Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры

Меш-ак алмай кайтарсын,, Мен де саган сыртымды бе.ре кулармып! Балалар, баса берщдер! Керейж кушш! Жа л м у к а н (акриры п). Ендеше, керпд келгеадерш шыдап та багарсындар! Акан. Жалмукан мырза, ауыз баскашм, “Айтак ceHiKi екеи рой! Ж ал му к а н. Актоктыныц сый-курметш элденеге балап, адаспасын еншм! Акан. Э, кызгаиышын да бар екен гой!.. Кызган, кызган!.. Актоктыдай кыз тэшр1сш, Кызранбаган кылмысты. Жасыррам жок, Кур кызранба, Коррай да 61л еркекше! Жалм у к а н (бул ы р ы п ). Оны сенен сурамаспын! Акан. Жок, кызранба Жалмукан!.. Актокты 6ip молд!р булак, Куяр жер1 кен дария! Ак тесшде кустар шулап, «Ак еркедей» эн TopcciH салрандай. Эн ауруым, не тыцдамай-, Не косылмай ете алман. Кез боп калсак сол жагада, Мырза бол да, сол жаганы маган кий!.. Аккуына ун косайын, Сараркадан салган эндц Кекшетауда журт тоссын. Бар арманым эн менен жыр, Актокты эннщ аркауы екен, I Аркауы жок эн болмайды, Мэжнуи етпс, сол аркауды кызганып! Жа л му к а н. Жалйыз калдырармын сол жаганда! Науан. Жалгыз калдырар жерщ осы, Жалмукан! Журт. Не дейдп сумдык! Не дед!, не дед1? Актокты. Жок, жок! Жалгыз емес, Мен болармын касында! (Ж ур т ж агасын у стай- ды .) Науан (в у л ы г ы п .) Жалмукан, сети унт неге шык- пайды! Акан калса, Науан калмайды^ тойыкда. Калараныи ceniKi! (Ж урт к,а а й га й л а п )

Уа, Карауыл! Хаз1рет KeciMi айтылды! Не дшмен бол, Не жынмен бол! * Жынга ергеш'ц калда, Дшге ергенщ кет бул жердей! ..7- гу.’■-*“• Журт б1р-б1рлеп кете бастайды. Акырында Акан, Актбхты, сериер- ден баска ешк!м калмацды. • ^ • А к т о к ты. Акан ага, тас лактырзр топтык барынг Кеш ойлаппын амал не? 4 Уятымнан елер-ак ем, ‘ .. . Кал ран кепкик жубана алса соныма. • Жалрыз болсам арманым нр, . Касывдамын кашан да!.. •--у ; А к а н . Айтпа Актокты жалгызбын дел,. Кершгеншн. 6api Актокты бола бёрсе, Актоктыныц хасиет! калар ма ед?. г Табынары коп жандардып * *• :$ ^ v - Жаиы жайдак, тэнирюшде турлау жок.;Л Кагба таппай коп сандалран мен 6ip жа*н, :: Таптым бугш, калган жасьш тэнф?с( с щ : Баста жалгыз Кагбама!..- 4 А к т о к т ы . Жур Акан-ара!..' (Екеу1fc-кете•б-аVр*а•-ды.) Шымылдык,- YiniH m i ПЕРДЕ * Teptiimn с уре т t > -г* Тун... Уакыйра орны '^ ХазТр^г,; Жадяукаи» Конкай уТНнщ • касы. . **.‘ ! “ Сердалк Н а у а н . Сенщ елеен неге кетершмейд!. Жалй?кан? Катын ерге Караганда, Ер жерге карася, Кашан тещик алушы ед1? Неге ыктай бересщ? Кудыкка кулан куласа, .. * • Курбака кулагында ойнайтыыын бкшейтш бе ед!н? .. 256

