Сейфуллин Сәкен- Өлендер мен шығармалыры

казахского ИСКУССТВА - ЛИТЕРАТОРЫ о МОСКВЕ сЩ Ш Ш <<ф/<ф*ф7 ГОСУДАРСТВЕННОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ gjCu ti/fm *



^САДУДКДС) 5Г КАЗА КТЫ Н МЕМЛЕКЕТТ1К чКе р ке лл д д е & и е т БАСПАСЫ А л м а т ы 1957

ШЫРАРУШЫДАН Сэкепиш баспага усынылып отырраи бул ен- 6eri тандамалы елендер! мен поэмалары. Дегеи- мен де эр кезде газет журналдарда басылган 6ip талай влендер! мен поэмалары жэне колжазба- лары колымызга туспедг Бул жинакты Баспага дайындауга Сейфул- лина Гулбэрэм, Сейфудлин Мэжит катысты. Ре- дакциясын карагандар: Эб1лев Дихан, Жароков Тайыр, Ысмаилов Есмагамбет, Сайын Жумагали Талжанов Сэйд1л. К^ра^гырып жэне жалпы редакциясын баскар-

СЭКЕН СЕЙФУЛЛИН (1894—1939) Казак совет эдебиетшщ непзш салушынык 6ipl, керпект1 жазу- шы жэне ногам -кайраткер1— революционер Сэкен Сейфуллиннш eciMi калын журтшылык арасына кец таралган. Сэкеннщ «Тар жол, тайгак кешу», «Асау тулпар», «Кызыл сункарлар», «Советстан» сияк- ты кептеген шыгариалары— эдебиетгщ барлык жанрын камтитын жэне езшш идеялык, керкемдж каснелмен де казак совет эдебиепне елеул1 улес болып косылган курдел! енбектер. Сэкеннщ шыгарма- ларында казак халкынын революция дэу1ршдел ой-арманы, сез)М Kyfiaepi, революциялык жеш'с, социалист курылыс жолындагы ем1- pi мен курестер! жаркын бейнеленедк Казак акындарынын Шпиде Октябрь социалист революциясыныц жешсж алгаш жалынды жы- рына коскан революцияшыл совет акыны Сэкен болды. Сэкен казак поэзиясын форма, стиль, жанр жаганан дамытуга да енбек сдардь Сонымен катар Сэкен казак совет драматургиясь'нык непзш калас- ты, эдебиет тарихын зерттеу саласына да елеул1 ат салысты. Сэкен Сейфуллаулы 1894 жылы Акиола губерниясы, Акмола уез! Н1лд1 болысы, 1-ауылда, Hurni заводына жакын жерде (кэ- 3ipri Караганды облысы, Жацаарка ауданында) туып, ескен. Сэкен эдебиеттеп лакап аты. Шын аты— Садуакас. Сэкеннщ экеа Сей* фуяла вз енбепмен кун кереп'н орта шаруалы адам болгаи. взшщ емфбаяны туралы 6ip жазгаиында: «Экем саятшы ан аулагыш, дом- бырашы, ак жаркын жайдары адам, шешем эвпмеш!л eoi* дейд!. 0 » н услне Сэкеяшя ескен ел;нде казактын кептеген эншЬакын- Д*ры болган. Жас баланын ец алгаш кызыга тыкдап, мол эсер ал- гафхайлары ата-ана, ауыл аймагындагы акын, эяш1 домбырашылар- дын « к яйту, куй тарту —еиерлерг Мунын бэр! болашак акыннын поэзияга. ЗТ-ку&е деген кумарлыгын ерте cepriTin, оятады. Сэкен эуел! ауыадагы молдадан окып, хат таниды. Бфак. бала- сынын внерге талпыншш Знректтлн байкаган сыншыл эке Сэкенд! орысша окуга. кала енер’и белуге, 1905 жылы Успенский мыс заво- дындагы мектепке riprisezi-. Онда Сэкен 6ip казак жумысшынын уйшде жатып, заводтагы орыс. казак балаларымен 6ipre уш жыл

окиды. Одан Kefiin, Сэкен Акмола каласыпа кел!п, эуел! Приходская школада жэне ек\\ классы училнщеде окиды. Бул окыгаи жылдары да бос етпейдк Bip жагьшан. ютап 6UiMiH алса, екиши жагынан, вз бет!мен орыс тЫндеп эдебиет кпаптарыи коп окиды. Сол кезде казак арасына таралган кЕтаптар мен газет, журналдардЫ да ка- дагалап окып отьрады. Училишенш сокгы кластарында окып жур- гешнде, Акмола каласыпа оку 1здеп келген казак балаларына ез бет|мен орысша сабак бере бастайды. 1913 жылы Омбы каласындагы окытушылар семинариясына ту- cin, оны 1916 жылы 6iTipin шыгады. Семннарияда окып журген уакытында Сакеннш когамдык, элеуметтж ой-niKipi калыптаса бас­ тайды. СтуденттердЕк мэдени агарту жумысын оркендету максаты- мен уйымдастырган «БЕрлж» уй1рм'ес1н1н жумысына белсене катна- сады. Келбетп сулу, сэнд| кишген кербез, эн мен куйге кумар жас mini Сэкен ялен жазуга. домбыра тартып эн салуга ерте бер1лген. Ол еленд> ауыл акьшдарыпын салтымен жатка да шыгарып айткан, жазып та шыгар!ан. «BipaiK» уйфмесшш кямеп'мен Сакеннш ал- гашкы олендер жинагы — «Эткен кундер», 1914 жылы Казан кала- сында басылып тыгадыН Жинакта басыл1 ан\"оленлердш кошшлйч каладагы шэюрт акын- нын туып ескен ауылга деген сагынышы, 6iaiM алу жолындагы та- лап-тЕлеп, жастык, махаббаттык eMipaiH сез!М куйлер1 жырлаиады. Ал. акыннын сол дэу|'рдеп ipl ко-амдык мэселелерге деген ой-niKip- лер! эл1 айкын емес. болса да кунлрт. Егер акын «Жазгы тунде», «Туган ел», «КетпейтЕн естен гашык жар», «Сагыну» снякты лнри- каларында табигат KepiHiciffrreHia куйлерЕн шебер суреиеген акын- дык талантын байЕГатса, «Жайлауда», «Ышеп'ме», «Юм басшы», «Нура» снякты елендерЕнде, суретиплЫ те оган сай мазмун да жи- накты Keniri отырмайды, niKipaepi кайшы. суреттерЕ ала-кула. Рас, осы жинакта басил-ан жэне 1915—1916 жылдары жазы- лып, «Асау тулпар» жинагына к\\рген кейб\\р елендершде Сэкеншц 03i вскек когамдык ортага наразылыгы, эсЕресе отаршылык кыспак- тагы, ecKi феодалдык мешеулЕк ширмауыидагы казак халкыныц аянышты хал1не жаны ашырлык сезЕмЕ байкалып турады. Акын ка­ зак халкын бастайтын ага жок. бЫмге талпынган жастар жок, казак малы мен дуннссЕн жоктап езгеге сырап кылуда, казактын надан байлары орысша окытуга карсы, жалшыиын енбепн жейдЕ, eHairi елшн бас квтерер азаматы окыган казак бояалы. жетЕмд1, соолыны аяцдар деген ofl-niKipaepiH бЕлдЕред1. BipaK муныц бэр! де жалпыла- Сэкеннщ 1916 жылгы квтерЕлЕс туралы ой-шюрлерЕ бул вленнен Kepi «Тар жол, тайгак кешу» ютабында толык айтылады. Омбы Се- минариясын жанадан GiTipin, окытушы болып шыккан Сэкен кете- рЕлЕс жасаган елд1н жуан ортасында болады. KeTepiaicKe вз кара басы тура катнаспаганымен, акын калын букаранын империалисты согыска, патша укЕметЕне карсы ашынган ызалы курес толкындарын кен суреттейдЕ, сол халыкка жаны ашыгандык сезЕшн айкын 61л- Aipin отырады. СэкеннЕн. саяси-когамдык кыэметЕшн де, акыадык, творчество- лык кызметшЕн де жана flayipi 1917 жылдан Састалады. 1917 жылы февраль революинясынан кей1н Россияда саясч таптар козгалысы ашык майданда беттеап, айкын куреске шыкканда Сэкен б|‘рден Коммунист партиясы бастаган социалист!к революция жолын. Сов-

1917 жылы Сэкен Акмола каласынла Совдеп колдаган казак; коынтетжш жумысына белсене араласып, «Принят» атты газета шыгарысады. 1918 жылы коммунисты партиянын катарына Kipeni. Уакытша ук!мет саясатына да, патшашылдармен ауыз жаласкан алашордашыл ултшылдарга да карсы аяусыз курес ашады. Осыи- дай дауылды курес жылдарында Сэкен езшш белпл1 «Асыгып тез аттандык», «Ке4 ^ 11Гте^»...«Жзлдасгар», «Далада», «Жумыскерге» сиякты революиияшыл мазмунга ТЗлнг жалынды сезшге' бйлен- ген влекдерж жазып таратадыГОсы 1917 жылы жазытган Сэкеншц «Бакыт Жолына» атты революциялык мазмунды п>есасы Акмола жастарынын куцимен ауыл сахкасына койылалы. Сэкеншн арнау- лы эшмен таралган «Жолдастар» еленж калын казак халкы. уран (гимн) ет1п айтып кеткеши'п белпли Сейп'п, ол революиияшыл ко- гамдык кызмет1мен де, езжт революиияшыл поэзиясымен де Ка- закстанда совет еюметж орнату ушж белсенд1 курес ашты. Ссндык- тан тап жаулары \"Сэкен сиякты революционер —большевмктерд! куртудык амалына KipiCTi. 1918 жылы майда, контрреволкшияшыл актардын куш1 басым болып. Акмола каласынла совет еюмет! кулайды. Сэкен 6ip топ большевиктермен 6ipre туткынга алынады, оларды жет1 айдай Ак­ мола каласыиын турмесжде усгап, одан кейж кол-ая ын ю'сендеп, жаяу айдап, Петропавл каласына апарадьг Петропавт, Омбы ка- ласындагы Колчактын туткын уйлержде, атаман Аннгнковтын азап вагснында ен ауыр азаптарды басынан кеинредн Осы айдауда, корлыкта жургенде, Сэкеншн квптеген револю­ иияшыл жолдастарын жау атып, асып еллредй 1919 жылы мартта Сэкен Омбыдагы Колчактын туткын лагержен кашып шыгады. Ci6ip даласында, казак ауылдарында жасырынып, кашып жу- pin, Сэкен ез елже келедь Б(рак барлык жерде де Колчак пен алаш- орлашылар Сэкенд1 тжту салып, 1здеп, кайтадан Колчак жендет- тер1нж колына бермек болады. Сэкен ез елже турактай алмай, ол кезде совет ек1мет! толык орнаган. Туркстан елже Бетпак дала ар- кылы erin барады. Осы айдауда. туткында жургенде де Сэкен твор- чесгволык кызметтен токталмайды. «Тевгеген болсан айтайын», «Апаскандаога». «Сагындым». сШэЬит болтан достабыма». гКамау- дан», «ыэдж жди а*. «Тау iuiiHfle», *Кашкыннын ауылы». «Жас казак марсе’лвез1т.'-.Ц1елде» сиякты кептеген революиияшыл лтфТГ- калы елендер жазады Акын; «Табигат езгеше боп туган едтм, Бел1мд1 жастан бекем буган ед|\"м, Халыктык корлык керген туыи устап, Эдйлдж жолын 1здеп куган ед|\"м». деп, бт’рде ез eMipiHiK максатын баяндаса, бтрдс: тЕрктндт ку кай'ыга берме кенл1м, Куйлент бурынгыдай керне кенл1м, 'Самыгыл, жабыркадын неге мундай? Галпынып, кекке кулаш ссрме кешпм. Кажыма ер кенЫм Сэр! де етер. Сан азап 6ip кунгщей болмай кетер. Кара тун басуп турса алды-артынды, Жаркырап ататын тач эл1-ак жетер».—

