mein каткам жас депе, жязылса, емс!3 жязылгаиын, жазылмаса — емаз де жазылмайтынын Жаблй сезж т тс жатты. Сонлыктан. фельдшерят ewi- нен стер умгп б1ржола кесипп, шыряпьгп Ж1*бергешне ренж1ген ле жок, куамгаи да жок. Юреплден Kipeini- ге ауьгсып, жолаушыдан жолаушыга ауысып, жана руна Иг?.гмктгн епз отарымын тусына келгеиде Tvcin каллы. Кунше мен Нэзыкештт осы отарда, телуйде туратынын бьгитт келе жатка н Жабяй тура тяртып ке- ле жатыр. Жялгыз гама жапына батьтп, тяртып кел- геи зары — муны эршм шанасына мшпзгенде карш- касардай Kepin, аяушылык етет1нлерш айкын сез'нш келдь Сол аяушмлыктан r>ni кор.няиып, opi ызалагтып келе жатыр. Айтары коп те аузы байлаулы тургяндяй, imrerr тыныл куГгifг?п келе жатыр. Аягынын ауырганына карамай, жулкылып келе жатыр. Оны Назыкеш те осы халде Kepin едк Кьтзыныч тупиппп юргенш бай уГпнен кол in калган 6 ip кыспак па деп далагя жуп ре шыккан Кунше как- пага жакындай берген Жаба иды согып кете жаздап токтады. Эуел! танымай да каллы. Бip кодымен б: р Ti3ecin т!реп алым. 6 ip аягыи оран аттайтын кайыр- шыны бурычды-сонды кермеген сыякты ед1. Сол жак кез1н 6 ipey тямырымен суырып яла бергенле колынан

шырып кетin, айрылып калгандай, шелей баскан акты кез жщйнке жагьшан жарылган жумырткара уксап шодыраиып, суырылып тур. Сол жак касы ортасыпан сынып кеткендей, куйрыгын t ik шаншып алыпты. Он жак бел жымыйып, сол жак бет1 «Э, коркып кеттщ бс!» деп тургаилай бе/прсйе/и. — Карагым-ай, сем бе едщ...— дед! Кунше. >Kyperi ке\\'де суйектер!» мукып-нукып калганын сездк— Ку- лыным-ай, кор болтан екснсщ гой! — деп, Жабайды манлайынан суйдк — Ие, мен...— дед! Жабай,— мен... — Ж'/р, уиге nip, карагым. — Жок, шеше... Назыкеш уйде екси, к1рмей-ак коя- йын. Bip-ак ауыз coaiM бар, сомы айтайын да кетейш. Жабай жылап ж:бере\\ми бе деп коркатымдай. ыл- Fbin жымыйып тур. Оиысы кас!рет белriciидей аяньгш- ты, емip бойына кетет?н зарыи раня ангартзлы. Вар айтатыны алкымгп кол!п, тутас т!*рел:п, кептелш тур- ганы байкалады. Жабайдыи. уйге к!ре алмайтын жай- ын Tycifiai де: — Терлеп кел'пс!н, жел тиер, тым болмаса, кора- ра Kip,— лед! Кунше. Муныгы мешмен бшге журт когине туепеши деген! шыгар деп. Жабай кяпемляспяй корага к:пTi. — Жабай — осы! Buieri сынган казак арбадай. шой- рылып калглн...— лед! Жабай, кярангы бурышта уюл1 жаткам тезектш уст! не отыпа 6 epin.— Кез мыиау акыйып тургап. Томардыч туб'пшлой шолыоайып, ко- лынмен ycTavFa колод*!. Осыкдай куйге уитыоаран Жа­ байдын не сез1 барын езщ до тусипп отырган шыгар- сым, 1неше... — Кайтой:н, карагым, не айтайын... — дсд1 Кунше жыламемоап. — Клйтстгнг бар!.. Назыкештш OMipin екстп, кеэ жасыма калмайык... Мамдайда калыц сорым да...— деп. Жабай купспнп, аз Faна токталы ля — тым бол­ маса. о?| ек! Mvineci тугел, мугедек емес 6 ipey кезде- сср. Жабам енл1 ел ген к:с5,— дели Жабай еид1* ем ооцгы сезш afrrvFa ыигайланранда акыпын гама жер ум.ти eciri атьтзпы. Ар жагынля к?м бары кеп!мбесо до eciiori ашкяи Назыкеш екешн се:нне калрамдай. Жабай Кvniuouiu б!лег!неи устай алып, коз- ралмп дегеи белп бердн Енд! мше, корада сипам бары 186

