Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры

‘* . Щбой щ н^Кацабай бар булыгып култ> Байтас келе ттыр.у^'Ъъ* *• . ч ч Байта.ё- 0лт1рдщ, кушж, ©лт1рд1н!.. Айтпа, ойбай, \"айтпа! .— . Жан а б ай. Кудай тек кулуге жазсын, курдассын гой, куле бер, Байтас, 6 ip aK , осынымды 1’степ бер, агатай. Байу1с.:.Куш1к'ау, он бес дегешц ретке келмейд! рой, Tinli. Он жет1 десещш, тым болмаса! Жана б ай. Он жетщ eid жылдан кейшЧлегш кетке* л\\ тур деп,; Ашамай баксы кунде каксап отырган жок па!.. Байтас. Ендеше, сакальщ каурадай, кырык бес де! Жана б ай. Кырык бес кауыпта тур деггп. Он бес х©р]*нед! кау^гпсызы. Ты мак бай. Жацабай дурыс айтады, Байтас. Айт- канын ктеп-бер. Он бесте болса, ои бесте-ак болсын, Кып- шактагы ею улкен уйдт б1ршде отыр рой калкыйып... Жадабай. Жалрызбын ро й , б а у ы р ь ш -a v , жалгыз- бын гойя.:>-.. Ба^йт а с: Ей, кой енд1, жыламай. Жарайды, бугшнен бастап он бестесш, он бестесш, сакалды бала. Жана б ай. БоДды, бауырым, болды. Кок жорраны Костым'^кцлкыца... Сен мш, игшгще мш! (Keredi.) Ты мак б ай/ Байтас, кашаннан 6epi баталас едж, лзмдес ед5к.;. Жалбарайдыц аруагы шырар менщ де буй- т,п аТКа шщп жургешм. Менщ олг! Сары дейтш балам онтогыздагтур рой... '• . Ба-4:!гас;.; Ж1пт болып калган екен рой... ‘ Тым а кб ай. Е, Ж1пт болып калды... Менщ былтыр У2аР^^Я'.КЫзьгмнын аты Сара болатын... 6i.riymi ме едщ? Щ Е, бшем рой, бшем рой Сараны... Ты-зиа кба й. .Сол Сара мен Сарыньщ атын ауысты- Ра Креа* деймш... Жадарынын он бесте боламын дегеш- шырар муным. Сен кулме, ^мен кулгещц ^авдрмзйтын адаммын. с.Апыр-ау, осындайларыдДы оз1ме-ак тап- сыра- Садсандар болмай ма осы? 03iM ретке келт!рем брлып не керек? \"\" * й. Жок, сен жумысьщ коп болыссын... экелмесек, кайсыб1р!не орын тауып бере С©йт, Сары болмай-ак Сара болсын да кыз бол- * • Bip^an эрщ кой озгертетпи. Рэсри болып — Сары 165

болып тур ед1 гой, pocipe кыла койсан,, Сара болады да шыга келедь.. Б а й т а с. Кешке 6ip оралып соксайшы б1здщ ауыл га, табар мыз peri». Т ы м а к, б а й. Е, болды ешц, болды. Мен элпге усаи ат берем десем уят болар, дэм-тузымыз айырылмасын. Кетпм ендеше. {K ered i.) Б а й т а с. Мынанын ©3i кулкгде болайын деп тур-ау cipa. (Э р ел д Ы келед'1.) Ия, атылшыным? 9ре л д1* к. Болыс-eKeci, арылшындармен ойнай да берме будан былай. Б1здщ жумыста деген каразы бар адам босаиатын болыпты мынадан. Ондай кагаздын ма- FaH сокпай кетпейтшш тусшетш шырарсыц!.. Б а й т а с. Койшы, ей? Э р е л д м * . Жалгыз несiбелi ауыз ез!м рана деп жур ме ен? Б а й т а с. вй, бэр1м1зден сен асыратын болдыц рой, онда. Кел, 6ip женнен кол, 6ip ауыздан соз шыраратын болайык... 9 р е л д 1 К . Ендеше, 6epi жур... (Б ул а р Keredi, улкен топ келиг отырады.) Т э у к е . Коне, журтым, болью, билерщ карасын кер- ceTTi. Буран б!з айтар жауап кайсы, неменеге байладын? Т ы м а к б а й . Юмге дейсщ? Т э у к е . Tanipi деген, юмге болушы ед)‘, ана жанда* ралра деймш тары! Ж а п а р. 9л1 де о.йланайык, 6ip ай мурсатана бер деп карысып керсек кайтед!? Т ы м а к б а й . О да жен... Тым болмаса тагы 6ip кыр асып калар ма ек, элле кайтер едж... Т э у к е . Ол айла тоалден (Нржола айдап шыкты емес пе! Болады мен болмайдынын 6ipiH тап бастырмай, кун айырайын доп тур ма еаган! Болыстарыц эз!р.гппн айтып, атои 6epin шыкты да, енд1*п сез елде калып отырран жок па! Ж а пар. Жауап нобайы бар да, соны батып айта алатын им? К е т е . Кайран каракрылык-ай! мен-aw ай. Т ы м а к б а й . Батып деп... журт уйраоса таиын! Тек, женш алтеп берпщерил. Ж а п а р. Айтамысыц? Т ы м а к б а й . Е, айтам! Т э у к е . Ендеше, эуел! журттын жалпы квК1л!н б!л

д)р. Буратайа деп кем санап, мал орнына колмеа ала- мыз дегенге ел кенш жудеул^ де! Тыйак б а й. Жок, жок, басым екеу емес, оны айта алмаймын. Кете. Кдйран к.арангылык-ай! Тзуке. Оны айтпасан, ©згенде не береке болушы ед*1, Tanipi деген! Тымакбай. Жок,, оны айта алмаймын. Бул арада-' ры аргын-кыпшак амак турганда, сез иесш таппай кой- майды. Мешн де басым екеу емес. Ж ап ар. Жал пак елден тусап-матап бере кою кыйын болып тур, деп 6ip бастамайсын. ба... 03ipre елдщ акса- калдары болып, ауыл басы 6ip-exi жшггтен бере тураиык. Сейте-сейте жалпак ел де кенд1пп кетер деп ойлаймыз деп барып, андысын 6ip ацдасакшы... Тымакбай. Эй, муныцыз да шукырыма кона ал- май, кыпыктап тур-ау... Ж а п а р. Одан да ©3iM кыпыктап отырмын де- ceSmi. - - • Тымакбай. Мен бе? Мен осы куш № патшанын взшен де кыпыктай кояр ма екем! Жалгыз Сарым Lnerin турганда, не 6eriM бар аяйтын! Жапар. Ендеше, айт осыны. Муны айтпаганда нен- Д1 айтушы едщ! Тымакбай. Ак патшага K id ж'(бердж... Патшанын ушшол атасы казактан солдат алмаймын деп итпн те* picine жаздырып берген анты бар деген 6tp сез бар... Со­ ны бшп келуге Токан. мен Токен журш кетп... Ашсан злаканывда, жумсак жудырыгында отырган слаш гон ®з, кайДа барады дейсщ... Bip-eKi ай мурсатана берсешз кайтер деп* осылай жагалатсам ба деп ед^м... Кете. Пойтпк-шортпк, сез емес! Жапар. Мунынды жаиарал кулапяна да кыстыр* ыайды, жацарыны айт! Тымакбай. Жок, оран тш м келмейдн Жапар. Келед! сен1н тшц, айт... Артык кеткешн болса, т1лмаш ©3 i жендеп ж1беред1 гой... : Тымакбай. Тьлмашка суйей салды гып айт деге* н,*ннщжаны бар... BipaK, eлдiн Кении жудеул1 дегенд1 ке- рек пе деп отырмын... • * вЖапар. Сеш кысып бара' жатса, 6i3 де шулаимыз Р0Й>елдщ сез] осы деп. Тымакбай. BipaK. тор-тебел ат тя осы манда жа- 157

кынырак турсын... Мен к1шкене ойлана турайын. г1п цалады .) К е т е . Ат дегеш дурыс! • Т э у к е . Тубшде шатак сенщ сол ауыл басы 6ip-eKi адам дегешцнен шыра ма дегт коркам. Сол 6ip-eKi адам дегешц шм болады ертен? Сорлайтын тары да баяры калык кара уйл1* бол ад та. Ж а п а р. Ол жары кешнг! сез болар едБау... Т э у к е . Жок, KepiHe кулыкка тартпаддар, журтым. Не елмен 6ipre болыцдар, не болмаса шырындар белшш. К е т е , Пай, nah, дурыс айтты аксакал! Д а у ы с т а р . Аксакал, дурыс шыккан тутш а з д м болып отыр. Берме т1'зпшндП Берме! \\Тэ у ке . Кездг жумбайык.бул жерде, ел тупш деген 1ргел’1 с©з. Айла табам деп 6ip жагыд отырсыд, алданып калам ба деп б1ржарыд турсыд. Айла табатындар аян- шак басады, мына журт бэршен бурын содан сактанады. Аррынмын*, Кыпшакпын демей, келсед тугел кел, журт касында калар болсад рана ортара Kip! Ж а п а р . Слздщ созде 6ip кырыс бар рой, Тауеке? Т э у к е . Кырыс неге болмасын! Кепт1н C03i аяк асты калып, ек\\ жактап журеш, туге! Ж а п а р . 03ip оныдызды ертерек айтылган айып ке- рем, Тауеке. Т э у к е . Ел сезшш, карасыны кершш отыр, жарып mbiFap 6ipeyiii бармысыц, жок па! KiM сол ер, кайда сол ер? ( А з K idipic, Амангелд1 келед1.) Эй е л д е р . Батыр ж1ггг, батыр жтт кел in калды. — Кудай-ай бере гер... — Енд! б1рдеме болар! Атын байла! Ке т е , nah-, nah, жеткен екен рой! Т э у к е . Уа, 6epi кел, 6epi кел батыр! А м а н г е л д i. Ассалаумаликем, Тауеке! ( К о л д а с ы п ' амандасады.) Т э у к е . Bepi отыр, не б!лд1ц жаркыным? А м а н г е л д ! . Осы ездерадз естш, бш п жаткан жай лап\\елд1д? Не б1лД11^ деп арат айтып жатырмын, не ой* А м а н г е л д ь Ойланатын ел болад та I э у к е . Б13 ойлап кай алыска барды лейсш Камя лып отырмыз, кур теб!рен!п, кур гу.лдеРудём1з Эл!.' 158

А ■v »,»г- \" •• • Ел Te6ipeHce б!рдеме шыгар, б!ргеой- ч лайык^Й^^Е;^ •' , _ . Тэуке./Корлыгы Merf зорлыгы кос ^абаттап келш тур, батырым. Колмек алам деп жандаралыц жатыр да, жен ушынан-жалгасып би-болыстарын. жур. Жарып шы- ра алмай былайрыжуртыц отыр. А м а н г е л д ь Керем1з де. Аспаннан жауар жаксы- льгд жок шыгар, ел тардыры елдпг ез колында болад та. Кур камалып отыра бермес... (Косы нда Алексей Логинов, болыс-билер1 бар генерал-губернатор фон-Эверсман ш ы- гады; 3Urapat Байдара да бар.) Зверем ан., Уэдел1 уш сагат erri. Неменеге байла- ды екен, сура! Байдара. Жорары мэртэбэл1 генерал-губернатор фон-Эверсман уэдел1 уш сагат erri, неменеге байлады екен мынау ел, сура деп отыр. Юм бар жауап аитатын? ЖаПар-' Мына Тымакбай айтады, Тымакбай... Байдара. Аррын . руынан Тымакбай Жалбараев жауап бермекшТ.. Тэуке.- (Амангелд'ьге). Муньш жай сез. А м а н г е л д к Айтсын, еетшк. (Тымакбай тураоы. Эверсман басын изейд1.) Тымакб ай. Журт деп, ApFbiH-Кыпшак тугел жый- налган жок, таксыр. Жалгыз мен болмасам, 6i3AiH Жал- баБайга караран ауылдар да тугел емес. Кызбел, Кеда- рал, Терюаддан, мына Карсадпай жары мойны алые бол- ^андыдтан келе алмай калды. Жайлауда ат-колж деген арыд болады, ейткеш, кун ыстык... Быйыл маса-сона да барырак болып тур. Журпзбей келд1 осында. Бепмбет сыядты атсыз елдер тугел жок. Мен тек, осындары журт* тьщ аузын ангартам... Э в е р с м а н . Йемене узак сейлеп кеткеш?.. Байдара. Б1раз 'ел келе алмай ^алрандыгын ай- тып жа^ыр. • 31ЛБара. Елдщ KewicTiK жарын айтады. (Эверсман K&repedl.) - Т ым а к б а й . Б*13 патша арзамга жалбарынып, 6ipa3 мунымызды айтдымыз келедь 9лп, 6ip Tepire жазып бер- тен ант бар деп, соны б1лё кеткен адамдарымыз да бар... Осындай дан-дукда турганда абайсызда ант бузылып кетт журсе, оныд обалы патшамызга болып журмесш деп те ойлайг.шз... Б1рад, оган карамаймыз, караманмыз. Алдын бере берем^з. Казактык кузем деген 6ip уакыты болады, * 159 ч

содам сон шеи бар тасып алатын. Кудай буйырса, быйыл кузем узакка созылмас деп отырмыз. Э в е р с м а н. Бул ез1 6ip мылжын, балтун казак емес пе ед1? Т ы м а к б а й . Жок, таксыр, жок. Мен балтаит казак eMecniH. Кузем б1ткен сон малдын кыскы азыгын 6jpbin- райлап, уйin, жыйып алсак, содан кешн бере бастаймыз. Жуырда болран Торрай базарында 6ip жанжал туыпкетш, осы ел жылда алатын шай-канты мен .кездемесш де ала алмай кайтты. Быйыл жайлау такыр, кузджке де ерте кешin келетш шырармыз. Баратын балалардын ки1м-ке- шепн жамап-жаскап беру ушш Бокырау базарына 6ip аман-есен барып келеек, оньщ аржагында токтау бол- мас дейм1з. * ^ К е т е . Кайран карацрылык-ай! Э в е р с м а н . Неменеге байлапты? . Б а й к а р а. Октябрь айынын аржагын алтейдп.. 31л papa. Карсы дау да емес, ёлшлдеп те тур ран жок. Маган сез берЫз. (Эверсм ан иек квтереди) Казак ел1, жаиагы 6ip сездер’щ мешн, намысыма тшп отыр. Ба- рынгалы eni жуз жыл болран елге уят буларын!.. Осын- ша келш кыйналасындар, осыиша келш булданасындар, cipa, жалындыррыларын келед1 рой? Оны кутпендер! Эуел1‘ кудай, екшил ак патша деп отырран ел емес пе ед1ндер. Ак патшана осынЫ 1стесендер, баягыдан 6epri барындык деп жургендерщ жалран болганы да. Патша- лык отан дегенд1 туешбейтш, елд1*п жок, 6ip тары журт болранымыз да! Одан да жаппай карсымыз дендер, мык- гы болсандар! Эйтпесе елщб\\з, кай кун1не де дайынбыз дендер патшаларына. Куш Tipecep жай жок бул елде. Мен де осы елдщ баласымын, б1лемш, кайгы-куанышым 6ipre сендермен. ©зш жоктамаганды мен жоктап журген адаммын. 1Г Т э у к е . Уа, бул неменесш булдап тур? Ел жоктама- ранды бул жоктап, кашан экелш бак орнатып eai басы- Mbl3F3? А м а н г е л д к Желкене мшш отырранын булдай- ды да. * 3 i л F а р а. Булшшшкке бет алыпсыцдар, кыздырма- нык Кызыл Т1лше epin, бастарына бэле шакырып алралы отырсындар. Кудаимен, патшамен Tipecney ке^екпгш бул ел негып жанылып отыр... н Т э у к е . Осыларга да сеи т келдж-ау сорлы журт...