деп камауда, кайгыда вткен кекшне кайрат, ж1гер берелн влев- дерш жазады; акын б>рде туткындагы революционерд!я Tenip торды талкан етт бузбакшы болган арыстандай кайратты ыза-кепя баяв- даса. б|'рде эзнпк туып-ескен Сарыаркасын сагынган куц мен uiepiB айтады. «Ей, Сарыарка, Ел1Н алые, калды шалые, Жат жерде талай елмен болдык таные,— деп тугая жерге деген ен ыстык жалынды сеэ1мдер!н б1лд1'редг Акынныи курес жолындагы oviipi каншалыкты магналы, манызяы болса, оган сэйкес тугая ноэзиясы да манызды, эралуан квркемдж шеберлжпен бер>лед1. Сэкен елге 1920 жылдын басывда кайтып келш, Акмола уезшде совет курылысы жумысына бслсенс катнасады. Ол саясн-упт-ва- енхат жумысын да. оку, агарту, баспасеэ жумыстарыи да баска- рады. Елдеп саналы кедейлерд! совет курылысына араластыруга басшылык етедк 1920 жылы Казакстан Автономия республнкасы курылганда Са­ кен Казахстан Орталык Аткару Комитетшщ президиум мушеа бо- лып сайланады. 1922 жылы Казахстан халык-агарту комиссарынын орынбасары, жэне Ш-Советтер съезшде Казахстан Халык Комис- сарлар Совет1нш председателе болып тагайындалды, осы жылы Буюлодактык Орталык Аткару Комнтет1н1ц мушей болып сайлана­ ды. 1924 жылдан 1937 жылга дейш Казакстандагы мэдени агарту мекемелерде 1стейдк жогаргы дарежел! педагогикалык оку орын- дарында окытушы, «Эдебиет майданы» журналынын редакторы т. б. 1937 жылы оныц творчестволых кызмет1 токталды. Сэкеннш eMip жолы, адамгериллт тамаша, кызыкты да едк Ол сырттай кандайлык мусшд1, суду тулгалы, эсем кербез болса, жан дуниеймен де Kipuiixcia таза, суду едь Шыншыл, турашыл Сэкен вм1рде керш сезген!н,— куйшгенш де, куанганын да, жаксы керге- н1н де, жек кергетн де жасырмай, 1ште букле гып сактамай тура айтады. Туралыкты, шындыкты айтуга келгенде— б1реуд!н бедел1, дэрежей бар екен де ол еш кЫнен каймыкиайтын. Сол турашылы- гы, 03t устаган nixlpme табандылыгы, совет эдебиетшш идеялык жауларына карсы куресте хайраттылыгы, алпярлыпя — акын Сэ- кеншн бойындагы жаксы адамгерш1л1к касиеттер болатын. Осындай тамаша адамгерцпл1пмен де, саналуан кызыкты, керкем шыгарма- ларымен де Сэкен калыц журтшылык ортасында вте кадiрлi, cyfliK- i ед1. I Сзкеннщ «Асау т арасында жазган) елендер жйнагы, г.___ _________ _ жазылган), «Кызыдхунка£лар» (1920 жыльГжа5ЕПТгая) а _ лаРы жарияланады. Бул алгаЩы жана курыла бастаган казак со­ вет мэдениетшдег! улкен окига. Осы уш штабы аркылы Сэкен ка­ зак совет эдебиетшщ кслешек дамуына тамаша зор улес косты. Буржуазняшыл ултшылдардык идеологиялык шабуылдарына карсы Сэкенн1н революцняшыл шыгармалары т4геур1нд1 соккы 6epin отырды. Бул кездерде Сэкен толып жаткан когам жумыстары мен £аясн элеуметт!к такырыпка арпалган макалалар жазумен катар поэзия-’ шыгармаларыТГ жйзудкя уД5те Гусед). «Асау тулпардан» кей1н Сэкен «Лпмб „ п 424 жылы), «Экспресс» (49Z6J атты елея, поэма-

лар жннарын жариялайды. «Кокшетяу» доэмасыи жазура Kiplcefli. Бул шыгармаларынла Сэкен ешр шындыгын жан-жакты камтыган реалиспк кугшмен гана емес, акындык, новаторлык шеберлг'ккё же- т!лу жолындагы езшщ акындык бетin айкындай тусед!. 1927 жылы «Тар жол. тайрлк кешу» аггы мемуарлык кггаптыц басылып шыруы да Казакстаинын ыэдевн, когамдык ем1р!ндеп аса ipi окига болды. Мунаи кейшп жылдарда Сэкеннш «Енбек шарт — жалшылар корганы» (поэма, 1927 ж.), «Жер казрандар» (энпмелер, 1928 жыл), «Турмыс толкыиында» (елей, поэмйЛЗр, 1928 жыл), «Кекшетау» /поэма, 1929 жыл), «Казак эдебиеп» (1932 жыл, эде- бТГёТ^тарихы туралы енбек), «Альбатрос» (поэма, 1933 жыл), «Кызыл ат» (поэма, 1934 жыл) «СоциалнбТан» (поэма, влендер, 1935 жыл), «Айша» (повесть, энпмелёр, 19ИЬ ЖЫлУ т. б. енбектер1 жарияланады. Бул аталган ютаптарга юрмеген эркезде газет, жур- налдарёа басылып келген онпме, очерк, макалалары, жеке елевдер!, аякталмагаи повесть, романдары да бар. Мэселен, 1933—1936 жыддары Сэкепнщ «Б1здщ турмыс», «Дауыл алдында», «Жем1стер1» атты повесть, романдары уз1нд1 болып газет, журналдарда, турл1 жннактарда басылып журдь Сокеннщ жннап, курастыруымеи бу- рынгы ауыз эдебнетшщ кептеген нускалары жарияланган болатын. Сэкеннщ мундайлык мол эдеби иурасын жан-жакты зерттеп, ол жайында гылымдык п!к1рлерд! бабсалды турде корытып айту алда- гы кунжц м1ндет1. Б1з бул жерде Сэкен творчествосына байланые- ты кейб!р Heriari баста мэселелерге токталып кегпекп1з. Сэкен — казак эдебиет! тарихында ек алраш акындытымен та- нылраи, казак совет поэзнясын еркендетуге елеул1 улес коскан акын. Сэкенн1н взг жасаган дэу1рдш когамдык бейнесш, еропл ой, iari сез!'м куйлерш елестеткен поэзиялык шыгармалары мол. Такы- рып жарыиан алганда да, жанр, керкемдш форма жактарынан ал- ганда да Сэкен поэзиясы эралуан ерекшелюмен кезге тусед!. Сэ- кенн1ц поэзиясында социалист революция дэу!р1н1к екпшд| леб1 (пафосы), жалынды ураны болып келетш саяси лирика да, адамнык эралуан сез!м куйлерш беретш квш'л-куй1 лирикасы да; казак дала- сыныц тацгажайып квркем табигатын сырлы укмен сипаттаран су- perri лирика да, енбек адамдарынын курва' мен мшез-кулкын бейиелеген сюжетт! лирикалар да, социалист курылыс майданын- дагы совет адамдарынын жевдеп толкынын бейиелеген реалиспк романтикалык лирикалар да аз емес. Халык oMipiHiH алуан турл! уакигалары мен сырларын баяндайтын поэмалар да Сэкен поэзия­ сында елеул! орын алады. Сэкеншк артында калган мол эдебнетпк муранын 1шшде рево- люцияшыл, реалистгк поэзиясы бгзге ете-мете кадгрл!. Сэкеннщ рсволюцияшыл поэзиясы тугая дэуг'р—халык тагдыры сынра тускен, революциялык куштер мен контрреволюциялык куш- тер арасы кесюлесш майдандаскан, к1мд1-к1м женеш деген мэселе тарих сахнасына койылган алгашкы aayip болатын.) Казак арасы- наи шыккан азды-кепт1 интеллигенцнянын б1ркатары езшгк тагды- рыи, эз1н1н ем1рл|‘к максатын калын ецбекш! букаранын илек, мак- сатымен, социалисты революция максатымен уштастыра б!дд1. Сэ­ кен сол сиякты Элг'бн Жангелдин, Эдшбек Майкотов, Токаш Бокин, Угар Жэш'беков т. б. революционер орыс большевиктер|мен бг'рлесе отырып, казак даласында революция женю ушш белсене курескен-

Airi 6isre мэл!м. Ал казак ортасынан шыккан егавш! б1р топ—интел­ лигенция буржуазияшыл-ултшылдар Россияда-ы контрреволкшия- шыл куштермен ауыз жаласып, халык хаксатына карсы-шыкты. Казахстан жерждеп Колчак жеидеттерже кемектести Революция дэуфшде езж1я жалынды жь'рларым°н Октябрь революииясынык уранын казак енбекиплер! арасына Сэкен кен насихаттай отырып, контрреволюиияшыл алашорда, колчактардык халык максатына жат эрекеттерф аяусыз эшкерелей б!лд!. Сэкеннж алгашкы акындыгы меи жазушы-’игь-н журтшылыкка б!рден таныткан — «Кызыл сункарлар» атты (1920 жылы жазылган) пьеса мен «Асау тулпар» атты елендер жина ы. ЕкеутФ де такыры- бы меи идеялык, керкемдж мотив! 6ip— казак далэсындагы peso- люииялык KypecriH катал, киын жолдары мен жешс салтанатын бейнелейдК «Кызыл сункарлар» Сэкеннж творчествосында тана емес, казак совет эдебиет1идеп алгашкы революинялык драма деуге бо- бэше такие, басынан кешкен уакига бопганлыктан жазуты пьесадагы кейшкерлерд1 эралуан уакига жаглайына карай езже лайыкты мжезбен суреттеп кетершю леппен сейлетедь Мэселен, Еркебуланнык кайратты алтарлык. жауы алдында бас нмейтж та- каббар намысхерлж емпаттары кьбшесе снын оттай сез!мге толы тапкыр шешен свздер|‘ аркиты ашылады. «Кмзыл сункарлар» ре- волюинянын алгашкы жылдарынан бастап Казакстандагы ойын- сауык кештержде, театрларымызда унем1 койы\"ып келд| жане 25 жыл бойы б|ЗД|'н эдебиет жэне театр сындарымызлын ен басты такыгыбы болып журтшылык назарын аудара билли Казак халкы Октябрь революииясына катыспады деген сандыракты согатын улт- шыл жазушылар, элбетте, бут алгашкы революиияшыл пьесага кар- сы шабуыл жасал бакты. Bipax калын окушы журтшылыгы, совет акын-жэзушылары «Кызыл сункаолапдын» идеялык. квркемд!к мэ- и!н Терек yFun, эд!л багасын айтып “Втвгрды. «Кызыл сункарлар» туралы жиырмасыншы жылдардьж басында жазылган сыидардын 6ipiHac: «Бул тесаны енбекш1лео табынын TeHjjgnic-i тугызган. онын геройлары— бук!л енбекиП тал. «Кызы'ЗГ сункарлар» казак эдебиет! таритында жана дэу!рд1 бастады. Пьесада чакигялап дауылдап жанган ерттей, адамдардын барды™ сонын белплГбГр дЯГ'сГсеюл- д1. Бул екбекинлердж TeKKepiciH кврсетед!»,— дел!нген. Бул эд!л сынга косылмаска болмайды. Ka3ipri вскен эдебиет!м!здж мунара- сынан Караганда «Кызыл сункарлардык» кемшшктер! де квзге Советтж революциялык поэзия, acipece, Сэкеннж поэзиялык шыгармаларында ете айкын жэне терендей тусед!, Сэкен революциялык идеяны б|рынгай упт турфде гана емес (уг!т ол кезде керкем эдебиеттш ен 6ip кажетт! формасы болатын), сонымен 6ipre калын букаранын кекейже конымды эралуан акын- дык шеберлж аркылы береди Жэне ол шеберлж акыннын ем'ф шын- дыгын терендей счоеттеген шыгармэларынын мазмуиьна сэйкес Жака леп, белгЫ 6ip занды, жарастыкты (гармониялых) ф-трмага айна\"ып отырады. Сэкен революция дэуфжш шындыгын накты реа- лисПк тургыдан да, KeTepinxi романтикалык тургыдаи да жырлай 61ЛД1. «Асау тулпар», «Домбыпэ» — казак совет поззиясынын ipre тасы болып каланган, сонымен бфге 1917—1922 жылляр арасындагы революциялык емф!м!эдш бейнесш жаркын елестеткен курдел! шы- гармалар. Сэкен поэзнясында еск! мен жананын, таптардыц ара- 10

