Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры

Б а я н ( а з о й л а н ы п ). Уш турл! шарт дармысык? » ; К о з ы. Он турл1*сш койсан квп болар деймя1я? Баян. Ендеше, езщнщ орынды, ^етц.-садарымдьг аласыд! . •: v Козы. Алдым! - , ‘.......... •;« Баян. ©зпщщ найзанды, мент калканымды аласьт! ' Козы. Оны да алдым! Енд1 ушшшидо айт! Баян. Онымды журерде естисщ! '; Жа н т ык . Кап... ( d p i к ет ед и ) ;„ V-.,'/ Коз ы. Кол, 931'рленГ (К о л d p i ба р ы п турады.) Мен каруымды алып кана шырайын..;' * V w> К о з ы уйге Kipin кетед!. Жаркын Ъаянга жакындайды •Баян. Осы ма, жаным?..*’ t. Жа р к ын . Баска деуге калай ойын бара алды? Баян. Орньща бар... Bipre кайтасын мешмён^,': М а к п а л келе жатады. Ж а р к ы н кетедГ,: .> - • Макпал . Ботам-ай, ажарыца карап, жуэтВД сын? дыргым келмей, ундемед1м манадан... Керген жёрден а> пыс eni тамырым иш коя бердк.. Жалкы кулын—жал- гызымнан айырралы турран кш едщ, балам?.. Баян.. Шешеке*ай, жасаран жанылыс басгырмаса, таптым ба деп турмын 1здегежмд1... Мейшшщ тусш,Ш $ елж!*реп турса, тек coFaH кершгей-акты^ Не, ‘ адаскан муддык, ол! де адасудасын, де, не таптын денп*(.. Сеней жасырып, желге айтам ба, мен Баянмын эарларан.лгАны* paFan анам сен болсад, боздап келген^ботад менш^кай' шы кушарынды!.. ^ :cTpv-. Ма к п а л (Б а я н д ы ъуинщ т ап). Ботам, б о т а я ^ бо­ там! Eiri кез1мнщ 6 ipi! вшкен сэулем, сенген.умггЫ Сен бе едщ, сен бе едщ кушм! Kipuii imiMe! Садарак ‘^олайын. садагад! Bepi экелпп ак маадайыцды! ••. ' ¥зак суйед1, К о з ы келедь Козы. Айыпты мен ана... Журш бара жат&нымды айтнаппын да caFan... Ещи айтайын деп.келсеМ— жара- сып калганга усайсывдар... Естцмн, бе аныгын?.. Макпал . Ана мен балада жаттык болушы ма едП Айтты бэрщ’ де... Жолыц одрарылсын кулыным!.. Bepi келпл, арда емгешм!.. CeHi де суйешн тары 6ip... (К озы н ы да уза% c y u e d i.) Бар ендП.. зов I

К о з ы . Алкурбым, мен даяр.енд! ушшш^шартыиды айт! \" • • _ Б^а я н. Оны айтпай 031’м де кала алмаймыи... Бер ка­ ра, батыр!.. Жоктаганым юмшн, намысы Деп, мент атым- ды сей сурамайсьф; жумсараным KiM деп, сешц атывды мен сурамаймын! Ymi.HmiM— осы... К о з ы . Муньпры орындай алар ма'екем! Осы шар- тыцды коймаганда кайтетш ед1? Не кырсыгы тиетш ед1 сонынЬ. ... Ба я н. Кыз сБтрын сурамас боЛар... Кыз-арынын сы- намас *бола'р... Орындай алмасад, оз1*м аттанам... Былай шырып алып,-б1реуден сурастырып журетш болсак, алда- ма менП К о з ы . Амалым не, кенемщ тары... Баян. Олай болса — аттан! Жауымды байлап экел* ген куш, екшсен. де, вз аузымнан ecTipcm... К о з ы . Сез байлайык. осыган! Ба я н . M ine колым!.., (Е к еу 'ь к;ол а л ы са д ы . Б а я н К о - з ы га c a d a q , ^ а л ^ а н д а р ы н 6 e p e d i.) КьГз журег} коррауды суйед! рой. Далканды бер!к жасатып ем, тастама колын- нан... . К о з ы . Менщ журепмд1 коррап керсш, ендеше..,- Ба ян. Ал, жолыд болсын, батырым! К о з ы. Кол, ер сонымнан! (Ж е н е л е в е р е д и ) К о л . Баста батыр; ерд1к! 0 Жаркын, Баян мен Макпалдьщ касына келш, ydieyi колдарын бул- \" Fan турады. Шымыл д ык . E K IH ffll БЕРДЕ YIHIHIIII СУРЕТ Окыйра Карабайдыч уйшде..; Уйде Кушкей рапа бар... Ку н i к ей. Ulipireii туб1рдгн, туб1*не ©р1*мдей тал Heci- не шыктыд екен... KiM кызыкпасын, юмшн эл! жетпесж caFan... Бутарына булбул конатын шынарым едщ, еид1 мынау, mipireH туб^рдщ шс-кон.ысы бойывды улап, курт- кумырскасы жапырарынды жайлагалы тур... Панасыз ел- дш шетше несше шыктын, несше теплш. бой жаздьщ? КунэЫз жан куймейд! дегеш кайда? Баяннан да кунэ та-

былганы ма? Олде, 6opi алдау, бояу ма?(Карабай келе* Oi.) Эй, айтшы зарлатпай: не тапсырдыц Жантыккз? Рас на журггын айтып жургеш? К ар а б а й. Алма деймш мазамды! Бэр1н де' тап* сырдым! 7 апсырматаиым болса, esi-ак 61’лер Жзнтык* тын!.. Кун i,K е п. Баяяды ез колыннан устап бер де, малым* ды алып кайт деуге нагып барды аузын? Кар а б а й. Кан жаурыр, каксама деймш, енд1! Кы- рык жыл таяк аиырмасам да акыл сала алмай-ак кой* дым-ay, сен какбаска! Кун i‘ k ей. Жанын сая 1здей ме, cipa? KiwiH dap ke* ршер квзщс. Кыз да болса — жалрызыд емес пе ед1? Мал- орнына Ж1бере салранын ба? К ар а б а й. Кыз бере гер деп, кашан сурап ем кудай* дай. 1\\ыздь1 балгг деп берсе, каталаскан ез1м десшГКыз- ды малым Демегенде, балам демек пе Карабай! К Ун 1к е й. О, дуние коцыз, дуние коныз!.. Экес! бол- май кст Баяиныц! “/ К а р а б а й . Болмай-ак койды Карабай... Тек малым каитсын!.. Алсын 6ipi, тынсын кулагым!.. Кызды, байга бермегенде уиде бузаулатпакшы ма едш!.. . л ’ , ч . ^н 1к е, Т , Л , Ц байлансын,.жаман ауыз! Осы ед! айтпараиыц! Уялсаншы! ... * сенЫ ерк^неГ Сургшге салып жУРген кеп бука, кояр . К у н i к е й. Тоба! Тоба! 5 I uf ? а„^*т?^-аРмас па Т1*зп*ш#ме! Оралма аягыма! па * * Ba™ H басыпа булт айналса, КунйсейдШ - кез! де жылаумен ойылады, бшдщ бе? М1*н, еатеш'сГн? 0йы лм аса агыЛ KCTcin! А рып кетсш дей- кун!пJhfpuK ! q! Куш кейдщ кез ж асы буршактай coFun, . ■ С й 4 \" оята алар сен\" с \" ,,,ге “ * К ска пеке fаjк*ау,^туасае,йХж^даетгыенн'-бааул, абнуыл|! * баска ceKiprearf баймын* жалрьп! iMnkfn ЗНасЫ болам Баянный! Жугкыз- дария саокыляп сс.н .жалмаУЫяра!.. Кол тартылар, . ным кайтпяй Р- К' Я1“ В Д КУШ* таусылмас! Тек, Бая- раулы турады! ЫЦ Каитсын осыДан> кара пышак кай- Ка р а б а й. Мына кан жаурырдаи кашып кутылатын 301

болам-ау!.. Аюра намаз уйреткев таяк ёкенш тары б\\р керсетер ем квзще, куледьау, журты кургырдык журты! К у и i к е й. .Огка тусермш, сура тусермш, сен! де алв тусерм1*н! К, а р а б а й. Жэ! Жэ! Ж э! ( Ш ы г ы п кетед1.) К у н i к.ей. Енд! Баянныц езшен айрылраным ба? Ал- дауга тускен екесщ fo&, ботам... Жасаран, ecTipme бул кайрынды... Кулары куррырды осьтны еспртуге сакта- сан—каз1р ал! Кез! куррырды' соны керсетуге сактасак— каз|‘р агыз! Кара куннщ де 6ip соцы болар ма, жасаран!.. Бар кайрыны Баянга еактамасап— кетер кара тума­ ныцды/.. Тансык, келед! жупрш. Т а ц с ы к . Суйшнп* ana, суйшшП Куан апа, ку^н!.. Ак ботац уйге келе жатьгр... К у н i к ей. Ойнай кермеци, Тансырым... Кектен тусед1 дейм1*сш... Т а н с ы к (цуш ак-т ап). Вере бер суйшшпцп: Суй мы- на жерден... Енд1 мына жердей. Мына жерден тары 6 ip... Кунгкей суйе бередГ К у н i к е й. Шын айтсан, куанумен ет, Тансырым... Т а н с ы к . Сурт кез1ндк.. Жасын тый! Бас журегщдк.. Кушакта меж... Енд1 мынаны айт: кайрылы адам кай- тед1? К у н i к е й. Kepin турран жоксын ба, кун!м... Т а н с ы к . KyaHFan адам кайтед!? Кун1кей.Кулед1де... Т а н с ы к . Куантсан — жыламаймын де, ендеше! К у н i к е й. Жыламаймын, кушм! Т а н с ы к . Ал, бер!к бол: каз'ф Баян уйге келш жредН Жупрш кетт калады. , К у н т к е й . Не айтып кетон, куш’м!.. Укпай калдым рой... Шын ба, ойынык ба кундеп.... Калай иланармыч буран!., © him болгай-акты... CeHeftiumi, шын болар... Тыяйыншы жасымды... Келпи ботам тез'фек, кершил 6 ip коз!ме, шырармайын кушарымнан!.. Кыз, келшшектш ортасында Баян келе жатэды. Ботам, Ботам! Жалгызым!.. Б а я н (к>у ш а гы н ж а я K ip e d i ) . Сарьгндым гой куша- рынды... Кощ'лж мелен жябыркау?.. Жалгызсырядытс ба, элде? •• - ..

K*Y i к e й. Арманым жок, cay кайтсац... КаранлйДа; калмадым ба... Ордалы жылан оргага алмады мд... Жал- рызым, барым... жарыгым... :.t * Баян. Cepnin таста бар ойды!.. ©зщ де енд1 серп!л... Арыл ауыр салмактан... Баянын да арылып кайтты... Бая- ры Баян'Жок ендП.. Калрып жаткан толкыы* ем,'дауыл тербеп оятты... Ешп тек ез толкыныма ©З1’м батып кет- пейш.... Суйешилм бола кор... Ещц’п ойлайтынын осы ра­ на болсын!.. ' '^ К у н i к е й. Адасып калдым рой 1*зщнен... Коз жззып калдым рой каракнан... Не деп кегли, ак ботам?..; Баян. Баян 031‘н осыжолытаныпкайтты...Карабай- дын улысьщ деп, алдаран екен ел-журтым!.. «Еркек^щораэ жок енд!*, Баян кыз екен! Жау куа алмай, кейш кайтты... Экел кыздын кшмш! Кишд|’р тез1*рек!.., Ж*бек баулы сук-ч карым келед; ушып! Ак тотыдай таранып, карсы аладан кусымды!.. ' ~' ’• К у н i к е й. Узагынан, жасаран, узарЫнанЬ, KtaiS ко- pin, нет ecrin тасып кайттын, айтармысын, ботам? Баян. Кыядагы кыранды керд-iM... ¥рсакулйтпы, сыбанса — бшеп, ашылса — журеп, туйсе жудырыгы — бор! коз тойдырады!.. Bopi кызырура жаралран!>Аямдпты берген де?.. Кыяда керсен — кыран дерсщ, калыкда кор- сен— жолбарыс дерсщ, аскар керсен — бшгЬ дерсй*, ез. касында бала дерс!н, ж‘1бек ж а* аррымак*—'Козы-Кор- пештг тауып кайттым!.. Ай астында, жер бепнде. тбШ болса, Баянды алданыпты дерс!н!.. Жаудысол куып, сол алыц келе жатыр... 7 ’у Ж е п. Козыны! • •• К у нi к е й. Козымды Kepin кайттын ба? Адаспайшн, тауыпсын... Жасырран сырды ез колыймен ашыйшк», Бет]’н тузу, балам... BipnK, панан KiM болар?... 'Плеулест аз болып, дертке дормен табылмай журмесе кайтерсЫ-- Баян. Аркамды тэуекелдей аск&рра т1ред1м:сол‘'па* на! Т1леу1'мд1* сен тшейсщ — сод пана!— Дос, Курбыустап бермейд1’ — сол пана!.. К у н i к е й. Борще айтар 6 ip колкам: отыз тйтен сез ерш, желдей ecin кете кермеа'н, балалар! Мен б^ ушык керген шошьшбалы жанмын, карактарым... Эр ауыз есть ген:не ие болгай-акты!.. К е п. Ием1*з, нем!*з. Карабай Kipe^i I 310

К а р а б а й^Таданганы талауда, талаудан калраны тарауда... жерге'^арап калган’ осы да!.. (Э к е л г е н б 'ь р д е - м елерш тыf ta n otcypedi.) % Баян. :г- ' . •' , К. а р а б ай (к р р а м й й ). Кан жаурыр, кайта калган* екешндер теб&да^. Мал карасы кершбей туспевдер де- reHiM к г н д г ? (Б й я в д ы K e p in .) Баянбысык, ойбай? Мал Кайда? Bepin KerxiH бе кольщнан?.. Баян. Малын айдауда, жауын байлауда келе жатыр, жакындап... 1 . :у :- К а р а б а й. О, мыд жылкы бол, мын жылкы!.. Келхш 6epi... ( Б а я н э к е й н ц у ш а ц т а у га к е л е ж ат ады ... К а р я б а й ьи р р й б е р м е Ш Н .) Малдан озып кетпей-ак койсан болма- ды ма?.. Тугел ме, afireyip?., Ба я н (м у ц а й ы п ). Тугел... келш-ак калар узамай... К ар а б а й (r e p ic б у р ы л ы п ) . Кайдан тугел болушы ед*1! Каусамады. дейм1сщ... Б ая н. Журил Тацсык... (К ,ы з д а р д ы а л ы п , м у ц а й ы п ш ы ры п кет ед'1.) '*■/ ^ К у н i к е й. Мандайынан 6 ip суйсен, ершщ куйетш бе ед1, кара тас! Еркелеп келгенде, кеудеге итермесек не- гет!н едП (К у ш к е й д е K e re d i.) К а р а б £ й. 0з1н 6 ip cyftin кермегешмд1 умытканы-ау, бул mipjUHL Аузына не келсе, соны айта беред1 екен-ау, алжырасын!.. Алжи корме, Карабай!..' ■^ Ж а н т ык келед1, асырыс. •• Ж а н т ык. Ассалаумалейкем, Кареке... К а р а б а й . Жантырымбысын? Уа, 6 epi кел (К у ш а к ^ т айды .)’ Отыр касыма, котер кешл!мдП» Ж а н т;ы к. Жантугын да аянган жок, Кареке!.. Ттт- пеген ой-шукыры к-алды ма екен ^кауыннын! Кысырын. косактаулы, жалгыз тай шырынык жок, мына кырдан' кулап келед1* малый../ К а р а б а й . Сен гой, сенгешм! Сен\" гой! Жайшы ал* дыма, кецейтии дуниемдь.. Аласы мен куласын, торысы мен тебелш жайшы мына жерге шуркыратып... Ж а н т ы к. Кермегешм1’з де жок, Кареке... Он ек\\ бау­ лы елдщ ордасы екен Кодар дегенщ!.. Жолда 6 ip батыр бала кездесш, сол болмаганда, бой тенесер жау емес екен!.. К а р а б а й . Калаганы Баян емес пе ед1? Калауын