байкалмаган сон, Назыкеш уйдеи шыгып, 6 ip-CKi аттап токтады. Тагы да аттады, тагы да токтады. Камыс басыиыц сыбдырын акдыран елжт’ ц лагьшдай, аягьш тыкырсыз басыл, еден кагьш, ауыз керанык какпагына жакындады. Тае бедерш шымшыл баскак елiк бала- сындай, бар дспес’нде сергек те шыйрак сулулык бар сксн!.. Жарыкка жакындаган сайып коз жанары тута- нып, бар денес:н:и сергек шыйрыгыи тургаиы байкала- ды. Дикау жас караигы корада адам барын ябай.паган да жок, карангы тукшрден жадгыз каздщ кадалкапын ссзшгеи до жок. Дыбыссыз козгалып, кораиын. какпа- сына барып тасаланды. Донос! кандай сыланмп оскен, шашы калай узарып кетксн!.. -Далага карады, Keprici кел in, тел Miре карады. Элдекайдап сыкырлаган адам аярынын дыбысын шалып каллы да, тагы да сол елiк- Tifi лагындай жэлт ет?п бурылып уиге карай Kerri. Кай- рылып б;р карады да, уйге к1рдк Жабайдын журепнде элдекайла телм?ре караган c:d кара квз бон кыздын Tin- riк тулгасы гана калды. — Ад. енд! кош болындар...— acai Жабай тура берiп.— Bip кудайдап баска к1мге екпелеГин!.. — По айтайын, шырагым, не айтайык...— дегеннсн баска Кутпе де ешкэпсе айта алмяды. Уэдели'з — уоде. Кудайдык буйрыгы шь.тар деу ака сор;?ыга да кыйьш ел i. Та гы да б:р енкеГнп, б:р шллкайып жеиеле берген Жабай га карай да ал гаи жок... Ол окы кара- маса да корin отыртплай едк.. Жабай к1реш1лерл!к жольша дсй:н б‘р токтамастан, артына 6 ip каоамастан келл!. Avwp жуктем апкясы босап, тез жупр:п кеткендей кер1нд! ез'не. Ceprin, cepnLiin, жешллешп калган смяктяиалм. Мупьгсы, 61- рак, ез:не-озг токтау айтып кеде жаткандагы сезг'ну! едк Оны токтата койып, взж-ез! тыцдагаилай болып ты­ на калып ед|, iiui злау-жялау окоп. 1ш1нде б:р порее балкып кайиап, бар денес.чг ©ртеп бара жаткандай сезшб. От жамагы карангы корада тутанып едк Жа­ бай сол от тута иган моиайдан тез! рек алыстагысы ке- лiп, аягыиыц ауру-сауыи умытым, катты шойнаидап кетксн!п енд! бЬпin тур. Жок, ол маня б!лгсн! Гярак, ез|‘мш|‘л кош*л ©згеге жорып ед!. Сол отка од! де су себе TycKici келт. ез?мон-©3! тлгы con.necin Kerri: — Лурыс ‘|стсд!н Жабайым? .— де;ц‘ Жабай ©зше- взВ— Сорлы бишаралар уоделпз бар ед1 деп, ж т а з 187

тусалып отыра берсе кайтер ец? Юм бигед|‘, булар yuiiH мен де кольшан б?рдеме келетш адам шыгармын! Эл- де... тубжде Назыкеш 6ap?6 ip магам буйырмайлы деп айт- тым ба? Жок! Кудайга анык. б:р Назыкештш кор бо.пма- уын ойлап айттым! Мен муны ем алгаш квз!мн:н бяйла- уын шеппп тастарамнан кей'н ез|'мд1-ез1м айнадан корген жерле айткамын. Тукыл муГтге усап шолырайып туоган кез:ммсн Назыкешке карамаспын деген ант еткем... Жок, муным дурыс банды. Emii ез1м кяй шукырга кудяп кетсем де мейл!, Назыкеит ала куладым-ау доп ехшбеспш!.. 031* де ер!мдей болып «екен екен! Юмшн багына екесш, кfмнiк багына?..— Жабайдын даусы осы «Юмнщ багы­ на?» легенде гана шыгып кеттк.. Жуопншйи осы арала тосып тура берсем ойыма элленелер келеп логт сескент, Жабай осы яралян eid шакырммдай жердей бекстке жаяу тартты. Акырын козгялгап кяра нокатка ялыстан суги’ле карал турган ей*' кара козд? сез~ен жок. Алгыс айтып капли ма, кыймай карай ма, танданып карай ма, олде эшейш аяй ма. оиы Назмкештш eai де бшмейтш едi... Жабай суйретшп бекетке жеткенде мунда туне\\те токтаган мпеимлер эл1* орияласпаран екен. Кеи av.na- нын irni ыгы-жыгы гияна мен кел!к, шан-шук жанжал- даскан адам. Бул Ишпк бокел едк Узын-узын уш шым уй салгызып, ай1галасьп! би?к карам камыспен корша- тып тастапты. Аула осы гана. Кып бясынан купай тускен узын-узын шел маялары тумсыктарын осы кем аулаимн терше Tioeft токтапты. Б1рнеше жерле юомен елшент шоп сятмлып жатьтр. Кер!лдескек дауыстар да сол мапайлан басымырак шыгады. — 9 й, кудайын бар ма, жок па? — Алльша келан! — Умытпа осынды! — Kipirmiu басы Tirrri котершген де жок кой! — дескен иаразы дауыстарга 6 ip-ait жаугл кайтып тур: — Он тыйын! Оттамай, акшацды экел! Бул жерде калжындасу тупл, салгыласута да уакыт жок сыякты. Эшейшле иамысыца онай тиет?fi сездер oTevcia кет!п жптыр. Kip басынла турган ж1пттер ои- дайды елемейтш, кулакка 1*лмейтш тэр1*зд1*. — Сэзд1 кой, акшанды экел. Алмасан, барып тур! — Жауап осы-ак.

Шепт? кем елшеп, акшапы артык алдык деп дау- ласкысы келгеидерд1 ксйшп жакта кезегш куп'л турраидар да тез ысырып ж1бердк — Выдай тур, шырак... Дауьщ болса, бндЫ ©3iне барып айт! Эр юрдщ басында жаландап турган ек'1 ж тт, шепп солк етю'зш тастап ж1берш шрди!, басы тенеле берген- дс-ак: — Экет! — деп, шепп аударыи тастайды.— Он ею тыйын! Мына 6 lp Kipcuiire дэл бупи жен тыйынныц шеб[ де жетер e;ii, б!рак, огам сатушынын уакыты жок. Kip- re канша шеи туеin кетт1, теле де алып кет: — Он ею тыйын!.. Шеггпц шашылранын жыйнап алуга да мурша жок. Bopi карбалас, бэр} тыгы.п-таян... Эрюм колыиа лек- кешн кушактап алып, 6 ipi шанкылдап, 6 ipi мыккыл- дап, езгмен ез! урыссып бара жатыр. Кеше-кеше бо- лып шанага байлаулы турган епздер эрюмшц кушак- таган шеб:нен узын плдер1мен оран алып, Gip жулып кал алы. К:реш1лер епздермеп де урыссады. ©г!здер ундемейдк.. Бул даланын е\\пржде дэлдж деген 6 ipn3pce ani жокка тон. Э р Hopceci азды-келп* шамамеп гама таны- лады. Обал, кунэ, артык, кем, намыс-кек, ар-уят деген- дердщ 6 opi де олпылы-солпылы, кейде еребейа’з асып тус:п, кейде шолтандап жетпей жатады. Сол мжездл далага келген Kip мен кез тiптi орбiтiг1 жiбepдi. Бул далада енбек, сауда, эделет, зан дегендердт де жайы осындай. Tic юмде, куш юмде, бэр! сонын ко.пында, таразы да сол. Вабалар залы — э.;п' зан, еск|'рген сайын ардакгала туседк Сондыктаи, Kipeuii сорлылар боска дауласатын едк Ел делппп, есепке алынбайтын кеппн колыпда наразылык капа бар. Таныс бгреу кездссер ме екен деп, Жабай жер уй- лерд! аралап кетп. 0 ;дер{ тартынып кеде жаткам юре- иллер бугаи жилы шырай керсетксн жок. Yй5р-уйiр болып уйлыгып, б1реулер KeKipin копыл курт урттап, б:реулер терлеп-тепшт шай сораптасып отыр. Ет жен жаткандар табакка шн преее туйл!пп. бастармп ке- термейд!*, шыкшыт суйектер! булк-булк eTin, кулактарын гана кымындасып кояды. Тамактарын жен болранлар куншк суыктыгын, шептщ кымбапап бара жатканды- 189