сындагы шиелешскеи курес уакигалары, жака совегпк когампын жешсгтен канат жайып, ipre re6yi, казак енбекшьлершш Октябрь революциясы аркасында тещик алып, б|рте-б]рте советтж куры- лиска араласуы неп'зп такырып болып отирали. Акын кандай та- кырыпты алып жырласа да ез1лген енбешш кедейлеоге- лос„екеип1- пн б1лд1ред1, соларды кулдыктан, ксрлыктан 'азат етуд! езшш аза- маттык, акындык борышы деп санайды. Сол екоекцн халыкпен 6ipre зулымдыкка. канаушылык атаулыга карсы кектенедк батыл куреске шьпады, сол енбекцп букарамен 6ipre бостандыкты кушак жая карсы алып шаттанады, сол халыктын басына киыншылык туса, солармен 6ipre ызаланады, 6ipre мукаяды. Акынныц сырласы да, мундасы да — ауылдьш мал.баккан ке- дей жалшысы, кунджтеп эйелдсрк шахта мен заводгардагы «туш суык», «тэт шойын», «булшык ет'| токпактай» жуыыскерлер. еск1л1К, кулдык шынжырын талкандаушы ер журекп, wirep.ii жастар. Кан­ дай такырыпты алып жырласа да акын oMip шындырына бйтарап карамайды, езжщ тура катынасын, теб1ренген жан ceaiMiH, орш!л ой нысанасын байкатып отырады. «Асыгып тез яттамлык» «Тео- геген болсан айтайын». «Далада», «Кел. жтттер» атты 1917 жылы жазган цеволкжияшыл Лнрикаларында акын казак даласына жан шрпзш, жака кун, жака ем!р сэулесш TycipreH революциялык же- KicTi жырлайды. Акын б1ркелю жырларында «Зулымдык пен эд!л- д|'кт1н алысканын. бай мен кедей арасы бтмЫз шабысканын» жыр- лай келш, ез;н1н cepix ж1г1тгерж кедейден топ жасаура, кемрекке толы кек пен бостандык ушш белсене куресуге, «ауыздан от ша- шатындай» екшнд!, канатты уран таратура шакырады. Бюак акын куреске шакырудын. уранын рана жырлап коймай- ды, Социалиста революциянын казак даласына экелген жаналырын да, сол жакалыкТЕГН жен1С1 ушж 'ба'ста'лган калыя..0да.ранын куре- ciH де суреттейдн «Жел кайыкта»,\"«БГз», «Кара айгыр», «Жумыс- керге», «Маржан», «Б1зд1н турмыс экспресс», «BisfliK сэуле», «Бул- шык ет», «Совет баласы», «Сэрсгн ет1нш1», «Ленин», «Кызыл жул- дыз», «Самурык», «Лезде артта калады» жэне баска _вдекдершде революиияшыл таптын жешмпаз куреЫ, казак екбекинлержщ бос­ тандык жолындагы талап-ттеп камтылып жазылган. Революциялык жешс такырмбына арналган поэзиялык шырар- маларында Сэкеншц айрыкша cyAin жэне дамытып жырлайтын пак­ ты образдары да бар. Алдымен Сэкен поэзиясында бостандык ушш жан-тэшмен курескен, жауынын алдына бас имей, каскайып карсы турып, Mayaepi мен канжарын да, жалынды акындык ceaiu де жум- саган революционер курескерлердж образы жаркын снпатталады. Осы образ, екшш1 жагынан, Сэкениш ез тулгасын да елестетш оты­ рады. К.амау>а, шынжырлы торга тускен шактарында да, айдауды карт, кашкын боп журген кездержде де кажымаган кайратты, революциялык максаттан айнымаган 1зп арманды, еркжд1кт1, туып ескен жерлерж, ардакты ана, cyftiкт! жарын да ансап сашн- ган таза жанды, еркш кан!лд1 махаббат ceaiMAi, тэкаббар, шыншыл акын образы елестеп отырады. «Терезеден отырьш. Сейлест! кенл1М елменен... Болса да алые Кызыл кун Шутыласын шашты алтындап. Рашырым мент бостандык

Келд! алдыма жаркылдап... Отырмын тас камауда. Душпаниан тэшм жещлш. Жене алмас б!рак еш пендв Лсау, еркш квнипдд»,— деп Колчактын турмесн)де отырып, бостандыкты ансаган Ж1герл! кв- шл куй!н шертетш болса, «Сагындым». «Тулпарым», «Шэйт бодрая достарына», «Тау !шшде» атты влендершде акын саганыш куале- рше байланысты iiuki жail 'сНрларыя бвяшшйда: «Айналып толFan ecioren. Ак сутш 6epin кеипргеи, Тастамайтыв есшен Сашидым Fapin анамды. Мал багып шауып ойнаган, Уйреткен асау бойлаган. Кек-жасыл uia6i жайнаган Сагындым еркш даламды»,- дейдк Туткындаты ер аркырап келген канатты тулпарды xiBfn, шынжыр торды талнакдап, желмен жарысып кетуд1 арман етед!. MiHe, бул сиякты лирикаларында акын ез басындаты суйнпш- куШнштерд1 суреттеу аркылы i3ri максатка, революциялык курес максатына мыктап бер:лген адам образин елестетедь Бул образды акын отызыяшы жылдардагы жазган: «Альбатрос». «Соцнзлнстаи» поэмаларында анагурлым теренделп, улкев туйшдеу дэрежесше кв- тередн Оеыган байланысты Сэкен поззиясында халыктардын \\лы не­ сем! Ленин обоазы какты жыоланып отыоапы. Казак акындаоынын |шшде кеменгер Ленин \"бейншлн tipi кезтде жырлаган Сэкен. Рас, квп акындар Ленинд! заманнык пайгамбары тулрасында суреттеген болатын. Сэкен де Ленинд! вз тусындага акындык дэстурмен жыр- лайды. 1923—жылы__жазылган «Ленин» атты Сэкен елеЫшн тек мазмун жарынан рана емес' акыпдьПСфприа жагынан да кеп жана- лыры бар. Мунан кейшп «ЧаДрылЫ'. ддбар», «Каралы кун»-«Кызыл жуд- дыз*_аны. Ленин кайтыс болтан кундерГ жазган елендершде Сэкен Ленин жолынык саралыгын, Ленин туыныц 6epiKTiriH, Ленинге де­ ген буюл совет халкы мен Коммунист партиянын улы махаббвтын жырлайды. Ал 1932 жылы жазылган «Альбатрос» атты повмасыида Сэкен Ленинд1 Октябрь революциям* жэне социалист курылыс майданындары жешстердт улы дем 6epyuiici, бас командир!, мыз- пдмас аикын туы, адаспас жарык жулдызы бейнеанде сипаттайды. Акын Ленинд1 тарихи улы халыктык козгалыстан бел!п алып. дара суреттемейд!, ecxi капитализм дуниесшщ талкав болып. ел|'м!зде бес- жылдык жоспардыч icne асуы, социализмшц жек!м — бул Левин идеясынын, Ленин кагидасынын женю. Совет халкы партиянын !шшдег! ояшылдык, солшылдык агымдарра карсы, нмпсриалистердщ сотые нумарлык эрекеттер1не де карсы белсене курескенде адаспай- тын жарык жулдыздай туымыз ол— Ленин деп cyperreftfli. Акын сол Ленин бастаран улы куреске 6ipre атсалысып жургендтн мак- тан етед!. Барлык курестерде штабтын ортасывда план курып тур- ран бас комадир — Ленин: 12

Сонда-ак Левин Туына иман сенгеи!э. Сол туга epin, ¥лы майдаыга енгем1э. Парты алда, Ту нык колда. Командир де Сол команда Астында жау женге>пз». Акын суреттеу1нде революциялык улы курес, социалиста ку- рылыс майданы 6efiue6ip телегей тешздщ таскыны сиякты. Ленинд! сол улы телегей тен!з аспаныида талмай, кажымай канат каккая ер кус Альбатроска уксатады. Бул да образ жасау жолындагы ацыннын сатп i3AeHyi болып табылады. Сэкен «Альбатрос» поэма- сында Ленин образын туйшдей суреттеу аркыльГЧошлпи iiaipHU1- тизм идеясын йен жырлайды, имнерйалнстТк буржуазиянын совет отанына карсы жаулык ниеттер!, согыс кумарлык эрекеттер1 поэма- да батыЛ эшкереленд!, Лениндж орталык партия комитет! бастагаи совет халкы, совет армиясы— касиегп отаньшызды жан тэшмен коргайтын TereypiHfli улы кушт! керсетедь Ленинд!к идеяны, совет- т!к патриотнзмд! Маяковский дэстур!мен жырлауда бул поэзиянын манызы кэз1рде де аса зор. Сзкеншц алгашкы flayipfleri поэзиясыида ецбек адамы, жумыс- шы образы елеул! орын алады. Акынныц жас шагында заводтагы жумысшы ортасыида ecin, алган ец жаксы эсерлер! оиык кейшг! творчествосында белил! дэрежеде 13 калдырып отыргаидыгы дау- сыз. «Жумыскерге». «Булшык ет». «Току фабригшде», «Калаушы; лар». «Кара айгырУ,' «Мяржан» сиякты шын мэншдеп керкгм лири- калары кювсттоззиясьППГЗ\" алгаи! жумысшы ббпязын. енбек адамы- ныц образын жырлаган шыгармаларбЗЛВтт ТЭОылады. Акын HUfli, Спасск, Караганды заводта£ындаЕЫ жумыскерлерд! есШе ала оты“ рып, «Т5ДГ ШбЯьПГжаланаш», жер астыяан куйДГз-TyHi тас KBMip КаДган «яуыр~в1ГЛгалы», «яунртсайлалы», «куши кол, жумыр бЬзек- Т!» жумысшынын аянышты халше жаны ашыганлыгын, енд! бул достарына бостандык таны туып жаткандыгын айтады. Акын жумысшынын дуннен! кайта жасагыш купоне, енбекпен адам ем!рж гулденткен ерекше касиеп'не айрыкша мэн беред!. Зэул1м сарайларды, аспанда самолет, суда кемен1, жердей отарба — па- ровозды жасаушы да, жург1зуш! де алып жуныскерлер. КуШп ли- риканын 6ipi «Булшык ет». Мунда накты адам оорязы емес, акын нагыз енбекке шыныгып Шскеп, дев! cay, Кажырлы жумысшынын суду мусшд! тулгасын, «ширатылып туй!лген», «токпактай ойнап бултылдаган» булшык- етт!ц жарастыкты ыргагын жетмзш бере б|'лген. Поэзия кандай кв- piHicri болсын образцы квркем свзбен, !шк! сез!ышц куатымен жет- кЫп беред! десек, поэзияга тэн сол ерекшелж осы 6ip KiiriKCHe суреттен габылып тур. Жумысшынын ецбек процес!ндег! кичыл-коз- галысын, ofi-ce3iMin машина ыргагына, адамнын дене кимылы ыр- гагына ыцгайлап суреттеуде Сэкенн|'к «Tisymiaeo жыоы». «Току фабрипнде», «Калаушылар жыры» атты квркем лирикаларыныц идеялык-керкемдж мэш улкен. Бул лнрикаларында акын «Булшык. erreri» акындык шеберл!гш, ндеялык принцнпш анагурлым дамыта тусед!. 1*