бер де, малыма мал косып алып кайт демед1м бе, мен са-. Fan? * у Ж а н т ы к. Kaperte-ау, Баян бармай калды рой! Ка­ лан кел!‘скендерж анрармай да калдым,*9Йтеу1р элп ба- тырга б\\зп\\ тапсырды да 03i жолда калды рой, кутш!.. Амалдын курыганы да осыдан болды рой... К а р а б а й. Бэледен эл1 кутылран жоксыц, де- cenmiU. Ж ан тык. Солай ма деп коркам... Осы малра сол батырдын. e3i де кызырып келе ме деп калдым... Байдык' еркек кждппча* жок па ед!*, кызынын басы бос па ед1* деп. тьш-ак сурастырып келедк.. . К а ра б а й, Э?.. %• Ж а нт ы к. Ни дэулет деген кандай пэлеге кол бул- Fan турмайды! К ара б а й. Уай, не кешрстп отырсын, ©3in? Жа нт ык . ©3i 6 ip тау жайларан такыр екен... шеше- с!*нен баска неа бар екен сонын.1.. Кара бай. Уа, куткар!.. Экет, эпкелгсн бздёвдй.. Д а н т ы к . Meniu шамам келер ме екен, cipa.h Кыз- кыркынды касына алып, Баян да алдынан шырьцг бара жатыр екен, бу да 6 ip эларететш жай... Жарзтладым, амал не.Баянга... •••’ . К а ра б а й. Болмаса, сонын езше бер, Баянды! Кут- кар weHi боленнен!.. . ^/ Жа нты к. Сабыр, Кареке!.. Мше,„,|келш те калды... Жылы шыраймен карсы ал... Ойласармыз кешв... ( К о л 'бастап К о з ы к е л е жатыр,.. К а с ы н д а Б а я н т о б ь и .К е ш ш * рек, байлаулы К о д а р келед1) К а р а б а й (еа к т ен ц а р а п ). Нагыз болен осы болар! Каным ката калды foA! (О р н ы н а от ы р а ды . Жанты% К о ­ зи н ы к,арсы а л а д ы .) Жа нт ык. Алдйяр, батыр! Эуел! кайрыдан, енд1 ку- анганнан .Карекек козгала алмай калыпты орнынан..-. • Торге шык... Жуздес иеа’мен... Ко з ы ( и ш п ) . Армысыз, ардакты ата!.. Куш саркып, бой тежеп калган жок, бал^н... Мальща косып, жауынды да ала кслд1‘м!.. ‘. Ка р я б а й , ©ркенщ весin, улым!.. Козы. Айыптын Mine! Бос окелуге бата алмадым с!з- ден. 3 орлык корin. корлыкта калган карт, ез1 айтсын де- д|м торес!*и! ©я! KecciH дед!’м жазасын! Байлап босагакдя raipiTceK де, айдап еЫпне салсан да, ёнд1 ерж езшде!

К, а р а б а й. Байладым езще! ©ндм туг!л туамде кер- мей-ак кояйын... Ала кет балам айуанынды!.. \" К о з ы. Макул, ата!.. - в ■ К ар а б а й (Б а я н га ). Балам, батырдын, баска сыйын icre!.. Ко з ы. Сый сурамаймын, ата... Тауда%калган анам. бар едь.. Бикеш, тапшрранынды орындасам, лухсат ет... Кайтайын i3iMiueL К а р а б а й. Батырра мал кеп, дуние бокка карамага- нын жаксы балам. Балам, бегеме батырды... Шешем ка- лып ед1* деп jyp Foft... Баян. Айтар сыйдын атын таба алмай, мен де кысы- лып турмын, батыр... Аз кун аяздап, бойынды жыйып, дем алсан кайтер? Мен де айтар ем, ойланып... Кг© з ы. Аз кундер тупл, кеп жылдарды кыяр ем са- ' гаи... Эттек, анам калып ед1 жалрыз... Кврдщ рой езщ... К а р а 6 а й. Жен с©з... Ба ян. Олай болса, езщ ата калаганынды! Литу озщ- иен, тарту б!зден болсын!.. К о з ы. Айтар ем, кецшм не калап турранын!.. Эттен, анам айткан 6 ip жорамал плд! байлап, ойды бвгей 6 epin тур... Kepin турып — кермегендей боп, калап турып — каламагандай боп аттана беремш де... Тары да «чтгтенЬ. деймш — не анам, не мен взЫ, айды Kepin кун деп адас- сак, экЫште еткен 6 ip e.uip бола^г та! ^арраумен етемш де ондай кунге ушырай калсам... Таудан соккан салкын жел, екЫш кушн сол ызындар кулагыца!.. Сол куй менш куЙ1*м, сол мун менщ мучым дерсщ... Будан аржагын ай- та берсем, дария шайкалрандай, дауыл копарылгандай!.. Тынамын да осымен... К а р а б а й. Жолынан калдырма, балам... Баян. Анан айтса адастырмас!.. BepiK устаганын жаксы... Баянды болсын сол жорамал! Аландама баска- Fa... вк!нд?рмес, ана айтса-!.. 6 к!шш куйш кутпесшн, ба­ тыр... Корине тусш, жок болганый мунайтады меш де... Амалым не, жолын туссе coFa жур дегеннен баскара жет- пей тур tuiim... К о з ы . Баянды болсын дсп калдын-ау, бикеш... Баи- лаганыц да тЫмдк.. 0 3 ip e.aiM безуге — калганым да ту- салып... Кош болыныз карт ата!.. Кош бол, бикеш!., hip сез!м калып баралы мойныкля* сураугя шндамяй кстш барам...

Баян. Карыздармын кашан да!.. (К о л а л ь ^ д ь и .К р ^ дар умтылып си га ш ы гады .) • Ко д а р . Батырлар салран i3 кайда, зд!л бн салран жол кайда?.. Дау бтп, кек кайтса, 6ipiHrai белп —-бьлек шеиллмейтш бе ед1?.. Кыл арканды кырмызы ж1бек деп .ойлайсындар ма?.. Асау сулу, Ак Баян, атын эйел — акы- лык кыска, екпем жок саган.\\. Жас батыр, ecxi жолды сен де бишейтш бе ед!н?.. J \"7 J Коз ы. Тереке кулдык — колыйдьг ез1м шещейн, Бая- нык kim, жаным. внбойымды ерт алып, бклетпей Kerri рой ез1ме!.. Кай Баян? Кайдары Баянды айтасыц? (ТСо* дарды ц к;олы н uieuiin yci6epedi.) \\ * . '• Кода р. Касыкда гурран Баянды айтамын..V ... Козы. Элде, анам айткан жорамал сен беедщ, жар- кыным? Ойда турып, кыята кол созады демесец— енд5п • калауым атывды есту болсын!.. Сурамаймын дегён сез!м- й\\ кайтар ез1ме: ез аузымнан айтармын деген уэдек де бар-ды1 Кулатсак — алдыка кулайын, арманыйдйгдерЬ айрылайын! Берест бе калауымды? . т >г: ' : К а р а б а й. Не боп барады мына кун!.. БаяйД*. .Баян. Сорым ба, багам ба, Баянекешмдерас!.! Со- рым ба, багам ба, Карабайдык кызы екешм де рас!.. Жау жешлд|, уаде орындалды, енд| несш жасьфайыи, анан айткан Баян — мен екешм де рас!.. . • .Козы. Егер бул, ешмде керш турган Tycitf болса, ешю’м оята кермесш менН Ай erri, жыл erri, батырдын eMipi erri деп, аямасын еппнм!.. Туспен-ак етейЫ^Бгер бул алдамшы желдт ызыкы болса — aya KepMedfc6 acKa жакка, алданып-ак етейгн!.. ( D i p п з е л е п .) Айына да, ку- HiKe де ортак болмадым демейш, жасаган, осы кушмд!* батыра корме! Б1рде болмаса, б!*рде кезщ тусер деп, тау Ke3in жалгыз журуни ешм гой, квзщ б'ф тусе калган.бол­ ея, тары карамадыц демей1н...'Тек, осы тус1мд1 шын ет! Туе етпе, вм»р ет! Козы-Керпеш баска тшек сурамай-ак койсын сенен! Кун!м дейт, TOitipiM дейт табынып, алды­ ка и!луге лухсат ет, Баян! Тартып экелген' ез сэулен, айып вз!нде кайта куып ж1берме Козынды! Айырса, таг- дыр вз1* айырып байкасын, Эз1рмш алысып етуге! Жексе аямасын менП.. Сен танышы менП Балалык шагым 6ipre еткен, суйекке б1ткен достык, кансыратып айырган жу­ рен--сен сол Козысын деш*| маран! К а р а б а й. Козы!? Баян. Мен сол Баян, сен де сол Козы-Кврпешсж! 314 . 1 • ••

Жацылыс, жала жок•,* бул свздёл ЕядМЫн ата мен ана- дан суралык та! Екеу! кол устасып, К,арабай мен Кун1кейдГя алдьш» Й4е*1. К у н i к е й. Коса агарыцдар, кос кулынымГ Мен ал- дакашан коскамын! ( К о зь м ы ^уш сщ т а п , су й е д и ) - Г;.'./ Коз ы. КосканыНды кущашц-ак айтып тур... Ата,, сен не айтасын?.. . • ^ \"\" ■1• К ар а бай. Жау тебемнен жана туст! деймдн мен!.. Жолама- маныма!.. 9 pi жур!.. ( К о д а р г а . ) Уа, ка^дасын твскейде малызу^ косылран, тецдеа’м! .Твсекте басым сень мен косылсын да! Мен сатан берд1м Баянды! Ал да, тын, куткар мына бэледен!.. .* К у н ь е й . Кун1* кешеп жауыца ма?.. О, жасаган, .жасаган!.. Натып кыясын!.. Караб- ай. 0 з туярым-ез1*ме емГСенсш мешн кала- уым!.. Куткар, мына жетд агайынды яфгтан! К о д ар. ¥ста бшепмнен! 1 - • • .• К а р а б а й. ¥етадым — айрылман! . Баян. Жазытым не ед1, эке... •' ’ Коз ы. MeftipiM, ата MefiipiML *. К а р а б а й. Уа, кун керген тауыкды тап! Тауывды! J5 a ян — К о з ы . Мей1р1ц^ата, MefiipiM! > К а р а б а й. Жок! Жок! Жок! (К а р а в а й ж у д ы р ь ^ ы н тушп, е м к ;о л ы н к вт ер ген б о й ы , К о з ы м е н Б а я н ж у г 1н г е н к у Г и н д е К о д а р Карабайды ц ц а сы н да ... Кунм ей К а р а - байга ж а л ы н ы ш т ы турде турып щ а л а д ы .) / Шымылдык. • 1 * ,. - - ВДТНШ 1ГЕРДОЕ • Т0РТШШ1 СУРЕТ Окыйра КарабайдьпГ 'уйшщ сыртында журнп жатады... Е к ! ак кайын, ортасына 6iTKeH aFaiu... Карабайдьщ уйшГц сырты рана кв- piHin турады... Т е б е ... Карабай уйшен айрайлап, алкынып ш ы ря келедЬ \\ К а р а б а й. Уа, мен Карабаймын!.. Кара емен майыс- паса, Карабай кайыспас! Бшп койыцдар муны!.. ( Т е б е - га келш о т ы р а д ы .) УЫ.. Кажытар бол ар ма катын-бала! Катан Рана жай табар екен жаным?.. Кудай-ау, кай

жерде, кашам рана, кыз бер деп сурап ем сенен? Не эн1м-. де, не тус!мде шыкты ма екен ау5ымнан! Шыкпаган-ак шыгар!.. }Kinci3 тусадын да койдын Карабайды!.. (У й д е н Жантык; ш ы г а д ы .) Уа, бас аярывды! Карабайдын басына кун тугасын, сен1н аярцц да ауырлайын деген екен, мун- дар! . . ' Жа н т ык . Аянып жургешм жок-ау, Кареке... Кар а бай. КарабайдьГ' отьгррызайын деген жерш осы болмаса, ran 6 ip ем1нГч Ж а н т ьгк. Айтсам —урсасын... Айтпасам,' енднч* ем1 осы-aj? сыякты, мен де от пен судьщ ортасында калдым- ау, Кареке... • К ар а б а й. Айта ' бер, сэндемей! . Жант ык. Айтсам, ewu'ri орай колдан коскан ба деп турмын. К а р а б а й. Ю’мге дейслн? . Ж а итык. К<*зыЖврпешке деймш... Баянный emniciB молырак 6 epin узатсан, KiMHCH кедей бола кояр екен... Аш Q3eri жалганар... коды толса — кунан да ат... Ендш лайыры осы ма, деймш. К а р а б а й. Карабайдын. еспмейш деген созш енд! сен де айттыц ба!.. Уа, куйд!*рме жанымды!.. Басканды айт, табылады сенен! Табылады!.. ~ Жа нт ык. Баскама шыдарсын ба екен!.. Бул тыл алые жол, узак сапар, ауыр сын... Аттыц белд1*с1рана шы- дар, адам шыдамас — кажыр,' кайрат, акыл, аила рана шыдар... Амалсыздан аузыма туст отыр демесен, ез кара басым шыдамас ед1м... Кара б ай. Зэндем жопы болса да, айт! Шыдайды Карабай, 1рк1*лме!.. Жа нт ык. Шыласан бер кара: куларыц ecTiciH —бе- . Tin булк етпесш!.. Не куанышынды, не ашуынды бицпр- мей туратын бол орныннан... . ч Ка ра б а й. Айта бер, эрП Жант ык. Жый журтты... Шык тебеге... Туе кызын cypaFan меЙ1р!мге... Костым Козыра... Косарынмен коса aFap... Сез байлауы осы болды, де!.. К а р а б а х . Не дейд!*, мына сум! Ж анты к. Эржагын тында: иырьща лайык тон киг1* зем. игшпне лайык салтанатпен кел балам деп, кайырып ж]'бермейсш бе, Козыны!.. Караб ай. Сонан сок? Жант ык. Кош бетпактыц -шолше!.. Ерсш Колар