FbTH, осы кыстыц аягы жутка coFapbin сез кылысып отыр. Жут^а кгрсы турар шара жайьш ешшм айтпай- лы. Бopi де 6 ip алллнын. жазганы болат да дссш, ум!т- ci3 кум:лжи.тк — Кудайдын куд!рстшс 6 ip так калатыи жер!м — жут кедсе-ак малы кеп банды кормей, кедемдin жал- гыз-жарымын KaFbin кететлп нес! осы? — дсид|\\ мац- дайы кыртыскыртыс, бсс-еаидыра сакал-мурты бар, cipeKKi кара Kici... Жуттын осы б:р мшезше талай кездест, туане алмай койFaн жумбарыидай eriri сурайды. — Ш;рк:н, б:р байдын малы маран б;тсе!..— деГци быртык бет, кысык коз жИт. — Онда кайтер ек, ИгЦпк болар ма ек? — Жок, болмае ем. Байлыгын алып, Иплшчпн озше кайырып берер ем... — Атакньш басы, кайырар ец! — Жок, свитер ем! — Сопла, байыган сок не кылар ек? — Мен бе?..— деп, житг ойланып калады. Колына байлык тисе, не icTefmnlH бкпмейт:н де сыякты.— Бай­ лыгын бсрсс, не icTefmimui кудай ез;. 6 i;uipep едь ау...— дел, сенер сенбес бвгелед! де: — Екалдымен кол кылып турып шеи шагпсызар ед!м...— дейль — Шел шапкызар ел'м дегеш дурыс. BLnin аптты. Шепсьз куп коре алмапсын еидП — десш, касымдагылар шуллсып ксгп. Каз!р каулы шыгарыл, алдагы жазда шын-ак шоп шабатындай, бастарын кетерin альт, екБ лен:п барады. Коптел i ewipae туракты армант умтылып, табалда- сып !3iuc Tycin, туптсп сол арманыиа жетш уйРС1|бсген журт, б!рд|* айтып, б;рге кетш, акыры сол шоп шабу- дыи KepcKTi жу.мыс екеш'пе уймслесе калыпты. «Жаз шыга умытым кстпееслдер, бул да б:р иriл jkti жумыстын пыталась! екен!» деп онлады да Жабам бул уйден таные адам ксздест'ре алмай ип»?гып кеты*. Екпплп уйдем ЖабаГка ен 6 ip кутпеген адлмы кез­ дест!. Ак жаулыктык ycriifen бастыра ак туб!т шэ;и жамылгап депе;п эйел кеп срксктщ ортасында унемз мунаюлы екен, шешшбегт де, тамак та iiuпей отыр. Дпа-ау, тмм болмаса, шай да iшпе/ x i foh... Bip шыны аяк immi,—-деп селд1р кара сакалды каисагай- лау адам эйелге парады. 190

Эйел ундеген жок. 0 з хал?не тан-тамаша болып, тусте де алмай, сене де алмай отырган сыякты. 0 з ойымен рана болып отырган адамныц. эдетшше. K©3i де касындагыларга туспей, олдскайда кылыра кара иды, кермей карайды... Кэзже ссне алмай, Жабай да 6 ipa3 турып калды. Жок, осынша уксас адам болмаска ксрск... Сол... Ко­ ней бэйб;’ше!.. — Аиай-ау... Ci3 кайдан журс!з?— дед! Жабай. — Жабаймысын, карарым? — дед! Копей KiM екенш даусыпаи танып. Жарым конин epin журс бергсндсй, кезжен жасы да барлап кетп... — Баянды, сыдырып орын бсршяерип Жабанра... 5 epi келпи...— дед! Колей 03i де ысырыла бер!п. Жабай аксак аягып арен амалдап, касына орналас- тырын, Кепейге жакын барып отырды. ЕгЫп жылап ж/бергеи Копей кез/н/ц жасы моншактап кеткен боны Жабанды узак кушактяп, cki бет;иен кезек-кезек суй- д1. 0 з мунын шакканы да сол, Жабайдан KcuiipiM сура- раны да сол ед‘|. Копей жылап кер!окен ж/птке сол арада отырган адамдардык 6 opi де kohui аударып, тез жен сурасты. Жабай жен’ш айтканнан кей'ж: — Е, сол Ж1*пт ед1'м де... — Ест/п ед/к... — Tipi калган екенс/н, ойтеу/р...— дести Жабайдык тацдана карап, сурауга бата алмай отырганын сезт, Копей ез жайын айта келш: — Балалармен сыйыса алмай, теркж!ме кешш ба­ рам... Мынау Баянды дегеи мешн. жалгыз 1шм бола- ды... Komi pin эксле жатыр,— деди — Кара басымды океле жатыр лесейгш, апа-ау... Нецмен коин’п келе жатыр он?.. Уялса журт уялсьш, се]! неден уяласык?..— дед/ Баянды. Уятырак куйге ушырап ел ген Жуман банды шама келгенше дабырасыз жерлеп, жет/с/н етк!згеынен кейж, сакалтай-сакалтай кунезер балалары emui алысу жайын колFa алысып, тарбайысып калып e;ii. Bopi де бул кун- ге дей/н байкалмаган ж!гер KopceTiii, катты Kepicri. Енил жайын неше жылдан бер/ ойланып-толрапып жур- гендей, дауга 6 opi де эзгр екен. Артык жеген, кем же- гендер5не дейж п'з2п журит. Катын алганда бер!лген калыд малга дейш ecerireyvii екен... Опын уст:не, 6 ipae- 191