Сэкен поэзиясында романтика бар дедЖ, ол каидай романтика? Сыншыл ойлы, алрыр ce3iMAi акын поэзиясына ем!р шындытын ке- тершю леплен, аскакты романтикамен, канатты сез1м куйлер1мен жырлау непзп сипат болып отырады. Дунне жуз|ндег1 улы акын- дардын поэзиясына ун!ле карайтын болсак, олардын еш Sipiiue де катып калган 6ip иана yari жок; акындыктын эралуан улН-внерлер1, эралуан творчестволык 1здену тэс!лдер1 байкалып отырады. Бп <-э- кенжн a.iFauiKbi дэу]рдеп поэзиясынын езжен-ак, м1не, осындай алу- ан турл|‘ акындык творчестволык улг!сш байкаймыз. Сэкен б'рдс революииянын, жалынды сездт жаршысы, yrirmici болса, бхрде ау- ылдын cepi акыны, булбул уши энцла болып жырлайды. Б1рде курес пен жешстш гимнш жырласа, 6ipae caruHFaH жарын, ерке аккуыя, жазгы даланы суйш жырлаган нэзж жанды лирик. «Acav тулпяр», «Домбыпа» атты елекдер жинагы мен «Кызыл сункарлар» драмасын окыганда революииянын дауылды тулгасы даланы жангырыктырып есю дуниеш а'лкжд|'рген. ер мен княны баса кектеп, аркырай куйрыта шапкан асау тулпар бейнесшде си- патталады. Акын сол мжген тулпарын аспанга каргыта ойнатып, Куйкылжыта, тегеу!р|цд1 зн шыркайды. Тулпардын дуб(ршен, ес- кекл, куд|ретт| домбыра уншен уйкылы дала сершлгендей. Атар ган мен uibiFap куши, дауыл мен нажагай ойнаган кияга канат к<'- Fun карсы алган кызыл сункарлар да, айдарына кыэыл шок када- ган асау тулпарлар да тыныш тауып 6ip жерле токтамайды. тым асыгыс ерлж куреспен |лгер1лей, бшкке ерлей бередк MiHe, осыдан келт акын поэзиясында революшшшд—жеш'с тулгасы аскакты ро- мантикалы.-бейиеге. сункар~~кус, тулпар ат~брЯТ№сТне айВДлып жыр- ланады. Осы мотивли занды жаЛУЭНГ'релнде акын, аэроплан, жел кайыкты жана eMipaiH еринл, жсшмпЗз бсйнес! етш СуреттсЙдт («Ас- панда», «Аспадра. уш». «Самурык». сиякты елендер). -Муйлай романтикалы лириШарында да акын «Дауыдмен ой-. gan, булттардан асып» кызыл Кунге кол созран, жер мен кокл хун1- ренлЛ бостаНДЫКТЫН у'ранын таратушы, казак даласынын аспаны- нан кус боп ушып, кулашты кен жайган ерлердт тулрасын елее- тетед|. Бул мотивтердЖ 6api де революциялык eMip. шындырынан туган реализммен тамЫрласып отыратын еринл романтика.\" «Асау тулпар» мен «Домбырада» акку кусты, экспресс поезды романти­ калы мотнвте жырлаудын алгашкы улгк1 бар. Аланда, бул мотив акыннын «Советстан», «Аккудьш айрылуы» атты поэмаларында кен эпикалык планда дайытылып жырланады. 1926 жылы жарияланган «Экещигссж. (елеидер мен поэмалары- нын жинагы) тек Сокен поэзиясында рана емес, бую'л казак поэзия-, сындагы улкен жаналык (новаторлык) едц Новаторлык, ярни рево- люииялык мазмунды революиняшыл формамен беру жолындагы творчестволык iэдену Сэкеннт «Асау тулпар», «Домбыра» жянак- тарында да бар. Орыс поэзиясын, Абайды жэне татар акындарын да мол окып менгСрген Сэкен езше дейinpj поэзиялык улгжерге, елед- дж формаларрв канаратта^ан емес. Жорарыдагы айткандарымыз- дай, революциялык курес толкындарын эралуан романтнкалык ли- рсоинкыаллыыкрыэдб.асйтекрамлаедныб. ейнелеудщ езЖде де акыннын твоFрчестволык «Экспресс*-жинарына юргеи неНзН поэма — «Советстан». Бул поэмадагы орталык идея — ficaejTiK лжтецотизм. Сбв?Т ~хШы ecni капиалнзм дуниесж талкандап женш, ендГ\"т5ктаусыз социализм жолымев ерлеп келед!. Осы жолдагы б1здж жана eMipiMis жуйрЖ 14

поезд— экспресске уксайды. Акыняын бурын баптап * 1нген1 «бэйге хек» тулпар болса, eHfliri талмас жуйрт экспресс — жуйрж От арба. Сол жуйрж от арбада келе жаткан акын тутан елкснщ таби- гатын, ттршшпн (сулу орнанын, акку кусын, энии булбулын. айдын •келж. eriHuii шаруасын, ауылдын малшысын. сагынтан анасын, ой- нактаган баласын. кектем! мен кузж) зор акындык шабытпен. ли- рикалы сеЗ|'м толкынмен суреттей отырып, ел басынан еткен тарнхи револгоцняшыл курес кезендерж еске туа'ред!. Бтрак eMip. отан кер- Ki сырттай жалан суреттелмейд1. сол жарастыкты мекен, жерлерге деген елдт суйгспеншМк сез1мж, каснегп мактанын б!лд!ред1. Кек тынысты, алып отан тулеасы-Советстан Сэкендей экынга тамаша сулу да. сырлары терен кызыкты да. Кимылы eMipre уксас акын мжгек от арба — экспресс жолдан таймай, тынбай зырлай береди Оны баскарып жургтзетж кондуктор да жанарган. Кек бай- так Советстан — санрулы туыскандык ceHiMi кушт! ел. Бурын кол тимеген табитат байлытын халык алып, керепне жаратып жатыр. Соаетстан — айбынды, куатты ел, карсыласкан жауын — «Жст1 бас- ты жалмауыздарды да» талкандап женуде. Советстанныи осындай жешмпаз тулгасын шабыттаяа жырлатан акын киялы аскакты да кетержкк Сэкеннж бул поэмасы жиырмасыншы жыадардык орта кез|'нде жазылган В. Маяковскийдш, Демьян Бедныйдык революиняшыл маз- мунга толы эпнкалы шытармаларымен ундес келеди Мунда акын- нык социалисты eMipiMi3AiH шындыгын кек келемде суреттеген реа­ лизм! жэне осы шындыкты туйждеп суреттеудеп акындык шебер- fliri танылады. Осы псэмасында Сэкен езжж акындык. новаторлык ерекшелМн . аиыктай тусти Мунда Сакен почмасынын ею турл! ерекшелт бар: Bipi — акынкын бейне, образ табудаты новаторлыгы, сонеттж eMi- Р1М1ЗД1. акын тшмен айтканда. советстанды экспресстщ екп!нд! ша- бысыка уксатып Oepyi. Алташкы дэу!рдег! поэзиясында акын рево- люцняшыл ям'|рдт дзмуын желмеи жарыскан асау тулпарта. аспан- Fа шарыктатан сункэр куска, аэропланта уксатып жырлайтын болса, енд! экспрестт сол романтикалык образдардын занды 'Ka.i.vcu ретжде реалпсик мотнвтеп экспреспен бейнелеп отыр. Бул — акын- иык творчестволык !зденуЫен тутан жаналык. Еюнш1— Сэкен по­ эзия bipFapbin жуйрж поездын екпж ыртагына ундест1р!п бере б1лген. Поэзияда муэыкалы ундшк, сез бен дыбыс б1рлест|Г!Шн май: улкен. «Советстан» поэмасындагы сомы кайырмалар жалан дыбыс куа- лау емес. бул акыннын айтамын деген ойын поездын шапшан жу- pic ырга'ы аркылы елестетпек болтан образды сездердж ойна- кылыгы. Сонымен Oipre бул поэмада влек влшеужщ де жаналыгы бермген. Сэкен «Советстан» поэмасындагы идеялык жэне керкемдж но- ваторлыгын булан кейш жазран «Току фабрипкде», «Даладагы Жа­ ка куй», «Альбатрос», «Соииалистан» атты елец, поэмаларында да- мытып. закландыра. калыптастыра туседь Акыннын 30-жылдардцц бое-иез|'ндеп б!ркатар елендер! «Совет­ стан» мен ссы «Току фабрнгжде» еленшш улпамен жазылган. ЕлЬ Mi3ii индустриялаирыру. коллективтендтру, бесжылаык жоспарлар- ды орындау аркылы социалпзмкщ жана белестерже кетерьлу. совет ел1н1н отан коргау куатынын ньжаюы осы тустагы акын поэзиясы- нын Heri3ri такырыбы болып отырады. «Альбатрос» поэмасы мен «Соииалистан» атты жинагана юрген елёцшде Сэкен социалисты IS