itemize... 9 келсш айдап калыды мен айыбын: MiHrecTip де Ж1бер... Калсын калганы кум кушып!.. Сен баса бер ойбайга, олар жатсын cysicinL ,' К а р а б а й. О, жалгыз сенер1м, Жантыгым! Кона калдыц рой ойыма! Осы болсын ендш ic. (Т у р ы п кете OepedL) Ж а н т ы к . Алайда ойлан, Кареке... К а р а б а й. Осыдан артык ой туды деп пе ен, дуние- де! (К е т е д и ) Ж а н т ы к . Ендеше (леккен шыгарсыд сакалыднан!.. Токсан кос жылкыд тускен-ак шыгар колыма!.. Мен сеш жет\\ жыл кешсед ете алмайтын кумга апарып 6ip камап керешн, сен шыгып кер содан!.. Bip к$м боранда олай- пулай боп кетсед... иеаз калган малды айдап, «Жанте- кец» болып елге кайтсам, кудай кедпрер, адам кеилрмес- ке амалы да болмас!.. 9 , кудай, бергенши'Н бэрш &ый- нап ал да, *бер деп ем осы тклепмд1 — бердг бшем!.. Карабайды сакалынан, тентек жастарды кулагынан жу- лар болар... Тур Жантык.!.. Куант бэрш де! Мае кыл туп- тугел! Отка кеп ©здер*1 тусет'ш болсын!.. ЖантекеннГд как- паны, осы шыгар шапканы!.. ( Т у р ы п кете бер еди К о з ы м ен Б а я н к е л е ж а т а д ы .) О, айым мен кушм, чарыстаным мен ак бокешм келе жатыр екен гой... Келщдер, келщ- дер!.. Кабак ашылгандай, ашу басылгандай, акыл жен- гендей, Карекен кенгендей, балалар!.. Баян. Bip 1Ш1'нде калай сыйып тур осынша куаныш! Ж а н т ы к . Сендерге экеп турмын гой, карагым... Ко з ы. Жанга сая, дертке дауа евз шыкты гой аузыд- нан!.. Жаксы сезщ болса айтар кезш, сынганды жамасып, узьпгенд*1 жалгасар кезщ, Жаке... Ойыц ак'тутМн дурыс сек)лд1... Одына айналган жел болса еспртли Баянга, кетерии Квшл1н... Айтпагын не едк айтшы Баянга... Ж а н т ы к . Баянный коз жасы, елд1н Ti3eci баткан сыякты Каракеде... Карасын керсетт калды жаца... Карт акед 6ip куласа туб)‘р]мен кулайтынга усады... Козине туспей, кытырыиа тимей, аялдай турыддаршы азырак... Kecin айта алмаймын, умгг бар сыякты... Баян. Bip калауыд 61‘зде. Жаке! Ко з ы. Жаксы лебще алдана турайык... Кала кврме i3ineH... Ат орга сокса, кара нар жолиа шоксе, аруана боз- дай отсе — кврген коз де айыпты, сейленбеген сез де ай- ыпты емес пе? Жаксы ага, жаксы евзпип аяма, бар бол­ са... Кил арканыц мойнымда болсын, mipiMec кашанда!

•. ч . 1>» Баян. Мен кезд! аямаймын, сен сезд! аяма, Ж э Ш - Жабыла берейш, aftTeyipv. V . .^ Ж анты к. Камшы салрызбас, балалар... Куайьшгга- • рына ортак бола алсам'— сол да менщ бар THieyiw..i Баян. ЖуР Козы, кешлге корек, жанра, азык берд1 рой, Жэкец... (Б у л а р кетед1.) Жа н т ык . Ха-ха-ха-ха!.. Кешлге корек, жанра азык— Жэкен 6epinTi оны!.. Ха-ха-ха-ха! Жанра сая жакеы сез-1 Жэкен айтыпты оны! Ха-ха-ха-ха!^ О, кезаз^кебелёк, ес- Ыз есерлер!.. Талай тарттырармын гейгейдП Айттырармын елендП.. (К о д а р KQpinedi.) Уа, 6epi кел, Кодар мырза... Bepi кел!.. Кулагынды бурап, суарып — шындап Ж1бере- шн... (К о д а р к е л е д с.) ей бар бол, сен бар болцур! Кезще гуртпесе, кермейп'шц бар екен де!.. . Ко д'а р. Не бопты? - - Жантык. ^Осы аладрасарлыктан aai аузын куйш болган жок па?.. Ко д а р. Не бопты де'шм, мен саран? ; ' Ж а нт ык. Экеа коскан Баяныц сен келенкесше, кур- ciHin жургенде, Козы-Керпеш кушагында журген jcepiatyii • гой!.. Курсшгетн-ак курысын да сенщ!!, » Кодар. Жаппа жаладды Баянга! Жа нт ык. Мына жартаска шык та, аржарыяа кез ж1бершПх , v Кодар. Иланбайым!.. Oxeci айтты, свэ,6}тт1 емес пе? . Жа нт ык. Ак Баян Козы-Кврпешт1« мойнына асы- лып бара жатпаеа, Тиеш шауьш таота, срйдаГ ; Кодар. Еркелж шыгар о ш е М я *. Жантык. Куйек асты болса, жаксы ма екен!.. Шык- шы мына жартаска! (С у й р е Ш .) Кода р (Ж ант ы цт ы cepnin тастапужартаска шыгады. - Kidipic...) У жайылып кепч рой бойыма!.. Осы ма ед1 кв- pepiM! Бул мазарын — кай мазак (Bepi Kewdi); Жантык. Солай ма екен! ; К о д а j ) . Жарып тастайын ба, кушшл рар! Жантык. Сабыр, сабыр! Дос^пен касты айыра 61’лу керек болар... Букпей айтсам, дос^ рым боларГ.. Буркей туссем кайтер ек? — “ ; К од ар. Буд збрлыкка калай шыдарсын! Ак Баян, осы ма алгашкы тарткан сыйын? Жок, жок! Кабыррадан кан кешерм}н, токтатармын мунынды1 Ал, карай кал кы- зырыма! (J K y e ip e ж в н е л е д i. Ж а н т ы т о ^ т а т а д ы . ) Жантык. Тары да сабыр, мырза... 318

V Ко д а р . Не айтпаксын? Ж а нты К. Kemeri кун — кеше erri, буг!нп кун кы йындаран мырза... Альгсып, астына туссец, одан не тап- тыцГАкыл, айла керек боп калды ендП.. Кодар. АлыспЗй-ак жыгыла кет дегенщ бе, бул? Жа н т ы к . Эд1сш тап дегешм! Козы-Керпеш сщай жау емес! Ер, сонымнан, уста етепмнен! Адастырман1 Корыкпа, кулатпан! Муны акыл кормесец — ез дегенщ- мен бол! Куласац — колыцды бер, деме сонда!.. К о ъ а р (о й л а н ы п ). Ерд1*м! Берд1м т5зпндП Кезш# д1 байла да \"жетелей бер! Жа н т ык . Ендеше, не кореец де шыдай бер!.. Не ес- ricen де тыцдай бер! Жыйнай бер inline!*. Карекец не айт- са — манул кор!.. Кет десе — кете бер... Ty6 i Баян ceniKi, туеш осыган, уста осы ceзiмдi!.. К о д а р ( ж е р к е н г е н т у р д е ). Бepдiм р о й тапшмдН Жетелей бер демед1м бе!.. • Жант ык, . Жур бер!, ендеше... (E tc e y i кете беред'ь. Жантык; кбайта тоцтатып.) Тек 6 ip свзд1 байласып ала- йык.ещи: басы байлы болса, ацры сайлы болады деген, кундердщ кун!нде Баяннан баскага коз алартпайсын * -V FOft?.. К о д а р . Кай сандырарыц? Мал 1здеп^жур деп пе ен MeHi! Ж а н т ы к . Каракец тыныш болсын деп айтып жатыр- мы н ... Э к е л к о л д ы \\ Мен де устадым осыцды! (E p iK c t i К о дарды ц к^олын алады . Кетеди) , Ко д а р . KiMre ерд!м?.. Юмге байлаТгым кез1амд!?.. Жолы суйык, колы арам деуцп ед! ро й осыныц. Жарра жыкпасыва k im кешл?.. ' . Кыэдармен-Баян етш бара жатады. Koj.ap алдын бегейд!. К о д а р . Бикеш, байланган тхл шетшлгели кансыраран журек актарылгалы тур!.. Бас бэйгеде, б!лек сында, евз таласта тур... Тура бермск пе осылай? Болмайтын ба 6 ip токырауы? ... Б^ян. Битекке билне жок— оны- айта алмайды Ба-. ян_ Басканыц 6 opi айтылган, бэйге бггкен, жарыс ток- таган!.. БилГкт! м а г а н а й т д е с е ц , осы м е ш н а й т а р ы м ... б а й г е г е тустщ, H eci айып? BiTKeciH , токтау к е р е к е м е с пе? 31И

К о л ар. Ыткен жок, Баян! Алтын жамбыны эл1 ешг к ш атып туарген жок.1 Баян. Жамбысы бар ел айыпты ма?.. Орын тимесе жамбы айыпты ма? Аттыц— орын. дарымады, eHAiri да- уын. не? Токтау емес пе ед*1, жеш?.. Баянга б1лек кушш де кврсеттщ: кецшм бармайтын, аузым айтпайтын мшезге кыйдыц езнщн.. Амалым не кермеске?.. BipaK, оныца да жауап бере кетешн: мен шепрткеден де коркам, ал, куш айтканга журепм .свлт din керген емес! Басым шлмес, паем буплмес!.. Мент бшнпм — жолыныздан калманыз! (Кетт к ;а л а ды .) ' - Ко д а р. Жолымвй* 6 ip туссе — тэшршщ жазганы дерсщ, ендеше! Келенкецнен кез жазбас Кодар да! (К е• redi. Т э б е ге Жантык, ш ы гады . А й га й л а п сей л ей ди ) Ж а н т ы к. Уа, алыскан арыстан, жулыскан жолбарыс сыякты алыптарым — Козы, Кодар. 6 epi келшер! Сын- шыл журт, сен де сал куларынды!.. (?Курт ж ыйналады. К о з ы , К о д а р д а к е л е д 1. Э з т о б ы м е н Б а я н к ел ед1. ) Ка* рекек сездщ байлауын еачртедк..- Жакыным демей, жа­ тым демей, экенщ байлау сез1н айтады, еепндер! Ел айгак, журт куа болсын!.. Талас тынсын осымен! Жастар кецш жайлауын тапсынК ». К а р а б а й, К y н i к е й твбеге шырады . К ар а б а й. Журтым, Карабай он ойланып, жуз тол- ранып, 0з колын e3i кесе алмады -г жылата алмады Баян- ды!.. Эке бггкеншн кайраттысы шырармын деуш1 ед1м — жалган екен ол ойым!.. Ж ырылдым катын-баладан... Аты^ озганыц аскактап дегендей, артта калганын наза тутып дегендей, Баянды алганын аскактамай, алма'ранын айып- тамай аттанындар... Кодар мырза, ренж1ме.,. ЕЛше, кайт шырарым... Жылатып алган сулудйн— жыламай косыл- ран су мурын деген... Акылына кеш!.. Квргенд! елдщ ба- ласы екесщ, оке сезш кадыр тут!.. Козы шыр^рым, сен де кайт елine!.. Баяндай балам болса байтак ел1м бар... Сэн- салтанатынмен кел... Квшкен елдей, кушрентш аттанатый. болсын Баяным!.. Eni ай он кун дегенде осы арадан та- был*** Журтым макулдаса — сез байлауы осы!.; Д а у ы с т а р . Эдм-ак! Эд1л-ак! Эдьп, Эд1л! Б а я н. Кеил’ре ГЭр, эке!.. Мен ceHi Ж1*б1*мейтш тас деп, шлмейтш емен деп, екпел! ед1м саган!.. Не кайгым, не муцым ест{лмейд1* деп ойлаушы ем... Айыпты мен: бэр? ■IOA

естiлген, 6 api жеткен, 6 dpi уяларан екен журегше... ( Ж у - — einedi.) ^ Коз ы. Турсан тесеНн, жатсан жастыгын. болармын, ата! Ел1нд} коргар б1лепм бар! Жолбарыстай журепм бар! Бэрш салдым алдына!.. Копшн деп жауын. басынбас, азбын деп агайыньщ жасымас! Жау коршсе алдына уста, аяз кысса — аркана!.. Терецге меш сал, бшкке меш жум- са! ( О д а otcy a in ed i.) К а р а ба й. Айттым, болды! Кест1м, узадП.. Тарац- дар!.. Ж\\ГР бэйб1‘ше... • К у н д к е й eneyi кетед1. • • Ж а р к ы н. Ашылран кун, Оняйына айналран жел, epireH муз, кайткан кантар кутты болсын,'дос-курбылар! . Бая н-К, о з ы. Достык! Достык! Ж а р к ы н. Жараскан кешл, жайласкан журек — агыл-тепл агылран 6 ip эн де!.. Жабыккан кешл, жаралы журек — карлыккан дауыс, жыртык уйдщ тамшысындай, беймаза 6 ip хал де!.. . Алысып калдын, • армансыз болдыц, кыяра шаптын, куларан жоксын, женiне кештщ, эделетке мойын сундын, Кодар мырза, саган да достык коншмд1 бшдь рем!.. Коз ы. Сез сонысы айтылып жатыр... Наз сркес! ал- дымызда тур... Талас 6 irri... Кер!скенде — к<цмспк, енд! келюш аттаналык, Кодар ара!./Кушарымды жаямын— достасып айрылайык! Куаныш бетше гшркеу салмайык, Баянный журеп'нде каяу калдырмайык... Не айтасын?.. (К одар ж а у а п л;айы рм айды .) Баяй.^Адал досымыз, кыйыспас курбымыз, сыйлар агамыз болыныз! К о д а р. Ел‘ш шалкай... Жер!м де шалгай... KiMiM бар арка суйерлж!.. KiMiM бар, назым етерл1к!.. Сары аурудан 2l F. Мусрепов, Ш том 321

4 сауыру бар ма ед!, етемш де саррая... Юмге курб^, юмге дос бола алам, кетемш де кунрене!- (Kerin %аладб0 - К,озы. Кайыспады-ау, кайсар жай: жалгыздык куйш тартапаран екесш де!.. ‘ Ж ант ы к.. Тым болмаса, аттандырып -^пберейшнл... *' (Keredi.) Баян. Ал, Козы! Сен де айналма ендП Тауьша кайт Баянный.! Кок майсалы кыядан, орын сайла БаянраК Жалгыз ана журмесш кущрешп, сэлейш айт* Баяяньщ!... Мерз1мд1 танды осында аттырып, мерз!мдь кунд! осында шырарарсын.... . . . ” • Коз ы. Мерз1мд1танды осында аттырраыша, мерз1мдБ тунд! осында етюзсем кайтер?;. . I -т \\ Баян. Болмайды КбзыТ Куйеу/жолы xinxi тар — жет1 какпанын сыртында устайды б1здщ ел! - ^ ; ч Козы. Мунысы да бар ма едц ал1?.. Айрылйакпыз ба ' осылай-ак?.. Бул кэдесгболмай-ак койса каитетш ед1? Шын женед дейсщ бе,-Баян? Баска орайы болмас па? Тым узак екен eKi ай дегеш!..- v .. ^ г 5| Баян. Буран кенбеске не ылаж- бар? Енди! колка, орынсыз болар: болсын экенш п'леп,,. Сашна-саррая'ку- тем1з де. Нерурлым асыксак — солрурлым тез жетерлш! Сен де асык, женел, Козым! 4’ Козы. Турмайыя ендеше....Жана талкан суй1кт| ел, Баянный курбы-курдасы, есён болыддар,' керюкенше! Алыстан отьщ KopiHce де, Бая^нды а й ы а .ш щ 1 'с а ш л осы жактан сокса да, Козыныд. бетТйё7 о с ы 7kqj&a $олар... Кош болындар, rericL ( К у т к е й к е м д и ^ . К у н i ке й. Кен!лш жака орныктЫ рой! Кез'ш жада тыйылды ройГ^еда! -'8 e.pt Козым! ‘(К озьм ы щшсщтап, суйеди) ' Селем-аЛт, Макпалра! TepiMi3 де, кершз де. 6 К piKTi деп ай;гты, де! Ек! балапанды б1рдей бауырыма жал- рыз басамын деп журмесш деп айтты, де!.. * * s. Козы. Кош бол, eri3 анам!;..Кош,бол, Баян! * . * 14 * ■•* • Козыкете бередк.. Журт 6ipre кетед!.:. Аздаеын Карабайлшгады. . К а р а б а й: (Ж е р д е н т опы р(щ алы Щ ш а ш а д ы ). КУ\" тылдым ба, кутылмадым ба?.. K©3iM кермес, колын жет- пес жерге кегли бе, кетледщ бе!..' Карац батып болды ма, болмады ма!.; Уа, кайда элп. катьш-баласы?.:' Кел}ндер берП Бас аяктарыцды!.. (К у ш к е й , Т а ц с ы к Б а я н , Ж а р к а я , Жантык; келед1.) Уа, 6 iTTi ойын! Енд! iiniH тартып, шы*' ным келе жатыр!.. Куыршак ертендк баксы кетп... жын 322