Бул >колы жырылма, Жыгылсад, Карауылдыд тершдеп басын есжтен карайтын боласыд. Карашыд да калмайды касыдда. Ж а л м у к а н. Куйеу деген 6ip мугедек емес пе, сол да бегейтш, Аканга бэр! бос, маган- 6api кедёр'п. Науан. Торе тукымы, не боп барасыд, езщ!.. 4 Кун жаумай су болып, '• Етепде суршш, кай болжырауыц бул? Ендеше, сойыл богатый.мен болам да? БТрак, дау басында мен болсам, Tepeini KiM болмак, сен бе? Сен куласан, мен суйеуге жараймын. ~ ,Мен куласам, сен ше? Сен жарамайсьщ! Ойлан осыны... (Keredi.) Жа _ л му ' ка н. Сердалт-ау, болдым гой жерлешп. Бу­ ран кашангы шыдай берем, етепмнен неге баса берест? Не бшгенщ бар? Тебемд! ойып болган жок па, тынары кашан болады мунын? С е р д а л i. Оны Актокты б!лед1 де... BeTi 6epi кайрыла ма.деп ем, Айрыла алмай койды р о й ... Айгай шыкпай, абырой ашылмай, • ©ткшиидей елеус13, тынар деп ем... Еши Ж1'берд!м еркще. Ж а л м yjk а н. Жок, шаптым намысыма, жетк!з Ак- токтыра: енд1 кетермеймш еркел1*гш! £ е р д а у п . Жарайды. (K e re d i,) Ж а л м у \\к, а л (жалгыз) , Кара аруак, кайда жат- сын теб1ренбей! Шадырагыда кобыз ойнатып жаткан жок па? 0з уйкыц тыныш болранына мэзб1сш? Будан артык-- керден суйреп тастасын деп пе ед! Тебфен, оян! Kep мазак болган урпагьщды! Азгандыктыц 6ip белНс! де бул: «Тозран уйге— tohf3h аруак» Акан емес, б!з болга* нымыз да. Куш кеше ауылымнын тусынан атпен етсе айып тартатын кеп тобыр, енд! карл агаштай ел болга- сын, Акан неге аркаланбасый! . ' Ж ел!п дд1 басармын элП- . Торе Keri одай кол мен кайтпайтыи. ■ Ойнам^ссыд кара аруакпен! ' Bip сшннсем, тун орнатармын басыня! 1шкешкд1 у. 17 Р; Мусрепок. ИТ там *?Г>7

Жегешнд! жел1м кып, х / Алкымыннан босатпаспын колымдЫ. / Сол кун 6ip ораламыеын, жок па! Кара аруая, Оян, кер мына корлыкты! Осы кунд! не маран бер б!ржола. Не Аканды ат журектен! ✓ Acljfuc кетед|‘, Д эм е л i мен Ко н ч а й шырлды и Д 9 м е л i. Маскара-ай, маскара-ай... К о н к а й. Маскара! Маскара! Шакыртпа неке кыяр* га, соктыкпа Аканра дедш мен оран! Неке бар да, катын жок. отырсыи енд1* осылай. ( Д э м елке) Ондаран конак ерте 6ip, кеш 6ip оп-онай-ак аттана береп’н ед|\\ 6ip кыз- ды аттандыра ал май кажыттыд-ау, сен! Д о м е л i. Басыца кун тумай турранда не кыйын едк сорымыз да, елдс жоктыд кездесе кеткенк.. К о ц к а й. Шеше деген битер болар ед{ кызынын сы­ рым! Д о м е л i. Тебемнен тусе калгандай болган жок па... Мен кацтейш; кт куткен мундайды. К о н к а й. Кайдан тускен!н сурадым ба, сенен? Ка­ лан кутыларынды онласадшы! KtMre барар бет калды, KiMHi бвгер жайымыз бар? Океде вбырой, кызында ар Калдырмайды мына журт! Кара есекке Tepic мшпзедь Карауылда каргыс болса, Bopin уйед! ycriHe! Еспмедш бе жаца? Осыны айтсаншы кызыдаГ Д а м е л i. Айту кыйын емес-ау, Ewi жок дерт болса кайтера д^ К о м к а й . Дерт болса, емт .болмаГпын ба едП Кобейген жок па элп баксы-бзлгерП Д о м е л L Куйем де жанам, елем де ешем Деп турган 6ip жан... Коиып журме'ерюне... К о й к а й. Сегпц осы былкылын тупке жет!п бара жаткам... Адан жанам лесе, Адтокты отка тусе калу ке- рек по скем? Д Э м е л i. Жанатыи жалгыз Акан дейсщ бе... Бк1 ашыктыц дерт1 де: ем! болманды дейд]', муныд. 258 )