курылыс маАданындапя енбек адамдарынын кажырлы KypecTepiH. sHAipic пен колхоз даласындагы адамдардын жака карым-катына- сын, взгерген сана-сезЫн осы улы коэгалыстага Коммунист^ пар- тиянын басшылык ролш, жуиысшы табынын шешунн куш екендтн суреттейдь Социалиста курылыс дэу1ршш шындыгын жырлаганда акын бурынгы даАын влен формаларын ала салмаАды, ем1рдщ жана ект'н куйже лаАыкгы жана акындык куй сырын, жана акындык шеберлщ жолын 1здейд1. Осы тургыдан алганда «Току фабрипндеп» енбек процесш акын дэл тауып жырларан. Рас, сол кеэдег! Сэкен поэзиясында бурынгы АбаА елещшч жыр, кара влен улНлер! де елеул! орын алады. Сэкснн|'к «Мвузео» агты шебер сюжетп, реаолюцняшыл мазмунды влек! 7 буынды шалые уАкаспен жазылран. Ал ен курдел1 поэмалары бурынгы 11 буынды кара влен улпежде жазылады. Мунда форманыц earepici шырарма- лык такырыбына баАланысты. Сэкеннщ курылыс, вншр1с такыры- бына жазылган жана формалы влеадер!, элбетте, 6ip келк! сэпл шы- Ра да бермейдг «Социалистан» жинагына Kipген влендердщ KeA6ipi, б!ркатар шумактары олак формалиста улпде кел!п отырады. Акын кеАде вленнщ сырткы эшекей, уксас ирракын келтлремш деп iuiKi мазмунын эларетш алады. 30-жылдардын бас кезшде по- эзиямыэдагы жалаа уг1тш1л1к ярни жаксы, дурыс ндеяны керкем- д1к тж тауып бере алмаушылык, влендерд! уйкастырган газет тШ- мен жаза салушылык осы тустагы казак акындарынын квпш1л1г!ие ортак кемшшк саналатын болса, ол кемшшктен Сэкен де куты- ла алмайды. Кайта, жалан форма куалаушылык. жалан уптпен жа- зушылык женшен жас акындарга белгШ дэрежеде ыкпал жасап отырды. Муны накты зерттеп, Сэкеннщ поэзиядары элшздйч, езшщ творчестволык мумюядтне жете алмагандыгы деп атап, синап кер- сету|‘ш‘з керек болады. ОсындаА KeA6ip формализмге согатын кемшшктер! бола турса да Сэкен — казак поэзиясындагы аса ipi новатор акын. 0 ленн1ц влшеу1, уйкасы, ыргагы жен1нде де Сэкеннщ Абайдан KeAiHri казак поэзиясына коскан жаналыктары аз емес. Оны «Советстан» жэне окан KeAiHri жазган жана формалы елендершен айкын байкадык. Ол жацалыктарды Сэкеннен кей!н шыккан казак акындарынын кеб! колданып келедг Казак поэзиясында Маяковскийдйн новаторлык дэстур! туралы евз болранда алдымен Сэкен поэзаясын айтпай бол- майды. Маяковский жэне сондай новатор орыс акындарынын акын­ дык улпеж Сэкен революциянын алрашкы жылдарында-ак баста- ран. Оган акынныц «Б1здщ турмыс экспресс», «Енд1п акынныц сан- дырары» сиякты влендер1 толык дэлел. Гэкеннш «Советстаннан» баска 6ipHeuie сюжетт! поэмалары бар. Ол поэмалардын 1шшде «Квкшетау», «Аккудын айрылуы», «Жумсак Вагон», «Чжан Цзо-лин», «Кызыл ат» сиякты шыгармалары акын творчествосында елеул) орыи алады. Эрине, Сэкеннщ ертеректе жаз- ран лирикалары мен поэмаларында идеялык-керкемдщ жагынан же- •плмеген, аякталмаран элаз нэрселер! де жок емес. Ондай элс^здш- тер аталган жинактардын эркайсысында да кездесш отырады. Жа- саган flayipiHe, корамдык-эдебиеттш ортасына карай Сэкен кейб!р влен-поэмаларында езшщ реалиста, ершитдж дэрежесше квтерие алмай, орынсыз камырура, кейде торырура салынган кездерй де болды. Мэселен, Сэкеннщ: «Айт куш*. «Азия», «НЭП», «Кыскы кун- ri дала», «Ауыл байрус» сиякты елекдер! — идеялык жагынан да, керкемдш жагынан да темен шырармалар. 1в

Акын Европа империалистерш1н согыскумар, жер шарын отар- лау эрекеттерж дурыс эшкерелесе де, оFan карсы курес жолын айта алмайды. Тек азиялыктар болып майдан ашып Европаны тугел аламыз, пайгамбар, эулиелер Азиядан шыккан. Mi де б!зден шыга- ды деген («Азия») марксизм-ленинизм кагидасына кайшы фанта- зияшылдык уранга бой урады. Казаксгандагы мэдениет, совет курылысы, маселелершде кейде солакайлык немесе жшшйшшкател!к- тер wi6epyi Сэкеншц кейб|'р шырармасына салкынын тиМзбей кой- мады. Акын обывательдыкты, мещандыкты, тере1шлд1к« сынаймын деп отырып, кейде сол обывательдер дэрежес1нде калып кояды, фак- Tiaepre, ем|р кершстерше туйшдеу жасай алмайды. («Турмыс тол- кынында» жинагына шрген кейб1р влендерде). Акыннын творчест- восындагы мундай элазджтерд! эдебиет журтшылыгы мезгшнде ади сынап керсетш, жендеуше квмектеЫп отырды. Bipas Сэкенп1ц творчестволык бетш эруакытта оные жаксы шыгармалары аиык- Сэкеннщ сюжегп поэмалары такырып, кещющйкговпип, кая- тылатын уакига, тартыс жел'|стер1 жагынан эррлу8н,''ййыкты1 да. Сэкен поэма жазуда 6eariai6ip стандартна байланып калмай. мл совет эдебиеттве три- 1зденпшгш эд!сгп пандаланады./«Совет- стан». «Альбатрос» поэмаларында тарихи уакиганы. революциялык заманныц даму, шиелешскен курес кезендерш жинактау, туЛишен беру жонё осан деген езжж лирнкалы ceaieiH ашу аркылы сурет- тейдь Мунда накты герой, накты сюжет орнына тутас.халык обра­ зин алады, тутас халыктын жешмпаз куреа аркылы сол улы козгалыстын алдынгы. сапында болран тарнхн ерлерд суреттейдь Бул совета дэу1рде туган эпнкалыК поэзиянык Жака 6ip yarici бо­ лып табылады. Алайда, Сэкен поэма жазуда бурынгы классикалы улпн1, яки Пушкин, Лермонтов поэзнясшдэ калыптангаа улгйгерд! де умытпайды. Осы тургыдан мранда! СэйЬнМА «Аккудын айыры- луы», «44внш£хаХ£_атты поэмалчвыдйшии'1 menuиnil .кызыкты-шы- рармаЖр. «Аккудын._айырылуы» романтикалы бейнемен бериген улы махаббат туралы аныз сиякты. Корлык. бакытсыздык ом1рден repi жалынды махаббат, айнымас серт, !зп достык артык деген идеяны бейнелейдь Поэма ^езннк рома^н^ык^пожетше сай кер- нын*ен1л куйлерй сол e3i суреттеген уакигага катынасы эркашан кушт! акындык шабытпен берыед!, Бушл халык KbiauFbin окыгГ,\"жатка айтып кеткен аса квркем, кызыкты— «Кекшетау» поэмасы. хПоэмада акын Сарыарканык ец- 6ip суду жер1 — Квкшетауды шебер суреттеуден бастайды.Т Акын сан рет cyfliKTi Квкшетауын аралап керш, узак\":уакыт- тар сол сулу мекендерде кызыкты сачхат, сауык-сайран кундерш етшзш, кою кара орманды Бурабайды, кум!стей маадр айдын шал- кар квл1, сылдырап аккан ерке булактары мол Кекшеш, сол жер- лерд1 мекендеген елдщ аныз-энг!мелерш, Ок жетпес, Жумбактас сиякты ескертюш белплерш, Кекшетау елшен шырып бушл казак даласына даккы жайылран Б1ржан, Акансер!, Балуаншолак сиякты энин-акындарды, кетержш акындык шабытпен, тамаша квркемд!к бояулариен суреттейд/. Акын поэмасында феодалдык замандаты ел аралык шабыншылыкты капы эшкерелейдь Кара куш пен зор- лыкты ерлж пен даналык женген1н ардактайды, Бул — поэмадагы ен нег!зп взект! уакига жэне акын ел аузьшдагы акызды совет акы- нынын творчестволык принцип! туррысынан дурыс корытцп жыр- 2 с . Сейфуллнв 17

лайды. Осы орталык сюжетке жалгас поэманын «Акбура», «Жеке батыр», «От арба» жэне баска тараулары да 6ipiH-6ipi толыктырып отырады. Акын поэмасында уакнганы кызыктап эктамелеумен катар e.Mip. жер керМстерш, кейшкерлердщ taxi жан дуниесш, онымен катар езшщ акындык куй сез1мдер1н жан-жакты кен ашып оты- Сэкеншк «Чжан Цзо-лин» (1927 ж.) поэмасы кытай генерал- дарыныч сырткы империалистах айтактауымен езара жауласкан эре- KenepiH, сонын 1шшде Чжан Цзо-линнщ зулымдык опасыздык кы- лыктарын эшкерелейдк Акын мансапкорлыкты, шен кумаршылык- ты, елж, жолдасын, досын саткан опасыздыкты алтаре эшкерелеп, адалдыкты, айнымас достыкты енбекнл халыктык азаттык KypeciH ардактайды. Акыннын «Биыл жандарал Чан Кай-чи кытай енбек- miaeDiH дуние о.бырларына сатып кеткенЫн эсер1мен Чжан Цзо-лин- HiR бул сумдыктарын жаздым» деген xipicne сеэжен бул шыгарманын вдеялык нысанасы байкалады. Чжан Цзо-линнщ ез ел1н, доста- рын саткан сумлык кылыктары дуние жузйп'к империализма» отар- лау, андап салу эрекетамен сабактас екен1н де акын дурыс кер- Сэкеннщ ен сочгы курделт поэмасы ЦШ-жылы жазылган «Кы- зыл ат». Акын бул поэмасында Казакстандагы мал шаруашылырын еркендету моселес1н кетереД!'. Кызыл ат пен акын сырласады, exeyi- нщ xei.eci тур1ндег! мысалдау адici аркылы Сэкен 1930 жылдардын бас кеэшде болган мал шаруашыгын еркендетудеп каге-кемшжтер- д1 сынайды, снын болу себептерж ашады. Буран, 6ip жагынан бай- кулактардын зиянкест1к эрекета, олардык кол шокпары — жалган белсендиердш кылыкгары себеп болса, екший жагынан, Казак- станнын бурынгы басшылыгынын катглжтер! де Казакстанда мал шаруашылытын ойсыратуга апарып соккандыры белгш. Сэкен бул кате-кемцилжтерд1 айтып кана коймайды, ЛениндЫ Орталык партия комитетшш басшылыгы, кемеп аркасында Казакстанда колхоз кур- лысынын, мал шаруашылыгынын вркендеуге бет алран жаца жен1м- паз козгалысын да айкын квре бЫп суреттейд!. Бутан жуэлеген Кызыл ат куйлен!п, квктем ericiH салысуга белссне катыскандырын акын куанышты сезтммсн жырлайды. Сондыктан ол сулулыкты да, акындык шабыт куйд1 де, Кызыл ат туркан OMip ортасынан 1здейд1, Айды, жулдызды, дерекс1з киялды жырлаушыларды сынайды. «Мвлд1р квз, алтын айдар ж1бек жалым, Буталген кумырыска бел, ерке жаным. Досыаа неге жаркыи карамайсын Как шыбык, алма кызыл, серке саным! Кушактап тал мойнынды аймалайын! Жаяиды сылап сипап жаймалайын. Досыка муиша неге салкыидадын Айтшы енд1 сэулетайым, айналайын!» и взшш суШспеншшк сезшш айтады. Осылай бейнелеп, суреттеу арпккыиплы а»киы»н Кышзиы«л аотх ообразын жанды агд--а-м- образына уксатады. Бул акын псэзиясынык керкемдш куш! санала- ды. Эрине вм!р шындыгын жинактап берудег! поэманын идсалык керкемдж дэрежес1 б!ркелк> емес, б!рде ол атпен сырласа. мундаса отырып, шебер суреттер, сез!мд1 козгайтын туИнд! ойлар бер!п отыр- 18