Д ауы сГар . Ел жацылып отырран жок, жансы'зда- рын таньда отыр! • А м а н г е л д Б Сез 6epini3 мен сейлеймш. Эверсман. Йемене шуласып кеткендер1? Бай кар а. Мына юсшщ сезш макулдасып жатыр... 31л papa. Ана 6 ip казак сез сурайды. ( Эверсман иек KQTepedi. АмангелЫ Эверсманныц алдына барып 6ip пзелеп, тымарын Польша алып свйлеп кетеди) Ама нг е л д Б Курмегп генерал-губернатор, мен г а ­ ге ел ойынык бар шындырын айтайын, аржагын езщ1з ойлай 6epini3. Жарнамада 61зд1 мал мен мул1ктей етш, колмен* кушпен алынады делшгсн. Bip т!лект1 дос смес, жауырып отырран жат елдей, лайыксыз жэб1р, баягы зорлык аркылы аламыз деген. Онсыз да кос нокталап койран елге 6 ip жарынан куш, бгр жагынан корлау керсе- rin отырып, отан, ел деген ардакты сездерд! айтып Keperi не? Отандык, елдж белп'лср кайсы? Ел мен елдщ ара- сында кунде «кагылып отырран тем!р сыналар ма? Сонау калмак жорырында шубырындыра айнальш, орыс халкын паналап. жан с&ктап калып ед!к. Содан 6epi дос отыр­ ран, брыс халкын aFa тутып, тшектес отырран, болаша- рымыз 6ip деп отырран елм1з. Бул ею ел 6 ipiH 6 ipi суйедБ 6ipiH 6ipi алдакашан таныды. Ал, осы ею гасыр бойында осы ек! елдщ арасында жауластырудан баска ютелген эрекет кайсы?..Ол жок. Эл1 баягы зансыздык, эл\\ баягы кара куш! Ен. аяры осы жариаманын. езш улы Россиянын Дос 6ip журтына деп.жазуды кемшшк Kepin, «буратана- буралкы халыктарды кушпен алуга» деп отырсыздар. Олай болса, бул елдщ кутетЫ ке бол мак? Бул сапары- ныздан e3 iHj3 де ешнэрсе кутпешз! . Кете. ПаЬ, nah, айткан екен! Енд1 мен байшубарды ерттей берем! (Кетед'и) А м а н г е л д Б Екшпи, касыныздары болыс-билердщ берем^з дегенше бекер сенеаз.^Олар 6 ip адамын да бер- мейд!, мынау елден алып бередь Елдщ ойы жакары мен айткан. Отан, азамат, сушспеншшк деген кад1рл1 6 ip сез- Дерд| бул далада бекер ауызга аласыздар, Азаматтыгы- НЫН. 031 .берщмеген елден кай суйюпениллпш 1здейс1з? Отаны жок елге кай отаиын суй дейшз? Ymiiiiiii, ci3 ка­ зак ел1 деп касьщыздарыларды антасыз да мен мынау турран кара уйл1 калыц KenuiuiiKTi айтам. Бул копшшк- тщ ойы — кос ноктасын сыпыргысы келедП Мен гагесол халыктыц ойын айтамын. АржаЛш езщ1з ойлай 6epiHie... И Р. tfftpMioe, Ш том Ш

Э в е р с м а н. Слз 6epi келМзшП ( Амангелд'ь бара* ды.) Егер, осыны журт айтып отырса, муныц атын кар* сылык дейдк 0з1н айгып турсац, дарага асылатын 6ipiH* mi казак сен бол асык! А м а н г е л д i. Ел де осыны айтады, мен де осыны айтамын. З в е р е м а н. Мойныц аркан сагынып турган жокпа? А м а н г е л д i. Жок, курмегп генерал-губернатор, аркам босануды сагынып тур. Э в е р с май. Йемене? Мен сен! каз!‘р устатып, ка* рацры уйге жаптырсам калай болар? А м а н г е л д ! . Мешц куларыма да тиген б1рталай сез- дер бар: Россия халкы карацгы уй жагынан капысыз ке- ршедк.. Bi3 ойымызды ашык айтып турмыз, бул жолда не керсек те екшбесек керек. Э в е р с м а н (ызалы). Свз ьщрайы осы болса, енд! патшаныц рацметже шапям етпешздер! Шыдам 6iTTi. Сентябрьдщ 6ipi Kyui он тогыз бен отыз б1рд!к арасын- дакы 6ip адам Торгайга келмей калса, куш жумсайтын, жазага тартатыи карулы кол шыгады елге! Ал, мына жР rirri... (А . Л огинов, Д р о би л и н орындарынан турып Амангелдьге к,арай беттейЫ.) А м а н г е л д ! . Жок, муныныз тым арзан! (Журт ара- сына жок; болып Kerin, $айта Kopinedi.) BipiHiui кетер1л- ген казак атка мшдП Маган ергеш менж!, ермей калганы ceiiiKi! Аттан, аттан карата уйл! казак слП Аттан! ( К е - redi. Сахнада M yeipic. Атылган -мылтьщ даусы .) Д а у ы с т а р . Аттан, аттан! Шымылдык. ЕГС1Н1Ш ИЕРДЕ ТОРТ1НШ1 СУРЕТ Баитас болыстыц yfii. Тун... Стол басында хатшылар... Ояз бастыры Л. Логинов ки1Н1п жатыр. Дробилин, урядниктср, Баитас, Кеиж егара. дейм1с1ц?С6 F 3 ^ а‘ АпьФ*У, барлык жолда жортуыл жур мшген сыякты.ЕЛ УЙКЫДа\" КаЛЫПТЫ’ жалпарынан атка 16?

Ке нже ра ра . Мен Амаигелдщнен кауштене баста- дым, елд! тугел epTin экете ме деймш. Atsfu тым кетерЬ •pi.Tin Kerri. Байта с. Баска елдер де агылып келш косылыпжа- тыр дейдк Енд*1 жалрыз-жарым журуден калсак керек. А. Л о г и н о в . Аттарыц эз!р foh? Бай та с. 03ip, oaip. А. Л о г и но в. Ж?пттсрш шс? Байт а с. Он бсс ж1г1т эз1рлед)м. А. Л о г и н о в . /Кетср, сол. Ал Ti3iMAi бпчрнщер! Ха т шыл а р. Каз1р, каз!р..; Менде елу шакты-ак адам калды. — Менде отыздай рана... Мына 6ipey Сары ма, Сара ма? Б а йта с. %Сара, Сара... Хат шы (жазып). Сара Тымакбаев... Байта с. Ойбай, ол кыз. Хатшы. Калай кыз болады? ¥л деп жазылган. Б а й т а с . Кьгз дейм'ш... . Хатшы. Байтас Бакбергенович, Тымакбай Жалба- гаевтьш. 6ip улы болатын... Байтас. ¥мытшагын.-ай, сешц!.. (Тыста ит ypeoi.) Хатшы. Е!.. ¥мыткам скем... • Уря д ник (уйге K ipin). Болыс Сешткерей Кунар- баев... • А. Л о г и н о в . Шакыр 6cpi, (СеШткерей келед'\\.) Sirri ме Ti3iMiu? Сей i т. Birri. (Т/зшш усынады.) А. Л о г и н о в (алып к^арап). Mepimii неге баспаган- сыц?\\- CefiiT. Bip жыйырма адам жайыида пзбен келюешн деп ед^м.С - 4 • А. Л о г и н о в . Каз1р соган у.акыт бар ма? Бас ме- РВДП Нсше жггтц бар касында? Сей it . Он. А. Л о г и н о в . Жыйырмага жетюз! Bip тапсыраты- ным—курMcrri адамдарынды екпелетш алып, кешн бегеу болып журмесш. Болыс басы жуз адам кем1геннен еш- нэрсе етпес, мыкдарга мурындык болып кетпесш. (Кен- MeFapctFa.) Ci3 бул жагын тексер1стииз гой? К е н же г а р а . 0з1м бшетш жайларды ескергсн сыяк- тымын. Он уш болыс Аргын-Кыпшактыц бэрш б1рдей 6i- ле беру де кыйын. Тура туыскандарын бшгешкмен Ka­ tes

зактын жекжат дегеш толып жатады. Сондыктан, 6ipep кун к!дipin, тым болмаса болыс басы eKi аксакалдан ал- дырайык дегенiM де сол едь А. Л о г и н о в . Уакыт кайда, кымбатты студентш- ау,*уакыт? Квтерш с ©ршш бара жаткан жок па? Одан да калага келш аныктасын, сол аксакалдарды калара шакырындар. К е н ж е f ара. Солай деп уйгардык кой. (Тыстйит ypedi.) У р я д н и к ' . Сары-Торрай болысы Эвель Кабулбаев келдк eв А. Л о г и н о в . Bepi шакыр. (дб1л келедь.) Бгпрдщ- дер ме? Э б iл. Бтрдж. А. Л о г и н о в . Bepi экел. (Ti3iMdi ,а л ы п , tgapan.) Мунша неге аз? ©згеа кайда? 9 б i л. Bapi сол, таксыр,. А. Л о г и н о в . Параны канша алдыц? 0 б 1 л . Таксыр-ау, осы* куш пара алатын кез болып тур ма. Ел iuii казандай кайнап жатканда пара алына- тын ба,ед1... А. Л о г и н о в . Б1лем, мен сенП Пара алатын кез осы екенш сен де бшесщ, жулынкурт! Параны канша алдын деймш! • 0 6 i л. Пара алсам тамагыма тушлсш! (Тыста коп ит ypedi.) А. Л о г и н о в . .Вул немене? (Иттер азан-^азан, М у - цайтбас к е л е д ь’ .) М у н а й т б а с . Октуспктен шапкыи келе жатыр! Шапкын! ( Ш ырып кетед1.) . - ✓ А. Л о г и н о в . Бш п ем Амангелдшщ алдымды орап кетер1н! Ораган екен гой... Ат кайда? 0кел 6epi тЫмдП Б а йт а с. Ат эз1р... (Д а л а д а ш ап^ан ат o y S ip i.) X .ы л а Р- Еиз де б т р д ж , мше, Алексей Серге­ евич! (Т Ш м дерШ 6epedi. М уцайт бас K ip e d i.) М у н а й т б а с . Ауылды орап алды. Тыгылывдар! К,оидьщ арасына, койдын. арасына! К - е н ж е г а р а . Апыр-ай, колга туспесек жарар едП Д р о б и л и н (к ел т ). Ауылды тугел коршап алыпты! А. Л о г и н о в . Ещи кайгпк? Д р о б и л и н. Мылтык, атсам деймш1 А л 0 г и нов. Дурак! (Байт асца.) Тык, -мына TiaiM-

“'f .' л?;*-.:.'. > Ке йже^а р а . ' Кебежеге, кебежеге! (Ti3iMdepdi ке- бежеге тыгады.) Мен 6 ip уйге барып конып жаткан бо- лайын. (Keredi,)' Байт-ас .(Урядниктерге). Барындар, тыгылыкдар койдын арасына! (Урядниктер кетеди) А. Л о г и н о в . Байтас, сен мен ушш басыцмен >ка- уап 6epeTiH боласык! Байтас/ ©з басым аман калса, 6 epepMiH. Cis мьша улкенсандыкка Kipin кетщ1зии... ( А . Логинов санды щ а Ki- pedi. ) . • < Муцайтбас. Келш калды, эне! (Уйд'щ эр жершен сутылтан найзалар KGpinedi.) Д а л ад а н. Тырп етпендер ендП (Болыстар жуктщ артына vycin Ketedi. Уйге Амангелд/, Кете, сарбаздар ке- Aedi.) . * \" - -.. Ама нг е л д) . Кеш жарык!.. Байт а с. Жогарылатыныздар... Кете. Босагаца отырар деп пе ец, каракшы! (л&м- шымен тартып цалады.) Аманг елд1: Токта! Кете. Кешрдепвд] суырып алайын ба осы] Отыр ал- ДЬйна! (Байтас пзерлеп отырады.) Жат! (Байтас жата- ды. Муцайтбас «ур!» деп ымдайды. Будан былай Муцайт­ бас келгендермен ылгый ыммен свйлеЫп отырады.) А м а н г е л д i. Токта дед!м гой, батыр. Эуел1 жен- жайды сурап алайык та. Кете;- Е-е,.еши сурай бер! ( 0 з1 камшысын оцтаи- Авп, цыпылдап отырады.) Bip ауыз етшж айтшы, кэйе! Амангелд*! . Ti3iM 6 iTTi ме? (Муцайтбас басын изейд'1.) . Байт ас. Birri. w А ма н г е л д ! . Жвнелтпвдер ме? (Муцайтбас басын иайцайды. ) . Байтас. Жок! „^ А ма н г е л д ! . Ti3 iM кайда? (Муцайтбас кезьмен ке- Ьжек1 . нусцайды.) Байтас. Кебежеде шыгар деймш. А м а н г е л д и Bepi окел! (Байтас т'Ымдерд'ь алып 6 epedi. АмангелдI царап отырады.) Е-е, бес болыстын Ti- 3>Mi екен гой, жаксы... Кете. Менщ жасым нешеде екен? Керш бершь А м а н г е л д ! . Кете... отыз б’фде екенс!ц. Кете. Руксат бер, батыр, мыиаган отыз 6 ip камшы 1в5

cof3 m! Артык, жеп* жасымды, пойтт1к-шортпк, кешт!м эке* ciHiu gpyaFbiHa! ( Урып ц ал а д ы .) А м а н г е л д 1 . Токтат! К е т е (то^тап). А у ы зд ы к т а й б е р д щ -а у ,-э й т е у ф .5. А м а н г е л д к Тургыз! К е т е . Токтай тур, эл и .. Б1рде 6ip еркш тусерсш Ко­ лыма! (Байтас турады.) А м а н г е л д к взщ де жасык. екенЫн, Ж1ггпм. Жат дегенде жата кете ме екен еркек деген. Сол ушш дуре* летш алса да болар ед1, к.аз!р уакыт жок... Жук артын- да юм бар? Б а й т а с . Эб1’л мен Сешткерей болыстар конып жа- тыр едк ‘ ‘ А м а и г е л д i. Болыстар, 6 epi шыгьтцдар! (Болыстар ихыгады.) Не, патшага канша адам бердисдер, маран кан- шасын калдырдыцдар? Э б 1 л . Колыдызда рой патшара дегешм!3... А м а н г е лд} . Жок, бул маран бергендерщ. ТЫмге шккен адам тугел маран epin кетед!. CoFaii да кездерш жетпей ме? Патшага беретшдерщ бул TieiMre юрмеген- дер болады. Се й 1 т . С1здМ дурыс екен-ay, батыр... Бул т’шмге юргендер, эрине, ci*3re epin кетедк А м а н г е л д i. Ендеше, отыра. калып жазындар, мы- нанын сыптына! (7Чз'тдердь болыстарга Gepedi, олар жа- за бастайди) Казак котершсшщ бастыгы Амаигелд1* Има- новка... Б о л ы с т а р . Жаздык, жаздык... А м а н г е л л i. Он тогьтз беи отыз б|рдт арасыпдагы казак жастарыныц кетер1л 1ске ез ерюмен катынасатыи- дарынын. Ti3 iMiH с1зге жолдадык... Б о л ы с т а р . Жазылды... К е т е . 1шшде Кете де бар деп жазындар! А м а и г е л д к Аныктырына колымызды койып, ме- Р,м,зл* бастык... Койыцдар колдарывды, мерлер’нии ба- сынлар... Б о л ы с т а р . Койылды, койылды. ( М о р л е р 'щ баса- Кете. Аныктап басындар! ч А м а и г е л д й Bepi экелщдер! ( А л а д ы . ) Енд! м«ж DbHLTbi Енд! далага шыгьш, жанары жазганда райлавдарГ ес,ТТ1^1ВДеР' уш жерде турып ай

Болы стар. Апырай, осыны ктетпесешз кайтер?.. Кете. Йемене? ^ Бо л ыс т а р . Жарайды, жарайды, айгайлайык! ( Д а~ лага шыгып.) Он торыз бен отыз 6 ipAiii арасындагы жас- тардын квтершске ©з ерк’шен катынасатындарыныц Ti3 iMi кетершспн бастыры Амангелд!* Имановка берклдк.. А м а н г е л д ! (Муцайтбастыц ымОауымен ояз жасы- сырынган сандык,тыц усп н е отырып алып, камшысымен тыцылдатып) . Оязра сэлем айтывдар, inici Петр унпн бул жолы аман калдырдым, eiwirapi кездеспесМ (K ereai.) Сарбаздар, атка кон! (Ш ап^ан ат дуб\\р1, найзалар oicot<, болады, сандыцтан А . Логинов шыгады.) А. Ло г ино в. , О, залымдар, коркак кулар! Будан да елген жаксы ед1 foh . Не ушш тьпдерш алдым осылар- дын! (Болыстар, Кенжегара уйге келед'1 .) Аттарды рой алып кегп? К е н же г а р а . Жок... Аттар жегул1 куш орнында тур* . А. Л о г и н о в . Ал, жМттернии атка кондыр. Ксттш. Сендерден тук шыкпайтынына жегп коз!м! К е н же г а р а . Ж 1пттсрдщ 6 ipi де калмапты, epin кетштП' А. Л о г и н о в . Кымбаттым, ек акылды казак Аман* гелд| екен. Будан кейiн канша оттасак да мейлт, мунын. ececi кайтпайды.хЕл бхржола ауды oFan. Сендер патшага 6ip ад&м бсре алмайсындар! (Ж ур ш кетедт) Cioo, мен жасырынбаГ|-ак койсам да болады екен-ау 03i. Bip ауыз жэб1р сез айтпаура кедген рой! (Урядниктер келед1.) Кд- руларын кайда? Ур я д ник т е р . Тартып oKerri, тартып окегпГ А. Л о г и н о в (Дробилинге.) Кылышын кайда,сенш? Д р о б и л и н. Кудай-ау, калай суырып океткен муны? А. Л о г и н о в , вй, ез\", кур кокай! Кеттш!.. Байтас: 5 i3 де журем1з бе? * А. Л о г и н о в . Ненмен журесщ? Байт а с. Элде, TisiMAi кайта жасаймыз ба? А. Л о г и н о в . Кайта жасайсьщдар... Б1рак, Аман- гелднпк айтканындай eTin жасайсындар. Амангелд[ге бе- ретщдерщ беркпди еши патшага беретшдершшн toi'mih жасайсындар. 0 л i жандардын кереп жок. Ннд! 6 ip адам Калмайтын болсын. Bip адам, TycineMicinaep? (Кенжега- рага.) Сол Амангелдййн тобирына барып кайтсацыз кайтер. 167