ше боранра соктыгып селд1‘реп, элi де кауыпте турран малды тез 6 &nicin алый, эршм езжшне ие, взпькше бас-кез болуы керек болып калып едк Кезек бас жарысып, кезек жец)сш жаткан Жуман балалары егёй шеше жешнде рана 61рауызды екен. Ьа- ласыз катын ешнэрсегс ортак смес болып шыкты! Б;р мезпл ездБез! твбелесед! де, енд» 6 ip мезпл катында- рын Копей сорлыны туртпектеуге жумсайды. Бейшл ауыз байдын. кыздары, куш кеше имен!п журетш келш- дерк енпп устшде Квпей сорлыра кутырынып келш тшсетш болды: — CeHciH осы кунге дсйш енгш берпзбей келген! Сенin. кырсыгыинан бар мал кырылыи жатыр! Шал сеш каргап кегп, какпас деп каргап кегп!.. Калган малды сенin Каракссегщ талап жатыр, енш'ици елтнен барып ал! — дед! каншыктай шапылдаскан катындар. Бай жерден шыккаи келшдсршс ешнэрсе батып айтпай, вз\\ каймыра журепн Квпей бул керштердщ устшде торгайдай бугып калып сдь Акыры шыдай алмай iHiciHe хабар ж;бср1п, бугш б1ржола Kerin те кал- ды. Арсыз келшдер алып шыккан жалгыз сандырына дей1н TiHTin калыпты. ©мiрi ылрый уялумен, ыктаумен ели келе жаткан Квпей сорлы сц аягында ешшаз до- ненес1*з теркшше кайту сыякты ец улксн уятка ушырап, елге жоламай, бекетке конып, тунделетш журш кеткел! отыр. Квпейдщ есецпрен калгандай болып отырраны да осыдан едк — Экен токырауын бойыидагы туйелсрге коипрЫге- Ai терт ай болып едь.. Кабарсыз...— дсдд Квпей. Жабай ундеген жок. Терезеден «Баянлы бар ма осында?» деген айгай есплдь Терезеге еккешп салт мшген oip адам тыкыр- шып тур. — Ыбырай рой!— дсд1 де Баянды сыртка жуп'ре шыкты. Ыбырай кем:р мен мыс кеидерш тасудын бед1рет1н алгаи, жуздеп келш журпзш турган Kipeini едк OyeAi бес туйеден бастап едк Каз!р уш жузден артык келш айдайды. Ke6 i Игшк сыякты байлардш де б1рлКжа- рымдаган кедей ауылдардык келштер! де бар. Ыбырайдыц квлiKTepi маноры Жабой барып кеткен, Назыкеш калган отарда оцаша тунейд'к Квлжтш K©6i взшш болрандыктан, Иплш ол жерге белек бекет сал* 192

дырды. Онын ©п’здср! де коралл тунеп шыгады. Баянды сол Ыбырандын устасы болатын едк Уйде отыргандар Ыбырайдын олденеден кысылып, катты дауыстаи сойлегешн edin, абыржып каллы: — 0зге журт мурнынан шаншылып жургеиде най- ка.пып сэиденет'ш не бар? — дегеш еепледк Баяндыныц куб:р-Ky6iр кайтарран жауабына: — Дукешн каз1р келедБ Сатан ауырып калды. Эз/р отыр! Тез женел! — дел, атын катты теб:шп, дус1*рлетт жур|'п кеткеш де есплдк Баянды уйге салбырап Kip/xi ле: — Ала, сен ендi Каратам екеуш журе береандер... Мен Kasip Карагандыга карай журетж болдым. Жук шаналар жолда калып жатыр дейдк.. Ыбырай кыемнкы- рап KCTTi... Сатан да ауырып калыпты...— дед|* Баянды. — Маган карайламай-ак кой... Meiii кайтесш, калма жумысыкнан,-—дед1 Копей. Бул уйдег/ к’решыер бырдай бол уйктап Kerri. Энп- мес|'з, eprerici3 тез уйктап калды. Тесек те жок, шенину де жок, opKiM отыргаи жершде тымактарын бетше бур- ксп, катып калыпты. ©3i уйктаса да колы уйктамай. о жер, бу жер:н тырналап койып жаткапдар да бар. Арык кара сауеактар пек астьша 6'itkch сакалдарлмн туб'«не кеб|'рек барады. Кого' бакырайран, кесек ленел/ кара жБ rir Каратам да уйктап кетп. Онын аркасына аркасьш ripefl Баянды ни жатты. Жабайга акырым-акырын ары- зын айтыл койып. Копей отыр. Енд! онын арызын айтып, мунын шагары oei>i Жабан сыякты кем-кетж болыи кал­ гандай. ешнорсесш буклей, буркемей, керген 3a6 ipiн сол куйшде айтады. — Барранда да жылал барып ем, еид1 Mine, жылап кайтып келем. Онда бармаймын дел жылап ем. енд! к>ып ж!бсрд|‘ дел жылаймын,— дсйд1 Копей. Б:рд|' айтып, 6ipre кеп'п отырып, Кепей: — Рнд! Назыкеш сорлыиып кун/ не болар... Ынгяи- ларыкды танып куаиыл журуи/i ед/м. Калай болып жур араларыц?— дед/. Теплее адамша тура сурады. Жабан аз гана кЬи'рш калды. Бул сырын еншм б/л- мейд/ дел ойлайтын eai. Копей oi.neriii адамша, сэтп'зд/к барын бЫп, кангмратын шешеетдей кор:'н:п сурады. — Снд; орайымыз кайла н уйлессш. Тур:мд|‘ корin отыргаи жоксыз ба? Бупн барып айтыл кетпм,— дел Жабай да шыиыи айтты. ^ Г. Мусрепо* 193