са, б!рде жалан натуралнэмге, жадагай ут к е салынады. Сондыктан да поэма шыккан кеэшде эдебиет журтшылыгы ортасында «Кызыл ат» тешрепнде улкен айтыс, niKip алысу болды. Б1ркатар кемш|- л>ктер| бола турса да «Кызыл ат» ез тусында партия, совет журт- шылыгиньщ упт— наснхат iciue кап кемепн типзген елеул! шыгар- манык 6ipi. Сонымен 6ipre бул поэма Казакстанда колхоздастыру AayipiHiH. манызды 6ip тарихи — эдебиегпк документ! болып сана- Сэкеннщ поэзнясы туралы айтканда онын улкен сыршыл (ли­ рик) акын екенд1гш умытуFa болмайды. Сэкеннщ поэзиясында, ту- тас алганда, сыршылдык ягни акыннын кешл-куйлерш беру ерек- шел|ктер1 айкын квзге тусед!. Scipece онын жастык, махаббаттык сез1м куйлерше байланысты табнгат KepKi, жыл мсзгтлдерше бай- ланысты сагынысу, коштасу, айрылысу, доска, сырласка арналран влендер! шыиайы, корнем лирика болып калил! «Тау шпиле», «Каш- ' кыннын ауылы», »В1здщ’ жакта», «Камыккан ksrui», «Акта кар'»Г «Арка сулуына», «Кумарым», «Базал», «Май айыпда», «Сэулем», «Жураг1мн1К соккаиы», «Аксак кщщц а-Сыр сакдык», «Ананын хаты», «Акку кус», «Жыл басы' карлыгаш», «Жазгы далада», «Алтай», «Eric даласы», «Б!зд!н сэуле» сиякты толып жаткан лирикалары акышшн ссз1М дуниесш, табигаттын жарастыкты керж-кубылыста- рыи суреттеудеп шеберлштерж танытады. Сэкеннщ кай лирикасын алсак да (ол барлык акьшра тэн сипат екеш белп’л!) онда вз oMipi, езшщ жан сыры кек байкалаад^«Сыр сандык» акыннын жан сырларын шерткен кушп 6ip лирикасы. Адамнын кешл дуниеа зенгер таудын терек кузындагы жасырыи юлтт! сандык сиякты. «Сыр сандыкты ашып кара, Ашып кара, сырласым! Сым пернен1 басып кара, Басып кара жырласын!» — деп сыр сандык куйлерш толгайды. Сэкеымщ- муняай лирикаларын акынмен 6ipre куанып, 6ipre мунайып, 6ipre сырласып окисын. Ол сет эркашан тэта, канатты сез!мдерД1Н кушагына белей Шея1 Сэкен поэзиясын музыкалык ун, сюжет жапянан да, т|‘л шеберлт, акындык енер жагынан да кек зерггеу вз алдына улкен ышдет.| Сэкеннщ проза жанрында жазган енбектер! Де жэне эдебиет та- рихы мен сын саласында жазган ецбектер1 де аз емес. Эфесе Сэ­ кеннщ «Тар жпл тайгак кешу» атты мемуарлык романы— Казак­ станда \"Октябрь революцнясынык жешс!жолындагы катал, кажырлы курестерд! кеншен елестетепн, революиияны жактаушы курес- кер достар kim, оган карсы ок аткан жаулар xiu екендти факплер- дщ, документтердщ молдыгымеи де, жазушынын накты керкем су- реттеу1мен де жетюзш байяндайтын курдел1 шыгарма. Сэкен уакигалы 1916 жылгы кетерЫс кезшдеп елдщ фшшгш суретеуден бастап, Октябрь революцнясы, азамат согысы, совет ук!- MeTiHin орнауы сиякты курдел! уакигаларды камтиды. Ютаптын ю- picneciiwe автор былай дейдк «Максут: 1916—17, 18—19 жылдар- дагы тарихи козгалыстын, улы езгержтщ (революциянын) Казак-

стандагы ез!м кергсн, вз1м биген уакнгаларинан баспа жузшде 1з калдыру... Азынаулак казактан шыккан улы езгершке катынаскан- дардык устазы — Ресей большевик партиясы, революциянын жалпы жауларына карсы шыгысканда курескен дуспанынын 6ipi «алаш» ед1... мен бул ютаптын квп жерлер1 тарихи маглумат болуга жарар деп б!лемж>. (1927 жыл, 3 бет). Бул шыгарманы — ез катнасын, революиионерлердщ образын суреттеген улкен Эпопея деуге де, корнем естелж (мемуарлык) шыгарма деуге де, тарихи-публицисти- калык енбек деуге де болады. Сэкен югаптын б!рталай жер!нде ез басынан немесе езшщ жаксы достарынын басынан кешкен уа- кигаларды накты суреттесе, снд| 6ip катар жер1нде Россия мен Ка- закстандагы революциянын даму жайын, жалпы согыстык саяси халд: баяндайды. YiuiHiui 6ip жерлержде жазушы езшщ революция- лык квзкарастарын дэлелдеу ушш, тап жауларынын сырын эшкере- леу ушш тарихи эдебиетгш деректер, документтер келтфедк BipaK ютаптын кай жерш, кай тарауын алсац да 6ipiHeH-6ipi кызыкты. Нагыз керкем шыгарманы окыгандай, ойланып толганасын, эсерл! сез1м кушагына белешп отырасык. 9cipece Сэкен революиионерлердщ Акмола турмесшдеп, атаман Анценковтыц азап вагошндеп емйрлерш улкен жазушылык шебер- лшпеннаКты суреттейдг Кол-аяты шынжырлаулы большевиктер са- кылдаган сары аязда жаяу бес жуз шакырым айдалып кследк Немесе аш-жаланаш азап вагонында журш жатады. Ауыр азапта калжыраган бул адамдарга жаулары ешб1р ракым кврсетпейд!. Кол- чак бандалары оларды табанда атып тастайды. Жазушы ез басы- натг-кешкен осындай ауыр халдерд! суреттей отырып, кажымайды. Жешп келе жаткан революциянын сэулесш, Tereyipinai. кушin кере биедь Сол жешске берж сешмш 6UAipin отырады. Омбынын тут- кын лагершен кашып шыгып жердщ лайсан, елдщ жудеу, саяси халдын ауыр кезшде атпен жаяу-жалпы казак ау ылдарында жасырынып журген мезплдершщ уакигаларын cyperreyi де кызыкты. Бэр1нде де журген жер, керген, биген адамдарынын эралуан сипаттарын жаркын елестетедп Мундай накты суреттеу, идеянын айкындыгы ютаптын барлык тарауынан айкын байкалады. Сондыктан Сэкеннщ бул енбеп казак совет эдебиет! тарнхынан THicri орын алатыи, прозалык жанрдын елеул! улес1 болып косылган аса ipi шыгарма. Рас, бул штап жа- зылганнан 6epi 30 жылдай уакыт етт1. Одан 6epi тарих гылымы да, керкем эдебиепм1з де есть Осы ескен когамдык ой, эдебиетт1к та- лап тургысынан Караганда Сэкеннщ «Тар жол, тайгак кешу» юта- бынын артык. кем жерлер! де кезге тусетМ даусыз. Революция жау- ларын эшкерелеймш деп отырып, жазушы кейде олардыц айткан жат niKipaepiH, олар жазган макалаларды тугел келпредн Немесе революцияга шын мэншде белсене араласкандыгы толык анык емес, зертеуден кейш бертшде аныкталган кейб|р адамдарды Сэкен кейде тым ecipin суреттейдп BipaK бул сиякты кемшшктер ютаптын жал­ пы манызын eiu6ip кем|тпейдк Сэкеннщ «Банданы 1здегенде», «Же- Micrepi» сиякты экпмелер1 «Тар жол, тайгак кешудеп» революция такырыбынын жалгасы сиякты. 30-жылдар кезшде Сэкен: «Айша» «Б1эдж турмыс», «Дауыл алдында» сиякты курдел1 прозалык шы- гармалар жаза бастады. Мунын e3i Сэкеннщ 30-жылдардын оэта кезшде поэзия сетедь BipaK мады. Акыннын творчестволык eMipi мезплаз токталды.

Сэксннш калдырган эдеби мурасы вте бай. Онын казак здебиеп тарихы туралы жане бурынры эдебнет нускаларын жинауга арнал- ган б|'рталай ютаптары бар. Ол екбектерд! де бас-басына окып, uapucTiK эдебиет тану туррысыван зерттей отырып пайдалану ал- даты мшдет|м1з. Здеби riлiMiзл!, acipece казак совет поэзнясын дамытуда Сэкен шыгармалары манызды орын алады. 1936 жылы совет эдебиетш ер- кендетудеп зор ea6eriH совет уюмет! айрыкша багалап, Сэкенд! «Енбек Кызыл Ту» ордешмен наградтады. Эдебнеттег! кызметшш 20 жылдыры етуше байланысты Казакстаниын партия, совет жэне эдебиет журтшылырынын Сэкенге «Казак енбекиплержш большевик акыны, революция солдаты, казак халкынын ой-арманын бейнелеген шырармаларымеи журтшылыкты тапсыз котам орнату жолындары куреске жумылдыра 61ЛД1» деп берген эд|л багаларынын да макыэы ЭЛ1 жойылран жок. 40 жыл ишндеп улы олжамыздын 6ip саласы— казак совет эдебиет!шн дамып, гулдешп одактык улкен эдебиетке айналуы. Сол дамыраи эдебиетпэдщ алрашкы ipre тасын калаушылардын 6ipi, казак совет поэзиясындары улы поватор акын Сэкеннш шыгарма­ лары eMip iarepiaen, урпак вскен сайын езшщ асыл каснетш кешнен таныта бередь Есмагамбет Ысмаилов.

1914 1922

ДАЛАДА (Арнау) Ж уген курык тимеген, Ж асы н ан нокта кимеген, Алты жасар асауды ¥стап мнш м далада. Акырды асау, Жангырды дала. Тулады, оргыды асау, Дуб1рлеп кушренд! дала. Киырсыз дала... Оргыды асау айнала.— Дуб1рлед1 айдала. А лысы п асау оскырды.— Ж а л куйрыры желмен ыскырды. Ж уй ткш , зымырап кулашын керд! асау. Танаулары шелектей, Ы рсы лдап дем! квр1ктей. Квздер! оттай, вр!ктей. ©рге карай opFbica, ©р не кылмак acayFa? Ж елге карай оррыса, Ж ел не кы л м ак acayFa? Оррытып ушырып ж ур !п, кею рекп кернеп, Кен даланы кун1рент1п, катты айкайлап эн салдым. ©HIM Kerri дынылдап, жакгыртып кен даланы. Сал ды м кушт1 дауыспен эн, эн1ме косылды Кен дала, аккулы, казды шалкар кач; камысты, Куракты квк езен косылды бэр! шуласып косылды 6api шаттанып.