К е н ж е г а ра. Жарайды, барайын. А. Л о г и н о в . Канша екен ездерь шын-ак бфауыз- ды ма екен, иык сыяр >Kepi бар ма екен, сол жайлардн аныктап алу ©тс кажет... TyciHiKTi гой?^ К е п ж е г а р а . Бул ойды ез1м де айткалы отыр едш ci3re. / А. Л о г и н о в Рахмет, кымбаттым Кенжегара, ер- теднен калмай барып кайтыныз. (Болыстарга.) Ал, кош болындар! Ертед осы уакытта калада кутем! ( Б dpi Логи• новты ш ы гары п салып к;айтады.) Б а й т а с. Кенжегара-ау, •жалгыз кез! ашыгымыз- сын, ешип жайымыз не болгалы тур. К е н ж е г а р а . Оязык айтпады ма жаца? Енд*1 TisiM жасаганда, би-болыстьщ дйналасын да сыпыра кететш боласыц, тым болмаса, болыс басы бес жуз xcirir берме- сен болмайды ендн Б а й т а с. Ойбай, ол кайдан болсын. К е н ж е г а р а . Он тогыз бен отыз б^рдщ арасы емес, он сепз бен кырык б1рд!н арасына саласын курыкты^ Э б 1*л. Сонда бэрш тогытып, отыз б!рдщ imiHe Kipri- зем1з бе? Б а й т а с. 1степ кермегендей сурауын!.. К е н ж е г а р а . Енд№ орайы осы болады. Б а й т а с. Осында б!раз аксакалдар жатыр ед!’ гой, шакырып алып акылдассак кайтер. К е н ж е г а р а . Шакырт. Б а й т ас. Мунайбас! Мунайбас! Бул ит кайда жур... К е н ж е г а р а . Мунайтбас па! Ол элплерге epin Kerri. Б а й та с. Кэшрдщ жылтындауы жаман ед1, кеткен екен гой epin. (Ит ypedi) Апыр-ау, б'ф-ек! салт атты келе жатыр гой. (Е л ец д есед 1 ). К е н ж е г а р а . Bipey-екеу емес, мынау мол ,Ay6 ip..r (Ж внеле берген арба дыбысы.) § а й т а с.-Кдп, экегп б'1лем пэуескелердк К е н ж е г а р а . АмангелдЫк манаты адамшылыгын- да тура алмараны да! К е т е (сырттан). Бармысын, болыс! БаЛ т«? с: рйбай, Кетенщ дауысы! Бугындар, ун шы- рармаи (b d p i бугы п жата к,алады) . К е т е (сырттан). Арбанды 1здетш эуре боп журме, мен экетпм! (Сацы лдап кулед1 ) щ Шымылдык 168

БВСШШ1 СУРЕТ Амангелд1н1ц лагер!. Улкен к т з у®- Твбесшде ту. Туда: «Сардар Амангелд! Иманулы» деген жазу бар. Белдеуде найзалар, айбал- талар... Эр жерде белп-кадалар. Кузетцилер тур, 6ipeyi Мунайтпас. Сырттан команда ест!л!п турады. Ком'анда. Сол аяк, сол аяк! Тура!.. Оц аяк, он аяк!./ * М у ц а й т б а с . Он аяк деген мынау гой осы! (тебШп щлады). CenciH он аяк.! Аттауга келгенде, жанылып ке- тет}н не сайтанын бар сенin? Жып eTin мынасы аттап ке- тед}. Сен, сол аяк £месгпсщ? Он аяк дегенде аггай жвне- летш нен бар осы? Сен сол аяксын, сен он аяк. Ал, еши умытпандар осыны! Он аяк! (Ж ур'ш кетегИ, аягын к,ате Ш ды.) MiHe, кврдщ бе, тагы шатаскапдарын. Жок, сол аяктан бастайьгн... Сол аяк, сол аяк! Босе, осылай болу керек. Сол аяк! Тура!.. Кере атта! Керден бас!.. I— К у з е т ш к Халык келедк халык кследП II— Ку з е т ып. Халык келедк халык келед!! Му ца йтб а с.-Токта!.. (Тура цалып.) Бер5 карай, *еР] карай жТберщдер! Жарыктык журт, куш-туш агы- лаДы да жатады. Торгайдын кед даласына сыймай кет- Песе кайте!н! (К еп халык; кёле жатыр). Кош келЫздер, Кош келЫздер!.. Солем, улкен агалар! Солем!.. Сардар эне алдарынызда, тура езше барыцыздар... 03ine! (Журт Щбалып узак; eredL) Журт. Ойбай, ой!.. Ел бггкен осында екен гой! — Поле, жер кайысады. — Бурынрынын 6ipiH e уксамайды екен! — Уа, оркешн ©ccin, АмангелдП Ел1М1‘зд1’н ер ■улы! • , • — Бастагы нокта мен аяктагы шеешц алар болармысын! . — Жана 6 ip ел етер болармысын, барымызды сал- ДЫК жолына! (Булар э п п Keredi. дйелдер келе жатыр. wMHip&K ра н у мен Кенжегара.) Му ц а й т б а с . Хош келтспщер, апа-карындастар! Коши кел!щздер. Эйел кауымына 6 ip солем! Эйе дде р. Кудай-ау, кызык думай осьшда екен гой. — Ту-у, керсен кез5Н тоймастай екен! — Сарбаз курылып калганы ма, ей? — Курылып калганды айтасын, ойцатып жа­ тыр гой, эне! ifip

4 — Апыр-ау, жерд!н бет! кершбейдП — Жур*1ндер-ей, жакын барып керешк. (by* лар тура тартады.) М у к а й т б а с. Ойбай, айналайын апа-карындастар... Былайырак жур^ндер... (Э й ел д ер ге жвн смтейди Мана- дан Кенж егарамен ш рбец сейлес'ш турган Б ан у да цоз- галады.) Ба н у . Жаксы, кош болыдыз, мен!н баска аитарым жок... (Кете 6 epedi.) К е н ж с р а р а . Токтай тур деймш, Б ану! Б а н у . Айтып болган жоксыз ба! Баска жауабым жок мешц. К е н ж е г а р а . Тагы да айтам— байтал шауып бэип алмайды, бул еркектщ жумысы... Жсл!кпе! Кайт ауы* лыка! Б а ну. Менщ ауьтлым осында. Ауылым туп'л барлык ел осында. MeHi 6 ip далата б1ткен курай деп жур ме едМз! К е н ж е т а р а . Ендеше, сарбаз катынныц Keperi жок маран! Б а н у . Оны маран катынын. болган куш айтарсыд! Катын деп уйде калганды айтатынын ез'щ де умытпа! (K erin л;алады.. Тэуке, Ж а п а р , Ты м акбай ytueyi кел ш’ , уйге к,арай беттейд1. Кенж егара Б ануды ц соцынан кете- di, Муцайтбас орнына келед1.) М у к а й т бас . Ол жакка 6 apyFa болмайды, отагасы! Ж а п а р . Уа, нсменелер!ч бар ед1 ол жакта? М у ц а й т б а с . Кузетппге жауап бсруге руксат жок, отагасы. Ж а п а р . Шырарым-ау, сен осы Бакан yfliHiH койшы бал асы емес пе едщ... Уйге шрпзбегешд, *б!зд! танымай Калгапын ба? М у ц а й т б а с. Болсак болган шыгармыз, каз!р ба* Fbin турганым кой емес, 6 ipaK... Уйге Kipri3 y туг!л, жа* кындатура руксат жок. Ж а п а р. Ой, алда-ай, о!.. Койшы баладан руксат ала алмаи, далада кацтарылатын боламыз-ау... Кой, бала,б!з уйге KipcniK. Колыда кос ауыз устаганмен, 0 3 in ешшм бола коиган жок шыгарсык, барып Амангелд!н! шакы* \" Т1 ыым«аЛк 7о а» Ти. 1 БКа,рР ’ендй т “ « н б а 8лар x L S T e . cu*^KiMciH T*fu>С Сарбаз тзрт1б 1 мынау болады, отара- сы. «KiMcin, аи?» леи уш рет сураймьш да. жещн айтпа- 17А

ран адаяды гурс ет!з!п сулатып саламын! Ал, уйге Kipew деушз турадан тура атылам дегенмен б1рдей. Тымакбай. Корлык кой мыиалары! Тэуке. Осы балашю дурыс болар... Сарбаз курыл- FaH жерде тэртш деген катал болганьш жен де. Нем1з Kerin барады, сарбаз ойынын квре турайык та. Бул да 6ip 6i3 кормеген ©нер гой] (Bapi арж ащ а к,арап ту- рады.) Д а у ы с т а р (сыртта). Оита! Солга! Он алк, сол аяк!.. Жапар. Эз1*р долан екен... Тэуке. Bip кунде уйрене калады деп пе ей,! Уйренед те свйте-сейте. Жапар. ч Казак жылкысы жоктаи уркед1 екен-ау, езП.. Тымакбай. Эй, эне 6 ipeyi yseurire ш пп кетер ме екен... Тэуке. Жок, тузелш Kerri. Жордсн кумю алмады Кердщ бе твккер1луш! Жапар. К.ур атка шауып уйреыумен кай алыска барамыз дейЫн! Тэуке. Бул далада бар-жогын. ат болад та! Жок, бастары куралып калган скен. Елдж осындайдан кура* лад та! Неше топ ©здер1? Жапар. Мына бетте 6 ip кырык-елу топ бар кемшде. Тымакб ай. Мына бетте одан да кеп ендеше. Жапар. Аксакал, турамыз ба осылай? Шакырты- ныз АмангелдМ. Сарбаз ойьшы курлы кермей ме 6 i3Ai. Келс^н. .Тэуке. Кой, Жапар,*бул ойынмен ойнамайык. Келер ез1* усталар дукешне барып отыра турайык: жугешмшц ауыздыгы шыгып Kerin ед1*, соны жендегп ала кояйын... \\*сталарра царай Keredi.) Жапар. Мунайтбас шырагым журем1з бе, осылай сандалып. Болмаса, кете бсрешк ©3i. Му н а й т б а с . Кете беруге дс болмайды: батырдын лУ К т кагазы керек. Онсыз кузетпллер втшбейдл Жапар. Осында келгенде батырдын луксатымен келген бе еке\\пз? Му н а й т б а с . Кслу ушш луксаттьщ кереп жок, кету уш1н керек. Жа пар. Кап, мына корлыкты-ай, э! (Кснжегара ке- леди) / 17»

—* Ж а п а р (K cH O fceF a p a F a ). Куйеу бала, caFaa жол бол- сын? К е н ж е г а р а . Окуыма жургел1* жатыр ед!м. Осы жакты да 6 ip коре кетейж деп сокканым рой.. Б1зд1ц ауылдыц 6 ipa3 жМттер! де адасып осында келш калган екен... Ж а п а р. Шырарым, куйеулГктен ботенд1гщ жок, Ба­ ку б1здщ жакын арайыинын кызы болады... К с н ж е f а р а. Жапеке, куйсу дегенд! айтпасаныз екен, будан былай. Ата-ананыц еже-кабылын кояйыкта... Мен Ж0 й1мд1 баска жакка бурран адаммын. Ж а п а р . Апыр-ау, жаца екеущ 6 ipre келген жокпы- сындар? Мунын калай? К е н ж е г а р а . Bipre келгешм жок» осы арада кез- деспк. 0 з колымнан жетелеп экелш, сарбазга косушы ма ед!м! 03i коршедк ушр 1здеп журген... Сарбаз катын бол- май-ак. койсын, кереп жок! Ж а п а р . Йемене, сарбаз болам дей ме? К е н ж е г а р а . Аулымен тугел кешш келе жатыр. Уятыца баксаншы деп ем, элдеюмнен еспген-, елмен 6ipre болам деген шандауыт б1рдемеш айтты., Ж а п а р . 0 зше антарттын. ба, сырынды? К е н ж е г а р а . . Б1ржола кесш айттым: сарбаз катын- нын кереп* жок дед!*м. Ж а п а р . Солай, де... К е н ж е г а р а . Солай, Жапеке, жабайык осымен. Ж а п а р . Болсын, шырагым... Кеше тундегшщ шшде сен де болдын ба? Не болды, 031? К е н ж е г а р а . Сурамаиыз... Ит кып Kerri мынауыд! Бурынгы кун болса, тек осынын ymiH-ак ит-жеккенге ж1бер1лер ед1, кермеймюн!.. Уш болысты ит кып ypri3in, ояз сандык iiijine тцгылып Tipi калды. Бес болыстык Ti- 3 iMin тартып экетп. Ж а п а р . Апыр-ау, бул осындай екен-ау! К е н ж е г а р а . Жок, бул кара казактын жумысы емес, 6 ip туп казык бар гой деймш. Онын бойына мунша онер сыймаса керек едь Жа п а р . Жогс, осынын езк ка™%тсырдГ' Yj,5e\" V“ \" * 1е; Жапеке- ° » Жапар. Мен бсл!мд1 байладым. Bipaic естеошле болсы», ftp тусаура болмайды бул, бурау К . 172

Кевжерара. Буран деген бурауда Min болмас, Жа- пеке. Ак патшанын 6 ip какканынан iteci калар дейсщ! . Жапар. ULIipKiH, Ресей осындай iminen булш’ ш жат- канда, Кара тет'зден 6ip-aK аттйп келш, турж агац киш кетер ме ед! десейшП Кенжег ара. Ойбай, аузыцды жап, Жапеке! Ол шемешд 1шшде жатсын, opi апарып терец кем! Жапар. Жаным-ау, саган да айтуга болман ма оны? Кен же papa. Болмайды. Сен магап айтпа мен саган айтпаймын. Сезбен емес, кезбен рана угысайык оны. Куш tyca керерм1з... Жапар. Е, болсын... Амангелд1 келе жатыр. Eneyi кетш калады. Т э у к с шыгады. Ама^пгелдь Бэсе, ел деп аттаи салранда— Тауекем нерып уШнде жатыр деп ем — жеткен екенсщ рой! Тэуке. Kapi кез1м 6 ip бэлеш шалып калды да жата злма^ым уйде. Ере келд1м сонынан. Амакг е л дь Ол немене, Тауеке? Тэуке. Сешц беталысыцнан сескене калган шон- жаРлар Жапарды ж1берш отыр саран. . А м а н г е л д ь Не ушш? Тэуке. Булд1’ру уш!н болад та. А к, патсара олар да Карсы болгансып, катар конып, ту котермекшк А ма н г е л д к Солай дешз... .Тэуке... Елд1ц жайын менен сурамай-ак CLieciu рой, ®31н, 6ipaK/naTcaFa карсымын деп тукетерсе, кырык ру оолып отырран елдщ оларра еретждер1 де аз болмас, ба- тыр. Булд}ру уш‘ш деп соны айтам. Эуел1 алдыцнан етш„ .й икемге келе калсац, кан болрысы да кслген екен. Он- Да журт б1ржола безшш кете ме деп, беттерш былай бу- РЫпты- ERAiri ойын ацрарарсыц езщ, e3 i де эне келе жа- ^Р^амалын тауып, арканынды' салып кал мойнына! Ама нг е л д ! . Жок, мырзалар, коярсыцдар ол кал- т Аркам босануды сагына-ды деген журт, енд! сеш воесше кетерш кан коймак па екен? Ол заманыц еткен. Угш иыдтан cbipFbiTbin жерге Tycipce, ертец аягыныц ас- ^нда кацсылайтын боларсыцдар олП Бул журт eci<i бе- PlKJi кайта кию ymin агганган жок! (Ж апар мен Ты м щ - келед'ь.) Жапар. Жаным, корран-корраушыцнан арен еттш №и... Мацайыма ел жоламасын дегешц бе муныц? 173