тарады, базар. тарКады!>?Ж&к, уйд1, арт жукт1, тарт кош- тП Айдат ж ы лк ед ^ >:;7 •. Ж ант ык Бул калай болганы, К,а- реке? '». - - К а р а б а й л Б ^ ^ а й -болганы! К у н i к е .гТаЩ^ге еалдьщ^ жасаган?.. К ар а б ай/ 1йф^№Дайта мшд1 турырьжа. Баян. Кырсык Жоя енд1 басталды десейшП . Ка р а б а й. Алд§у.=ар^ауларын б!тсе, Кдрабайдык да шыны осы болахынХ Келме алдыма, чжолама маныма! Уа, айдат жыл&ьи^ы — шайнап кермеген кызырын, айдап ; журш корейшУ. Уа, охырмаймын жау алрырдын ел1мен, орт алрырдын жерТнде!.. Тарт кенгп, тарт\\ -(K e r e d i.) Баян. Артка саКтаранъщ осы ма ед1? Алдауын ба едГ курылрай... ^Аз кун зяулы едщ, ©те шыкканьщ б.а сыр- Fbin?... Жазым ^т1н-жЬ№ь^ып,л<.лмалараным ба кацтарра?.. Жэке-ау, н^, бтгещн, бар?>Ж/ара кун к.айта орнады рой басыма? .г ^ '' “ ; \" Ж ан ты' иц- Ойбай,.,садаран.' кётейш, Баян-ай... Мен нен1 бмуйН ем.,v Кёштш, бетш алыска. тартканря усаиды Кдрекед... КеремЪ де жонекей... Кфрипне ерген куипктей, ' • ере беруден баска, нем. болсын менщ?.. '' * ; ;• • - . К у н i к е й. Жасым калсац — арыд, жау Карябайдыд устше!.. К^аррысым кадсан — айтыл,. ат. Кдрабайдык. езш!.. ’ ** г \"— Ж ан ты к- Жылама, бэйбше, жыяама!.. Мен жыла- сам катынна-н да асырар ед1м, пайда не?.. К у н i к е й. Баршы, сойлесin керш! тары 6 ip... Ж а н т ы к. Барайын, бзйбше, барайын.... (K e r e d i.) Баян. -Козыра хабар беретш к м бар?. Ж а р к ы н . М,ен болам да хабаршын,... Жаксылыкка/ рана жумсаушы е Ы тшмдь_жамаидыкты калай айта алар -екен?.. Кетт1м, сонда да.... г - Жу н 1 к е й . Жете квр1 * ■ , Баян. Кара кун кайта орнады — тез жетсш дёп айтч ты де, Баян. Ycm ie тау куларалы тур, ©3 i куткаркп алсын деп айтты де, Баян. Отйм сонгел! тур, ©3i келш тутатсын деп айтты де, Баян. Тацым атканша, кушм батып та бол- ды деп айтты де, Баян...' „' ч Ж а р к ы н.* Айтайын, айта алсам!.. \\К ет еои К а р а о а и , Жантьщ, К о д а р в п п бара ж ат ады .) К а р а б а й. Уа, Баяны кайда, Тансыры кайда? Минн- дер аттарына! (К е т е 6e p e d i.) 323

Баян. Кодары косылып калыцты гой?.. Кодар мыр- за, бурыла кет! Кодар келедБ Кодар. Келецкеннсн кез жазбайын деп,конинеepin барам... Кундердщ куншде журепц жылымаса — ашуын- ды кыярсьщ... Бая и. Жалрыз каз, жайылымга шыксан —■кутылмас* сын дегенщ де бул, ьлген жердф кулерсШ.. Бул мшезщ- тас боп катар imiMe, канжарымды сол таска кайрармын!.. Ал, ат басын тежсме!.. Енд1 мешмен алысып кор! Арма* ныд калмасын кайда да! .✓ ч Кода р. Асьгл С03 айтылып болды емес пе? Ак ман* дайым т1релд1 десейии одан да!.. Баян Сез осымен б1'тсе де, ic мунымен 6iinec, мыр- заЦСум тагдырым сен болсац сеи де сына кыз купли! (Тацсы цт ы epTin кете 6epedi. К о д а р салбы рап турып к,а- л а д ы .) Шымыл д ьц. %1. УШШШГ ПЕРДЕ / ББ01НШ1 С У Р Е Т • Окый^а кэш жэнекей, далада. Сахнада ' Баянный шатыры... ШетБ ректе жартас. Шатырда Баян, Кушкей, Тансык. Баян мен Тадсык. ынырсып эн • . салып отыр. \\ Бая-н— Тансык. Баян кел1 айнадай, мелд1р булак Сылдырап, жататугыи кел*ш кулап. Тубше туййе туссе кершетш, . » Жагада судыраган кекше курак... •' Баянный-енд1 аман бол калган елк •Арканыц сеи де аман бол кокыр эКелд Жататын каз кацкылдап,'ку сынкылдап — Ак кайрац, кумын мерует шалкар коль.. Баян. Тасташы Тадсык!.. Эн деп салып отырганымыз жоктау болып шыкты гой... Неден торыймыз?.. Оперил • берк1мдЁ.. 03iM 6ip шолып кайтайын кок етепн — кайсык менен артык KQpepiM дейсвдер... Апа, сен де койшы на- лый берудк.. Ыктай беру ме едд eHAiri калганы... т\" 4

К у н i к е й. Жаркыннын таба алмай кайтканы да на- лытатын... '• * Баян. Жаркын тап~паса, Козыны• н■.eaii-^ак та-бар б1зд•,П Т ■а д с ы к екеу! кетедк , ./ •’ , • * К у н i к е й. Баян чиынау, Кодер анау — басты жарып квзд1 шыгарып бара жаткан... Козыдан ЭЛ1 6 ip белг1 жок... Енд1г1 салмак жалгыз ез1*не калып журсе, майысу- мен рана кутылсан жарар ед!-ау, ботам... Аяусыз кол жу- лып экете ме деп коркамын да... Ракым, Мейгр!м дегенл\\ куту тупл, карасыиан кашатын болран жокпыз ба?.. Мен де барайыншы 6 ip жагыма... Дуниеден корсетерщ калса — Кодамды керсет деп тшешн де... UIuFbm кетед!... Кодар мен Ж антык кел? жатады. Код а р. Жэке-ау, енд*1 калран не шара бар маран? Шын-ак куларан жер^.осы болганы ма? Жарра соккан- дай кыйрадым да калдым, Mine! Kim бар кулетш — кул- е'ш, k‘im бар каретшкёрсш!.. Шын-ак жутатып каита- ратын бола ма _осы,*кыз?..^Не деп каррасам екен бул жолды..., Неш'не соктыктым!.. Эллетш ^анытып едЬгой... Енд1 мынау — ашык шырай тура карасудан да калдым... Нем калды? Неге алданьш, неге карайлдп журмш? Нет- • кен жан едП.. Таспз балкымас, муз ба epiMec!.. Ж а н т ыIK. Tonipi деген, лас балкып, муз _ерГмейтш бе ед|‘, Kopiri нелепей жур де, Kepiri, Kepiril Кодар. АрыньГ тым кушейш Kerri Баянный... Шый- рай бере ме депкоркам... / Жа нт ы к. Туу, шырагым-ай!.. Кыз арыны деген^ ка- шаннан 6epi хсез болып >ед1? Узатылатын кыз ойбайлай 6epeiiH эдеп* емес пе кашангы!.. Енд*1П жумыс сыпайыгер- ш*Л|Кке сыймай-ак койса да болмай ма!.. . Кодар.- Кушке сал дейс'щ бе? Жантык* yKirirria азганы, намыстын. тозганы да... Эйтиесе, enrepin алып н^уре беретш б о л м аш ы н ы н , 6 ipi осы—кыз емес пе ед! бурын! _у Кодар. Ke3i уйренер, ершесе де wi6 ip, оралымг келер деп ем... .. Жа н т ык . Ол юралмаса, е з т ора шнлбырды.- - мойны уз!лт кетер дейм!сщ! Экесл а й т ты — oirri . - * Ел естЫ — куа емес пе? Екддпсш он жактам р ЛаРКод а р. Белге сал, талдыра сок. куаиыш орнына к»*- г Г2Т.

ры суй дейсщ Fofi?.. Мойынра орала ма деген ж^бек шаш* ты, беление ора дейсщ гой? Кыз журегш канга боя дейсш FOfl?.. . Жа н т ы к . Ойбай, шырагым, токтай* турГшаш-маш, журек-мурек деген мешд б^кулкш келетщ сездер... Ток- тай кер, шырагым — мен каркылдап коярмын муньща... Мен жок жерде айтарсын бул ертепндП- Ай шыда, жыл шыда!.. Сабыр туб( салмакка апарып сокса, езш, боласын да кетеретш... Б^здно эшейшт1леулест1гъде дос, жардын.»- Шатырга Тадсык келед!, Кодар раы Ваяй ексндеп калады. Ко д а р. Козины таба'-аЛмай ^«йтканы рас болса, жepiм кен емее пе, сейлессем дел ем тагы 6ip^. \", Ж а н гы к.\" Сейлес! Бтраи* к^мелей Kipin, ыктата, ыгыстыра сейлёс!- . ' , К о Л а р. Узамассын... (Ш а т ы р га беттейди.. Ж а н т ьщ ксыртган б а ^ ы л а й д ы ) Баян, лухсдт па Kipyfe?.. Сыртын- нан~кушадгаган масьщ келш тур.7>. Он карап, жылы шы- . рай.бересш бе екед маган? . •• > Т а д с ы к f иш т ырда): HeHjy; булдап;' ‘ ненд'1 -базына рып луксат па деист? Елдеи, жердей айьфып, кУМ1>а зкеп ' К^маганынды ма? Жок лухсзтым!; . . Кодар. Баян, сеш-суйгейнеп бдеталды гой, бэр! де... ■; Айып па едГсукмм?.. Bip актартшы {ш1мд1.., Лухсат, де- uii... ••• Т а к с ы кЛЖерсетпе -1^усынды!.. ДермЬ, дей^ш- кёз1нде1-' . ■. --- . j 1 X ; vV*' ' У * *• <Т а н с ы к..-,екшшЗ ж'актан. шырып .1кетедь - К о д а р жашндай -.т\\ беред1. г;,.::' - К,°АаР- Баян!;Б1’ р тындап керип меш де1.. Кайдан л лб|дес]н, жан :c;©3i кулагына- конбаса, 'журепне конарЕ. • уТым болмаса — ашуьщ таркарТ.-Ак, жузще кан жупрер... / Онсыз кушагымды жазбаймын Tipi бопС^Саган ол темт- дей тиер~'б1ран, менде де_жазар &гама жтж, Баян!.? Не * кун боларсык, не туиболapcь&г 6a p i6iр лдым куша- гцм[а!.. (Ш а т ъ щ га К 1ред1}Щ .< 'Дан$<кыз:, тындагьщ да .келмед! м$?.. КоймадынГрд. корлауДЫ».. Еккейген басты , - сыйлай бшмесед -де/ дорла^асан болмады ма!.. Алдыца ' барымды алып-кел1г] ед1М, актар^й^ш деп ед*1м, енд1 жа- ■гым карысабЕ.’.<Намысь! жок кеуде, жуан жудырыксын деген1'нNFofif, «булГ. Енд1г| т^нтек ©3iw дерс!н,- ендешеЕ. Сулу кыз, уй1т!лген куш1ктей, жулынган тотыдай етерм1н!

Ку&арымяан жнренсеч, канжырамда кансылатармын. Щыдасып кврейГк, кэне!.. (Ш а т ы р д а н ш й га д ы . Ж а н т ы щ а уш ы ра са ды .) :: ... , , Ж а н т ы к : Кёскшщ келюпей шыкты рой, мырза!.. К о д а р . Келюерсщ, сойлесуге де менсшбей койса... Ж а н т ы к;. ..Ашуыцда зш жок-ау деймш, шырагым! К о д а р . Мшд|м aiuyFa! Салдым б1лекке, коп кылар- мын бул куши! Мандайын кунге, табанын кумра жала- тармын Баянныц! (Б а я н к е л е ж а т а д ы .) . Ж а н т ык . Кэне, менщ кез1шие 6ip тшдеап Kepiui... Калай coFap екен тамыры... Мен де алыстан басайын... (Е к е 0 д е ш е п р е к кетеди Б а я н 6e p i к е л е д и ). Баян. Карай-карай коз де талды... Кутумен кошл де талгандай. Ашылар кун, айыгар заман болмас па 6ip... ' Жа н т ык - . Кажыган foE, сезем!с1Н? \\.Б а я н .. Алтын 6eciK— ел*ш кайда калды?.. Жаксы курбы, жакь1н жацдар кайда калды?.. Капыда айрылран ак сункарым кайда калды?.. Ойлаушы бар ма' Баянды?.. 1здеуип* бар ма?.. .Ойлайтын, 1здейтш kim екен?.. ' - * К о д а р (а л д ы н о р а п ). Ойлайтын да, Ьдейтш де мен- .мш, Баян].. Мойныц бур, он кара!.; Жол узаран сайын, энпме кыскара бермек, енд1п еркелжтщ не орны бар, ер- тен айтарыады бупн айтсац екен!.. \" Ж а н т ы к. Е, бэрекелде... ~ • ' Ба я н . Ертец не айтар деп кутш ед{н?з? К о д & р . Эке c03i байлау емес пе: еанде шьграр кос* каны!.. Ба ян. Байлау болса неане асыгасыз, косылран куш саларсыз есще!.. (Кет е б е р е д и К о д а р б е г е Ш . ) ] . К о д а р. Жок, Баян! Будан opi кутуге жайы калмай барады Кодордыд... Талай тан атты,. талай кун батты емес пе, каранды каз!*р корсет! Б а янн. Сол ай ма! Ёнд! куш корсетемш, де! К о д а р . Солай болмаска не калды? ' Б а я н . БГле бклсец, Баянды баска жерде сынар е д Ы - ау!.. Кештщ бетш елге бурып, калын елдщ ортасында, курбы-курдастьщ алдында, mipeHin отырып айтар сезщ- ау, бул!... К о д а р . Кодардьщ арманы да осы емес пе? Ток- тайык дешГ, осыган!.. Байлау етип осыны!.. Ба я н . Баяндай кызды солай сынар болар... Куш те­ чесер мен жок болсам, кушпен алар сен де жоксын!.. 327