Сендерге карындастар, Сендерге ш!лер, Сендерге арналды бул эндер! Д униенщ кулды к шынжырын кираты п, эд!лд!к тедд5к 1здеген. Турмыстык таршылык зынданын бузып, еркш дж кевд1к !здеген. Кекректер1 ж аны п бакыт 1здеген, ж аст ар , Сендерге арналды бул эндер! Унемдеп елш еп кун еткеру уш ш тум ай; дуниенщ са- сык байлыгьша жетуд! максут кылмай, кырандай жер кекке канат ж айы п , кырандай дуние шеп'не кез Ж1‘берген; асау тулпардай киырсыз ж ерге ку лаш Kepin бакыт, ма- хаббат !зденген, ж аст ар — сендерге арналды бул эндер! Шыгындар, далага, жолга — Бурынгы ерлер салган жолга! Ж ур^ндер,— бакыт, ер кш дж бакыты алдары кда таяу. Ж олдары к ж ур ер, бетпак д а л а , ш ел , т а у, тас, меш'реу жерлермен. Ж олдары к кершер киы н. Тал ай ерлер кает- рет, ж ап а ш еп п жалпы элемге бакыт 1здеп Курбан бол- Fan бул ж о лд а. К урес уш1н, ерк1н, шатты енбек у ш н туган сендер, Шакырындар, арттагы уйктаган, именшек бакыт жолын бишейтш бауырларыкды! Шакырындар, арттагы кулдыкта журген бауырла- рынды! Сендерге, epiK, м ахаббат жолы на бастаган ер, кары н­ дастар, шьлер,— сендерге арналды бу л эндер! Косы ндар, дауыстарынды.— KyuiTi дауы стар мен кызу эн жакгы ртсын дуниенП Ж ангы рты ндар, жанартындар ectci дуниенП К айратгы , ер жастар! Сендерге арналды бул эндер. Асауменен алысып жу- р!п салган эндер! Сэкен.

АСЫГЫП ТЕЗ АТТАНДЫК (Бостандыкты карсы алу) Басып жатты т э т уйкы Сарыарканык даласын. К ул гып жатты кар а тун Калыц казак баласын. Так таяуын сездж те Оянды к 6i3 кыбырлап, TipmiAiK кы лды к оянып, Туннен коркып сыбырлап. EpiKTiH таны келерш Зулматты ж е к ш бактын 613. Куаны сты к сезш1п, ©TepiH кулды к шактын 6i3. Танды карсы алмакка, Тулпарларды таптык 6i3. Айдарына кызыл шок Уш леп cy3in такты к 6i3. Кызыл ш аш ак — ока устап, Ж 'б е к ж а б у жапты к Сиз. KyMic ермен ерлесш Ж аратып, байлап бактык 6is. К ун шырысты каптаган Bip зенгер тау бар едь С о л зенгерге баратын Ж о л хатерл1 тар ед1. 27

Тэуекел кылып аттанып, А т к а камшы басты к 6i3. Неш е хатер жерлерден Ам ан есен астык б й . Зекгер TayFa кеп жетш , Бш гш е ерлед!к. Тулпарларды оргытып Квкке кулаш сермедж. Ш ы н басына кеп шыктык К ек аспанмен тшдескен. Бшктжке таласып Булттармен кундескен. K y rin танды атырдык Кун шыгыска карасып. Ш ап ак шырып теменнен Жайылды кекке 6epi асып. Ж ер мен кекке нур шашып, KepiHfli тан жалтырап; Шаттык тасып лушлдеп Сокты журек калтырап. Кеппкпей-ак Кызыл кун LIlbiFa келд1 ж ар кы рап , Тулпарлар да шаттанып Туралм ады аркыра'п. Тунерген зулмат аспанда Бултты куды рахман кун. Сарыаркара карасак Мунарткан эл1 тун. Кунге жайып кущакты, Ш акы р ы п 6epi шаттандык. К уан туFa ел журтты А сырып тез аттандык. 1917 жыл, 9 март.

ТЕРГЕГЕН БОЛСАН АЙТАЙЫН М аржандай п'зген жырымды Айтайын болсан тергеген: Домбырадай куйленш Э н тасып кеюрек кернеген. Махаббат толып жалындай Лугалдеп ж урек тербеген. Шатганып куйлер кауласып, Косылган ap6ip пернеден. Дуниеге жайып кушакты KyurrepiM кулаш сермеген. Шаттанран тасып еленд! A flm ayFa epiK бермеген. Кейде толып журекке Кектер толып кернеген. Ж 1гер кайнап зулыматка Дуниеден шындык кермеген. Квз жасын Kepin сорлыныц Квк1рег!м жы лап ещ'реген. Екшнд! кызу елеюй Айтпауга epiK бермеген. 1917 жыл, Акмола. 28

АКША КАР Акш а кар улпшдеген, калкып уштын, Ж ер уш ш шатты жайдан кектен тустщ. Кайгы сы з мэнг! сэби перш телер, М э ц гш к жайды тастап жерд1 куштын. Тастадын сансыз сэуле кун мен айды, Ерк|’н, кен, нурлы, таза, шатлы жайды , ©кшбей кара жерге тускенще Ж узщ шат, мын кубылып жалтылдайды. Х иял д ай канатына epiK берд1к: Калыктап ала булттын сонына ердщ. Квктег! сансыз сэуле жулдыздардын Косылган энш ecrin, биш керд!ц. М уж 1л ш сэш кеткен агаш тарга А к кум!с ш аш ак болып кврж бердщ. Кулпырып жулдыздай боп кул1мдейЫк, Н е керкш кердщ айтшы кара жердщ? Михнатты , былганышты Tycin жерге, Ю рш ж а'з аппак таза болдык перде. Акш а кар уайымсыз жалгыз-ак сен М э н г ш к шатгыгынды жанга берме! 1917 жил. 18 Октябрь, Акыола. з*

ДАЛАДА Д ал ад а жазгытуры тостым желд!, Кезгек жел саулап ecin жетш келдй Гул шешек, кегал шептщ басын сипап, Квркейткен кшндарш кара жерди E cin кеп, майда желдер таудан асып, Кушактап аймалады аманласып, Е си ген , керген, бйчген сырын маган Айтысты куанысып — сыбырласып: «Текдш ке, бостандыкка кептен гашык Н аш ар лар , уран салып жолын ашып, Кулды ктан бакыттарын женш алып, Т у Tirin шырыпты ерлер кол устасып>... Куйленд! KeKipeK сонда шаттык тасып. Кырандай тенш алра квЗ)'мд1 ашып, Айкайлап кен даланы кушрентт Бой жаздым аярымды nuFan басып. Куд1мдеп гул ш аш актар басын иди К уш актап майда ескек жел беттен суйди Куаны ш сырын айткан рашырымдай С о л ж ел д щ журег1ме леб! тидй 1917 жыл, Акмола. si

КЫРДА Куш’ренш кырда отырып квкрек, кернеп. Э н салдым домбыра алып ыргап, тербеп, Аузы мнан влевдмд! кагып алып Ы зындап Kerri ж аттап а с а у ж ел кеп. А са у ж ел саулап ж аттап Kerri сарнап, Аралап Сарыарканы кезш шарлап. Э н салдым кырда отырып кеюрек кернеп, Ю м бшсе желдщ т М н соган арнап. 1917 жыл.

К ЕЛ, Ж1Г1ТТЕР Кешкен елдей, Соккан желдей, Ж асты к шары етер тез. 1Шркш жастык Кушке мастык Андаусызда кетер тез. Кел, жшггтер, Болындар ер, Ж уйтк1т, Оррыт тулпарды! Ж аз канатты, Олте катты, ¥йткыт, ерлет сункарды! EioiiH унд1, . Кызыл сымды Домбыраны алайык. Кезш кырды, Косып жырды Кушрентш эн салайык. Залымдыкпен одалджтщ Алысканын айтайык. Жер жузшде Бай мен кедей Шабысканын айтайык. 33

Кедей суйер, Б айл ар куйер, Ауы здан от ш аш айы к. Салып уран, «Кедей курал» Кедейден топ жасайык. Кектер кайнап, Гу айкайлап, Квюрекп' кернеген, Канат сермеп, Куйлер кернеп Ш ы ксы н op6ip пернеден. 1917 жыл.

АДАСКАНДАРРА (Туткынныа ceai) Нашарларра болысып, Куштшер бет а кайыру. Тырнарынан олардык Е з 1лгендерд1 айы ру — Жолында журген бауырыпа Т а с аттындар бэрщ де, Мырзаларра косылып, Жастарыд да, к а р т де, Адамдыктын ушкыны Сендерде егер ар болса,— Берд1м сонын сотына, Х акл ы к— тэшр бар болса! 1918 жыл. июль. Акмола.

КАМАУДАН Т а с уйдеп туткынды Аяран адам ж ок болды. Аяды 6ipaK табират К енл 1м соран ток болды. Терезенщ алдына Торрайлар кеп эн салды . Ызгарлы камау тас уйге Куйлещцрш жар салды. Даладан кегал ж ас исш, Ждберд! маран желменен. Терезеде отырып, С е й л е сп кенл1м елменен. Болса да алые кызыл кун, Шурыласын шашты алтындап. FaiubiFbiM менщ бостандык Келд! алдыма жаркылдап. Терезеден елш еуаз Kepcerri кыр, кенд1пн, Табигатына дуниенщ Патш а мен туткын тендплн. Д ем ш салып майда жел Куш ак тап суй in тэш мдк Суйгеш мдей Tep6eTin Жубатты менщ жанымды. Отырмын кузет — камауда Дуспаннан тэшм жещлдй Ж ен е алмас 6ipaK еш панде А сау — еркш кещлдЬ 1918 жыл, июнь, Акмола. 36

CAFblHflblM (Камауда) Туралы капас кермеген, Квиректе кектер кернеген, Талпынып кулаш сермеген Айтайын iiUKi сырымды: Кайрымды калын. ел1 бар, Сары арка сэры бел1 бар,' 0picTi шалкар квл! бар Сарындым мен кырымды. 0зенд|, келд1 жайларан, Кермеге тулпар байларан, Хабарсыз арам ойлардан Сарындым мен аулымды. Ж бектей шашы оралган, Кыпша 6eai кыналран, Epneci кырдын буралран Сагындым мен сэулемд1. Айналып толгап ecipreH, А к су т и 6epin кеил'рген, Тастамайтын еешен Сарындым papin анамды. М ал багып, шауьш ойнаран, Уйреткен асау бойларан... 37

К ек жасыл nie6i жайнаган Сарындым ерюн даламды. Кымызы бал шараптай, JKirrri баглан манаптай, Тулпары тарпан канатты Сарындым бейбп- ел!мдр Таулары бшк киялы, О рм аны шалрын миялы, Ж ылкы, кой, сиыр, туйел1 Сарындым А рк а — ж ер 1мд1.