А м а н г е л д к КелНс! келген журт кел1п-ак жатыр, корган-коршауды сен-ак. керген екенсщ! ©зщ де амалдап eiinciu гой, айта келгенщ ол емес шыгар, айта бер айта- рынды. Т ы м а к б а й. Е, айтамыз каз1р... Ж а п а р. Айта келгенiM ол емес, эрине... Аргын- Кыпшактын Hri жаксылары бас косып, эдеш ж1бёргенде, сондайра жумсаушы ма ед! менП Бары мен жогы жалга- сып, 6 ipine 6 ipi карасып отырГан тшеу\\ 6 ip елд1 жырып ала женелгенщ калай? Осы сл жалгыз сенin елщ бе ед1? Т ы м а к б а й. Pie, осы бармыз foA 6opiMi3 де!.. А м а н г е л д к Бары мен жогы жалгасып дегеши сез кылгымыз келсе, оны сол журттыц ез ортасына салсак кайтер? Tijieyi б|‘рлер маган ерд1* де, Tuieyi баскалар ер- ген жок. Ел деген, ауыл деген сыртынан Караганда тута- са Kepince де, ор уйдщ куцкш езше баска болады емес пе? Ж а п а р . Е, б1з сонда баска т1леуде ме екем1з? Т ы м а к б а й. Соны айтатын юм осы? А м а н г е л д к Оны да сол журттан сурайык. Ж а п а р . Жок, Амангелдк канжыгага байлана кет- кел‘1 турган ел жок. Аргын-Кыпшакка б!з де таласамыз. Елден ешюм айырылгысы келмсйдк Патшага сен карсы болсан, 6*13 де карсымыз. Т ы м а к б а й. Мен быйыл айттым гой жанаралдын взше-ак! Ж а п а р . Катар конып, ту кетерем1з, ата аруагын ту- гсл шакырамыз. Б1зге де epcTin журт болар. Болмаса, б1зд1 де inline ал! Мынау улкен дурбелецнщ устшде ак уйл1‘, кара уши болып белшбешк, 6 ipre болайык осы ка- сында. А м а н г е л д ь Сондагы тшегщ не? Хан болгын келе- TiH шыгар? Ты м а к б а й. Оныц да жеш бар сез... Ж а п а р (сескем п цалы п). Хан? А м а н г е л д i. Ия, хан... Болгын келсе, несш жасыоа* сын?... ^ Тымакба й. Дурыс сез... Осы сездщ e3 i бекего аяк- сыз калды... Ж а п а р (Тымсщбайды нук,ып цой ы п ). Ж о к Аман- гслд1, ол какпанывды тоспа алды м а... Аррын-Кыпш актан сокыма еретш кара-курык журтым бар, сол тобымды белмеи-жармаи келш Ы ц е к!рем. Ал сад алдыц, алмасан 174

%1*• '>'; -ч.д wз е: * t ояынлы айт, 6i3 де кен даланын, 6 ip жер!не туыиызды катерерм}з! Тымакбай. Сол тудын ©з!н Tirin жаткан Kici бар на екен, Жепеке? Айтылган жерде калып койган жок па 631? Аманг &л дь Жапар, сен, элденеден кысылысын оар адамша, тарпынып келген екенсщ... Ъ\\з caFan imi- «1зге юрме деген жокпыз foh?.. Кел, Kip iummre. Heryp- лым кеп журтпен келгенщ жаксы. Кднша елмен келсен, coFaHезвд мыд басы етешк... Канша уйщ бар ере келе- тш? Жапар. Уйд1*н санын кайтесщ сурап... Эуел! осы се- 81,4136epiK пе, соны байлап алайык та. Ама. нгелдК Бул журт саудаласпайды, Жапар. ^аларанынды 6 epin отыр, кайталауыц болса, взщ бола* сынвк!нет1н. Жапар. \"Жок, кайталау менде жок. А м а н г е л д к Ендеше, соз кыскарсын осымен. Кан- ша^ т бар epin келетш? Жапар. Eni мыц деп кайтешн, соган таяу болатын шырар, Тымакбай. Б1здщ ауылдан б1 р жет*1 уйд*1 кос!.. А ^ а н г е л д к Ал, осыран келхежк. Тез кешin кел! '■ Жапар. Болды. (Тымсщбай екеу'ь кетед1.) А м а н г е л д к Мына кудын буынар жер1мд1* тауып ®л,п с°ктыкканын кердщ бе... Сен залым, катар конып, v кетерсек не болар ед1? Ек жаман ipiTKi сол болар едП j^VPT жарыктык да uiHKici бар рой ani. Жок, залым, кел, Ф ,ш1м1зге! Катар квтерген туынды коргенше, касымда *стаиын' сень Канжйгамда кацсылап журсец оз обалыц 3|Не! Сендердщ туынды корсетпен бул журтка. Оны 31Нде кермейтш боларсыц! (Ойланы п цалады. Петр мен Каинсц келеди) Петр {Ж а й н а щ а ). KepeMiciK, мерген 6 ip ауыт ойра калыпты рой. $ аин а к. Окай болып жур дейи1с1ц. ^кеуi. Амангелд!, батыр! А м а н г е л д и Петр, Ж а й н а к 1 (Yuieyi цуиищтасып wadbi.) Апыр-ау, Жайнакпысын? Негып босандын! Петр. Жалгыз барсам, вз1ме кауып деп, эдем босат* тыРып алдым.' А м а н г е л д ь Рахмет, Петр, жеткенще! Канатсыз ВДгандай ед!*м. f7Л

Ж а й н а К. Петра, ер адам рой, iuipKiHl А м а н г е л д i. Петра деме, Петр Сергеевич де. П е т р . Тук те ерлж емес, e3 i кысылып журген Але­ ша, каланын как жартысын косып бер десем де береги ед1, сактанам деп жалгыз сенЬак сурап алдым. Ал, мер* ген, кел дегешне келе алмадым, орайын тапканым осы*ак болды. ч А м а н г е л д i. Акылдаскалы шакырып ем. Пе т р . Акылдаспай-ак тауыпсын. орайын. (Аинала Kflpan.) Тан калып келд1м... Улкен 6 ip армиянын лагер1 сыякты! Тамаша! Кэдумпдей сотые тэрт1бшщ исш сез1- nin, куаньш KerriM. Мыдау аксак* аяк та каздандап Kerri. Куттыктаймыи, АмангелдП Куттыктаймын, сардар! А м а н ге л д i. Амал кайсы, Петр... ©рец жеткен жер- ге дейшбэрш де ютегщ келедк 6 ipaK, эл\\ былыгып жа- тырмыз. Жыйналдык та, ту да кетердж, б!рак будан бы- лай карай кайда бастап, кайда апаратыным эл1 ез1ме де айкынемес. Ал жол болсыи! Пе т р . Елгшмш, Амангелд}. Эверсман кеткен, Торгам K©3i шарасынан шыгып барады. Алеша уйкы-кулюден калды б1ржола. Оязынан котершс шыкканы ymin Орын- бор да жанын шыгарып жатыр. Ж а й н а к. Ж уз мын казак кетершпт1 деп кала шу- шу етедП Пе т р . Соган Алешаныд ©3 i де сенш отыр. Кай кун1 келш, каланы алар екен деп зорёш жок. Мырзадыз са- суда, аягында маган жалынды барып кел деп. А м а н г е л д i. Ие, макан не титек айтады? П е т р . Тьпегш кайтесщ оныц... Мен саган айттым, сен онын 6ipeyiH де кабылдамадьщ, бhri сонымен... Маган орайын тауып саган жету керек болды да, елшшкке риза- лык 6 ерд1м. Корыкпа мерген, осылай басталады да, тузе- лед1 элН 93ipre 6spi тамаша, 6opi тамаша келе жатыр екен. Сен нагыз колбасы1 екенещ! Ал, жайынды айтшы. А м а и г е л д i. Мше, жыйналыгг-жатырмыз... П е т р . Кел1с1'м жок кой? А м а н г е л д ! * . Бол маска .керек. П е т р . Дурыс, Амангелдк IfeniciM болмасын. Ояз тугш губернияиыц, губерния тупл империяныц басы тан болып отырган шак, ыгыспа! Алеша эскер сурап едк Кос- танаидан жуз елу, Шалкардан eni жуз эскср ж1берем1з депп. Ол саган кауып емес кой. А м а н г е л д i. Ол кауып емес/ 176

Петр. К,ару*курал жагын калай? Аманг елдй Аз. Петр. Мен сатан жыйырма мын огымен, жуз беса- rapFa уэде етем. Келе жаткан отрядтардыд к а р у -к у р ал ы тарысенш емес пе? А ма нr-ел д i. Бес жуз бссатарым болса, зенфрепм болмаптыдемес ем. v. Петр. Келген эскерд! кен далана карай суйреи оер Бар кдруын сатан тастап, жаяу шубап кайтатын ет! Ам ангел дк Олай бола бермес, 61'рак. турыстым. Петр. Булк етпс, сенщ алдырмас камалын. мынау далан., келе жаткан кысыд! Дщкесп! катырып жетелеи бер! . .. Аманг е л дк Жалтыз дала емес, кала жатым kooi- рек кыйнап тур. # v- Петр. Кдлада сенщ тщектестерщ аз емес. Келер зскермен де сейлесш керерлпз. Ама нг е л дь Ракмет, Петр. Акылдаспатымнын, ®31 №осы жай едк • Петр. Оны мен б1рден-ак тусшд!м, сардар. Ол жа- рына сене бер, б!зге. Бейб^т елмен белсене согысатын орыс солдатын керген де емеспщ, бшген де емеспш. Мум_ к;н, сенен repi солдат ызалы болар бул ©\\iiprel Ама нг е л д ь Сенемш, Петр. Мунда мен, калада еендер деп ойлаймын. Арка Tiperiw де осы. . ■ Петр. Сене бер! К,олдан келгенд! аямаспыз. Узш °йлатаныдды кезщмен керерсщ элi!.. Ам-а н г е л д i. К.ой, Петра, мен коптен доме етш ка- лармын... Пет'р. Мен де сол ушш айтып отырмын. А ма н г е л д ь 9 ?.. Осынша уэде бергендей, сенщ ®зщщд сенерщ немене? Ояз бен губернатор кару койма- ларыныд ауызын ашып койтан ба, сатан? Олде баска бф ч козд1 булатыд бар ма?. Петр. Мен сатан Россиянык улкен журеп бар демеп ем? Ед улы койма сол емсс пе! Сол койманыд какпа- матан да ашык, сатан да ашык. Bip Нетрдыц колынан Не келущ! ед1, ол жалтыз ©3i шытырын да орната алтан Сатан келер кущ-курал сол улы журектсн келед?. калай келедй 0 да сенен жасырын сыр емес, аз кезщмен корерсщ, ©з колыдмен аларсыц, Амангслдь А ма нг е д д й Туу, шын-ак армиям курылып калтан- Дай етт1д той! 12 F. Мусрмов, И! той. 177

Пе т р . О да, узамай болар алП Ал, сарбазды'нёмене* ге уйретш жатырсыд? А м а н г е л д i. Жалрыз айналдырып жатканым ат пен иайза, жаяу сарбаз \"жасауды 'дала жардайына уйлест1ре алмай журмш. Пе т р . Дала жардайы дегенмен, жаяу эскераз бол- майды, сардар. Жаяу аскерin болура тшсп!.. А м а н г е л д к Жалгыз жетпей жатканы жаяу аскер емес, Петра... Согыса бшетш, кару-куралы сай, патша эскер1мен айкасар кундер таянып келедк Сарбаздарга coFbic ©HepiH k‘im уйретсд!? Мен бс? Мешн эз1ме юм уйре- тед1? Кете батыр йа?.. Петра, мен ceni ж1бермесем деп турмын. Сен дал осында. П е т р . Mewi кетед1 деп KiM айтты? Как касымда сен дабыл карып жатканда, мен уйде кауын тш п отырам ба? А м а н г е л д к Онда бар тш еп ад бершещ, Петя... Казак халкы умытпас бул ецбепвдн Жур, сарбазды ко- лыда ал, жолдас мыц басы! EKeyi кете беред1, 6ip топ зйелдер келедЬ жастары 6ip т^зелеп сэ- лем етеди Б а и у алта шыгады. Б а н у. Батыр ага, кеццрпиз, батып алдыпызга ке- лшшз. Т ой 1здеп, думан сарынып келген жок едж мунда... Kopi дсмей, жас демей, еркек-айел тугел атка конар кун гуыпты деп келш Ъдж... А м а н г е л д к Ракмет карактарым. Б а л у. Сойыл согар б и е т п з болмаса да улкен бе, Ki­ wi мс, елд1ц ум1т-т1леуш алып келш ед!к... А м а н г е л д ь Ен улкен TipeKTi экелшандер, кара- рым. Емен жапырагымен, тешз толкынымен дегендей, ел жалгыз еркепмен ел ме, ойелменде ел де! Ракмет, шырак- тарым. \\. Б a ir у. Б1зге тиер ecKi енцпм!*з— ог басы, ошак касы болса да сол ел мен 6 ipre куанып, 6 ipre кайгырралы кел-- дж. А м а н г е л д i. Жок, карарым, ecKi енгшдсн кутьглралы келдж де. Bipaic, (Эйелдерге жак(ы ндап.) жаца ешшнЫзе ■*г,_ сурап аламыз ба? Турыпдар... (Шетм 6 ip д\\1сл<)1 колтыгынан демеп ж Ш ередЦ Тур шырарым ту- рьниар барin, де. Ертец жаумен кездесш калганда/ мен £есем> тендер маран солем d in отырасындар ма? (ииелоер турады .) Жолдас деген жана 6 ip жаксы сез 178

хелД1' бюгё/Жаца сез, жаксы сез! Будан был ай жолдас- пыз fopiaite. EcKi эдеттер калсын ecni журтында. Эйелдер. Жолдаспыз?.. Bi3 бе?.. Еркектерге ме? Кой, ойынышырар... Л манг е л д к Жолы б!рд1 жолдас дейдь Ауыр асу, адйын кундер бар алдымызда. Жолдаспыз сол жолда. bipre асамыз сол асудан. Бану. Аркалап етшз демесшз 613 де. Аманрелд! . . Жаксы айттын, карарым... Кдтарымда устармын кайда да, босарада болмас орындарыд. Ед жак­ сыуйдд таидап алып, жайласа турьшдар 93ipmc. Бану. Кап жайласуды керек те етпестз... Солай емес пе? Эйелдер. Солай... Солай ( Эйелдер кетед1.) Петр. Акылды да, ежет те кыз ехеы. А м а н г е л д п 0 жет сарбаз етш шырарып бер. (Сырттан елец ecfui edi.) 0лед. Бас аЛра, аяпба, жумыскер, Оянды, аттанды калыд ел. Азаттык, бостандык жолында, Жумыскер, ел1де колыц бер! (Пласту­ нов келеди) Пл аст унов. - 1\\азак халдыиыд сардары, Амаигелд! Аманов! С1зд}д карауыдызга Байкодыр мен Карсакпай- дан 300 жумыскер келдк Кдбыл ет1и.1з! Аманг . елдк Миша, Миша, досым, жолдасым... (Кушацтап). Ойлаган жер1мнен opi туешещ. Таныттыд жМдас дегеншд шм екешн! Петр. Здравствуй, Миша? Cen6 iciK?.. Пл а с т у но в. Здравствуй, Петя! Эрине, менмш. (Чолдасады.) б.П етр , 0 зщ бар каруынды асынып, б1ржбла келген- А Манг е л д i. Эрине, 61’ржола. Пл а с т у н о в . Сен ше, коиакка кеядщ бе? Петр, \"Жок, мен осындамын рой..; А м а н г е л д ] . Оны мын басы етш белплеп те кой- Миша. ^ т Петр. Жок, Миша, мен саган o.ni танданып турмып. анымай калрапдаймын. YcTi-басыд арандай, коду1лг*1 0РЬ1стыд атакты батыры Илья Муромецт'щ esi келш кал- Ран екен деп ем! Пл а с т у н о в . Илья Муромец болсам neci бар? Ол .179

олкы ма, мен олкымын ба? (Б ш к к е ш ы гы п.) Bepi кел! Сен Алеша Попович бол да тура кал касыма! (Петр барып, татарина тур а д ы .) Сен де олкы батьгр емессщ! П е т р . Ж олдас Илья Муромец, мына шын батырдыц езш кайте\\йз? ( А м а н гел дШ нусщайды.) П л а с т у н о в . Туу, жолдас Алеша Попович жокты айттыц-ау... Бурынрылардыц катесш С\\з тузесек екпелер деймимц! Казак халкыныц батыры Амангслд1 екеултдж ортамызда турады да! Bepi кел, казак батыры Амангел- дИ„ (Y iu eyi щатар турады.) Коне жараспаганы? Жауы- мыз да жамандай алмас! (K y jiice d i.) BipaK, Петр сен ду- рыс танымай калдыц Meiii, дурыс тацдандыц. Мен сорыс адамы емесшн гой. Менщ асынып -алгандарым взшА\\к\\ емес, Амангелдшш: Карсакпай жумыскерлершщ ж1бер- ген сыйлыгы. Mine, батыр, езщ асын, езщ ки! (М а узер , цылыш, тагы б а щ а щ р ул а р ы н 6 epedi.) А м а н г е л д i ( Аылышты асынып жатып). Орынсыз суырмаспын да, суырсам, абройсыз салмаспын кынабына! Осылай дейтш рой орыс макалы? П л а с т у н о в . Ия, ия, солай дейдь (Бинокльд1 бе- pin.) Енд! мыианы кези^р дэлдеп* ал да алыска кара! Алыска! А м а н г е л д ц Апыр-ау, неткен кырары кез ед*1 мы- нау! Дуниеш жаца Kepin туррандай болдым гой! Ракмет, Миша, жаца 6 ip кез бергендей болдыц! Кермегешмд! ке- pin турмын. Кандай алысты, каидай айкын кере бас- тадым! П л а с т у н о в (К оз1 н квлецкелеп). Белдер астынан козралыс K ep eM iciu ? Кеп к о л д ы ц дуШрш, улкен колдыц дабылын естимкэд? Алый тендзше ш а й к а л г а н д а й б о л а д ы . Тулар ж а й к а л а д ы ... Жалын ш а ш к а н К ы зы л тулар жай- калады. Есггем1с1цдер, керехиандер? А м а н г е л д i. Петр — керем1з, естшмз. П л а с т у н о в . Сол 61здЫ косылар козгалысымыз. сол! А м а н г е л д ь Сол болсын б1здщ косылар козгалы- сымыз! В э р i, Сол болсын, сол! А м а н г е л д i. Ж урвдер, батыр жолдастар, жумыс* керлерд1 карсы алайык. (К,озгала 6 epedi.) Ш ы м ы л д ык.