Tycirtepcis осыган... (Кете 6ep ed i. К ,о д а р бвгем ейди Б а ян шатырга K ip e d i.)- Ко да р. Элде жумбак, элде арбау? Элде едкею, элде алдау? Эйткенмен 6eri 6epi караганга усайды гой? Жантык жупрт келед!. Ж а нт ы к. Усайды! Усайды тулюнщ куйрыгына!.. Не суйем демесе, не тием демесе, не тЫн бермесе, не колын бермесе, неменеге усайтын едi!.. Не айтайын саран!.. Ко д а р. А л д а д ы дем ексщ бе? Ж а нт ы к. Турран бойын 6ip адалдык-ау, шырагым... Tumi ал: сезд1 кой, ал да женел!.. Эйтпесе, саран Баян жок, айрылдым, де!.. Кайта бар: созд1* 6ip кылыкпен бай- лат, кылыкпен!.. , Код ар. Солай ма едП ( Ш а т ы р га келед1. ) Алданран екем рой!.. Баян. Жэй ма, мырза?.. Код ар. Ар уятым тегшп болды, Баян... Уятьщ бол- са сен де уял ендк Бгржола суйемш де тиемш деп, журт жыяр, той кылар кунд1 кес! Ел ecTicin, кулуд1койсын, Ко* дар булай журуд’1 койсын!.. Элп айтканын алдау бол* маса, од карап, ойын-кулкщ жараса журсе екен?.. Баян. Баска айтарыдызжок па? Код ар. Осы-ак бар тшепм... Баян. Ендеше, алданба, Крдар мырза! Баян сеш суйе алмайды, суймесе, тие алмайды..ч Коркып, ыктай алмайды: Кутет1ж—Керпеш!.. Енд]* аржарын тусшерст— жешд анау, жолыд бос... Маза бер Бдянра! . Ко д а р. Олай бфка соз кыска! Экед коскан Кодарга кудайыд да косты деп б!л! (Б а я н г а ж арм асады ... А лы е- щ л ы с .) Асауды устаура буралык бар... уйретуге такым бар!.. (Т о ц т а п .) Асыл мойныма! Еркелж ед1 дермш му- ныдды, тусярмеспйг ecine, асыл келш мойныма! Асыл!.. Баян. Мен бе асылатын!.. Сак бол озщ де! Арыста- ным келед1—астында калма! Жолбарысым келед1— жо- лында турма! Кыраным келед!—кезше туспе! Кезше туе* Tin— шндщ, ипндт — жулындын!.. 0з басынды коррай бш!.. Код ар. Оран дейш мен буре турайын сенИ.. (К о д а р цайта ум т ы лы п, цуиш^тап, суйм екш 'ь б о л а д ы , алые, ж у - л ы с.) Баян. Бес каруыдды тугел асынып аттансад едд буйткенше!.. Ко з ы кершед!. ,

Ко з ы. Уа, осы ма Кодар кашып келген жерП.. Осы ма Баянный кез жасын жутып жаткан обыр кум!.. Осы ма бетпактыц шелП Бетпак болар жерЫ де осы болар, Кодар мырза!.. Уа, кайдасыц, А к, Баян! Кун ашылсын, боран басылсын; шыкшы бермен шатырдан! Айдай жузш- ' д1, жулдыздай кезвд!* керсетпп берП Козынын даусын ecrin Кодар токтагт^ кллады. Б а я н жупре тирады. К о д а р . Осы ма ед1 куткешм! Кайкацдаран жел кайык, кайда окелш соктын! Тансык Козыга карай жупрт бара жатып. Кодарга аялдайды. Т а к с ы к. Козы келдП Атын байла! (K e r in н;,алады. ) К о д а р . 0 !.. Кулера'ндер, кулерацдер!.. Кулвдер, ку- Л1‘к д е р !.. ,• Кодар турып калады. Баян, Тансык, Кушкой, Жаркын Коз^га барады. vN'V . - У - Ас *• Баян. Козым! Козым! (К у ш а ^ т а с а д ы .) 'щ . К о з ы . Keiuipe кер, Баян жан!.:-# Бар деп дуниеге, жокпын деп кедейл!кке карап, кепиппсГн деме, Баяным!’ Айтылган созден айыр шыкпас деп,- узак туйдердг етюзе алмай, дуние кезin кетт ем... Шынар араш, wejtaip булак, жарык жулдыз, сулу тау корсем — бзр1не сешн, атынды койып жур ед!‘м... Не ел, не жел бермед} сешн хабарьщТ ды... Bopi жасырран екен жамандыклгы!.. Куынан айрыл- ратг кол керд!м, сэншсн айрылран ел корД1’м... Жапырары жулынган шынар керд!м... Эн сылбыр, ун былжыр, дала мешреу жаны жок., кыз-жтттщ сэш жок екен... Баянный жэйш сонда ран^ тусшд|м... Баян. Журепмдег! дурс^л сешн дуб1'рщ шырар, буп'н соккан самал жел сешн ёкшнщ шырар деп ем, алдаран жоксын, арманы не Баянный! Жеттш кез•ш«д%е!.. Ко д а р qj-ыра кетеди • Ж а р к ы н . Таба алмай кайтып ем, Козы... Менде болсын бар айып. К о з ы. 0 лде не дабыл каккандай, аттан! Жет! деген- дей болып едБ сешн унщ екен рой ояткан! Досым, до-, сым!.. ( Ж а р ц ы н д ы ц у ш сщ т а й ды .) Ж а р к ы и. Ол Баянный уш тары!.. К о з ы. Bip сзуледен коз1мд1 алмай тарта 6epin ед!м, сешн шатырыца кеп т!релд1м, Баян... Сен{ц сэулек екен ол!.. *20

К у нi к е й. Жалгыз екесш, балам, кезге тусе коюдын да жеш болмас... Журнщер балалар, менщ шатырьша бара туралык... ‘' Козы. Жол meii осы шырар! Енд1 бегл елгек;арай тузермЫ Кауыптанба жалгыз екенсщ депГ К у н i к е Айтканыц келсш, балам... Журвдеф сон- да да— эуел1 ананныц босагасын атта... ^ V. » Булар кетед!. Жантык, Кддарра келед!. г • Ж а н ты к. Мал-жаннын, иес! келin халды, кердщгой? Енд! 6api coHiKi! Осы болса куткенщ, жЫпсщ!.. Евд са­ ран Баян жок, мш атына, emip каранды!.. Баян 6ip бал- дырран едБау, тусфш алдыд аузыднан! К о д а р. Балдырран рана дейшйяи. Жа нт ык. взще жокты .езгенщ колында кергешде куан ендН.. Елде барра шук1р ет 1.. (К е т е бер ед и -К а р а ба й кепе жатыр.., Ж й н т щ тоцтайды.) К Я р а б а й. ЖУреп KypFbip неге4алкынады!.л )Каны кургыр неден шошынады? Олде жауын, элде кар, элде тешз, элде \"жар ма^лдымда? 4 • '■ ...’ г Жа нт ык . Жауыныц — карьщ, тешзщ — жарыд,— 6^pi тур алдывда! Келдщ кулар жерще! :^ К а р а б а й . Кдн жаурыр, немене уйш. жатырсык ус> нме? Не боп калып ед! тары? ^ ч Жа нт ык. Козы-Керпеш келш -калдыС. Жылкыны елге карай айда, кеш бетш кешн бур дер жатыр* кеде-, сала! МенмГн дейд!, енднч иё!.. . ‘ч. ‘ -л : Ка р а б а й. Бурынгым ойыншык, жзйд*1 жада тус!р- Д1Мдесеции тебемнен!.. Уа, калсын катын-кызы осы жер- де! Камалсын шелге. Б1рш!д шашын 6 ip1 жулып,;бфшщ суын 6ipi тартып iiuin, кырылсын даладаГ.. Кетсш туте тоз-тоз боп! Кызы- жылап сауышиыьС болайын^ дегенде, улы жылап ютыншьщ болацьш дегенде керер Карабай!- Уа, айда жылкыны! Экет зэйдемшн, тубше! (Кете бер'т, К ода р га б у р ы л ы п .) Нускадым—.укпадын! Колына бер* д!м — айрылып калдьщ!.. Сешн орнъща езш асылыпелер ем — эттен кырыктары да жасым ёмес!.. Жур Жантык! Басым шелде калса, аягым жетер келге!.^ (Кете 6ep ed i.) Жа нт ык . Жайран, баягыныц еркеп-ай,\" деседшИ.. (К о д а р г а .) Узама осы мацайдан... (К е т е д и . . Шатырга Кушкей, К о зы , Б аяндар келе ж ат ады .) Козы. Кодар рой мынауДт. HeHi малданыгк неш са- ралап жур екен, б1лсем кайтер, Баян? S30

Баян. Коя т^ршы, Козы.й облыга кайтесш жакындап... Ол тупл езгеден кызгансам айып па, сеш? К о з ы. Kipe бертпатырга.;. куткенш eeiipryiM керек... (Б а я н ш а т ы р г а kip ed i. К о з ы К одарт а^ к ел ед ь .) -Амандык агадай емес пе ^ед}, КоДаР мырза!.. \"■ Д о д а р. Аман кершесщ гой!..- ••••/. */ j/ V К о з ы. Аган адасып кетшт1* дегесш, шыдамадымЧзде- меске... Сол ма менщ айыбым? К о д а р . 1здег€нн1д] табарсын, бала... Кугпрмеспш кеп! Гздегенгц мен болсам, тшей бер мен'щ аманды- рымды!.. • • ' ‘\\ Ку з ы. Айтар свзщ!Г. Арым бар, уятым бар деген де кезщ бар едьау! Ka3ip кайда оларын? Ждпт.пе деп ка- лып ем, $ры екенац fo6 жол тоскан!.. Бая-н. К о з ы 1* (К е л е ж а т а д ы .) ^ '' Козы; Баянный жаны алдауды, б1лекке салуды ке- теретлй бе едП 0з барыц жетпесе, елде кергешндг 1стесеи болмады ма!- г# \"V ; г\\ Баян. КоэыЬ ■/, , *1 ...v К о з ы . ' Намыс. таласы/ Ж1г1г таласы дегенд1 аузына да алма», ендП Ол 6iTK&ii алдакашан! Кара кылмысывдын. сазайын тарттырура эз1рмш кащан да! Каласак ^квз!р берейш! '. ' - К о д а р . Аскакта ма! Асыкпа бала! Капыда кетер- сщ!.. Коз,ы. Ендеше, куте тур! Кудайын шыдем берсш! Баян. Козы деймш, куанышымды неменеге айырбас- тагалы турсын? Журил!.. ( К о з и н ы а л ы п кетеди Ш а т ы р га K ip ed i д е ж а б а д ы . j) - К о д а р . 9 , коз алдымда кулпн келген екен? Коп бо- лып журер! Кдязыгымды кер :£е— улан1 Мен кулейш — сен тулдан дегенщ fg6 бул! Бблмас, болмас бала мунын!.. Сен KipreH шатырга мен .Kipe алмай ма екем!.. > (? K y e ip in шатырга келед'ь. А л д ы н а н Та'цсьщ ш ы га келШ .) Т а ц с ы к - Kipyre болмайды! Ол кундерщ еткен, мыр­ за! ( К о д а р т у р ы п ^ а л а д ы .) Шымыл д ык .

Т0РПНШ 1 П ЕРДЕ алтыншы сурет . OKbiftFa орны езгермейдй.. ААлы, жулдызды туя... Жантык жалрыг ' /* Жа н т ык . Кошкен елдщ журтында улып калды дс- ген осы да! Малый айдап Карабай Kerri — 6ip шункыр буйырмады Бетпактын шелшен... О, Кодар, Кодар].. болып жаратылмай-ак койсан Herri, m ipKiH... Мынасын булай жайпатып, анасын алай жайпатсам деп ед1м, бол- мады!.. Жасык ипркш шыйрай тусе ме десем, болжырай туседН Болмауга айналган сеюлдь.. (К о д а р келе жата- д ы .) Уа, кер1нбе квз!ме! Козы TipUe саган Б'аян жок, Карабай Tiptoe маран мал жок. Маган мал, саран Ба­ ян керек. Кайсымызра катты батар екен, KopeftiK екеумЬ де... Жакен 6ip сурлеу табар! Ал, сен ше? Сен бе! Козы мен Баян каз1р аттанады, 6ip кыймылга жарамасан, сен каласын улып!.. Кодар. Жэке-ай, жана уктым foA ойынды. \" 10Ка нт ык. Кайдагы ойды дейсщ? / * ' ^ . j Код а р. Козы мен Карабайды деген1цд1 айтам.../ V Жа н г ык . Кой шырагым... Мен айтпЗиТШ‘свз му- нык! 0з ойынды жаппа жаяым, маран... Кодар. KiMHin ойы болса да 6apU6ip... Еодип кал­ ганы осы-ак! Я, Ко^ы! Я, Кодар!.. - Жа нт ык. АйтгГашы жаным!.. Тула бойум д!р ете тусгп foй... Батыл свзд1* алмашы аузыца... Б1рдемегеушы- pan журсек, ©KiHiiui кетпес^м1рге.. , Кодар. ©кшбеймш! Уста осы се^мдЬ.. Я. К о зы ,nя Кодар! .> Жантык. Кой деймш'т1*лд|* алсан.... Корлыкка к©и- • ген бас, аман сауында елпци тап... Кодар. Жердщ астымен кайтам ба елге?.. Жант ык. Куып Ж1#бермес... Аз жылдасын умыт бо- латын нэрсе* рой, Tanipi... TinTi лайыгы табылмаса, Козы мен Баянный жолдасы есебшде 6ipre жвнел... Бу да 6ip сый жумыс... Жастар ездер1 орайласкан екен дер\"журт... Алысып, Kiw жыкты, кайсыцнан кан шыкты, к1м сурар дейсщ ол жагын... Кодар. Менде уят-намыс деген жок деп ойлайсын Fofi cipa? Жа н т ы к Ендтнщ жасына ар*намыс деген не тэш-

pi!.. Басынан аттап кетпесе, жырылрднды уят санар KiM бар... . / К о д а р . Шацырак туйенщ басына Minin журе бер дейсщ рой? . ** ^ - - Ж а н т ы к. Достык свз1м: айналып отырып осыран келер болсан., ашпай-ак кой абыройынды!.. Сен катты кынмылга бара алмайтын ж1птсщ... Тунерущ бар да,' жауарын жок жштсш, сен... CbiHFa салмай-ак кой ©з'щ- дк.. К о д а р . Неше сынап едщ меш? Ж а н т ы к . Сынап болдым рой... Мыналар болса, аман-есен аттангалы жатыр... Карекен болса—кетт! жер- Д1Н шетше... Eani нешз калды карайлайтын? Мен де ай- дын-куннщ аманында ел карасын керш калгым келедк... Аттангалы жатыр ед1м/.. Жаксы-жам^Н дескен кундер!м1з болса, ©кпе аркалатып ж1бермессш.;. Kepicyre к©31* кур- гыр шыдамай журер деп, журе бергел1 жатыр ед1м... Кездест калдьщ, кош бол, шырагым... (К о л ы н у с ы н д ы .) К о д а р. Бермеймш колымды... карайлайтын HjeMis калды дейсщ,- ацгарткам жок па мен сатан?.. Курмалдык аты аталран жок па?.. Одан да, Козы-Керпеш, Баян, бой-' 6ime.6on бел алып бара жатканда танамын десерт1мнен! Сырт беремш, де сатан-! Эйтпесе, токта, сына тары 6ip! Ж а н т ы к / '(К о д а р д ы ц к ,а н ж а р ы н устап). Канжарын. касында^ екен.. Кайраулы , шьтар?.. Сь1найын. BipaK, ко­ лын Д1*р1*лдеп журетш болса — калдырма мет жолым- нан... К о д а р . Енд1п таласты канжар шешер! К ,а н ж а р ы н с у ы р ы п а л ы п .) Мше антым: сала алмасам маран серт! Кадалмасад^саган серт! Сала алмасам мен калдым далада, кадалм'асан. — сен калдыд!.. (А к ;ы р ы н тац а т а д ы ... К о з ы к ел е ж ат ы р... Ж антык, ж а с ы р ы н а д ы .) К о з ы . Дауысыныз тым катты шыкты.дкэй болтай-\" акты, Кодар ага!.. К о дд-р. Жэй емесш керерсщ бала!.. Кодарды жер рып кеткщ келетш шьтар... Кер кал—ki‘m тебеде, him етекте каларын!.. К о з ы . Намысыдды ж1бермегенщ жаксы! “ К о д а р . Олай болса, сен де калма капыда! (К а н ж а ­ рын су ы р а д ы .) К о з ы . Муныда да турдык! Банде болсын 6ipaK: бул сонры айкас болады, актык калауын деп суырам к а н -/ жарды! Намыс ушш емес, жазанды беруге суырам кан- •• * ззз