— ©З1*м де манадан солай ойлап отыр ед!М,— дед1 Кепей.— Ж|’птт1*н жшт-ак айта алатынды айтыпсын. Жабай бул женiндс ешюмнщ мактау-макулдауын i3- дсмесе де Кепейдщ унатып калганын ез\\ де жек кергсн жок. O.'ii де журспне шоктай басылып, отырган Назы- ксш куГпп азырак бэсендегендей болды. Баска казактын колынан келмейтшд*! 1стегендей ссзшдк Баяндыныц дукеш тум ортасы ауа бергсндс осы бе- кетке жетш сдк Сойдак Tic, жалак epiH жас Ж1*пт уйге Kipin: —- Осында уста Бэкец бар ма? — дедк Баянды басын тез кетерш алып: — А, Айтбаймысыц? Журешк. Шырагым... Сандыбай да келд! *ме?— деп сурады байпакты eiiriH ктп жатып. — Келли, Боке...— дед1 Айтбай. — Meiii Карагандыга дейт мшпзе кетсеш'з кайтер ексн?— дед]' Жабай Баяндыга.— Жалрыз 6ip жездем болушы ед!, каз]’р келпрде ексн... Содан баска барар же- piм таусылып тур... — Е,жур, шырагым. Дуксшйц imi кец. Жолшыбай оржерге токтап баратынымызга нетпесец, жур,— дед! Баянды. Жабай Кепсймен коштасып, Баяидымсн Cipre кеттн Алдыцгы жары болжалсыз, арт жагында карайлары да жок, улйт-тэуекелмен кете бердк Бекеттщ кец ауласынан шыга боре, юре жолынык ус- тi1fде колденец турган cni aFam уй;п кврд!* Жабай. Kim- келе-к5шкеке терезелершен жарыгы кершедн Касында сглейш, табандап епздер тур, адамдар жур... «Баяидынин. дукеш керемет кой!», «Ыбырайдыц ыры- еы гой!» деген юреиплер арасындагы дунюлд'1 eciTce де Жабай оз! корген жок ол\\ олн Сол «керемет» осы ci<i arain уй екснin енд!' туешдк А л д ы ц ры агаш уйдщ арт жарьшап келin, eciriH ашты да: — Kip, шырагым,— дед1* Баянды. 0 з] соцынан Kipin, eciriif жауып, салткысып салды да, уетшдеп 6ip киер кшмдерш шепл’ие бастады. — KepiKTi баса бер Айтбай,— дс\\-и 6ipre келген олп сойдак Tic бала жттке. Агаш уй сыкырлай козгалып жур’1п KCTTi... «Баяндыныц дукеш'» деген юреиплер арасында атак- кэ шыккан, Баяндыныц ©3i ойлап тапкан nopceci едь Алгашкы кезде Баянды Humi мен Ак-буйраттыц орта- 194

сына орнаткан Ыбыраидын. устасы болатын. Арба-шана- нын бул MaiiaftFa жаиа юрген кез! болрандыктан кый- рауы да жи: e.ai. Бес-алты айдын пшиле-ак кымраган арба*и;ана дукенн!н айналасына т1з!лin каллы. Шойьш гаккан агаш б>.ектер, аузына темip-толке салгал акаш докгалактар тас. тарткаи Kiperc шыдай алмай, кыйрай борд*. Касыма eKi ж тт косып бергенмен Баянды улпре алмайтын болды. — Д м лр болып, жолда шонкайып калдык. BipAeMe кылып, ьчде-алдялал бер, Боке...— дсп, жалынып-жал- пайып, баска кгрсдплер де ка.май бердк Жолдан аз та­ на бурые, ек'| кырканыц арасына орнатылран дукен мен Kipe жолынын арасы арба-шанага тыгындалып каллы да Kipeiiiiiiin луке;не жетупнн езi мук болып калды. Кыс тускеплеи ксГпн бул хал Tirrri ауырлап кета\". Баянды ку­ ш-тун! Kepirin токтатпатанмсн, шамадан тыс жумыска ЭЛ1 кел мент; н:'н коpin, б;р куш’ Ыбырайга былай де/и: — Енд] бул дукенд]' тастайык 61'ржола,— дедЦ ойьш олактау айтатыи, 6ip дота адамнын эдетшше орашолак бастап. — Е, неге? Кутырганбысын ©3in? — дед! Ыбырай. — Мен сiлсм катыи, болды м калжырап. Тасыранын зигдей кок гас. Дрбаларын— арба смее, шаналарыц — шаиа емес. Dopin жыйнап Ишп'ккс бер, шел тасысын... Муныц пс айткалы келе жатканын ангара алмай, Ыбырай 61'рнеше еурау 6cpin едi, Баянды оган жауап кайтармай, ©з ойын айтып кета: — Сен маран б р аташ уй кыйдырып бер... Береледен емос, ana 6ip заводтын лавкса бар рой, сол сыякты CKi кабат тактайдан кыйдыр. AFaui уйд'1 береледен жасаган шанара орнаттырыл бер. Торт епз жекпр... Тары 61р пар ©пз темip опдай-мундайымды артып алып epin журетш болсын... — 11, кайда кешесш, кайда кетлекеш?— дсд1 Ыбы- рай. Баянды бутан да жауап берген жок, ез ойын айта берд5: — Сен эусл!* жарайды денл озт! «Ал, жарайды» де- ме, жарайды де коду[лпдей!.. Сен тары б:р агаш уй кый- Дыр... Агаш, тактам арткан ei\\i пар епз оран да epin журеж. Сонымен кеше пар болды ©si? Жеп пар болды гса? Соида мен ceniu к1реш1лер!нмеи б:рге кехшп журетш болам. Кыйраган-сынранынды жол уетшде жендеп бе- * 195