АЛТЫН I1IU СУ PET АмангелдЬпн штабы. М?нантпас штаб киш жыГшастыпыл б-n u •. мзсатганып карап тур. Кабыпгада жарнамалао, буГ|р1лктог». Лртур- .ii карулар, 6ip пулемет бар... Му н а й т б а с . Осы мент оз|’м л с оцяй ало кетопи kv емеепш рой деймш... Осыидай тлртт, осындаП жярасым- ды мен 6ip жактан уйренш колiи по ом? Ж<ж, нм’м ойлап таптым, ойлансам ani де таба беретшмш. Сардар шгибка сен йесщ деген соцры жерде, осылай жаин.тшн кою ко­ рен шыгар дед1м де тектш ©HcpiM.ii. Куппгондоршо шои,- кыйысып отыратын бнлер тусстш уй о.\\гос, гогыс КОКОС! болран сон, ац£>ыны мен ажары осылай окшау туратын uibiFap!.. EH^iri жараспай турганы ж я л п п мент жллбл тымарым сыякты. Осыныц езш кайтсом окоп? У'^сяч лой- м1н жерге! (Тымагын лацтыра жспЛап Т'Щтаиоч.) Ты- макты Мунайтбас ата-бабаларымпын Сирi плякпл да, ты- максыз Мунайтбас аумаран ез'км!.. Ойлппчып. онламмын да cipa Мунайтбас, екеулизге де улкои б!р т.-н ше типмг келедрау, деймш... Кейде укпай калатындлрыч болтаны- мен, осынын бэр1 сен ушш, ceniii арман-тьче-пн Tonm.ii ен- Д1 ешшмнен сурамасам керек. Rip жаплн.чн слрдмп. б:р Жарынан Миша-агай, 6ip жагынлп Петра, бяспядятып wvpin оны куйды мьша жер!мо! (К си О ч 'м пнреоп^п.) Шфкш, езгес1 не керек. 6 ip-6 ip ipi<iT толы. мог клрипчы Длдарына екгер!п алыгт. теэрдi бормептш ммрзяляп Mv* найтбастын алдынла кайкац кагып туратын болты ыжкя- 3*Р- Сардардыц да солярда котко.и nori кип б:лом1 Пи. осынын KopjibiFbi етт едЬау дсп ойлягг бол глнышмя. сар­ дар оны кадсылатып тастаганын корост Нмшц Kori к>мде кеткет и б1здн1 сардар кайлан био берет окон осы? IIIipKiH, сондай болар ма сл>м1 В»ряк, сарбаз болып кот- ке»йм кандай жаксы болды. Он яяк. сол амк aorointniuii Урып алдык калтага! Ат догенпиз oiiitionin уршыктаи ой- найды. Такым дегеннт TCMip.acft! (П и м ’мсттг'п цпсына барып айналдырып.) Ендi мыилу жаткам клады ямызды уйрешп алсам екон. IIJipKiif, муимн^ туимочои капа тумсырын жаудык, кеудесте тосып коиып. агытпп ма *Д1М окты! Ic TireTin машинсдей дом алмагтлн aiPKM-r.*- генде туйдек-туйдепмеи T©rc,ii гой. бул! Мучыч кят.ппа солдат дегешшз тук емес! Ж\\*ч солдат жуа птп.-ччма. булмынаталы! Элдстши' cni чин ятя ма окочу.. О чл mvni- Kin... Мунайтбас муны yftpciiin алады я.-ii! ПЬрк и. м\\нын 181

enerni епз сыйып кстердей кед болып, 6 ip-6 ip OFbi он бут болсз... узымдыры он кулаш болып< он кеш жерден тисе, о?... Поискав пен урядниктерш, болыстар мен билерш со- цынан шубыртып, кара жолды шаддатып-буркыратып, кудпр-кунпр коныраулатып губернатор мен ояз келе жат- са... Соида сардар дурб!амен карап ж1берш «Тарт Му- найтбас!» легенде тартып кеп ж1берсем! Гу-гу-гу eTin ба- рып гумп ете тускенде 6 ip белеет! аударып кеп тастаса!.. «Тарт Мудайтбас!» дегенде, тартып кеп ж1берсем, гу-гу- -гу дсп барып гумп ете тускенде ойрантебешц дал-далын LUbiFapca!.. Патша да жок, губернатор да жок, ояз да жок, болыстар мен билер де жок болар ед!-ау, э?.. «Тарт- тьгм, жолдас сардар!» д сп ... К,олын шекес'ше апарады- Колы тымагына тиед1. Тымакугы тагы к^олына алады.) Эй, ceni кайтсем екен? Жараспай-ак турсыц басыма! Атайын ба еа’ктен!.. (Тымакбай Kipe 6 epedi.) Шык, кш б о л са п д а , руксат сурап Kip! (Тымагын лещтырып otci6 epe ж аз- Оайды.) Т ы м а к б а й (eki цолы м ен, бетш к^оргап). Ойбай, жанылган екем, сойтей'гн!.. (Д алага uwiFbin.) УК, жарып тастай жаздады 61'лем!.. Боска келсем, бул корлыгынды кермес ем, амал Кайсы кермес1'ме!.. Луксат па Kipyre? •М у н а й т б а с ( салмацты). Бул юм? Т ы м а к б а й . Жапардыц аткосшысы Тымакбай гой жанагы... __ • М у к а ит б а с. Ю’рниз! ( 0 3 i к,агаз о ш п отырган бо- лады.) * Т ы м а к б а й (уйее tdpin). Кдрарым, Мудайтбас, те- релеpin сарбаз жакта журген сод, e3iMciHin Kipin кетш ем, руксат сура дегенщ капел1мде меш танымай калга- ныд ба? М у д а й т б а с . Е, мына 6 !р бунрык жазып отырып абайламай калранымда... \\Т ы м а к б а й. Бэсе!.. Екеум1з *Байтас уйшен бш е едкк кок... Атымды талай суарып, талай ерттеп 6 epin ед1д гой... Bip куш 6 ip тортебелд! солыктатып келгешд ушш кулагыднан 6 ipep жулганым болмаса, кедшд калган же- Р'н жод шыгар маран?... Ол баяры агалыгым рой, солай омес пе? ’ М у д а й т б а с . Е, солай foй... Т ы м а к б а й. Ал еэди шьтрагым, сен осы куш терс- лергс жакын журетш болдыд, мына заманыдныд eai ка­ лан кубылып барады? Мен 6 ip кулырымен кун кер!п жур- 182

ген адамшад гой, аЁана сонын жайын да Tyciiuupin кой- маймышн?..- Му найт бас. Кай терелерai айтасьп. агас.ы? Т ыма к б а й . Сен ant жассыц гой, М^цайтб’ с кай-, дан бмейш деп едщ... Осы мына жургон Пе^ра. М?кайл° дегендериш атак казак торс дейтш... ©здер! ак патса^ын айдасында журген сок 6 i3re келш паналады демесен, агайын арасын булд1рш-булд1рш, куш ертек, кош Му- найтбасым деп тайып отырады олар. Мука йт б а с. Бул оз ойык ба? Элде 6 inev айт- тыма? - ф Т ыма к б а й . Элде 6 ipey деп... Жалбагяйчын Ты- макбайы да б5рдемеш жорамалдай б 1лет»и. тЧыптым’ г р и ©3i’h ecrin пе ед, жаздыгуш жэнаралдык алтына жапып шырып сейлеген жалгыз мен болатынмын! Му н а й т б а с . Е, сспгеи#, еспгем... Тыма кб а й. Жанарал соида «nah, nah. сочлен-о. з екен, иЛн!> деп калган... .. М у н а й т б а с . Не, замай кубылып барады дегенн’З немене? ’ » Тыма кб а й. Шырагым-ау, кубылмаган неси калды? ApFbiH-Кыпшак деп атка Minin едж Сардапыч оны быт- шыт кылып, б о л т -б о л т ж^берД! де юм Аогын, к’м Кып- ша* екенш танудан калган жокиыз ба б т ж т а 0 Онык орнына сарбаз деген 6 ip ел шыкты гон т а м огНмеген!.. Петра деген Кыпшактъг кашан ecrin ен? Ообяады гол Кольша алып кеткен жок па? Мекайла деген Апсын бар Ма ед1? Былай тур, был ай отыпды сол билеп дкотт' гои Осынын 6 ip ушырын сеп б1лерсп1 дс ептеп кулагыма сы- бырларсыд деп к елт ем, шырагым... М у н а й т б а с . Ендеше, кулагынды 6 epi тос! Т ы м а к б а й . Е, ©ркси!ц оссш... (К улагы н тоса^ы.) М у н а й т б а с (Ты м ацбайды ц к,уларынан устап алып, Уйдщ Щ и айналдыра суйрелей otcypin свйлейд'ь). Бipinin', Петра мен Мекайла торе емес, казак елшщ достары! Ол екеУШ 6 i3 aFa дейм*13. E>ip, де! Тыма кб а й. Bip, ойбай, 6 ip! • М у н а й т б а с . Бул алакандай Аргын-Кыпшактын той-думаны емес, казактык барлык Мукайтбастарынын Kerepiflici ею, де! Т ы м а к б а й . Ею, бауырым, ею! М у н а й т б а с . Мен саган бауыр вмести! Yra. др? Т ы м а к б а й . Емессщ, агатай, емессщ!..

М у'на й т б а с. Тортппш, бул... Т ы м а к б а й . Тертииш экетай, 6ecimui 'болсын». ал- тыншы болсын, жетшил... М у н а й т б а с . Тортжнл, бул... Сендерд! осылай ба- кьгртып суйреп, дедектетт экелш, есжтеи ыт^ытып ж1бе- ретш кетерыпс! (Тымсщбайды еЫктен ушырып 0Ki6 epedi.) Т ы м а кб а й. Сол екен, ойбай, сол екеЕ!? (Кетеди Муцайтбас кулед'1. Амангелдi, Петр, Пластунов келеди) А м а н г е л д ! . Мунайтбас, мынбасыларды шакырып келпи. М у н а й т б а с . Ka3 ip, .сардар жолдас! (Keredi.) Пе т р . Соньшен, ci<i асуга келш б!рдей прелдж пе, жолдастар? П л а с т у н о в . Ол кашаннан 6epi алдымызда турган асулар ед1* гой. Асармыз бЗрдеме кылып. А м а н г е л д ! . Бугш б1р?нен асып алайык, скишисЬ йен ертец асармыз деуге де келмей калды. Кайтсек те ка­ тар асуымыз керек. •* Пе т р. Онда усыпыска келешк. А м а н г е л д i. 0 уел1 осы ею асудын 6 ’ф‘ше 6 ipi ке- зепн бермей турганына кел!сш алайык. Жау ocxepi тем1*р жол бойына жыйналып жатканда, каланы 6i3 бурын асып алмасак болмайды, эрине. Кала сыякты 6epiK корганга жау табанын Т1*релтпсу1м1з керек. Бул 6ip, eKiumi, ал ка­ ланы алдык. Содан сон? Не !стейм1'з, калай баскарамыз? Оязды куып тастап, орнына ез1м1з ояз боламыз ба? Елге жалгыз сардардын буйрыгын зан етш койса, онда, менде патса сыякты 61’рдеме болып шыкканым ба! Есю патса- сын кулаткан *журтка жана патса жасап берем1з бс? Осыдан баска тук таба алмайтын болсак, K0TcpLiiciMi3- дщ не болып шыкканы, не бергеш* журтка? П л а с т у н о в . Мунын exeyi де жауапты кадам, жол­ дастар. Каланы алудын кереютп дау болмаска керек. Солай емес пе? Кетершстщ тупю максаттары мен алые нысаналары кен квлемде шеинлее рана баянды болмак. Бул да айкын. Кала алынганнан кейшп жеш'яшд! дол нускап беретш б!р-ак жер бар, ол Петроград! Шабуыл жасау кундер! таяу турмаса, 6ipeyiMi3 журш кетуге де болар ед1. Меш ойналдыратын осы гана. А м а н г е л д ! . Мен, каланы алып болганиан кей!н, кала мен далага енд! булар кайда апарар екен депзбесек екен деймт. Пе т р. Мен1нше, бэр1м1з де осы ойда сыяктымыз. 184

Осыган байлайык та, шмге не тапсырылады, соны кеце- сеЙ1*к. А м а н г е л д ! . Жок, Миша, сен тез ж у р т кет, алысу ушш Петооградтан акыл сурамасак болмайды. Сарбаз осында, Петр екеум1з осындамыз. Bip калага жeтiп жа- тырмыз гой! Пл а с т у н о в . Байладык кой осыган? Петр, А м а и г е л д i. Дурысы осы болар. Байладык. Пл а с т у н о в . Онда мен каз1*р журем. Кала шабуы- лын менен хабар болганша токтата турындар депм де келед*1. BipaK, патша ocKepi каланы алып койып жупмс- cin. Ал мен журд1м ендеше, коне, кош болындар! (Кош - тасады.) А м а н г е л д i. Жолык болсын, Миша! ( Пластунов ке- fedi.) Ал, Петра, енд\\ екеу1м13 Кете батыр мен Жапарды WFa алып ж{береЙ1*к. Каз1*р келед! eKeyi де. Петр. Ол екеуше не айтатынык маган белгш гои. Мен шиле болмай-ак койсам деймш... Мен сарбаз жак.' ка барайын да. t А м а н г е л д ь Жаксы... (Петр кетеди) Кандай жак­ сы жолдастар, о? Даланын кайгы-мукы мен азап-бейнеп- не ортактасу yuiin кандай адамгершшк керек! Сонык жалпяэ 031* 'рана жетк'1л ‘и<т'1 ме? Жок, о да аз болар ед1- Шынайы шар болатты жасап шыгару^ ушш тагы 6 ip асылды досады дейд1, бул exeyi сол гои. Миша кандай кызыд адам! 9 pi карапайым, эр! ылгый ой сала журедк Тоны жыртылмай тын жатка н кен. дал aFa асыл тукымды °и егщ журген адамга уксатам. Жолдас деген жалгыз ауыз сез1*мен канша ой салып ед1*. Жалгыз сол сезшен сарбаздарга Миша агай болып кетть^ Б1здщ мектеп -у курес дегешн сарбаздар макалга айналдырып экетть (Бинокшн, нусцап.) Мынаны козще дэлдеп ал да алыска ^ара, алы<?ка дегенг кандай терен ой, ей! Жолдасынды гаппай косыл ыпсын, адастырыпсык дей алмассын, казак Халкы! (Кете, Муцайтбас K ipedi.) ц Му д а й т б а с . Кете батыр кслд!, Жайнак пен Жапар K*a3ip келеди жолдас сардар! (Честь береди) # Кете. Осындайларынды TinTi лайык кермеймш, оа- ^Ь?Р •. 1стей де алмаймын 0 зш... Менен оиы сурамассык... (Отырадьи) А м а н г е л д к Батыр, сен ол1пде неменеге жанжал- Дасып жаттын осы? .. Ке т е (пуЛемстт1 керсет'т). Мына б]’рдемелершн.н 185 •