К о н ч а й . Айтпа деймш елде жок, ашык-машык. л е ­ генд!! Баягыда сен де талай куйсегенсщ маран... Арты кой-болды болып шыкпады ма! Коне, сонда ала келген бак-дэулетщ? Д ' а м е л ь Ол, бак-дэулет емес!.. Баска! К о к к ай. Баска тук те емес!.. Желушык 6ip каккан- нан калмайтыи. Д э м ^ л ь CeHi мен, мен бишейтш б'фдеме... К о к к а й. О, б|'рдемек кургыр, мен б!лмейтш немене болушы едП Кай казактыц моласын T<epin ец содан ©л* ген? Жайрандап А к т о к т ы келедг А к то к ты. Апа, жастык шарык еа'нде ме, Той-думанныц туыи кореек, А к иыктай Акан келсе— Кыз-бозбала касында, Эке барып, шешс барын кетуилмен умытып? Дктоктын сол куанран... Д э м е л i. Ие, кушм... А к т о к т ы . Апа, жастык шарык еанде ме? Улксндерден opi уялып, api сыйлап. Кыз-бозбала кетуш! ме ед, Кол жагалап, бел асып? Улкендер! ундемссе, Коргендер'ь елемесе, Кайтушы ма ед куанысып, 6ip жасап? Д а м е Jr-i. Ие, кушм... А к т о к ты. Апа, жастык шарык есв’ де ме? Кап жайлаудан кайтар кунд1, KafiFbipbin па ен, ар талай? ' Айрылыскак аккулардыц табысканын коргепде. Gpi жылап, api кул1*п, Неге карап турушы ен? Актоктын. сол кайтып тапкан арманын.. Актоктык сол апасына жаны ырза... Кушактайды. С е р д а л i келедг * С е р д а л i. Актокты езшен баскаиы ойлай ма екен. cipa? А к т о к'т ы. Ол немене, Сердал1-ара? С е р д а л i. Карашада кантар барын, Иг! жаксы туксисе.

Кабагынан кар жауарын. Kapi экеншн не боларын, Ойлай ма екенсщ, деймш! ■ К, о к к а й. Оны ойласа, осы'ны icTep ме ед1, fakipi де* геи... А к т о к т ы. СердалЬага, не дейаз? Не айткалы келе- ci3? ' ... . y .f. '*• Д з м е л1. Кай жаксылыкты айтады дейЫн, кук)м. Кандасканын умытып, Катаскандар. достасып жатыр... % ; **>■'- CeHi Аканиаи, Аканды елден айырмакшы, „ t Ннд1 аягыд тартпасад! . ... • -.Г;;...’ * 1Эке-шешещи кап аркалатып, v '• * •’ .?* \\ • .Кадрыртып хиберёдиз дейдИ Кай. кылыктан бас тартушы ед1 булар! ”л Хаз1*рет барда кайры арылушы ма ед1 буя елден... А к т о к т ы (терец ойланы п): Сорлы басым, Сорлы Актокты! Муны неге ертерек ойламап ед1М... С е р д а л i. Eki муй]з айкаскалы тур, Актокты.'.^ Бас тавдау ceniKi: -\\ Аканды елден айыррьщ келсе, уста етепяен, Айрылма, бул..сеш мен мafан унайт^въё:.'Г Болмаса, Акан атын баска сок, \\ Жаман кетСе де, аман кетсш,— ^, Бул аты Карауыл елге удайтыны. . s\" ■ Байла свзадк Тере тект! аруак шакырый^;. Жарылралы тур. rrV^'TS-. Айтпадьщ деме, • •• • - ByriHri тун сэтаз. тун!.. ( K e r e d iJ . Д а м е л i. Мынау 6ip сумдык барын айтьш Keni Л » ойланшы кулыным... Кудай-ай, сактай кер Аканды,-\";'; Г К о д к а й. Ойланатын не тур ед!*,- • ss .‘‘jue’ Орнын таппай 6epin пе ем! >Л**»'•Г_-• Акан 6ip куйын: ■ CoKfbi да етп'г. ©TTi де кетть .• Оран не epci, не айып? - Оз ж©н1*дд1’ 0!лсецшИч • - - \" V • Л \\ т о к т ы . Жок, жок. Айып Аканда емес^Шанда емес... Менде, 031‘мде... ез1‘мде, оке... ' “у ■ К о ц к а й. Кулан курык, ак сайтанга жел неабе бол* Мак па едщ сонда? Д о ме л i. Жетп' рой жерлеуж, 2ft0