рем. Уш ай iniirme барлык ю'решпц шаналарын тсм1*рлеп берем,— дед!. Ыбырай июшынып каллы. Уакытьшда демалып, уа- кытымен тамары н iiimere.ni алтай болтан устасы шятаса бастаган екен деп каллы. Ел а з жерде жалгыз уй кал га к адамта жын-шайтан 6 ip кездеспей кон ма деген он кел.и*. — Шананык жетепн жтпен, бураган талмен байлап жургеп Kipea тукке турмайды. Ен;и 6 ip айда отырасын шоккыйып... Айтбай, токтат керш тП— лед! Баянды. Алкынып дем алып, уЫлеп турган керш токтады да, шатынап кызарган кем ip оты кез!н кысып, кал гый бас- таганлай керждг Ауыр балгасын жерге тастай бер5п, куйел!* колла рын cipi белдемшесше cypiin, мпнлай торга жеи1мен 6 ip суйксй тастап, Баянды тура келд!- Осымен кор:кп* 61’ржола токтатып, тастай ма деп кауыптешп: — Ал, 6 ip агаш уй уста дукеш болсын... Ёкпиш агаш уй неменеге керек?— лсд]’ Ыбырай. — Арбаларык мынау кыпрап жатыр ма? Жатыр!.. Еид] 6 ip айда шаналарын кыйрап бола ма? Болады!.. Екшпм агаш уиге арба-шапа icTeimn уш шебер таи! Тактайлы арба, такта иды шана штеГтн бодсын. Мен за­ каз кылып турып тем1рлеп берем. Ана заводтыи езмин, арба-шаналары кандай? Сопдай болады. Айтбай, бас Kepi кп*!.. Енд|* ол Ыбырайга дсп! сау, улксп 6 ip акыл айтып отыргаи адам кор:nin кети*. Баяндыта кашпа галмак саж-инмен, арба-1иананын жайы оиыц езш де бупап жур едг Одан-будан курастырып, арзаимен амалдап келген арба-шаналары осы кыстан калмайтыныи де oi/iin жургеп. Сол кысылысынан Баянды куткаргалы отырга- нын туЫно калды да: — Жара иды. Боке, болсын дегеиш,— дел1 Ыбырай. BipaK уипи емес, Баянды уилн шыгынданлйын деп отырганын укыидыргысы кел|'п, осынын ез:н узак орягы- тып, коп сезбеп айгты. Bip дога Баяндынын кулагына Kipreni осы «болсын. Боке!» дегеш болмаса, Ыбырай узак шарлап Ktviin айтып едг Осыдан он бес: кун еткеннеи кей1н, Баянды айткан ек! «агаш уй» Ак-буйрат заводымла жасальш та калып едг Инженер Некрасов куймонтш кгршштсн корiкт!н ас- тын тосеп бердк E ki‘ жапинда екБек1ден герт терезеа бар, кер!к алдынгы жагыида, eciri арт жагында. Тобеде темip мен торлап койган, бошке сыяктанып буйiрi бул- 196

ть'нган ек! шам 1’лул! тур. Бпяндынын. ез ойыилагысы- нан кеш L/irepi болып шыгыпты. /Какагы Жабайдык колin KipreHi — oi<i агаш уйдт алдынгысы. уста дукен! e/ii. Тврде Kepiк, корж алдында улкем тес. Беренелсн KccLiin алмсдан отыргыштар... Ipreciiie аздап муз кат­ кам, жапсарына кмрау турганы болмаса, казакы уйдем артык nepinin кетт! Жабамга. 0 з.:н:ц Баянды уста екешн осы лукешнде тилыгырак. сезшетшдей Баянды да ipme- нin Kt'TTi. Ыбмрайдан жолда токтап калган шаиаларра немене керек екешн сурам алгап Баянды к<*р:ктм1 алдына 6ipne- ше кыска тем:рлерд{ тастап, ipreae жаткан ескк жана табан тсм1рлорш аударыстырмп карады. Bipiii кыймай- тындай, Oipine сенбейтшдей карайды. — Осы Ыбырайыц мен болмагам, 6ip куш’ иттсй у.пь/п калады.— долг Баямды.— Here екешн айтаймн, мен ею кумге суранып Kerin ем, он бес шанасы жолда ка- лыпты... Баянды oiр ом кум ауырып калса кайтер еЛ1 ол? Окей eKi ел in, ек! тгрi.;i;г?, 6ip жеп’ден ксй!и кайта елгеидей бол ар ед>... Жок, eHiii Баянды 51лд|' омы! — дем сук саусагьш шошайтып альт, есжке карай амбар II!ектi. Жабам мырс еп’п калдм... Оным кез алдына кайта- кайта e^in-TipLiin, nipniri арен кыймылдам жаткам жуан бф шал келдБ Дол осы Баямды айткандай болеа, бул шал Жумапнан да артык уятка ушырайтын сыяктамды. Сомымем 6ipre, С031 де, м:‘ пез; де ауыл казагынан бас- кашарак, т1ктеу шыккан Баямды Жабайга умай баста- ды. — Сен кулме!— де/ii Баямды Жабайга.— Ыбырай эр айда жетюзш берем деген жупн жетюзш бере ал- маса, завод жагасынаи ала ма, жок па? Алады! Ол к\\рт кайнатып ж а т ап завод смес, мыс агызып жаткан завод!.. Бедрет алдыц ба? Алдыц. Лабан орында! Орын- дамайды екеан, штрап! Жуз пар епзипн жалакысьш ба- кыртып отырып ал а-ала ма Иплн<? Алады! Айында ом оралам дегесш, орала алмасан оз обалыц ©3!не, квл:’к се- HiH. колында болды. Лабай сал сапам! Сем бала бьтмейсш ол!, кыл кешрлш алдьшла кемннлп< болса — болар, акта араласкаи жерле онланлы бммейдП Ш ггты сайт етюзш каллы ма кагып, бггтП Ыбырайдыц акесЗ меню рет ел ген болады сонда? Жабам езимц б|'лмеаirinen уялыцкырап калып: 197