„ „ тшне туешер смести,..- Сарбазга ©3i.\\f уйрете алмайтын неменщ Kcpori жок маган. Алып кетсен. екен со- ныкды. А м а н г е л д к Батыр, бул, б1здщ колымыздагы ец 6 ip ©нд!ре соратын кару емсс пех1. Пулемет дейд1 муны. Энеуп айкаста эрец колга TyciprcHiMi3 есщдё ме? #_ Ке т е . Жок, батыр, ата-бабам кермеген uapceHi мен уйрете алман. ©леек, TipiJicen де колма-колга жететш не бар дейсщ! Айбалта мен найза рой цлркш сорысты^ к а ­ пы! Мынацды мен тусшбеймш. Мына б!‘рдемеЫн мацда* йьгна калкалап алып, жатып сорысасыц деген не сумдык! Катын болганым ба-мен жатып сорысатын! А м а н г е л д i. Онда, мылтык, кылыш, пулемет жак- тарын баскарысуга касыца Муцайтбасты косып берсем калай болар? К е т е . Е, мейшдерщ,.-айбалта мен найза жарын оз!ме калдырсандар болтаны. -0зген.е кызырып жаткан Кете жок кой! '' •’ А м а н г е л д i. Ендеше, кеЛюешк осыган? К е т е . Е, болсын! Осы,.ма сд1 шакырткапык? А м а н г е л д i. Осы едь Ендр бара бер сарбаздарьща! BipaK, езщ бкнмегенд! сарбаздар уйрснем десе, жанжал шыгармайтын бол! .. Ке т е . Е, менщ жанжалымнаикорыкпай-ак кой! (Ке- Tedi.) Кайран карацрылык-ай! А м а н г е л д i. ‘Сарбаз Муцайтбас Кепжасаров, бугш- нен бастап сен жуз басы боласын да Кете батырра жэр- демнп болып барасын! Бар, жуз басыларша -кишт кел! * М у н а й т б а с . Ka3 ip, жолдас сардар! (K eredi, Жя* пар. мен Тымакбай ke.iedi.) Т ы м а к б а й . Мен осы 6 ip уйге юрмесем деймш, Жапеке... Ж а п а р. Е, неге? Т ы м а к б а й . 0л1г1 6 ip койшыны коргГм келмейд’ь Tinri... •. Ж а п а р. Ендеше, аттардьщ касында кала тур. (Ж & пар штабк^а Kipedi. Тымакбай dpi штабтаеы эцг'шеш ест\\- zici кел'ш, dpi ъорцып эурелеш п журедс.) Ж а п а р. Шакырткан екенещ, келдж сардар.... А м а н г е л д ! . Сен немене, эл! уйрене алмай журм!*- сщ? Аррын-Кыпшактын колбасы Жапар Майлыбасов, 9Mipini3 бойыиша келд1м, сардар, де! Ж а н ар (цолын щусырып). Сен немене, ani уйрене 186

алмай журмГак, -■Аргын-Кыпшактык колбасы Жапар Майлыбасов... э, немене едк.. Т ыма к б а й . Жанылып калды б1лем... А м а н г ё л д к Жетер, жетер... отыр. Ал, жайларыц калай? Жорыкка аттаиа калсак, 0 3 ipMiciimep? • Жа п а р. 03iMi3ine жаман емес шыгармыз деунп ед1к, олде унатпай кегпндер рой... солай емес пе? А ма н г е л д ! . И я ; унатпадык. Т ым а к б а й . УнатпадыК дед1 ме, о? Жапар. Унатпаганда, 6 i3Ain ©з1м!зде береке де кал- май барады. Эуел! 61рталай журт едж. Сонык ез\\ тона- лыпта болды. Жастар жары сендерге ауысып K e r r i. Бупн санатсам терт жуз я н г т м жок. Т ым а к б а й . Эй, осы ж ердей усталатын шырарсьщ... А м а н г е л д L Тонап жаткан kim? Неге тоналасын. талтусте? •. Жапар. Баска жакка кеткен ешкш жок, осында рой 6opi де. Жаяу эскер бол амыз деп, бiразы Kerri. Сотые внерш уйрете алмайсын деп тары 61'разы Kerri саран. Со- ларымныд езш кайтарып берсен екен... Тыма кб а й. Жок, шаткалакга тартып барады! А м а н т е л д к Ж^пттер'щ жалгыз осыдан рана ка- шып кетщ жатыр ма сенен? в .. Жапар. Баска не себеп болады? Б1лгешм1зше атка уйретпк... Exi-yui рет жорыкка да шыктык... Corfu жо- рыкгаи еткен ту|п рана оралып кел!п ед!к, танертен тары с®ксен ж н тм саган ауысып KerinTi. А м а н г е л д i. Жок. Шын cc6 e6 in айтпаи отырсын. Жапар. Баска себеп болмаска керек. А м а н г е л д ! . - Жайдан жай, t тып-тыныш отырран °рыс поселкесш к!м шауып кайтты? Т ым а к б а й . Кап!.. Жапар. Уш куи, уш тун жорыкта^ журш, атымыз арып, карнымыз ашкан сон, бурыла кеткен1М1з рас едк- (Атнгелд'ь столды уры п к,алады.) Т ы м а к б а й . А, кудай сактай гер! ( Ш е г Ш п кетедиу А м а н г е л д i. Тура келш, турып бер жауабынды! (Жапар атьиг турады.) Кырык шакырым бурые жаткан поселкегё калай бурыла кетест? Жа п а р . Б1раз рана аггарын алып, 6 ip рет тамак- танганымыз болмаса, не icTenni3?.. Ондай ат алу осында Да болып жатыр foh... 187

А м а н г е л д i. Мен атты тыиыш отырран кедейлерден алып жатырмын ба екем! Ж а п а р. Апьгр-ау, карсы аттанранымыз орыс емес пе ед1? Оныц Hecin аяй калдык? А м а н г е л д i. Орыс ейес, патшасы орыстын! Ж а п а р . TinTi тусшбеймш... А м а н г е л д ь Tycineciu сен. Тусшбесен тусшд1ремш, поселкеден жыйырма ат, отыз eri3 экетшсщ. Алпыс ат, токсан епз етш, кайтарып бер! Каз1р айдатып ж!бер! Ж а п а р . Осыны узыии-кесыии сез дейм1*з бе? А м а н г е л д ь Бар, орынына, каз1р Д}унайтбас ба- рады артыннан, тапсыр coFan! Жа п а р . Амал кайсы орындайын... (Кетеди Д а ш ь ш ы щ а н соц.) Bip кезеш'ц келер сенщ де! Сен MaFaH уш есе айып салсак, мен он ссе кылып кайтарура тырысар- мын! (Кетеди) А м а н г е л д i. Баскалардыц корраны жаксыдьны болса, мунын корраны жамандыры! Ол корранынды дз алармыз сети» ашармыз бар сырыкды! Одан кейш небо- ларынды езщ де бшетш шырарсык. (Муцайтбас кёлед1) М у н а и т б а с. Ж уз басы Мунайтбас Квпжасаров, кшнш келд1м, сардар жолдас! А м а н г е л д ! . Туу, кандай эсем ж!пт болып шыккд* сын*' Бугж жуз басы, одан кейш мьгн басы, одан кейш колбасы бол!.. Оран дежн... каз1р Жапарра ере бар датап взшен алпыс ат, токсан епз айдап эк^л.^Ертен «Шолак- ©зекке» апарып тапсырып кайтарсыц. Баирусгарды кеше Жапар шауып кайтыпты. М у н а йт б а с. Орындалады, жолдас сардар! (Кете- di. Жайнак, келеди) Ж а й н а к. Алты кос жылкынын бетш бурдым тем!р жол жакка. Кай куш, кай жерде болура буйры’к алгалы келдш, сардар жолдас! А м а н г е л д L Ол жылкыларынныц не лстейтшш жак- сы б!лем.1с1*н? гысады/ 1 Н а ^ ,лем» сардар жолдас; жау аскер1мен со- А м а н г е л дь Калай сорысады? n u J 1 3 К' Хлыстан атой 6 epin, эр тустан кара кер- рек * Ы а^тына тастап, жау аскер! uirepi баспаура ке- Ж*айНГ е Л Д 1‘ Сода» сон? и н а к ' Шамам келш, ©HepiM жетсе, кумга карай 188

ертш алып акете 6epyiM керек, экете 6 epyiw керек, сар­ дар жолдас Кала мен Tewip жолдан нетурлым алые аке­ те алсам, солрурлым жылкыларымиыц жаксы соняс- каны... А м а н г е л д к Жаксы, жаксы, угыпсын, Жайнак. Осы екеуш орындай алсак болтаны. Адамык канша ал- *ган? Х а й н а к. Еркеп жуз, эйел1 eKi жуз! А м а н г е л д i. Кару-куралсыз аттанбандар, сорысып калатын да кезщ болар. Тым болмаса, жыйырма-отыз бе- сатар ал. Эттен аз, эйтпесе, 6ip-eKi пулемет те ал деред!М. Жа й н а к . Пулемет дедицз бе, сардар?.. (А р г у н а бурылып.) Сарбаздар, он адым жакын келпедер!.. (B ip топ эйелдер жащындайды. B dpi де ы $ш ам у еркекш е киш - ген.) Э й е л д е р . Сэлём, сардар жолдаска! Салем! А м а н г е л д ь Жолдарьщ болсып, сарбаздар... (Ж й - щндап.) Калай сарбаз жолдастар, аяз бен айкаска 6 ipre К1ргел1 турмыз, кынкыл-сыцкыл жок па 1д1тер1нде? Э й е л д е р . Жок, жок, жолдас сардар, жок. А м а н г е л д к Токбайсындар ма? Э й е л д е р . Тонамыз, жолдас сардар тонамыз... Б а ну. Куба тал орманнын ылрый ыгына шы?а 6 ege ме, жолдас сардар... желше де осед! рой. Шыдайды да. A м a н г e л д i . Ия, шыдау керек... Карулы жауга кар- сы аттанып барасындар, корыкпайсывдар ма? Э й е л д е р . Коркамыз, жолдас сардар, коркамыз... Б а н у. BipaK, OFan да шыдасак к^рек. А м а и г е л д к Кррыкпау ушш не icTey керек? Б а н у. Жаудыц езш коркыту керек болат та. ' Э й е л д е р . Ия, ия, жаудын. ез!и коркыту керек бола* ды. А м а н г е л д к Жаксы, жаксы айттындар, сарбаздар. Ал, жауды калай кэркытбаксындар? Б а ну. Оны мык басы билед те. ^ Ж а й н а к . Жака пулемет дед1щз рой, сардар. Ьн болмаса, соны жумысаймыз да. А м а н г е л д ь Пулемет? Ол кайдан келд1 саган. Жа й н а к . Бел1м, эз1рлен! (Эз1 де, эйелдер де мойындарына асып cuifclh зырылдауы^тарын крлдарына алады.) Ызд'щ пулемет мынау болады, жолдас сардар! От!.. (Bdpi крсылыПу зырылдауы^тарын айналдыра бас-

А м а н г е л д п О, жолыц болсын, Ж#йнагым; жолыц болсын! (CaKfbudan кулесН.) •^ Шымылдык. ) ЖЕТ1НШ1 СУРКТ К ала... Эскер казармасы. Сыртта катты атыс, ерт шугыласы. Квп пулемет yiii, А . Логинов ауыр ой да... DepipeKTe Зи гар а, Кенжега- , pa, 6opi де октан корганыл, бой тасалап тур... 3 1 л р а р а . Эскер бупн де келш улпрмесе, каламеи коштасатын-ак. шырармыз. К е н ж е г а р а . Буп’н?.. (Басын шай^айды.) Аман- гелд! эскерд! жолда бегеп отыр ?ои\\ 3 i л f а р а. Жол бойында алты жерде сорыс бар де- дщ бе? Анык па сол? . К е н ж е г а р а . Анык, алты жерде. 03iM к©рд!м. 31*лрара. Жалгыз корганымыз осы казарма болып калды десейоп 15нда... К е н ж е г а р а . Жалрыз Алексей Сергеевичтщ айбы- нымен жан сактап отыргандаймыз. Тым болмаса, кумы- ;рыскадай колкабыска да жарамадык! -» За л ра ра. Сабаз алгашкы уш куши елемегендей ед1, бупн мына пулемет! кургырдыд келш косылраны куйзел- тш отыр foh... (Сыртта туйдек пулемет атысы... П ауза...) ' А. Л о г и н о в Пулемет буларра кайдан келдк э? Кайдан келд!? Юм берд! буларра? 1 3 ! л р а р а . Келе жаткан эскерден Tycipin алмас па?.. А. Л о г и н о в . Юм осынын бэрш баскарып журген? Нагыз туракты эскерше согысуды дала казагы АмангелAi кайдан 6 iJie калды? Сог.ысудыд айла-тэсшн шм yftperri оган?.. ,, К е н ж е г а р а . Каланыд 6 ipa3 буралкылары мен Карсакпайдыд кара л<умыскерлер1*нен баска OFan косыл- ран орыс бал ась^ да жок едп А. Л о г и н о в . Петр кайда?.. Кайда жур?.. Нерыи хабарсыз жогалып кета', негып?.. К е н ж е г а р а . Оны Амангелд! туткындамаса керек едь.. А. Л о г и н о в (зекьр'щыреп). ©з ерк1мен соларга косылып Kerri демекшсщ? 190

Кен ж ег ар а. Жок, жок, Алексей Сергеевич... (Д р о - билин келеди) Д р о б и л и н. Туткын, туткын, Алексей Сергеевич!.. (Тымщбайды экелед1) А. Л о г и н о в ( Т ы м аф айды к;амшымен тартып ца- лып), KiMcin, сволочь? Т ы м а к б а й (жыгылып, турып). втш кегп-ау, кам- шыц, етш Kerri-ay... 0зщ еддм гой, ©зщ, ©зш... 31л ra p а. Сабыр ет!шз, Алексей Сергеевич, сабыр!.. Бул 6i3Ain адам... Мен сойлесейш... Е, кайдан жур е д т канраладтап? Т ы м а к б а й . Е, Жалбагайдыд Тымакбайы камшы- ны свдн алдыдызда жед1 ме!.. Онда арманы жок екен!.. 31л г а ра . Оны коя тур, жаным, кате тшп жатыр... Жетд/й айтшы. Т ы м а к б а й . Жалбагайдыд Тымакбайы жай журу- ме ед1? Жумыспен журет те... 31л г а ра. Ие? Т ы м а к б а й . Жапар ©з мыдын алып шыкты кала- дан... Соны хабарлауга келш ем... Рахмет, ка.мшылап алгандарыда! А. Л о г и н о в . Йемене? Жапар каладан шыгып кегл ме? Шын гой?.. Т ы м а к б а й . Шын, терем... А. Л о г и н о в . Ендеше, Амангелдщщ 6 ip канаты кыр- Кылды десейнп! Рахмет, рахмет... кенпрера’з 6 ip хатамды. (Кенжехараха.) Барыдыздар, эскер арасына' таратыдыз- Дар бул хабарды. Енд1 кутыламыз коршаудаи!.. Тез, тез!.. (Кенжег'ара мен Д робил ин neredi. Логинов к;ыза айгай- лап.) Ей!.. Кушейтпщер отты! Ж ау каша бастады! Ку- тылдык, кутылдык\\- (Д робилин к е д е д и у Д р о б ил и н. Сарбаздардан елmi келш тур. А. Л о г и н о в . Елип келш тур?*.. Уста да алып кел берН Д р о б и л и н. Сейлесш шыкканша орныма Kici бере­ ги дейд|. Касыида елу сарбазы бар!.. А. Л о г и н о в . Кердщ бе, мазагын! Орнына езш бара TVP да, 6 epi ж1бер! Д р о б и л и н. Мен ©3 iM бара турайын ба? А. Л б г и н о в. Болмаса баска б!реуд1 ж^бер! (Д р о - билин Keredi.) К,удай-ау, мундай мазакты корем деп пе ем! (Кольщда шу ту, квЫ байлаулы Ж айнах, келед1. 3 U - гара тасаланады.)