Жен сейлесен де укпай ма1. * А д т о к т ы . Илег?Н13 немене едк Болды, болсын 6api де... Акан атын атамандар ендк.. Айыктым ол дертш ен, Айыкпасам, айырармын 6ip кезде. ¥зак туидер курратад та коз жасын... TdHipiM куэ, мен токталдым... Ж асата бер, тойынды... Д э м е л 1 (Ацтоцтыны ъ уикщ т ап). Наган, нагып?.. Токталдым, дедщ бе, кушм?.. m К о ц к а й. Айыкпайтыи не бар едП Жел ушык демеп пе ем[.(AKfTOKfTbiHbi cy u in .) E cti тентек осылай болатын... всек-ая^нын жел1п басылсын, ' ест1рте берейш бе журтка? ч А к т о к т а . Айттым рой, эке... ( К р щ а й ц уа н ы п к е- пп цалады.) . Сорлы болран жалрызынмын жан апа, Саяц бар ма канатыннын астында... Bip квзден жас, . х Bip кезден кан, Катар aFbin сорралап, . \" Койным толар, тыйылмаса кайтерадш? Сен бшмейтш сырым бар мф Суймеамдг суйемш деп айтура, К ен ш м кенбес, Аузым бармас, Бул азаптан арылмаспын, жан апа. Квре-тура у 1шпёкпш, ©з колыннан бере к е р !... Д э м е л i. Айтпашы кутм, ©зщ биле бер демеп пе ем, укпап па едщ кулыным... Кайда Kerri элп жын... (Ж ы л а п шырып K e r e d i.) * •; ’ А к т о к т ы. Кушм С0НД1, кенЩ м влд1!.. ’ Акая'суйсе арманым. не ед? Енд! еуйген сол Аканнан безген боп, Ар гымакка жараспаран жабудай, Жалбаландап кашпакшымын мен арсыз. Квз- жасым квл, Кайрым кара тунектей, Мен сскекс‘з, алдым жар. Келем жарра сорылуга, Куларанда корыкпайын.

Кайсыи, барсык, кайсын, барсын, Байлап берер кез1мд1?.. К,ыза сейлеп Акай келе жатыр. А к а н. Кайда кеттщ Актокты? Сен кетсец ойын суьщ, Ой басылып калатыиын б}‘лмёйтш бе едщ? Квзден таса болсаа-ак, К енш м жет1м калрандай, Жалгьтзсырай бастаймьш. Журшк сэулешш. А к т о к т ы. Жок, Акан ара, жок. Умыт, елд! Актоктыны, Жеткен жер1*м осы бопты, Калдым орта жолда. ' Тус1м екен, Ояидым да жыйдым еамдк А к а н . Не дейс!ц, Актокты? А кт о к т ы. Сурама, Акан aFa. Менде калган жалрыз жауап. Ж ат есплер куларыца. Аттан тез!рек!. 0з1ме-ез(м бвтен жандай,' Ойым KeTKelf днуанадай канрырып . Ум гг колын соза берш, — Кулап туссем, Жазуы да тэшршщ. » . Енд1айпалма, Канатыады кайта комдап, Кайта шарла кек жузш. Жасаганнан жалрыз т1лек — Жер бетшде жалрыз казкк, Кок жузшде найзагайлы кара булт, Жолыкпасын жольщда! Б^рым осы-ак — айрыларда айтатын...\"'^ А к а н . Хасиегп Т1*лекке '' Канжар салган KiM ед1, им ?.. А к т о к т ы . Мен, ез!м. А к а н . ©31*м!.. Енд} не калды!.. Кап-кара тун тешзше тускен сэулен Тартып алып%келш ед. Дуние кулш, арманымныц жазы орпап. Су тубше кеткен эн!м,

Голкынменен 6ipre толкыо, Кайта есшп шырып ед! Таптым деп ем бул ем1рдщ магнасын. Сары аязга кайта камап, Кетпексщ бе, бектп? Ажарлы они in аркауысыц, Сен аз уж м шыгар емес Актокты! Аркауы жок эн болмайды, Аркацдагы кос бурымдай, CeHi Актокты эшме, Коса ерей in деп ед1м. 0 з колынмен кеспекЫц бе сол хасиегп аркауды?.. А к т о к т ы . Амалым не, Тас кедерп тагдыр жатыр алдымда. Содан коркам: Аямайды, кор етедк мына журт. Актокты емес, Акан жайы бар муным. Булар каз1р булырып тур ainyFa: Ацау хаз1ретУ-мынау тере, Эл*1 айбынын бермегси. i Бул Meiiipey топ, астына 6ip Tycipce, '\"Пзерлеуден жалыкпайды ешюмдк MiHe3i ауыр бул топтын. Сорым шыгар: 03iw оцай болранкммен, Bip кыйынга шыгыппыи... Кош десел iк, Тербей берме журепмдк Отка кел1п, 03iM Tycin журермш... А к а н. Айтпа оньщды... Б1лепмнен уста да, Журил бастап. Кекшешн сулу тауына.. Жанымда сен болсан, Жалгызбын дер мен бар ма ем? «Окжетпес» тен салган ошм, К ел1п жатар ел!*ме... А к т о к т ы . Ж ок, жок... Кош болыцыз, коиг'болыцыз... Ендт козрап кереп не бул куйдк..' Мыц пэлеме жоламацыз, . Аттаныцыз тез1рек... (Кет е бередь.) А к а н . Актокты! Кеткешк бе б^ржола... Токташы... А к т о к т ы . Жок, жок!.. Се нсгн журек булырып.