— Кыйын ексн... Тарын екен-ау...— дедк — Маран кутме елу тыйыннан неге бер:п отыр? 9 ;ii 6ip сомнан 6epcriH болады! Сен езщ жылына отмз сом алып, керт пе ец Жуманыннаи? 'Го-то! Алган жоксыц!.. Сырттан лукенш'к cciri кагылды. Баянды ек? б:лепн турппп, сомлей журш, ез} барып ec;»<Ti ашты. Кззлкша селем 6cpirr, теменп' ерш* шелпиген, кызыл бет, арык адам,Саидыбай шебер ксл!п к!рд!. О да ыкшам кш'жп, cipi белдемше байлап алыпты. Жабай оныц арттагы «агаш уйлен» келгенш дс тусшд!. Typin алган жеш'пде, жыртык тымарынын. тебесшде беддемшенщ ышкырында агаш жанкалары кершдк — Жылкылы бай, аманбысын? Куй калай?— дед1 Баянды калжыкдай амандасып. — Квп болса 6ip жылгы ембеп’м шыгар кеткен... 0з1цдiк{ тугел болса, сен осы калжыцды койсан ексн... Насыбайын бар ма? — дед»* Следыбай Баяилыныц кш‘ м салатыи жэпипнс отыра 6cpin. Саидыбай жарасыпыц аузын тырнап алрандай, томырылгалы отыр... — Йемене, тары да шыгындап калыпиысып? Кпбагьщ катынкы кор1нед1 гой,— дед1 Баянды иасыбайын Gepin жатып.— Сорлы-ау, айтпап па ем? Саидыбай Баяндыга бсрер жауабын тура айтпай, оз1’мсн G3 i KeHecin Kerri: — Кьгрсмк деген 6ip айналдырса, шыр айпалдыра- тын одел гой... Кудай урып, картка уттырудан бпстагпн сон, не оиайын!.. Екеуш уры алды... Eiuai калганы анау- ri боранда айрылгаи жылкылардыц шпиле кстiптi. Олi кабарсыз... Ой, менхи мандаиыма сыятын мал емесЫн- дср-ау деп, 6ip кергенде-ак айгып см... Кудайдык оз мацдайына бергешн канагат кылмасан, солай болады гой...— дедй — Сен ол? ле меш'ц тшмд|* ал,*— дед» Баянды.— Ку- HiHC он тыйыннан болса да жалакынлы неге алып отыр- майсыц? Жуз шяиага уш кулынлы бне дсгсп немепе? Иплш пен Ыбырай кудай алдыида да тук бермейд!* са­ ган. Осы айткаиым келмесе, менin атымлы баска кой! — деп токтады Баянды. Сандыбайдын мацдай Tcpi биска тамшылап жургенш керш, аяп айтты. Саидыбай ундеген жок. Ол малдаи басканы устап, багып кэрген емес, малдаи баска байлык барын тус;не де алмайды. Коз алдина тагы да Ипл1ктщ ког. жылкы- сы келдк Кулпырыи, ойнактап алдынан erri... Bip аксагы, 198

6ip жауыры болсайшы!.. Bip-CKi кулынныц мандайыпда жулдызы жоктыгы болмаса, макпал караныц yin pi ^ан_ дай едП.. Жаялары жастыктай, куйрык-жалы яабектей теплген, кулаш мойын, камыс кулак едьау!.. EeceyiH кара кектен, 6eceyiH макпал карадан тандатып, кара-кок айгырды коса бергенде Timi сумдык тамаша болатын едк о?.. Макпал каралардын осындайра ушырарын 61л- гендей, Ордабай рой кенбеген... Ырыстынын. баласы ая- гын Tepic басар ма! Игшкте т5ит! кию жок, керш-корт тандаранынды ал деп едк.. ©3i турганда тандап кздса, айрырын да коса беретш едП Кара айгырдын ynipiH ала- мын, кара-кек айгырды аламык лесе гой, болып жатыр... TLai куррырдык ба плана калганын кермейм’сш!.. Еидг Mine, тым болмаса, Cip кулынын манданынан сынпай алмай калды... Жок, Ипдй<: «Обальша калмаспьш, уры да осы елд?Ki рой, Лкмола базарьш тоса турсын» депп*. Осы кыстьщ шпнде тагы да уш кулынды биеш Ыбырай- дан алады. Мундайды казак баласында ki'm ссп'п кор- ген?.. Осыдан yMiT ететш Сандыбай Иплжтщ кыстан аман шыгуыи тьпейтш сд1. 0з енбепн есептеуд1 койып, куш- туш жумыс 1*стейд!. Ыбырай дегенмеп осы icreii жаткан шаналарынык 6opi Иплп< уш!*н деп ойлайды. Ип'лшке Т1Л1*н тип'зе сейлеген Баяндыкы 1штей жаратпайды да. Игшкке езпйц колы жете алмаган сод, кундсйд! деп те ойлайды. ©31Н Игшкпен «домдес» болтан адам кередк — Бос сез не ксрск, Баянды!— дед! Сандыбай.— Мен сен кеткел1 сепз тактай жопик, eni шана icTen кой- дым. Соны телирлеп тасташы. Ыбекец Караганды басы- на Tycipin кетереш дсп сд1,— Ыбырайга да Баяндыдан жакыиырак туратын адамша сейледн Баяндыныц oip жактырмайтыны оныд осы мшез! едк Сондыктан Жака рана аяя, ад-жаркыи сейлессе, енд1* лктеу жауап кайтарды: — Сен не 1стеген1;нд1* маран айтпа, Ыбьграйына ант,— дед| Баянды.— Алдыммзда кыйрап калган он бес шана жатыр. Мен oye/ii соиы тузетт берем. Содак кейш те- мгрлейтш иен бар, экел деймш. Сен маран казф терт айырма жетек, уш жалгама-табан окелш бср. Бар!..— деп, Баянды балгасып алды. 9 p6 ip жадтак жаинын эдетшше, eimi Сандыбай Ба- яидыга да жагынгысы келш, езш-ьз1 тебссшеи баскан- Дай темешшлис erin: 199