Ж а й н а к. Сардар Амангелд1 Имановтыд слипа сар­ баз anecepi Жайнад Жылкыайдаров! Маран ояздын ез1 керек сейлесуге. • А, Л о г и н о в . Ояз бастыры алдыцда тур, сарбаз «anecepi». * Ж а й н а д. Амангелд1 Иманов ямбердь Карсылыдты тодтатып, эскерш алып даладан шыдсын, уш еагат уадыт берем дедп Eui6 ip б е ге т ш болмайды, датын-баланы, ке- рек-жарадтарыдызды экете берщфдер. Жолдарында 6ip сарбаз турмайды! Осыран эпесерлж уаде етем!з! А. Л о г и н о в . «Эпесерлж» уаде етелш! Ж а й н а д . Ия, эпесерлт уаде етешз. А. Л о г и н о в . Баска дандай шарттарыд бар? Жай-яа*д. Баска шартымыз жок. Каланы долга ал- ран сод, шартын ез\\тз келаре берем13 рой/ А. Л о г и н о в . Sip кезде менщ турмемде отырран ку ед1*д-ау, сен? Ж а й н а к. Каз!р мыд басымын! Генерал Лаврентьев- пен жет1 кун сорысып, алга бастырмай кейш кайтарран мыд басы 6i3 боламыз! А. Л о г и н о в . Алран туткындарыд да бар шырар? ■ Ж а й н а к. Eki мыд адам... ^ А. Л о г и н о в . Он мыд десед кайтер? Ж а й н а д . ¥замай о да болады! А. Л о г и н о в . Еаргешн кердщ бе езшщ! Амангел* дще солем айт: сол уш caFarra 03i дашып дутылсын! Пат- ша oCKepi жадындап далды. Енд1 кенпксе, басы Торрайдыд кешесшде далады. Ecirrin бе? Ж а й н а д . Патшаныд ©3i дуласа да ocnepi келе. бе* ред1 дещз!.. Ендеше езщ!здщ басыдызга да сад болгай* сыз. Енд1 ад жалауды кермейаз, дызыл жалауды рана керетш боласыз! Осыган эпесерлш уоде етемш. (Keredi.) А. Л о г и нов. Жадары хабар шын болды! Амангелд! ельшш сасдан сод янбердН Кердщ бе айласын!.» (Сыртта атыс кушейед1. Дробилин келеди) Д р о б и л и н. Шабуыл кушейш барады, господин ояз начальник! А* Л о г и н о в . Айтпа, бос сездг! Bip адым аттатпан* дар ljirepi! Марш! От, от! От!.. 3 i ^ F a p a . Е, ronipiM, жар бола гер!.. А. Л о г и н о в . От, от! кя -З п ^ и ,Л ИораИпН‘ алАдлые,ксоерйалСаелрдгыее!вич, калдык коршауда, казарманы

А. Л а г и но в. Шыгарма ушщи, еле бкл! От, от1.. 3 ! л г а р а . Кой, ендш жен! бассауга болар... Жур Тымакбай. (Кете 6epedi.) Т ы м а к б а й (ж уи р е 6epin, куулап тусиг). Ойбай, ок тади, едд1М... 0ЛД1М1 Ала кет MGHi, 31лгара, ала кет! ( 3 U - рара цайырылмайды. Т ы м а ф а й домаланып жатады, сыртта «ура!» Петр, Муцайтбас, сарбаздар келеди) Петр. Квтер1цдер колдарыцды! (Са р ба здар казар- маны к^оршап алады .) А. Л о г и н о в . Петр?.. Ceii6iciu?.. Жок, мумкш емес!.. Пе т р. Мен! Токтат карсыласуды! Евди коргайтын сишмщ калган жок... Берка, колра туе! А. Л о г и н о в . Патша офицер! Петр Логинов!.. Петр. Мен патша офицер1 болтан емеепш, кашан да орыс офицер! болатынмын! А. Л о г и н о в . A -а!.. Осыган жетт'щ ■бе! Патшаныц жауы ма едщ! (К олы куалтырап, Петрды атып-атып к;а- л'ады, тиг1зе алмайды. Муцайтбас А . Логиновты атып ца- лады.) Петр. Алеша, Алеша... Осылай аяктарывды бш н ем , б'фак... (Муцайтбас^а.) Есш’ де болсын, кашан да, ©л!кке ок атлас болар... М у ц а й т б а с. Кеипрпиз, жолдас командир!.. (Ам ан- гелд1у Кете, сарбаздар келеди Петр Амангелд1ге честь бе- pedi$~ Петр. Жолдас сардар, жаудыц соцгы корганы алын- Ды. Кала тугел б!зд!ц колда! (Ам ангелдi А . Логиновты квреди») А м а н г е л д ! . Рахмет, жолдас сарбаз командир!... CoFbicrbiH, аты согыс кой, Петр... Не айтайын... (Колы н щсыПу дауысын к;атайтып). Калаиыц 6ipiHiui Кызыл ко­ менданты етш тагайындаймын ceni, жолдас Петр Логи­ нов! Kipic icine! Пе т р . Орьшдалады, жолдас сардар! 1 Т ы м а к б а й . Ай, Жапар ит-ай, жеттщ-ау туб!ме! А м а н г е л д ! . Бул KiM? Му ц а й т б а с. Тымакбай гой кэдуклп!.. (Касы на р а - рып.) Е, сен кайда н бул жерде ел in жатырсыц? Т ы м а к б а й . Каланы алысып, вл!п жатырмын да!.. ' М у к а йт б а с. Каланы алысып? Шыньщды айт, шауып тастасыи демесец! Т ы м а к б а й . Ойбай-ай, сен бе ед!н!.. Айтайын, ай­ тайын! Жапар Ж1*берш ед!, Жапар... 13 F. Мусрспов, III том. 193

*. # ЧГ . f.4 ji -• А м а н г е л д i. А!.. Жетер Муцайтбас, жатсын... (Ж&- пардыц Kfолын артына байлап, уш-терт жолдасымен к,оса айдап Ж айнсщ , Баш/, Тэуке yiueyi келед'1 .) - Жа па р . Уа, босат, кугкар мына тентектерщнен! Уа, meiUTip колымды! . А м а н г е л д i (Ж а й н а щ а ). Кай жердей устадын? Ж а й н а к. Дэл айткан жершзден устадым, жолдас сардар 1 ... . А м а н г е л д ! (Ж апарга). Сен ол жакда калай шы- гып кеттщ? ' Г ■. • :ч v Ж а п а р . Ешкайда шурып кегкешм жок, мен де жет‘1 куннен берг осы каланы алысуда журдм. OnpiK ай- тады! ~ Т э у к е . Калану . алыскан Kici каладан 20 шакырым жердегг усталатын ба ед1? Ы з ce«i кулап жаткан кора- ньщарасьгнда устадык. Танып кернп кэне! _ 4 Жа п а р . MeHin ол жерге жеткешм-ак сол едь А м а н г е л д Т Неге бардын онда? .. Ж а п а р . Тымакбайды сол . жакка шепке ж1берш ед!м... Сол ит кешшкен сод, кашып кеткеш ме дел !здеп шыгып ед!м... —Ч Т ц м а к б а й . Тымакбай осында... Оны ит кылган сен, сен ит! Меш сен щепке- жумсаган жоксын, каладан кашатынынды айтып кел деп оязга ж1бергенсщ... Ei<i ит катар жатайык, ананы турап-турап менщ касыма салын- дар... (Э л ед и ) . ^ rJ - ; А м а н г е л д Ь ' Е н д г не айтасын? (Ж апар ундемейд'ь.) Жок, сен ешнэрсе айта алмайсын,! Сенщ эр адымын, ко- лымызда бола-ган 613ДЩ. Рахмет, саган Тэуке шал, кыя бастырмай колында устадын,! Сен залым б!здщ imiMi3re булд1руге келгенЫн.. ‘Алданган 6ipa3 ед1 сонында. Ka3ip ceHi олар да таныды, тастап кетп. CeHi жазалайтын дз сол журт! Шешшмейд1 сети кольщ! \"Ж у Р т. Жазалансын кан майданды тастап кашкан арамы! . ч .' — Жазалансын! ; j • ' w ' ч. А м а н г е л д i (бш кке щыгЫп)\\ ШеишшейД1 сенin колын! Сендердщ колдарынды шешкен адам — туган ель нщ колын байлараны да! Енд1* .оны кере алмассындар. TaFbiH талкандап, патсасын кулаткан, ещц т’1згшш ез ко- лына алатын халкымыздыц.атымен, патсанын казак да- ласындагы коррандарын ойрандаган сарбаздардын аты- мен, мен сенщ сонры KeciMinAi айтамын... (Абайсызда 194

Пластунов кел(п цалады. Соцы нда цызыл ту квтерген ек1 гвардеец.) - . • . Пл а с т у н о в . Жумыскерлер мен солдат депутатта- ры Советшн атымен дегенд1 кос, сардар! С а р б а з д л р . Миша-агай, Миша-агай келш калды! Миша-агай! *w А м а н г е л д ь Миша! ( Ж а й н а щ а ) Экет мьшаларыц- ды! (Жайшщ Ж апарларды айдап кетед'ь.) Миша, аман кайттыд ба? (Ам андасады .) * П л а с т у н о в . Куттыктаймын, *сардар, куттыктай- мын. Ойрандапсыд жаудын, коргандарыи! А м а н г е л д и Оны мына сарбаздарра айт! П л а с т у н о в. Эрине! (Б ш к к е шырыл.) „Еш расыр боны отарщыл .патшанык казак даласындары «.органы болып келген каланы алран сарбаздар, расырлар бойы теншздште. келген ецбекий казак халкы, кун. орнында келген казак эйел1, бэр1нд! де Петроград жумыскер жэне солдат депутаттары Совет!нin, атынан куттыктаймын!.. Обыр патша кулады! Россия халкы ещи оз1‘ тьлеген ei<i- метш орнатпак. Ол халыктын. ез OKiMeTi — жумысшылар мен шаруалардын eKiMeri, совдеп бол мак! Патшалы Рос­ сия жок ендо, ол б1ржола жогалды! Казактын. енбекпи Халкы, саран Советик Россия кушарьш ашады. Обыр патцы кулады, 6ip асудан астык. Еид1 ел билпчн ез колы- на алатын екпнш биж аскар тур алдыида. Канды майдан- Дар, болат сыналатын сындар.тур!.. Канаудан, каранты- лыктан, тенсГз/цктён кутылуды арман ежен халык, ко- лынды'сол .Советке соз! Тецдес елге, бакытка умтылатын енбек ел*1, езщ баскаратын, ©з тшепщи icne асыратын со- ветицЦ кур! Куш кеше алдьщтундей карадры журт, буп'н алдын жарык, ол аткан Совет таны! ¥лы замакнын улы кун| шырып келедд, онук аты — Совет! Ж у р т . Ж асасыиулы кун! Жасасын Советтер! П л а с т у н о в («П равда» газетш суьсрЫп алып) . Ленин бастаран большевиктер газет! «Правда» б1зге мы- надай айкын жол сьлтеп отыр: «Советтерд! барлык жерде де куру керек, нырайту керек, хальй^гык революциялык ек'шет билшшк органы болып табылатын'жумысшы жэне солдат депутаттарынын. Ор^талык, Совет!н (я т и , Петро­ град СовЫ Ш у 'бас етш, оларды ©зара байланыстыру ке­ рек»,— дейдЬ-Мше б1здщ жол, ецбекхш ел, осы сешн жольщ!

Ж у р т . Юм, ikIm жазган? KiM бул. алтын сездерд! айткан? П л а с т у н о в . Ленин! Адам баласыны'н•улы кесем! Ленин! Ж у р т . Жасасын Ленин! Жасасын болыиевиктер! Жасасын Советтер! П л а с т у н о в . Петроград Совет! саган езшщ Кызыл туын Ж1берд1, кабыл ет, сардар! (Амангелд1ге туын бе• pedi.) А манг е л д1 (ту алдына 6ip п зел еп ). Ymit кезщ ка- раумен талган, ата арманы балага карыз боп калган, ен- 6eKmi казак халкы, сенщ алдында, корлык-зорлыктан басканы кере алмай кулазып жаткан каЭЗк даласы,сешн топырагынды басыптурып, ecKiHi'n Kyoci ецкейген Kopi, се­ ти, алдында, келер куннin армансыз жасы, сёнщ алдын­ да, жалынды Т1'лек шыккан куннщ белпсшдей Кызыл ту, сенщ алдында, елдщ азат бостандыгы ушш, буратана бу­ рал кылыкты жою ушш, жетсе кан, жетпесе жанды атап, ант етем!н! (Т у алдына 6ip т1зеленед1.) Ж у р т . Ант етем!з, ант етем!з! (Журт та 6ip тьзе- лейди) А м а н г е л д т Петр Логинов! П е т р . Тындап турмын, сардар! А м а н г е л д i. Жайнак Жылкыайдаров! Ж а й н а к. Тындап турмын, сардар! • ^ А м а н г е л д i. Мудайтбас Кепжасаров/ М у н а й т б а с . Тындап турмын, сардар! А м а н г е л д ь Казак даласына тугел кершгендей етш, шаншыддар каланыд тебесше TeuKepicTin К ы зы л туын! Ту колдан колра етш, тебеге барып шаншылады. Шымылдык- Т0РТ1НШ1 ПЕРДЕ СЕПЗШШ1 с у р ЕТ АмангелджЩ штабы... 1<ец террасада Амангелд1 мен Петр. Карсыда Совдеп Сыртта команда... — Sip, ею, 6ip, ею! Сол аяк, сол аяк! А м а н г е л д и KepeMicin, Петр! Кешеп шубалак сар­ баз бупн аякты калай-калай басады? Кэдушп емес пе? 196

Петр. Солдат, солдат! K,a3ipri Россия топырарында wii шаршап кажымаган, бар кызуы бойында турран сол­ дат! Аманг елдь Кызыл майданра шакырылуиа жара- ранымыздын 63i нс турады! Петр. Ие, кеш-eri сарбаз ушш ол улкен атак.! Аманг ел дь Не барымыз 6ip атты, 6ip жаяу оскер полкы, баяры он мындаран сарбаздан анарурлым айбын- ды, э? Петр. Эрине! Аманг елдй Колым босап кетсе-ак, карарым келе- Д1де турады. Анау мандайшадапы жазу мен екеуше 6ip карамай ете алмаймын. Петр. Ие, ол улкен жазу, заманнын, жака тш. Ама нг е л д ь 9 pi жаца, opi туашют тш. Танертец тура сала, 6ipey алып кетпед1 ме екен дегендей, оуел1 ыл- рый сол мандайшара караймын: кек-ала таннан кул!мдей Карал турады орнында!.. (Б е л 1 м Ы ой нат ы п М у ц а й т б а с Ш е жатыр.) Ыскыртуын кердщ бс, койшыцныц? Коман­ дир Мунайтбас Кепжасаров, 6epi келий, 6epi. Му н а й т б а с ( б е л Ы Ы е ) . Токта! Смирно! (B e p i к е - Ain честь 6 e p in .) Bipim ni казак, жаяу оскер полкынын б|- pimui взводынын командир! Мунайтбас Кепжасаров, 0Mi- рнпз бойынша келд1М, жолдас комиссар! А м а н г е л д к Жэ, тус’ф колынды. Калай, командир болып болдын ба, жолдас? Му н а й т б а с . Кунд13 в31м уйретем, жолдас комис­ сар, тунде ©3iM уйренем... А м а н г е л д Т Коне, меш уйрстт кершН Мунайтбас. * Озд1 уйрете алмаймын, жолдас. ко­ миссар, хакым жок! • А м а н г е л д ь Уйрет деп буйырамын! Му н а й т б а с . Буйрыгыныз орындалады, жолдас ко­ миссар!' ( О з бел 1 м 1 н е) Айнал! (Б в л 'ь ш н тер'ю к,аратып к<ояды.) Карамандар!.. Еидеше, смирно, жолдас комис­ сар! Шаго-олГ арш! (А м а н ге л д 1 ofcypin K e r e d i.) Тура! Он иырынды алга, марш! Bip, ею, 6ip, eKi! Сол аяк! Сол иыгындьГалра!.. Жупр! Тура!.. Токта! Смирно! Команда деген осы болады, жолдас комиссар... Кыйын дэнемес! де жок! А ма н г е л д п Ал, солдатына айтар кандай MiHiu бар? 4

М у н а й т б а с . Сзде 03ip кавалеристщ эдеттер! ке- б’|рек. Ока емес, 6ip жет1 уйренсещз жетш жатыр. А м а н г е л д ь Естш турмысын, -Петр?. Ракмет, Му* цайтбасым, ракмет! (К ,о л ы н ц ы с ы п .) Сенщ «сол аякта- FaH» командацнын астында кешке дейш журуге де шар- шамас ед1м. Уакытым жок, бауырым, бар..., : • М у ц а йт б а с. Шаго-ом арш! ( Б э л 1м ш альт Keredi.) А м а н г е л д i (о й л а н ы п ц а л ы п ). Ендг, cipo, комисса- рынныц 0 3 ine де куш-туш уйрену керек болар, э? Пе тр. Онын. зыяны болмайды, комиссар. Г А м а н г е л д i. Bip дуние Жаиарып жатса, енд1* 6ip ду- ние ecKipin жатады, о? Тез жанартар, тез есюртер заманга жстшшз, Петр! EcKiHi Kepin — жаканы, жаканы Kepin — ecadni тусшед1 екем!*з... .^ Петр. Оны неге айттьщ, комиссар? NOb ■ • Ам а н г е л д i. Солдатка карап — сарбадфы, Мудайт- баска карап — Кетеш танытандаймын. жанарып солдат -болды да, Кете батАф .ере адйЙ калды... Ал полктарыц озip гой аттануга? . •* Пе т р. 9 з1р, комиссар. ' Ч .: - А м а нг е л д i. BipiHnii курылган казак полктарьшык юндж атасы сыякты едщ, Петр. О з щ бастап апарйп.май* данга сал. Алыстан 'карап, суйсшш отыратын болсын мунда калгандар... • .- Петр. Артык мырзалык болып кетш■журмес!н, ко­ миссар. Торгай Совдебшщ кшдис атасы сен десек, ■— ол сенщ шын едбепн. Казак д а л а сы н а совет туын 6ipiHini орнаткан адам сенсш. Асыра айтканым емес, казак хал* кынын жада тарихы сёнен басталады. Bi3 болсак, саган жордем ёткен рана адамдармыз. Одан аррынды достырык мен мырзалырыц деп бмем. А ма н г е л дк Жок, Петр, жок! Bi3 бул жолра фрге туспк, 6ipre аяктаймыз. Кандай шаткалдардан адаспай, айрылмай 6ipre втт!к, сен, мен деп бвлмешк, 6i3 Дейнс... Сен майданнан оралып келгенше полк демей, дивизия деп сейлейтш болармыз. Торгай туы демей, жалпы Кдзакстан К ы зы л тудыд* астында дерм1*з. Kapi жолдастар 6ip—KyHi Москвага да тартармыз... Жолдас Ленин, 6ipiijiH асты* мен, 6ipiHiu уст1мен кетш журш, казак даласына кызыл ту орнаттьтк, керiне ме осы арадан дерм^з. Эрине, Kepi* нед|* дейдП г .• ч Петр. Шынында да сондай кездесу болар ма екен? А ма н г ел д i. Болганда кандай, тек майданнан амай 198