жарды! (К а н ж а р ы н су ы р а ды .) Болмаса, меша калауым- ды бер: женще кеш! Аяу болмайды булжолы!/ '• ' . . • , Код ар. BepiK уста канжарыдды!. * . „ Козы. Ендеше, езщ де ие бол! (Е к е у 1 айкрсып к р - л а ды ■о} // аa\\рр. К Кодардын мойны узьпген жерде-ак алар- сын Баянды!..' Козы. Арам тенек, сен де алыска барареын! К о д а р. Танытайын бала! ( С м т еп щ л а д ы . К озы жал- тарып ц а л а д ы .) Козы. Танырсыц езщ де!' (В .у д а си т ей ди К одар жалтарады.) * '* •‘ s Кодар. Таны атанды (Т а р ы с о л а й .) Козы. Мэ танытан! (Т а г ы д а . ) ' ^ Кодар. Кодар канжарды былай салатын! (T a m д а .) Ж анты к. Кап! ; -г, Козы. Олай емес, былай\"еалар болар! (Таты д а .) (E n e y i 6ip in e 6i p i батыра алм ай,. ц а р а м а -ц а р с ы щ д ы с ы п тур а д ы .) ■- ‘ :■* „ -• / •,\"\"с Кодар. БердГм, де Баянды! ^ V* Козы. Окый бер иман бшсёц! J7' * \\ . : v: Тансык келе жатады. Т аасы к. А!.. Кырьцысып жатыр, кырылысып! (Ж У ш eipin кейш K e r e d i.j < Козы. Кап! Келе калганын кердгц бе!.. Алысырак кетсек кайтер? Кодар. Коркайын дедщ бе? Тайма бала! Ka3ip 6i- тшем жумысыады! Ап! ,. Т К озы. Мынау болар бтсенщ! (C U r e u d i. К одар № Лап к^анжары у ш ы п кетед1. К о з ы К о д а р д ь щ кеудесш е Mi­ nin алыпу ж у р е г т е кркнсарын п р е й д и ) : : Жан т ы к. О, болжыратан, жасык mipKm.L - ^ Козы. Кара журепщи канжарта тапсырар ,ём, кара каныцды кайда коярмын! Арам жанынды алдадз тапсы- рар ем, арам денецд1* кайда коярмын! Арам жанынныя арашасы мундай кеп болар ма? Кайттым де кара ниет- тен!.. у ^ ч.. Ж/ н т ы к (ж у г 1р 1п бары п>. Апырау/ Kici е л ш той мынау! Kici ел1м1*, Kici 0л!м!*! ' * ..у • Козы. Шырарма ушндИ ' .’ ./■ . Ж а нт ы к. Козымысын жаным? Тойынды канта боя- талы жатырмысыц? Баян ecrice ие айтарсык? Босат, бо- 334

сат, жаным); .‘Ъ йЯУic:*t* не•- жбея- Ш мак? Баян’ нды!.. Босат,\" 6ocarrf Козы. Ка^'Кайттым, де ка‘ра:ой|^йК^Й] де жылдам! « 4 .V < ^ i .: 4 а н т ы к. Кдйтар жаным, тартар колын , ^з1 дё.:^ Тентектщ eci юрмейтш бе едП.. .• i К о з ы (т у р ы п ^ Ш э ; каджарын! Женiне кешсек, эл! де кеш. емес! Адаевдт' уй!рщ тапсаД, вюнбессш кещн! Yfiipiii тап: вгей тутеак (мзде айып^Эйтпесе, eiuip> каран- ды бул жерденГ^Канжар талаеы да Щтт\\ осЫмен! л W. 0» Кетед1 Баян келе жатады, ' /Ж а н т ы к (К о д а р д ы с у й е п ). Баян кале ^жахьф/-..- Л е - ' гад кешнге тракта да жабы^жадеът&кка!.. Yftipin тан дед1' ¥ктыд \"ба?-Г.\"\"КГр inline, бадд калса — артка садта!.. Ес жок кезг бодар-д^ПТГАйнала; берШ сок, тус1нд1Ц бе?л ''' '^ 1' ^ ■. £>' j . СуДемелсп Крдарда ; тд а ы зд ды.- .. - <Б а я н. Айгай-шу ест^ендей болысгем, не болды Жа­ ке, бул жерде?.. • : ' Ж а н т ы к. Айналайцн, Баян-ай, акылыд Дария, леб1,- зщ ем ехмес пе ед!... Таппайсын ба ьфрарын!.. Кояоын ба кырылыст&рып?.. Жада осы жерде ею тау соктыккандай, астан-дестен бола жаздамадык па?.. вл!м ycriHeH uibira жаздадыд рой!.. Е ю арыстан катар жата жаздады рой! / Баял . Не дейс!н, агатай?.. Тары иеменеа ед1 бул!.. Жантык; . Кур тед кермеу, кур корлау, кек кушей- туден баска неме жараушы едП Баян. Туршдз. орт сенд'фгендей, курбы-замандаска болар ма екен‘ б1лугё?' - ^ К о д а р . 0ртке куйгендей десен, нес! олкы!.. Баян. Б1реудщ куанышына,- б'фёудш, куйгеш калай макул болмак? Сгзге лайыры да сол болганы ма? • К о д а р . Сен рой лайыктаран!' Баян. Баянныц дауы б1ткен жок па, ещдпнДз кай жорык? Алысура жараган курбыньщ ортасыДда болып, 6ipre куансадыз неги?.. Элде бу да ар ма едь азге? Ж а н т ы к . Осы рой айтар сез! К о д а р . Корлап ед деп куанам ба?.. , в Баян. Мен ci3Ai достыкка шакыргалы келд!м: К,озы- Корпеш — Баянныд дос курбысы болыдыз деп, колымды * 335

усынсам KaFbin Ж1’берер ме екенс13? (К о л ы н у сы н а д ы .) Код ар. Аз ед1 корлауын.! ( К о л ь т берм ейд1.) Бая ц.,Ашуды койЫп, акылга кешсешз, корладын деп калай айта ’аласыз? n Ко д а р. Тек кергенщ кайсы? • Жа н т ы к . Пай-пай, куйщ катты курбылык.-ай, де- сейшП.. р- Баян. Баянный};1амеленд1рген уакыты, айтып-айны- Fan, аярсыган же;,- оар ма едк Ырэ?.. Неге ундемейш?.. Жок шырар! г Ко д а р . Баруед1 дей алмаймын... Баян. Eiui калай ©кпелей аласыз? Ашуга epin, кас- тасудын не лайыгы бар?.. ¥ рынысып, достасып аттанай- ык та! 9 pKiMHiH журегше турган как болса, аршып ат- танайык та! Калган кедш болса — калауын достыктан тапсын да!.. Дос курбы, адал жан, ел-журт сагынгандай болган жокпыз ба, бэр!м!з де... Тары усынамын колым- \" ды!.. (T a F b i у с ы н а д ы .) * . ■/ Жа н т ык - Таптыд карагым, орайын... Ко да р. Шалкая алатын не жэй бар менде!.. Бой- дыд басылмай, ойдыд жасымай турган кезшен калган базына да эшейш... CeHi суйген Кодар отка тусуге де 33ip едК.. Сол Баян достыкка шакырып, колын усынса, алмасыма не шара!.. Mine колым!.. (К о л а л ы са д ы .) Се- нщ алдыкда мен айыпты едщ, e iw ауызга да алгым келмейдк.. Айтуга жеркенгендеймш... Кеш, Баян!.. Кеше гер! Баян. Салмай*ак койшы есуме... Алмашы аузыда... Тек, шын бер колыдды!.. Бэрш тастадым, бэр(н умыттым деп, 'бер! Ко дар. Бэрш тастадым, бэрш улдаттым! Шын* бер-' д!м, Баян! -• Баян. Алды-артым тулдыр — жалгызбын: ага ор-’ нына aFa болам деп, бер! Достык^]здесем де, дос жыя адган жок ем/досыд боламын деп, бер!.. • ^ К о д а р . Болдым 6api де! Тугелмш! Жа н т ык . Тусан ту, шырагым! /Б а я н. Epжiгiттeн !здегешм жаца табылды гой! Ен- Airi жерде Козы мен Баянныц именер агасы, сый'ласар курбысы, ойыны жарасып, epici б1ржкен дос-жары сен боласьщ! Жур, жаксы-ага, шатырга к'фелж, Козымен до кол алые! (К о д а р д ы цолтьщтап ш ат ы рга беттейд/, К о - зыга у ш ы р а с а д ы .) Козы! Жаттан — жакын, кастан — 336

дос, ашудан — акыл тауып эксле жатырмын! Керемгсш?.. - Ко з ы. MeHi де алындар iurrepiue!.. Баян. Сенен де болран тептекпк жок емес: аранын алдында шл, колын ал!.. Ко з ы. М.енде йсаттык болмас... ©ткенд1 шке сакта- майык, Кодар aFa!.. (К о л ы н у с щ н а д ы .) » К о д а р . Талай аскактыгын бс 'чп ед‘1, умыттым '6э- piH де! ( К о л а л ы с а д ы .) / Ж а н т ы к . Бэрекелде карактарым!.. Жарастыгы Жа­ ка табылды рой!.. Кайран/тай-кулындай тебюкен, eKi ай- налмай хел1скен жастар десецшП.. Узарынан, каракта- рым, узагынан!!. (К у ш к е й , Т а ц с ь щ , Жарк^ын к е л е д 'ь .) Жастар жара4?ып>жарамыз жайдау боп жатырмыз, бэй- 6ime!.. * К о д а р ( и Ш п ) . Армысыз, шеше... К у г м к е й . Бар бол, балам... ¥лым болам десен — улымдай кврермш. Сыйым болам десец — сыйлай бьлер- мш... Ниетщ ак, \"бетщ тузу болсын, балам... * Ж а и т ы к. Соны айт-ау... К ун i к ей. KiM б1лед\\, ананнан ерте айрылгандыктан катал шырарсын, бер! келпи, мацдайыцнан суйешн... (С у й еди ) . К о д а р . Ойымда не барын Баян-ак айтсын,' шеше... Баян. Ж ол оналды, апа... Аскынван ашу олденеге согар деп, eaairi кайры сол едь Bopi жакеылыкка экеп сокты... Журек жаца орнына тустк.. Осы тойды, осы куа- иышты суытпай, елдщ ортасына апарайык. Жылап ай- рылыскан курбы-замандас бар ед1, 6ipre кызыкталык со- лармен!.. Жылап аттанып едк кулш кайтты десш, елге жетелж тезшек... К у н i к § й. Ендеше, отырманда-р балалар. Атка- ко­ налык тугел! К о з ы. Bipre аттанамыз рой, Кодар aFa? Ж а н т ы к. Bipre болмаранда, не? К о д а р . Орине 6ipre... Ж а р к ы и. EH/tfri сезд'1 Жаркынга бер1цдер, достар!.. Бул — мен жырлайтын жыр, бул — мен салатым врнек, бул — мен тартатын сыр... Маржандай TepepMin, Tycip- MecniH 6ipeyiH. Алтынмен аптап, кум1спеп куптеп, жак- сынды асыра, жамяныкды жасыра жыр етермш бар ел­ ге! Жаксына кушак ашкандай, жаманыниаи барлык . журт кашкандай етерм1н!.. Коз ы. Вердж тугел колына!.. Жонел акын елге!.. 22 F. М\\срви*». Ш том S37

\\• ••‘fЛ‘-.т>. Ж а р к,ы н. Жел соруын, ©ген аруын токтатып тындар £ул хуйдН.. ■ - ^ Баян. Бердж, бердж Жаркын ара!.. ; Жар к ын. Елде жолырайык, достар! (К ет еди) Бая н. Ал, 6i3 де женелдгк, ендеше!.. Енд1п кызыкты кеш женексй керерм1з де Кодар ага! (B d p i турады.) Ж ан ты к.. Ойындарын жарассын, тек!.. ( К одардан бпс^алары K ered i.) Ко д а р. УЫ.. Зклдей баскан салмактан кутылгандай- мын... Жараекан жастардын катарына косылып, кеюл де жэй тапкандай. Адасып тапкан, айрылып косылран vflipiM ыстык с.ыякты кершедк.. Оцалган деген осы да... ( О й л а н ы п . ) Осы да де\\мш-ау!... Осы б§лмай журсе кай- термш?.. Б1реудщ кызыгы, 6ipe\\7iiii тойы емес пе, бул? Мунын маран Heci кызык?.. Кезщ кергенш айтамысьгк?.. Кольща тускен не бар?.. Жок, жок, жок!.. Кызык дешн v муны да... Кызыкпайын б!реуд1*кше... Кайта адастыра кер- • ме жасанан.... * Жантык к1ред\\. - . •; Ж ан т ы к. Осы ма болганыц?.. Ко д а р. О, сыйкыр, тагы келдщ бе касымаГ . Ж а н т ы к. Серт кайда манары?.. Айтканым келД1 itfe, • келмед1 ме?.. Шацырак туйеш жетелсп кеттщ бе, кетпе- д!к бе?.. Баянра куйеу болудан K©pi, куйеу-косшы бол>та лайыксыц деп пе ем, демеп Tie ем?.. Кайран, ар-намыс арзаидаган заман десецшП.. К о д а р. Тузелген бет1мд1 тары бурайын дед1*ц бе, сумырай? ( Ж а г а с ы н а н .ала туc e d i, ) Жа н т ык . Жо-о-к!.. Бетт тузу! Баянга кол созра- ниц адасу едП Б е т жада тузелдП Саран лайыры осы яеп пе ем, демеп пе ем? Ертен елге жеткенде■—*Кодар мырза Баянды океле жатыр деп,'курбы-курДасыц'алдын* нан шыкданда керерсщ Kepecim!.. Намысы бар ж*Ггг едк ел белш 6ip квтерш тастады, жалрыз кетш ед! — жара- сып-ак кайтты деп шулаганда, Kipep тесж табылар ма екён сонда!.. Аз деп акылымды аяран жок ем,, боска кет- Ti деп H e ciне вкшейш!.. ( К о д а р д ь щ щанж арын суы ры п алып, лацт ы ры п тастайды.) Ойбай-таста мынаны!-Бул, сенен icepi б1зд т уйдеп катынра лайык!.. Катынра!.. Бол- маса, 6ip кошкардыц белше байлап ж1бер!.. (Щытып квш re d i.) Кошкардьщ,- кошкардыц! < *V Кодар. Не дед1 мына сум!.. Бака басыма cenipin, жапалак жа; ама жармаскаиы ма?.. Корер кун, ecTip се- 338