— Баке, иасыбайын бар ма?— деп едц Баяиды оган ундемедк — Шырагым, сен азырагс корж баса турсан кайтер екеп? Айтбай .масаи колсабыс кылар едк— дед|' Жабайса карап. Сяндыбай дыбыссыз шыгып KCTTi. — ©ai бiр сорды адам,— дед{ Баянды, Саидыбай кет- кенпен кейж.— ИгЫктщ опз отарында ек\\ ай отырды. Мына дукенге кошкс.-й де екi айFa таянып каллы. Куш’- туш дамыль! жок. Жалакысын мал мен алса. куш’ бес тыйыннан :<е.пмейт!и?п ani тусшбейдП— деп, узын кыш- кашпен TicTOTin экелш, Айтбайдыц тоске тоса берген те- лпрж эдсттегЦен repi каттырак, ашулырак урып-урып жiбордБ Балгамен тее арасмнап ушкан кызыл шоктар ыршып алыска тустп Кьплрмп долырран сом темip де тез жад­ ная бастады. Баяндиным балгасы да кездегсн жерше дэл-дал ти!п, же.хпрт барады. — Осы мен уста болуым керек екеп,— деп ойлалы Жабам.— I led бар, жлман опер ме? Oeipece онашллыгы канлай? Кплжын кумар журттаи аулак боласын. ©3i отырып icTCHTin жумыс скен... Мен сыякты шойнанта ке- peri де осы fom,— деп Баяндыпыц балга сокканына кы- зыга карап, ко:нм айырмады. c)cipecet Жабайга Баяндыпыц ез! катты упап калып ед|*. Ауыл адамларыныц жыртаны да коп, кунсыздыгы да коп. Пеше жылдан 6cpi жапа-жалгыз дукешнде отыр- гон уста ауылдыц бос салпагынан алыстап кереказ мБ ffездеи айырылган жаца адам сыякты коршдБ Майя Жа­ бай Копошен сомлеет отырганда да Баянды кур аяп, кур жясыткап жок слi. Жана Сандыбаймен свйлсскенде де элдспелсрд!' тура-тура антып кя.пгяпдяй коршдк Осы ойга бекшген Жабам ертен!не Кярагаидыга же- т!п. туске.-ii жатканда Баяндыга карал, б;раз кыбыжык- тап турды да: — Баке, мен тун боны усталыкка кызмгып келд1м. А\\ем5 ccpiк CTin алсаныз кайтер екен?— деды Dip мшез Баянды ойлапган да жок: — Алсам ncci бар, аламын. Бул б;р мый жетпеГтн онер емес, тек epiпбссен бодсаны! Дешн. сау. карулы жас >KiriTcin, ек! айда оз1мдсй болмп шыгасын. Оган депin айыиа он-ак сом аласын. Сны бшп кой!— дедк Жабайга «лен т сау, карулы жiriTciн!» дегеш б:ртур- л\\ куанышты естилдк Баянды ашулаиса да аксак, сокыр 200

деп кемпггтеГтн адам CKCHin тусшдк Ондай нэрсе бул к1- cire жат болу керек. — Жалакы жатый езпиз бгле берсраз. Маган тек ус- талыкты уГтретт шыгарсакыз болтаны,— дед! Жабай. -■ Жок, оны мен б1*лмейм1н. CeHi жалдайтын Ыбы- pafi. Л\\ен саган кесулi жадакыныц жайын ийтып отыр- мым. Омы да жапжа.пдасып журт ез1м кест!ргемш. Бу- ларга dj\\[ торт-бес уста керек. Ceiii мен алдым,— дед1 Баянды. — Емлеше, мен еидпч айпалып келгешшзше жездем- нiк касында бола турып, сонда табыссам кайтед1 емзте? — Болады, шырагым. Тек, уоде орнында болсын! Осыган уоде байласып, Жабай жумыскерлерд1н жер барагыма карай Kerri. Жазды кунi тук жок, «Ит жоп- нын>' маканы шубарткан кара-кура, нзбектелген жук К0Л1П. шан-шун бажылдаекан кчрекп'лер екен. Кар астынан он шакты жерден кулдырап шыккан кою кара тут{цдср кершед). Жабай сол тутшдерге карай онысып, журПнш! жолынан бурылып кеттк.. 7 Yn; жыл боны акырыгг болса да табандагаи шыдам- дылыкпен, мукала б|*лмес кажырмен калама берген мыс заводы кыс ортасы аугакнан кей:п жур1*н кетт едк Зырылдаган бгр декгелек б|‘ткегеи, асыктырар 61 р ек- пш жок далага Ак-буйрат адырылан жала 6ip тыныш- сыз леп соккандай болды. Бул o.ni шын магиасынлагы завод та емес, тас кората камалган тас угет1н тшрмсн- дер, тас елейтш електер, мыс корытатын тас пештер са­ на. Гл'рак осы 6ip болмашы лептт езигеи-ак улкен 6ip ещ'рдш талмаурагап кем уйкысы да, маргаулаисаи ойы да серп гг, далада б:р жана в.м/р ояна бастады. Даусыи созып мвн:реген жалсыз енештщ yHi кырат- кыркалар мен сай-салаларды узак кезш журт, тыныш алылдарга ер!ка’з ест|‘ледк Тас кырканын басынан гурс- гурс еткен тас ттрмендерк куркклдеген тас електер, бырк-бырк жетелген пар машинасы маи-ман баскан пан. этапный яянына да асьгтыстык косты. Ерте жатып, кеш туратын казак ауылдарымда 6i.rrre.'ii шам так карангы- сынан жылтырайтын болды. Бурым жалгыз-жарым салт аттыдар былк-былк жортатын корбкпте жолдар енд! ап- пак далапы twin гускек каска жолга айналып, api кеней- 201