кайтГАлдымызда кандай кызыкты кундер келе жатыр, Петр! Кызыл колбасы Фрунзе б!зд! елеул! куш керш, майданга шакырып отыр! Сталин жолдастьщ усынысы бойынша Казак совет республикасы курылатын болтан ^каулысын алып'отырмыз. Мунын, аты едбек журтынын бар арман-тшеп орындалды деген сез емес пе! Петр. Ендеше сол «ундерге дейш сеу болайык. Мен журуге эз]рленем. А м а н г е л д к Жолын болсын, Петр! (П е т р кетт к;а- лади. Б а н у, жайнак^ к е л е д 1. ) Кел, кел, болыс кьтз!.. Бану. Комиссар жолдас, ана жалмауыздардан ара- шалай керщ1з... '' 1 А м а н г е л д к Б1раз журт сенен араша сурап жур емес пе ед1? Енд1 ез1гш арашалау керек боп калды ма? Ж айн а к. Онша сент калмацыз, комиссар жолдас. Болыс кызыц Kopi емендерд1 жалгыз колымен шайкац каклырыпты. Tirrri жордем керек емес екен, мен боска барып кайттым. А м а н г е л д ь Онда, .емен туптер! босай бастата- ныда! ---- Бану. Ай, 6epii<-ay, ол1 де... А м а н г е л д ь Бфак шайкалды рой? Бану . ; Ептеп шайкалады... Эне, келе жатыр шай- Калып. ; ‘ А м а н с е л д ь Ендеше емщ конганы: кулайды уза -. май! ( З м г а р а , Б айт а с, Б а й щ а р а , К е н ж е г а р а к е л е д 1. ) Жо- гарылата бергндер... 3 i л ра р а. Шыгармас жогарынды кайтешк, темении- лнщен а^тар арызы бар мына журттыц... Айтпак та Кайтпак... . А м а н р е л д 1 .;>Кыска келгендерщ жаксы екен.... Ба й т а с.. Курырынды менен басап салыпсын... Мен- ак жазалана берем бе осы?' (А м а н г е л д ь Б а н у га *fl>- райдЫ .) Ба н у (ц а р а зы н . су ы р ы п а л ы п ). Жуз ат салынды бул Kicire. . х‘ . Байт а с. Жуз ат тупл, жуз битше к\\м тшп керш сд1? Жалрыз сол маг ата мекен жерЬш тартып алура . нерып колын барды? Сен езщ сол жерде тумап па ен? Б а н ук. Жердг мен сол елге алып берд1м. А ма н г е л д т (Б а й щ а р а га ). Оздщ келген жумысы- кыз? • Ба й к а ра. Мен мынау 1стерщ1здщ задсыздырын

айткалы келд1*м. Испокон веков Россиянин зацында 6i* реуд1ц малы мен жерш 6ipeyi. ер1каз ала 6epciH деген статья болтан емес. Муныц атын реквизиция, я болмаса, конфискация деуге тана болады. Жэне, мше, мунда тура айтылтан. ( К 1т абы н, а у д а р ы ст ы р ы п ж а т ы п .) «Жергшкп хукумет орындары мундай насилиственный мераларды колданудан категарической формада лишаются!» делш- ген. Ондай шаралардыц б1здщ ауылга бара коймаганы- мен... Б а и у. Жок., барды. Сзден елу ат алынады. Б а й к а р а. 9 ?.. Бостандык ' маган елу атка туе* пек пе? Б а н у. «Узын TOFaft», «Айрык» деген жерлершз де алынады. Б ай кар а. Ендеше, мен не боларымды бкле алма- дым... • •• . Отыра кетед!, : : 1 1- - ] 3 i л f а р а. Жэ, менщ осындайга ьаегетш не жешм бар? Б а ну. BipiHiui, аз ipi байлардын 6ipici3. Еюнпи, «Алаш-Орданыц» съезш шакырура осы елден мыц ipi ка­ ра жыйнатып алдыцыз ба? 3 i л ра р а. Оны тартып алдыцдар рой ездерщ! Б а ну. Б1зд1’н эр iciMi*3re карсылык ютеугшлердпг, ба* сыида кашан да ci*3 барсыз! . 3 ! л f а р а (Л м а н ге л д 'ь ге ). .Осыны аздш. жауап дей- Mia бе? А м а н г е л д \\. - ©зшз калай ойлайсыз? 0 3 i л f а р a. Мешн айыбым — Алаш съезш шакыру болса, ол 6ip слд1*к тшек емес пе ед1? Б1з <пздщ ©3iH.i3Ai де шакырамыз. Осы да айып па? А м а н г е л д ! . Е, меш кайтпекандер? 3 1 л р а р а . Сен б1зден безшеен де, б!з сенен без!н- беймиз. '* А м а н г е л д Улкен. курмет екен!.. 3 i л f а р а. Бекер ыекырына берест, батыр. Он терт мемлекет Советке карсы аттанды, сол жорыктан аман • калранымыз-ак yfiipre косылатын болармыз. А м а н г е л д ! . Тура осыдан бастасац рой, Амангелд! алдакашан кулап туседП.. Ке н же р а р а . MaFan 6ip ауыз созге луксат болар ма екен? too

Аманг е л дБ Сейле, мырза. Кенжерара. Осы журт кергенд1 мен де Kepin, келт отырмын. BipaK, мен мына журттан баска 6ip жай- дыайткалы келд1м. Халкымыздын. эр кезде, эр алуан ен- бек erin, кезден жасын сорралата журт, куткен тшеп осыбостандык едь 9 p6 ip элд1 казак елу атпен, жуз атпен бостандыкка колы жете берсе, алдакашан сатып та алар едК BipaK заман ез занын бтедь ез занына рана барын- бак. Муны тусше бшу керек дер ед1М. Менен елу ат алы- ныпты, оныаз депм келедк Керек деген куш енд! жуз жылкы айдатып алыныз. Сэлем айттырьщыз, ез1м айдап зкеп берем, казак полктарыныц азык-тул!гше деп, бес жуз кой айдатып экелд1м осында. Эр жерде казак автоно- миясын сурап, епшмге сезш тындата алмай, босага- ку~ зетумен кушн ©TKi3in журген казак аз ба? Керенский бер- ген жок, Колчак берер емес, берем дегешне мен сенбей- мш. «Алаш» деп арка суйеу кылып келдш: ак генерал- дарга жылу жыйнаудан баскасын кере алганым жок эль Казак халкына автономия совет аркылы келетш болса, мен барымды салдым сонык жолына! Угынар уакыт жет- кен сыякты, мырзалар! 3 iл f ар а. Е, ол ез жумысык. А м а н г е л д ь Шынымды айтайын, сенен муны кут- пеген ед1м. Ке нже г ара. Бьпем, б1лем, комиссар жолдас: Юна- лымын да, айыптымын. Торабы тогыз заманга кез келш- ni3. Адасыппын дегеннен баска акталарым да жок. BipaK, окай, кыйын сэтп акдып жатканым жок, ойланумен б©- гелщ келд1м. Енд! бэрш салдым жолыцызга, керепндзге жарасам, ©з1мд1 коса берд1м. A мa н г e л д i . Ертерек келмедщ деп нес!н ескерте- ftiH, ештен кеш жаксы да... Ак ниет'шмен, адал купимд! экелд1м дей алар болсак, тузелер бетще Tepic ж©н сьтге- сек айып б‘!зде болар. Шек, кедерп коймаспыз алдына... Ал, взге журт буран калай карар екеназдер? 3 1 л рара. Бостандык заманы рой, эршмнщ ©з ©P^i Й1лед те. . А м а н г е л д ь Ендеше коп созбайык, мырзалар. Жор екбек ететш HeciHe -г* кара шаруага бершед1 алдымен. Совет заныныц .непзп ек\\ тармарынын. 6ipi осы болалы. ( 1л у л 1 т урган к ;а у л ы -к ;а р а р л а р д ы н у с ^ а п .) Онььмына кау- лылардан окуларыкызра болады. 201

Б а йт а с. Ал, мыиа жуздеп, мындап алып жаткан аттар туралы жауап не болмак,? „ 1.%. „ А м а н г е л д и Керек болып калса тары да аламыз деймш. Б а й к а р а. Апыр-ау, ат керек болса базар бар емес пе? “ .‘ *•„ 4 А м а н г е л д ! . Ci3 будан да эдем! б1рдеме айтып коярсыз, осымен кош десек кайтер? ; 3 i л f а р а. Кош д е с о е й - ак к е т е р м ‘13, е н д е ш е! - (Кен- ж е г а р а д а н баск;асы . кет ед1.)\\ : * ' А м а н г е л д i. Маган кыр корсете кёлштГ! ( К енж ега- p a r a .) Хат-кагазга баягы кемтарлык, 3Jii кемтарлык. Сол жагында боларсьщ, бара бер* '_ К ен же р а р а. Маган 6opi6ip. А м а н г е л д ! . Айткандайын,* сен' мына _6ip уидеуд! казакшага аударьш 6epmi... (Y n d e u d i 6e p e d i.) К е н ж е г а р а. Жаксы..( K e r e o i . ) А ма н . г е л д i. _ Bipin а д а л , а с т а р с ы з к е л е р с щ , 6ipiH а р а м ,. а с т а р м е н к е л е р с щ , к о р е р ь п з д е к е з ш д е / E c iK биткен- л\\ т а с б е к т п а л ы п , о т ы р а а л м а с п ы з ! И е , Бану,. т а г а не ай тарьщ бар?.. Б а н у. Орында дегендер!щзд! орындап •тастаймын да, калай штелгеншен кауыптене берем1н эль Шалыоба- сып калып, шадым карыла ма, деп кел!п ед1’м. А м а н г е л д i. Жок, Бану,. кагылса бэр1м1‘зд1*ц шаны- мыз 6ipre карылады да! Бурынгыдай емес, пысып, шый- рап калыпсыд. Шагым айтушылар шамданып келеп'н бо­ лып жур. Бану. Онда кателжтерш болганы да? А м а н г е л д i. Жок, Бану, Октябрьдщ eK ire толраны, Банудыц T ici шыкканы. Кетщ* калма, осында бола тур, жарай ма? - - . • Бану. Жарайды. (У й г е кет ед1. ) У А м а н г е л д i. Bip к е з д е казак ел! атка Minin аттан салранда эйелше дёй!н атка MiHce, ел боп аттанды деген осы деп куанушы ем. Eaai бупн б!рл!-жарымды болса да, сол казак кызы ел жумысын баскара бастады. Кеш . журе тузелед! деп осыньг, айтады да. (К ет е к е л е жатыр.) Кел, кел батыр... -. Кете. Келейш деп ксле жаткан жок,' кетей!н деп ке­ ле жатыр Кете! Уа, кош бол! Мыц сарбазды кыймадыя маран, кош бол!.. А м а н г е л д ! . Батыр-ау, сарбаз емес, солдат кой ен- 202

AiriMisI Сен екеум1з солдат уйрете аламыз ба? Орынсыз екпе айтыспайык та... Кете. Уа, мейл!! Dip кезще жараган Кете, кун ай- налмай Мунайтбас койшы курлы бола алмаса, калып-ак Койсын! Жатады аулына барып. А м а н г е л д р Батыр, сен осы ауыл кызметкерлершщ окуына юрсед деймш... Кете. Уа, айтпа кудайдыц жорын! Арба, шана деп оттап отыра алман! Мыц сарбазды берсед — бердщ, бер: месек жок кайрылуЫм! (К е т е д с .) А ма нге л д i. Keiueri куннщ енд! кайтып оралмайты- нын yFy да, одай болмай жатыр-ау, бул журтка! Укпай- тын тек жалрыз Кете болгай-акты... (Э р е л д 'ь к к е л е д и ) Ие, мырза?^ Э р е л д 1 к. Мен! Кдрсакпай. арылшындары Ж1*берд1. Совдепке жазган хатын олт\\ б [р Пластунов дегсн Kicire ee|)in ед1м, ол K ici ыдгай бермеген сок, осында келш тур- мын. - • А м а_н г е л д i. Ие, не т1лейд1 кожаларын? Эре л Д] к. Бостандык заманы тураны шын болса, КарсакДай оз тэрт1фмен отыррысы келедк Сатып алран жеР> жалдап алран жумыскер, ез! шырарып жаткан кен арылшындардыд ©здершш гой. Солай емес пе? Сондык- тан олар ез тэрт1б!мен оцаша отыргысы келедр Карсак- пайда -Совдеп орнатамыз дегендер1нд1 •аРылшындар ма- Нулдай алмайды. А м а н г е л д ь Макулдай алмайды дет'з! Э р е л д 1к. Макулдай алмайды. Элг[ 6ip Пластунов дегендерщ Совдеп орнатам Деп тары келе калса, Кдрсак- пай карусыз отырран жок, тура устап туткынра салады. А м а н г е л д ь Солай дешз! Эрелдьк. Ж аткан жыланныд куйрырын баспас бо- лар! Дна Пластуновьщ тартсын аягын! АМанг еДд! . Жок, ол тартпайды аягын! Ол Kici Карсакпайда Совдеп орнайды десе, орнайтын болады. Арылшындарыца айта бар, орнайды Совдеп! Бар! Э р е л д 1 к; Жарайды, айтайык! {-K tir e d i. К е н ж е га р а келеди) ’ . v ; .■ К е н же г а р а . Эли тапсырмаларыкызды орындап еД1м..>. ' • • • . ' ’ А м а н г е л д ь Окышы. К е н ж е г а р а (о ц ы й д ы ). Эглан-нама... Туркстан.уа- лаятында рамал етуш! шарык раскэрляршщ эрлан-нама- 203

сы..к Хурмэтлу казак халкынын жамры жамаратлэршэ!.. Еаян уа баян етэм1з... А м а н г е л д к Шырарым, мынауыц кай журттын, Ti- л i? Молда-кожалардан баска ешюм тусше ала ма му* нынды? Элде ундеудщ ©3i соларга жазылып па? Жок, бул казактьщ калын, букарасына арналран ундеу. Bepi экелпи, 6epi... Тым болмаса, былай аударсан еттщ: Шы- рыс майданыныц Туркстан тобынын ундеу!*... Курмегп ка­ зак халкынын барлык енбекш! еркек-эйел, азаматтарына! ¥лы Кызыл Армия казак даласыныд эр туктрше уялаган революцияра карсы куштерд! талкандап келедь КетерЬ л 1цдер, жолдастар, куреске аттанындар! Ауылдарда, бо* лыстарда, ояздарда совет орнатындар! Досмухамметовтер сыякты буржуйларынды тез1*рек кулатып, еюмегп ез колдарына алыддар, едбекшшер! Осы емес пе непзп ма* рынасы! К е н же г а р а . Кеплрииз, мен есюге тартып кеткен екемш... А м а н г е л д ь Есвде болсын, есш ежен1 б1з кабыл- дай алмаймыз... Бара бер... (К е н ж е г а р а кет еди) Сендер- дЛ де 6ip улкен бшмд1 санап келдрау, мына журт!.. ( П ласт унов, Петр, М уцайт бас, Ж а й ш щ кел еди ) Пе тр. Полктар майданга аттанурр 33ip, ж олдас со­ тые комиссары! Пластунсгв. Атты полктыц 6ip эскадронын калды* ра турранын дурыс болар, комиссар. А м а и г е л д i. Ие, не сыбьгс бар? Пл а с т у н о в . Бар сыбыс ойларан жердей дал шы- рып жатыр. Атбасар, Карсакпайдын арылшындары ка- рап отыратын емес; сырткы коршаудын iuiTeri Tiperi бо* луга катты эз1рлешп жатканы даусызра айналды. А м а н г е л д 1.. Не, Совдептен жайдан жай уркпейд! гой! П л а с т у н о в , ©ткен TyHi Омбы аркылы 6ip керуен кару-курал туЫрп'пп*. Сырттан салю т салу дэу1ршен ©Tin кетшшз. * А м а н г е л д !’. Б1азд1*ц «Алаш» мырзалары да солар- мен кушактасып болыпты. Енд1* ол уяны талкандайтыи уакыт жетт!, эрине. П л а с т у н о в . Онда Совдеп емес, Ревком курып кайтуымыз керек. Полктар аттанраннан кейш б1з-сол жакка барып кайталык. Жайнактыд эскадронын калды* рарсыц.