3iM осы боп калраны да!.. Уа, кшбар, кш бар Кодарды к©Min кететЫ Жантык. курлы намысым болмаганы да!..' Жок, жок!.. Оятайьш намысты! ¥ятка ораранша, канга бояйын оны! Жаке, Жаке! (К а н ж а р ы н альт , Ж ант ьщ т ы ц соц ы н а н otcyeipin Keredi. К у ш к е й , К о з ы , Б аяндар сак,ы - HaFa к е л е д и ) • • К о з ы. Анам, енд1 ci3 де кайтыныз ырайдан: Каре- кенд1 тауып, ала нетел^.. Кантырган да, кайгырран да 6ip адам калмасын далада... Елге не деп айтпакшымыз,- калдырып кетсек? К у н i к ей. Калеын деп ем жалгыз... Сендер сый- ган тауга мен сыя алмаймын ба? 1здеме ^балам кала береш! Баян. Апа-ай, енд1Г( т!зг.шд1 б1зге-ак берсейнл!.. Тас болса ж[б1терМ13^ темip болса балкытармыз.., Бердщ бе? К у н i ке й. Мешлдер1д, кулыиым. Баян. Ендеше, Тансык. екеущ журе бервдер ^repi. Б1з, ойнап-култ Кодар агаймён Cipre аттаналык... ( К у ­ ш кей, Т а ц сы к , K e re d i.) Кодар aFa, атт^н жылдам, туе алдымызга! Кодар ага-ау!..^ К о з ы. Кершбейд1 рой... Отыра туралык мына жерге... (Е к е у 1 т а с^ а б а р ы п от ы р а д ы .) Сергелденмен басталып ед1, серуенмен тынды аяры... Алыстары арманъш едщ, ак тотымдай касымда отырсын, енд1 юмнщ ортары -бар?.. Куш KGpin — кенш тынсын, жел естт елге жайсын, iiirre- ri ерттщ жалыны шыксын, оцашамыз рой, epci кормей асылшы мойныма, 6ip суйпзии жарыца!.. Кушактап, узак суйедк.. Жантык, Кодар келе жатады. Ж а н т ы к . Кой деймш, жарамадсын сен!.. К о д а р . К©р де тур жарамараиды! (Ж у г 1р т б а р ы п К озы га к;анж ар салады .) К о з ы . Ah!.. Арманда Kerriм*ay, Баян! (К у л а й д ы .) Ба ян. Жасаган! Не жазып ем! Не жазып ем! ( К о з и ­ ны кууш ады .) К - К о з ы (Б а я н д ы ц у ш а ц т а п ). Армандамын-Баян, ар- мандамын! Арманым жалрыз езщсщ!.. Жалрызкалай жатармын!.. Банным, Баяным... Кол жеткен арман сый- маканы да бул кун^е! Баяиым^.. ( Э л е д и ) Баян. Керпеинм, Кврпенлм!.. Жумраньщ ба кезпгдП 'Тары 6ip айтшы Баян деп! Кврпенл'м, Керпеинм! ( А з д а - сы н б а с ы н квт е'рт а л ы п .) Коркак жау, осы ма ед1 анды- Fan жерщ! Буй! ме еДщ бутып отырган!.. Козым, Кврпе- онм... ззо

Жантык жупрт Козиным касына барып. Жан тык. Апырам-ай, бул не деген сумдык едП 1шшде жур екен рой арамдыгы... ’ К од а р. Не 1стед\\м, не ютед1м?.. Неге аркаладым ка* нын? Жараскап жастардыц жазыгы не ед1? Жазыры не ед1? О, жауыз Кодар! (От ыра K e r e d i.) Жа н т ык . О, ипркш, ипркш! Баян (т у р ы п ). Арам жау, енд1 нен калды ютемеген? Топлген жас кел болмап па ед1? Дария болсын дегенш бе бул?.. Ек‘[ дуниеде 6ip тичек — ыстык каным б'фге ак- сын, eKi дене 6ipre жатсын, ек! адал жан 6ipre кетсш, ен- п\\ маган сал канжарыцды! Картыс айтпайын, алгыс ай- тайын — 6epmi осы тшепмдП.. Кодар шегшт журедг Баян кеудесш тосып сонынан калмай журin сейлейдь / Жа н т ык . О, жаттырыд калмаган, жат ипркш!.. Кодар. А, арам ит! Козынын каны сешц мойнында емес не ед{?.. Ticinui жасырып, т1ш*нд1 шыгарып, осы ол!мнен де абырой алгын келд1 ме? Ж1бермейш caFaH Козынын каныи! (Ж а н т ы щ а к,анясар салады , Жантык, цулайды .) — Барлык кылмыс менде Баян: Mine канжар, Mine бас!.. .. , Кодар кеудесш тосып туркан Баянным алды.чй канжарын тастап, жугшш, ез мойным тосады. Ш и м ы л д ы к- ‘ \" ТОРТПШИ НЕГДЕ ЖЕТ1НШ1 СУРЕТ Окыйка екшии пердеде Кози-Кврпештщ косы туркан жерде. Кос- тын орнында енд! Козынын моласы тур — мандайында «Козы-Кор* пеш» д%еген жазуы бар... Кайгылы Баян... келе жатыр... _Б а я н. Барлыры 6irri... Барлык ун тынды... Кайдагы кайры бас косып, уласып келш, орнын осы арадан тап- ты... Риза бол KepneiuiM, Баянный колынан келгеш осы- ак... Ел есшен шыкпассын — атыц калар ауызда, белпн турар ескертш... Баурында ©скен жалгыз агашым деунп ей, саяц да сол болсын... Баянын да кутп'рмейд1' ешп — аша бор кушагыцды... Cepi корген, сснщ дауысына жан- гырыккан тауынды тары 6ip аралап келей!н... 9 л! де ар- 340

тына карайлайсын,. arii де ненг кыймайсын деме, Корпе- Касымда ссн болсац, мен бе ед1м жарык думиен1 кыятын жан! Бар дуниеш кушарыма алгандай емсс пе см! Эр жапыракты аймалап, ор бутара 6ip эн салып бе* рер ем!.. Ещи неге карайлайды деист!.. Дуние c©3i де- месен, дуние куш емес муным... Айрылысу, коштасу, кы- йыспау муны!.. Кун нурын срюн токкендей, тогай сыцсып, жел ьщырсып аймалап, шакыра беред1 Баянды. Bopi ша- кырады! Bapi шакырады! Сен коргсн, сен кумарткан ду- ииеш' кыя да алмаймын— сенен айырраи дуииеге карай* лауым да жок. Ен алгаш сеш керген жер1мд1 тары 6ip аралайьш, тары 6ip кушактайын, кв31*мд1*толтыра K©pin, ала барайын езще... Осы жартастын устшде K©pin ед1м сени. BipiHini леб1*цд1 сонда естш ед!*м cenin... Бикеш деп, курбым деп келш, мен жоктайын намысыцды деп, жо* лыдды маран кыйшы деп, жальшрандай болып ен... Атымды сурама, атынды айтпа дегешмде, амалым не, конемш тары деп, баладай мунайып, бул шартынды кой- масац кайтед1 деп, кыйылран едщ... Imm-opT ед! сонда, ©рт ед1... Шыдай тур Козым, каз1р келем, аша бер куша- гыдды... Баян KefeAi. Кодар келе >ffaTbip. Кодар азран-тозран. К о д ар. Кунде келем осында... кунде кврем Баянды... Квремш де нашам, жакындаурз* батпаймын, т!л натура бата алман!.. Ею колы булгапран, мен бтр азгын каррал- ган, кан кетер ме жураниан! взеиге барсам, взен жер- кенедк Кунге карасам, кун бултка жасырынады. Сура ке- гуге де ойландым — толкын лактырып тастады... Таудан кулаура да ойладым — карагай устай алды етепмнен, кулатпады... Жер устшдеп барлык кылмысты аркалап алып жет! кабат жердщ астына тусешн деп ем, жер де алмады... Бар кылмыстык шеж1'реа болайын деп ем, ел мадына жолатпады... MeHi керген, жын квргендей каша- ды, Кодар десе ит те улып кон бередь урмедш' улыйды... Х<урм!н ит жанды суйрелеп... Макпал, Кунжей ксле жатыр. Кодар тасаланады. г М а к п а л. Козым, ею б1рдей анад тагы да келд! ка- сыда... Козде калган жасымыз болса, cenin касына текке- ai келдж... Айтылмаран аиа co3 i болса, сенш басында ачт- калы келдт. Саган текпегеи McftipiM калса, белпне бергел1‘ келд1к. Калган жасымызды касыдла отюзг^.п» аи

келдж... Кос шген 6ipre анырагалы кслдж. EcTip ме еКе- сщ кулыным, босаганда отырып, касыда ал дегел'1 кёл- д!к... Созармысын колынды... К у н i к с й. Ек1 анан ун косса, тау курс1нш, кел шу- лап, карагай 6ipre жылайды. Кайыц 6ipre боздайды. Жел 6ipre уИ1лейд1> соны анткалы келдж... Курбы-замандасык кулкщсн айрылды, басы каралы, журен жаралы, соны айткалы келдж. Жалрыз-ак дугамыз бар: соны окыралы келд!к... * , Каррыс дугасын окыйды. — Tipi журсен — ел каргасын, Кодар! Жер басып журсен —'жер каргасын, Кодар! К од а р. О, жасакан!.. М а к; п а л-К у нi к е й. Су сурай барсан, коз карга- сын! бле калсад — кор каргасын! Каргыстан баска свз калмасын саган! 0Mipiu узак, тартканын азап болсын! jMo.iapa беттейд1‘ .\\ Кодар. Шыдап болмас... KapFbic токталмас... Жан серпмес, арылмай. Алдарына барайын, аяктарына жыры- лайын... т\\л жете алса, бар кунэмд! алдарына салайын... ( Ж а щ н д а п б а р ы п .) Армысыздар, аналар... К у н 1кей. Бар бол, балам... Ма к п а л . Тад агпай басына кеп журген Козьшнын кэп досыныц бipi ёкенаЦ гой? балам... Коп жаса... дос- тык тап... •ч Код а р. Ацырараи дауыстарыдыз шыдатпады, шыда- мадым.кершбеске.,.' ; . К у н 1кей. Кайтешк карарым... Б1зден Kopi сендерге, курбы-замандастарына керек ед1, Козы. Ёиздщ сорымыз да сендерге тиген... Шыдамаска не шара... М ак п а л. Отыр карарым, Козыныд касына... Баян да осы мацда болар... Барлык достары косылып тшеп ко- Р ^к Козыдан, т\\л катар ма екен... Белп берер щ екей... Отыр шырарым, мына жерге..: ( К о д а р ортага отырып ца- лады .) Кун осылай болды балам... Куш кеше, кьв-жнтг- ке KepiK 6epin, орталарыдда журген Козы, бупн мынау... К у н i к е й. Эделет бар дегенi рас болса — ©з! казган орга, элп Кодар кулау керек еди. Кода р. Эдшпк осы ед1* рой? Не жалганы бар, жаса- ган! М а к п а л. Каррыс атады деуил ед{, о да бекер екен... жур дейл! жер басып...

К у н i к е й. Бэр] бекер, Макпал... Сен керген жоксын, мен керд1м foii Кодарды... Балам болам десен — балам- дай керермш, ниетщ ак, бетщ тузу болсын шырагым ле­ генде, адалмын ана деп, алдыма иЫп едь.. Жас кой uiipKiH, tarepi п’леyi бар inwFap деп, жамандыкка кыя ал- май, iiiiiM epin, мандайынан да сушп ем... К од ар. О, каргыс аткан Кодар!.. М а к п а л . Сырты кулш, iuii елш жаткан fo# сонда! Оцбас, цпркш, оналмас. К ун i к ей. TipUe досынмын деп, Козымен де, Баян- мен де кол алысып едк.. Достыкка деп берген колын. кас- тыкка жумсап, еол кольтмен канжар салды гой Козыга!.. Ко д а р. Не жалганы бар, жасаран... KyHt к ей..Сен аттана бер, 6i3 Кодар агаймен ойнап- кулщ 6ipre аттанамыэ деп ед1* Баян!.. Каргыс атканиын куткен!* де сол кезен екен... К о д а р . Рас... рас... М а к п а л . Жаны кара жауызды каррап Keperi жок.;. Жур дейдг рой кангырып, каргыс аткан сол тары... К©рш- ген жаН^б1р ит косып. жолатпайтын болыпты ел маны- на... Ак каншыктан кара куппк туса — Кодар туды деп бауыздап тастайтыи бблыпты. Кодарды аузына алган адам, уш кун аузын ашпайтын болыпты... Кей1нп жас ест1мес1н, бишест деген! гой'... Осы да едд^н каррысы!.. Кодар деуд1 6i3 де коялыкшы, Кушкей... Айуан десек болмай ма соны?.. К у н 1 к е й . Аузына тэщ'р1м салган шыгар айуан де' |'й'к, Макпал!... К о д а р . Айуан, айуан!.. М а к п а л . Сол айуаиды айтам-ау, балам... К о д а р . Мен а0тайын енд1*г*1сш... Ма к п а л - . А й т а гой, шыпарым... (К а р п н ы п .) Мына 6ip адам тары келед! екен... Бу да 6ip лосы шыгар, Ко- зымнын... Бер]' кел, жаным... Козынын жаткан жер1 осы... Козыны 1здесек, 6epi кел... ( А л б а -ж у л б а К а р а б а й Kepi- неди) К а р а б а й . Бай!.. Ьай, Ьай былай!.. Кур-р, жануар, кур-р!.. ( Ж ы л ц ы ц а й ы р ы п ж у р г е н а д а м н ы ц к в р Ы ь с т е р Ы ic r e u d i.) Кур-р, кур-р жануарым... М а к п а л. 'Мунысы к\\м- ед!, Touipi! (К о д а р г а т ы гы - лады .) К у н i к е й. О, наррыс ofb! тиген екен 6ipine!,. . М а к п а л. Юм од! мунык, Кун1кей?