ТУЛПАРЫМ (Туткын) TeMi'p торлы тас уйде К ею peri м толды шерменен. Канатты, тары тулпарым Аркырап келий кермеден. Тумарлап бапгап, айдарын, Куйрырын cy3in ерлеген. Куткдршы мен1 кам аудан,— Ш ы нжы рлап epiK бермеген; MiHin ап «ш у!» деп кетейш, Ж ары сып соккан желменен, Ke6irin шыксын кумктей Шомылып аккан терменен. Аймакты ж ары п дуб1р1к Ж ангырсын таулар, жерменен, Сыпыра шауып кырымды Амандасып квлменен. Буралган взен, орманмен, Зенгер тау мен белменен. вдк ей сорлы езшген Kepiceftin елменен. 1918

ШАЬИТ BOJIFAH ДОСТАРЫМА (Орысшадаи взгерту) 1Дуниеде ер Ж глтщ влгеш арман. Kaflipci3 айдалара кемгеш арман. М ихнатты, кайгы, xaciper былранышты — Бэршен сум дуниеге келгеш арман. Е р jKirir а к вл1ммеи елгешнде, Сыз тесек кара жерге кемгешнде, Ж ал гы з-ак сорлы ананы аяймын мен Ойга алып жакындарын тергешмде. Тыншырар 6ipa3 жылап суйген жары. ¥мытар жакын деген достык бэрь Дуниеде умытпайтын жалрыз-ак сол, Сорлы ана, кеюрек жарган кайры зары! Аяныш емес ердщ кара басы, Аяныш емес жэне жан жолдасы. Дуниеде ен аяныш естен кетпес Тамшылап сорлы ананын аккан жасы! 1919

ТУРМЕДЕН КАШЫП ШЫКК.АНДА Шыдамадым капаста, Кеншш кке мен каштым. Кенд1'кпед1м м атауга А сау атша жер бастым. Уф ! Ш ыркап, зымырап, Сункардай заул ап ушайын! К е к п , жерд1 капсырып Bipiicripiin кушайы н. Кол Fa тускен бурюттей I ihi'm катты пысып ед. Енсемд! басып ку камау Кеудемд1 катты кысып ед. У а , кен дала, кед дала! Еркш байтак ен дала. Кушагывды аш , твспш аш! Тесще меш кысып бас. Тардырдын кез жете ме бермесше? Дэуреннщ неше айналып келмесше? К ам аур а Ж1‘п'т адам квнсш неге JKirepi ж о к болмаса зердесшде? М !н е асп ан, Mine халы к, мш е дала, Эне орман, энеки кен, еркш дала. Ж упрген, жорта шапкан ерал-карсыл, М ш е,— улкен, мше жастар, мше — бала! 41

У ф ! журейш, журей!н Осы жерден кетейш. Бостанды к, кенд1К, байтакка Кун-тун к.атып жетейш . ТЧршйик, тур мыс менакП Ауаны 6ip жутайын! Кеудемд! керш жутайын, Бар ауаны куртайын! 1919 жыл март, Омбы, Кулынды жолынын вокзалы

БОРАНДА Ы згарлы тутек боран сокты катты, Д у з кадам жер керш бей... кеш те батты... Екшндеп дулей боран, гулей согып, Еш ретга тещ рекп ызындатты. BeniTin кораларын малый камап, М асай р ап уйлершде iuiin там ак. Малдылар отырганда кулш ойнап Боранда келе жатты сорлы шал-ак. Сорлы шал бул адасып келе жаткан, К у бейнет жарлылыктын д эм ш таткан. Койын, коныш, мойнына ызгар етш Улб1реп карлар толып, epin каткан. Ш н ш д е дорбасы бар нэрсе салган,— Ж инаган есю-кускы журттан алган. Ж аны ашып асы раган ад ам болмай Кангы ры п кайыр сурап арып-талган. Ом бы лап ж ур е-ж уре эл1 кети. «У Ь ... аж ал , тыншыктыр» деп бурды бетть К у кедей кыста каткая, ж азда Keyin, 0 м|‘рде cepiK кылган к у бейнетть Ыскырды дулей боран екшндеткен. Сорлыны калтыратты ызгар вткен. 43

У у , у , у !., алла... елгешм-ау, э-эй, адасгам. Сорлыны жыкты карга ani кеткен. Сорлы шал жан таласып б!раз жатты. Д е н е а эл1 кетш муз боп катты. У у ... гу-гу... дулей боран, ей!., e ci... жан жок. Сорлы ны карм ен кем1п бетш ж апты . Ракымсыз дулей боран! Гуле, сок-сок! Барлык бай уйлершде тамары ток. Кангырран сорлыларра эл!к келс!н Аяйтын арттарында еш KiMi ж о к . 1919 жыл.

Б13ДЩ ЖАК/ГА (Сурпнде жургенде шет елде айтылган еден) Ш алкы ран б и д щ жакты н келдер1 бар, Агаш ты би!к таулы жерлер1 бар. 0 з е н , с у , келдер жайлап т а у кыстайтын, Меймандос берекел1 елдер1 бар. Думанды шалкар келдерЬай EpKiH д ал а белдер-ай. Каздай катар мыкрырып, Н а Ш в квшкен елдер-ай. А-ай, Сарыарка, Е л !к алые, Калды шалые, Ж а т ж ерде талай елмен болдык таные. Ж ер ш е б1здщ жакты к лайы к epi. Е р палуан, аншы — мерген, энннл, cepi. Ж асы нан жуйрнс MiHin ескен булан. Ж ау журек, ер кевддо жМттерЬ Склтеунп-ек кулаш тулпардай, Ж азушы-ек канат суккардай, Асауменен алысып, Кашарынды куткармай. Ай-ай, Сарыарка, Е л щ алые, Калды шалые. Ж ат жерде талай елмен болдык таные. 45

Кы здары б 1з дщ жакты к кар а касты , TiciHe уксатарсы к меруерт тасты. Сымбаггы керкем бойлы тал шыбыктай, Мамы к тес, суктак мойын, сумбш шашты. Еркга бейб!т ауылым-ай. Ж а с epiM, талдай саулем-ай. Кырдын ерке сулуы Сарындым сен!, бауырым-ай. А-ай, жан сэулем, ©piM талдай, Ж азы к мандай. Аузыкнан шыккан лебщ шекер балдай. Кыздары б|'здщ жакты к к ар а кезд1, Сы рнайдай дауыстары, т э т а сезда. Кызыл гул албыраган epiHflepi Шырайлы, ашык кевдл, бал мшездь Ерган бейб1т аулым-ай, Ж а с epiM , талдай сэулем-ай. Кырдын ерке сулуы Сарындым с е т , баурым-ай. Эй, жан сэулем, ©piM талдай, Ж азык мандай. Аузыкнан шыккан лебщ шекер балдай. 1919 жыл. апрель, «Баян аулы».

БАБАЛАРЫМА (Шагам) К у заман баска салды, мундай шакты. Кайтейш медеу кылдым жалрыз хакты. Урпарын ecin-енген урулы ел боп Д е у ш еда бабам Тока аруакты. Ескене, Байбек, Ж энбек — бул 6epri атам. Кдйырлы деупн ед1 рой берген батан. Михнат, киыншылык баска тусп Ж о к ед1 ютер1мде ешбар хатам . О р , А б а , Е сен, Н ур а жерам ед1, Куанды к — Каратока ел1м едь Кол д ар деп кысылранда бабаларым, Сендерге асау балан сенш ед1. Бар ж азам куштшермен жарысканым, Ж ы ртканы м сорлы журттын намыстарын. Тен д1кке наш ар журтты жетюзуге Кеп жауыз улыктармен карысканым. Ж азраны м елд1 6ipa3 билегена'м. Пандарды улыксытан илегешм. Эйел мен кедейлерге тенелдщ деп Оларды ерге карап суйрегешм. Ел жеген жауыздарра карсы турдым, Н аш армен кол устасып 6ipre ж урд1м. Би, болы с, бай терен1н малдарына Сатылмай эдичшшк жолын курдым. 47

Ж ат жерде жауыз заман жаяулатты, Бурынгы умыттырды MiHreH атты. Bip кунде бай мен панды илетмзш, Артынан баска салды михнатты. Кулдфеп табандары, баяуларан, Камырып ер кецйп каяуланран. VpnaFUK ж уй р ш м1нген, бабалары м, Ж о к m uFap мендей балан жа-яулаган. Ж аяу л ап дэман таттым талай елдщ . Аралап суын ш т м талай жердщ. Е ш ж ерде ат жешмдй сырымды айтпай Bip eyi больга сорлы жумы скердщ. Таб эт ат езгеше боп туран ед1м, BeniMfli ж астан бекем буран ед1М. Халы кты н корлык керген туын устап, Э д ш д ж жолы н !здеп куран ед1м. Б ол са д а жолым киын михнатты, С о л ж о лд а басшы кылдым жалрыз хакты. Дарияга кайык салран ер баланды К олда енда бабаларым аруакты! 1919 жыл, май, «Баян аулы».

КАМЫКХАН К6Н1ЛГЕ К е н ш м -а у , жанран оттай шалкушы едщ, Кырандай жогары ерлеп калкушы едш. Зулм атка Kahap Tirin лагнат айтып, Б ал ш а epin махаббатка балкушы едщ. EpKiiwi ку кайрыра берме кещпм! Куйлейin бурынрыдай серме кенл1м! Камырып жабыркадын неге мундай, Талпынып кекке кулаш серме кешпм! Bip кезде 61зд 1Н талай асканы рас. К еп душ пан сыртган сыррып кашканы рас. Ж аркы рап жерге тускен кызыл кунд1 Бул кунде кара зулмат басканы рас. Б ул кунде кеп дуспаннын женгеш рас. Кара тун капылыста келгеш рас. Ж урекке ж ар а салып тиген октай, Кайрын дерт кею'рек жары п енгеш рас. Бул кунде, ж а у жарадан алганы рас, К еп дуспан аяктан кеп шалганы рас. Ш ала елген кара жылан акдаусызда вкпеден кек найзасын салраны рас. К аж ы м а ер кекшм бэрг де втер, С ан азап 6ip кунгщей болмай кетер. Кара тун басып турса алды-артынды Ж аркы рап ататын тан ал ь ак жетер. 1919 жыл.

)KA3FblTVPbl Кеш . Ы мырт. Таудын iuii... жазрытуры, Кулпырды шыкда оранып ойы — кыры. Тэнше кулпырран ак перде жапкан С ул уд ай тау менен тас ж ер дщ Typi. Акторрын, жешл мунар тауды баскан Ай менен жулдыздардыц ш аш кан нуры. Бш к шын, бш к таулар айбат merin TyHepin кузеткендей 6ipiH-6ipi. Ж анрырып эр дыбысты кайта айтады. Керемет, тауда ж ан бар, т ау, т ас Tipi. Буталар, келенкеде турран шындар Т асада турран тенш бейне уры. Араштын жапырактары сыбырласкан Ж асы рын м айда желд1н айткан сыры. 1здеген рашыктарын булбулдарды н Е ствдщ кеюрек жарып айткан жыры. Ж ан салып тау iniiHe кер ж берген Келген ж а з , махаббаттын квркем nipi. 1919

ЖАС КАЗАК. МАРСЕЛЬЕЗАСЫ А за м ат , жунж|'ме, ж урм е бос, К ол устас, 6ipirin т1зе кос. Т у устап дуспанга барайык, Тещ цктщ уранын салайык. T i3eciH батырран залымнан К ун туды 6i3 тендж алайык. А за м ат , сестешп кез!нд1 а ш , журм е бос. У р ан сал , алра бас, 6dpirin и з е кос. Кызыл ту шылауын, корранын — Ti3e ко с, Ti3e кос, Ti3e кос. П атш адан эдщ дж ж о к ед1, Улыктар паракор — ток ед!. Б ука ра халыкты кем туткан. Ж ек кэрген, илмен тен туткан, Коспаган санына адамдык, Айламен устаран надан рып. А зам ат, сестешп Ke3itui аш , журме бос. Уран сал , алра бас, 6ipirin т^зе кос. Кызыл т у шылауын, корранын Ti3e кос, Ti3e кос, Т1зе кос! Езш ген, сез1мнен кем халык, Алдаушы куларра жем халык. Кор ед ж кеп эк1м корыстан. П ар акор би менен болыстан. 51