Кун^кей. Сурама, Макпал, карама кэшрге... (Б у да К одп р га т ы гы лады .) Ко д а р. О, жасаБан!.. К а р а б а й. Су, су!.. Кырылдыц-ау, кайран мал!., haw, haft былай!.. Бака aftFbip ма куларан!.. (Ш о ш ы н ы п ;) У a, 6epi кел, Жантык! Шакыр Кодарды! Же+сш, жетсш тез1рек! Ма к п а л . Кодар дегесш таныдым гой!.. Еепдщ бе, балам?.. Ко д а р . Ест1д1м... естийм... ( Е к 1 дйел eni ж агы нан Кодарга тыгыла береди) К’ у н 1 кей. Баршы карарым, KeTipiui бул мацайдан!.. М а к п а л. Бастырмашы, балам, бул жердП К о д а р (К а р а б а й р а б а р ы п ). Уа,,эр1’ жур, Tipi аруак! Васпа бул жердП Бул 6eftim мадайы! Кара канды арам жан, аяк салмасын деген бул жерге! Булрамасын деген бул жердП.. Жорал, жогал opi!.. . Ка р а б а й (К о д а р г а ж а р м а с ы п ). Кур-р, жануар, кур-р!.. Жануарым-ай, бар екенсщ рой, бака айгырым!.. (К о д а р д ы атша сы йпай б а ст а й д ы .) Бар екесщ, бар екен жануарым!.. Кур-р, кур-р жануар!.. Кодар. Бу да Кодарды айуан деп тур, э?.. Кодар айуан болса, сен малрунсын., кет манайдан, кет малрун!.. К а р а б а й . Ьай, haft былай!.. Су алдында жатыр... мше, мында! Сорлы йен, тапты рой, тауып келд1 суды!., haft былай, Ьай.. Уа, айда Жантык!.. Айда 1лгерП.. Жот- сш Кодар, жетсш!.. (М о л а д а н с е с к е н ге н д е й ш е гШ п , dpi m yeipfn кет еди.. Ж а р щ н баст аган ж урт келе жатыр, К о­ дар са л бы р а п турып к,алады.) Коп. Кодар!.. ( Ш ош ы ны п, ш е г Ш п кетеди) Кодар. Жок, айуан дей кершдер! Айуан тур алда- рында... Айуан!.. Коп. Айуан? Айуан! Жа р к ын . Эл1 Tipi ме едщ, айуан! Кара кузгын,енд1 юмге туйш’ш журсщ? Tipinin козше тусуге эл1* де бар ма бет’щ?.. Ма к п а л . Жаркын-ай муныц к'ш е ю тары... Жа р к ын . Сурама шеше, адамнан туыпты демесен, атын еслмей-ак кой... Устаадар,. жнтгтер, кулатындар мыиа жардан! KeTciH томен мыц домалап! (К о д а р д ы ус- тайды... К о д а р ц а р сы л а сп а й д ы ... Б а я н келе жатыр.) Баян. Айгайдын, шудыц орны ма ею бул... Жаксы ага, жакын достар, не болран сендерге?.. 344

Ж ар к, ЫН. Kemipe кер, аяулым!.. Жауыздыд жаза- сын тарттырралы жатырмыз... Журмесш жер басып, кет* ciH естен б1ржола. Б а я н (ц а р а п ). Кодар ма!.. Атывды тагы 6ip ататтыл ба маран! Босатындар!.. ТэнДршш колы жетпей жур дей- Micitmep? KiM б!лед1, жазанын ей ауырын кесш, бар ку- hoci'h аркалай жур1л, п'ршщ есебшде жургён ел!ктей бол- сын, осылай тартсын деген шыгар жазасыи... Ец женил! осы болса, мен риза бул жазага!.. Былрамандар бул жерди.. Босатьшдар!.. Кодарды босатады. Кодар салбырап, шырып кетедк М ак п а л. Журил кушм,- косыца... Айырэ туршы кор- генщнен... Баян. Кушренген кос анам кос кеудешд 6ip шске- п'ндерип... ( Е к 1 ш е ш е сш кууш а^т ап, а й м а л а й д ы .) Эл!м бтп, дымым курып кайтып ем, кез!м шырадай ашылды гой... Козыныд касын маран калдыра турып, журтты алып бара турындаршы уйге... Ба'Ян Tip’me ce3i б1ткен бе айтатын, одаша калайын Козымеи... К у н 1 к е й . KemiKne кушм!.. М а к п а л. Ботам,- тез кайт! , Ба ян. К,аз1р, каз!р... М а кп ал. Жургндер, балалар... Kipe кет!ндер Козы- нын косыда (Ж урт т ы а л ы п , а н а л а р кетед1. Б а я н артта- рынан ц ош т а сы п турады.) Ба я н . Кош болындар, кос анам! Кош!.. Кош болын- дар, кушарында еа'рген ею мундык... Кутш аламыз — эздерщ де кешжпендер... Козы шакырады MeHi — мен ка- 3ip кетт’ш,— сендер де келщдер кешжпей... Кош бол, ойыньщ 6ip, ойьщ 6ip, дос курбы!.. Ортамыздан кегли, деп, шырара корме есщнен... Кош бол, алтын 6eciriM — оскен ел, туран жер!;. Кош бол, жарык дуние! KapaHFbiFa айы р б а ст а п барам... \"кош бол!.. (М о л о т а к ьр ед и ) Келд1м Козым касыда... Б!ржола келд1 БаяныК... Жанык тыныш болсын, Баяиык касыдда болады... О дуниеде кол уста- сып турайык, бул дуниеге корсете кетейш — некелпзд* де 03 каныммен кыяйын... (К а н ж а р м е н шынтатын ж а р а - лап, м ацдайш адат ы «К о з ы -К в р п е ш » деген ж азудан кейш < Б а я н » д е п ж а з а д ы д а м о л а г а K ip e d i. ) Аша бер Козым- кушарынды!.. (К а н ж а р д ы в з ш е см л ы п , ц у л а й д ы ). 19S9 жыл, Апрель. Шымы л дык. Сои и ‘ 34 Я

4 he*)f)e * ii9 5 cy p C t* tm i

ЦАТНАСУШМЛЛР: Ж i б е к. Б а т с а й ы — Ж1бектщ женгесь Д у р и я — » — » cepin кызы. Б е к е ж а н мырза. Б е к е ж а п и ын ж i г i т i. • Т в л е г е н. . К а р л ы Fa ш — Телегеннщ карындасы. К а м к а — шешес!. Б а з а р б а й — зкеЫ. Ш е г е а к ы н — жолдасы. Бекежаннык жолдастары, кепшшк, кыз-жтттер..

П1Р1ШШ НЕРДЕ Сйгым гена кулпырран шел далада аз рана кеш erin барады, артынан улкен топ кыз-ж1п'ттер етедг ' Хор Жазгы кош, кулпырады, сайрап дала, Жараскан катар тузеп кыз-бозбала. Оянар жас кещлде жаца армандар, Алыстан блес 6epin сагымдаиа. Кыз-ж^ттер тобы да ет1п кетед1. Шыркакан эннен кетер1лген кус- гап аз уак.ыт сахнаны толтыра ерсЫ-карсылы шубарытып ушады. Кустарга араласа шыккак 6ip топ кыз шубарытып, жалтылдап билеп кетксн... Енд1 гаиа айкын кершген сахнада келеккелРжапыракты жалтыз aFauu... Opipenie жагасына орман ескен взен, кеш-жвнекей елдщ куркелерг, костары... ^ыздар биден кейш сол жалгыз агаш- тын тубiне шокдарылады... Касыпда женгелерь серж кыздары бар Ж\\бек келе жатыр. Кыздар оны хормен карсы алады. Х о р4 % Кун шытарда кул1*мдеп, Тун уялып кашады, Шиша калса Кый-Ж*бек Кун де бет!и басады. Оянады Кыз-Ж1бек Шыккан куимен таласа, Кал ар дуние 61р тулеп >Ki6eK куле караса... 349

Дур** >Ka3Fbi кеш жас кешлдщ ансараны, Даланы жайнататын жастар эш. Эуеде энж коскан бозторгайдай — Косылсын жас арманы, сарынганы. Хор Булбулдай сайрашы, Жабыкпай, жайнашы, Косылсын бозторгай, Мунаймай жырлашы. Жадырап келсец, Жаркырап журсен, Мунаймай кулсен,* Уксап 6ip ак-кура, Бip салсац Гэккуге... Ж1бек (м у ц а ю л ы ) Жэй таныс сырласыма, мундасыма, Коз таныс замананьщ тулгасына, Epni жок, .есепте жок, епркеу жок, Неткен кун арнап туран кыз басына? Аз арман-сырым магпм мундасыма, Тцектес алыс-жакын сырласыма-, Heci epci, юмге корлык, сол да кеп пе,/. Ерк1мен ©3i конса уясына? Хор Ай мен кун де козралмай Тура алмайды, кешедк Мэцгшк жок тунге де, Тац атады, ешедк К©н1л куй! келетж Домбырамен тмдессе| Кежл nipi кететш, Косылын кыздар билесе.... ( Ж ь’ бек тотыц орта с ы н а отырады.) ' 350

Х о р к о с ы л Fa н б и Оралады яибепм теккен сайын бетше, Ошекейлеп кестет шеккен сайын шелке. Ул да анадан туады, кыз да — анадан. Ойланар журт, ойланар журт еюне... Векежан келеди Бекеж а н Ер арманы Жлбек, Гурырында тулеп Тулеуменен жудеп, Отырмысын тотым? Батса йы «Отырмысын тотым?» Кай уакытта болып ед Ж 1бек сети тотыц? •Канды балак каракдпы, Сен!к] осы кай кеку? Беке ж а н Канды колмын, жасырман, Кус ушырман басымнан, Каны тамран канжармын, Кыз алдыиа бас урман! Усынсан, колын жетпейтш • КызыЛ нармын 6ip тугаи! Ханга лайык басым бар, Торге суйреп шыгарам. Ерге лайык кеудем бар, 8рге суйреп шырарам! ■Дур и я Bip KOKipeK эйтеу|'р, Басылмай жургеы баяры. Колы >*сетпеске умтылад. Байкал баспай аягьш. з

Бекеж а н Мен 6ip окыс адырмын, Сыпайы емен, шадырмын, Койсац кайтер карарым, С октырып кетсем байкамай Узшп KGTin журмесш, Улб1*реп турран сагарык!.. Ж\\ 6 е к Бекежан, купли барын естуин ек, жумсайтын жерщ осы болраны ма? Бекежан Жок, куишммен 6ipre сез1М бар ©заде... (д н м * н ) Бip ©3in айтарым да, тывдарым да, Кол жетпес кумарым да, шынарым да. Жетпесе айткан свз1м, амал кайсы, Калармын кулармын- да, сынармын да. Т\\сксл \\ мен i3ine кеп жыл болды, Созралы саган карай ек*1 колды, E ciT e алмай ©з аузыцнан 6ip ауыз соз 0р KOKipeK вшпейтж 6ip шерге толды. Ж1 бе к Бекежан, мен 6ip жанмын кенш жарым, Жан кайда тындайтурын кыздын зарын. • 0р кеншц елемей ме, ескермей ме, Эрюмде ©3i ойларан арман барын? Кайтесщ, екшерсщ, кеншц калар, Сезще жан табылмас кулак салар, , Журейпк сый-курметпен кешл аулап, Болмасын К0Д1Л калар, журт табалар... Д у рия Этген мен Ж1бек еместн, баска жауап берер гм. 35?

6 а т с а*й ы Не дер едщ? Д Y Рия Мен бе? Мен OFan былай дер ед1м... ( 9 и м ен .) Аккемердщ ауылым жарасында, Алты араныц бойшешек арасында, Жанапайлап шапкаимен кержайдакпен 0 рен жетпей Бекел<ан каласын да...— дер ел1м.. Батс а й ы Шок, шок, шок! Ж iбе к Дурия, саган не болган? Мен солай дед1м бе! Д уРи я Ендеше, баскасын айтайын... (Э н м е н .) Акшы болсац тебеHi айнала кет, ■* Тудю етсктен кашатын сайды ала кеп. Ж 1бек отыр жолында сеHi тосып, Канжыранды шештары байлана кет!.. Батс а й ы Ха, ха, ха! Ж 5б е к Токта енд*1, Дурия! Бексжан 353 Босе! KeciJiAi ме тшк? (Э н м е н . ) Тас тулек, муз балакпын кыяда ескен, СорЁалап талай таитак музга тускен, Кыядап кызыл тулк\\ 6ip кылт етип. Менд*1К бол кыялап кеп \\л\\п туссем! 23 Г Мусрепо», I I I том.

Ж1бек Бар айтарын. осы болса, Бекежан мырза сен де токтат ендеше! Бекежан Солай дедщ бе, керермш кезшде! > * (Катты. ж эт рленш ш ы г ы п кетеди) Сыртта дабыр... Телеген мен Шеге кершедь Тел еге н Жайыктын ак маралы, ар' ма Ж’1бек, Алты айда арен жегпм жадап-жудеп, Деуил* ед1 кун тимеген, жел суймеген, Касында елд§ 6ipey бар ма, Жлбек? Жi бе к Тары емен, марал емен тау жайлаган, Мен 6ip жан шер жайларан, мук ойларан. Емесп1н саяда ескен ерке тоты, Жал суйген, кунге куйге“м, к у м д а ойнарам... Шеге ч • riah, nah! ЬйдарЫнын, 6 3 i е к ен ! Жур!.. • (Т в л е ге н м е н Ш е г е Ж 1бек ц а с ы н а к е л е д и Ш еге Kipe бере термелеп к е т е д [.) — Тотыдайын тараниан, Сункардайын сылапран, Сулу >№бек ар ма екен? Кулап тускен кос жылан, Колац шашыц ыйык;таг v ГЗойында 6ip MiH бар ма екен? К^СЫ-КвЗЩ к ы й ы л ы п , Кудай мойнын, ишп, - - Ак мандайлы, акша бет, Журекке салмас. калай ерт1 Ак сабагын уз1лген, Trciii меруерт т1зшген, SM

Бейне 6ip етщ кар ма екен! Ат арылтып, той тозып, Алты ай жур’ш, шел кезш, Келш TYPFair алыстаи Телёгендей cepiriM, Арманын, с’фэ бар ма екен!.. Дурия- Келе сала Каксаган, -BipeyAin жорын жоктаган, Мына сорлын, KiM ед1? Шег е Сулу сипат KepiKTi, Шекеде камшат берпЫ Мактауга б*1ткен т!л‘ ед1м. Судкардай сулу^Кыз-Ж^бек, Кетермей ме мактауды? Кудаша, несш мшедщ!.. (е к 1 рет.) Дурил Дегенмен, жолдасыда жол бермейш де- мейтш шыгарсыз?.. III е г е , г Жел сездш 6Lrcymi ед1м 61’раз жайын, Таспалап арытушы ем эрталайын.. ' Деген бар аталы сезге арсыз токтар, Айтылды аталы сез токталайын. (Т е л е ге н ге ишарат eredi.) Т олеге н Сумб1Л шаш, кыйылган кас, куралай коз Шынымен {здегешм болдын ба кез? .Алметан дабысынды eciin уштым, Естуге оз аузыннан 6ip ауыз сез. Ахау, ал кара-ай кек, Дабысын жетт1 жер жарып. 355

Арманыц кетт! бонды алып, Мен де ©звдей Жбек-жан, Жолра шыккан толганып. Ж iбе к Туткын ой талпынады жорарыра, К©з жетпес куннщ кандай боларына. Кейде ©рге, кейде жерге тарткан кон^ Бишеймш кайдгь апарып согарын да. Телеге н Агтандым колды соза арманыца, Шыдар ем тау артеац да салмарыца. Колра кол айкаскандай, ойына-ойым Косылса, уэдеге бел байладын ба? Ж i бе к Асыгыс болсак та, ат ycTi болмайык та... . Б атс а й ы Ие, эуел1 танысайык та... Кыздары куррыр, неге TejiMipin калдыцдар!.. Сыйларын сол ма кер сеткен? Кыздар билеп кетсд1. Т ел еге н Ж^бек-жан, бакшан, дайын жайнаган, Булбулым бол сайраран. Мен тындаушы болайын, Даусынды ecTin тоймаран. Ж i б е‘к Булбул емес, жэй кус боп. Унамай журсем кайтермш? Т ©л с г е н Танымаран булбулды, Кулагым бола'р кшэлк