Айрылайык осымен... 7 Ж ^ :Г : (А/$ан ж а щ и д а с а , ы гы са TycedL) Жак-ындама- ныз, жакындаманыз ендь.. (Ак,ан А к а н . Нэркес квзщ кадалганда, Кур кансырап, калсын деп пе ек, - Кур моладай кушрешп?.. . • Журеп'мд! канра былгап, Шанра аунат та ; ', . Тебетпшщ 6ipeyiHe тастай бер, Мен де жердей кетермеспш кызраньш,,. . Кулагыма Мэжнун куй1 келед], * Бар айтарын осы болса, . ; Ещц нем бар карайлайтын артыма?- V, Бар сулудьщ б:р жары бар — кара жеру Мен де-апарып энд1 бонда кемейшл.Д у Жупнгешм журепнд] жалрыз-ак, v Бшпгше квнбеаме шарам не? ... ' Актокты сол куй!нде. А к а н рснжул1 нетель ^ А к т о к ты . Аярсырам жер!м бар ма,' Шынымды айттым^кшэм не?.. •• Кара кезден нур тайраншаг- • Журек сон'щ картайганща, Атын калар журепмде, Шыгара алман еамнен. Сэнд1 кештер, Жаксы тустер, ч* Bopi Аканды елестетер кез1мел. /\\: Сары белден саргайып тан атканда, Нэрестедей ойым таза кезшде, —v Аканым деп, оянармын- кашай да;ф Салран OHin бэр] еамде, булбулдарра уиретермш тогайда... -- * _ ^ Дугам с.енс1ц, ©Mip бойы окыйтын..: 0л!м 6ip де — себеб! мын деген бар, • Сонын 6ipi болмаймын деп, 1штеп eprri сенд1румен Эурслжте ©тер калган GMipiw! .•/’ •; •* . j Жалмукан келш тынлап калады..^^ .. Жер бетшде жалрыз казык, кок жузшде найза- .гайлы кара булыт жолыкпасыя жолыдда! •Шьшым MiHe — мойньща-б1р асьтлып, • вл!гт кетсем, баска ллек 264 I

Плмес ем тэдр1ден... ( А ^ а н S e n Ж ал м уц анн ы п, м ойны на асыла ж аздайды .) Ж а л м у к а н . Бул мен/кушагывды арнаганьщ да мен бе ед!м? А к т о к т ы . Не.сш жасырайын, арнаганым Акан едк.. Сен болсан тэшр!*мнщ буйрыры д а.,. Бурылуым да, ора- луым да шын... Енд1* менде жалгасар жай жок. EpKiM езаде, тарткыза бер жазамды... (Т е зе 6 yeedi.) Ж^а л м у к а н. Жарылмаран куйе калды ма бетще! Карабет болып кара туши жамылып аттанралы турсык. Тшнпр бетщ тш нее еттП А к т о к т ы (кенет езгер'ш ) . Калайтыньщ кай мшез1м? ■ Лктоктыдан ол! де табылады... ( Ж е .и г е сейлеп.) Калауым сен болдын, енд1 нен; бар? СуйетЫ м сен екесш, Mine жырылдым аярына.' Акан Fa тек сыйлау екен, Сенс1н cyfiepiM, сенсш! Кай корлыгыка да.кошим^, Бул да шыным. Жалынышты кез жаутандаудан баскара жара мае- вши. ' Аканга рашык Актокты—елдк Т1‘р1*лмейд1, муным да шын. Эн салраи кыз, ж ш ттер квршедк Ж а л м у к а н. Алацдауыд калмаса, мына ереу1л!нд1 токтат! Онсыз уйкыд келмей ме сенщ? Ewurapi ecTipme маган! Акан эшн салрызбаймын бул елге! Токтат, келр мадайдан! ,• А к т о к т ы . Жалмукан, сенен де 6ip тьпек — Аканра сен де соктыкгга ендк Сыцар ж ак калды деп, корлык керсетщ, мерт кыла кормендер... : Ж а л м у к а н. Акан куйш эл\\ коймап па ед? Мына- уыдды токтат дед1м гой мен саран! А к т о к т ы . Токтатайын, токтайды б1ржола... ( d p i ба- рып, а й га й л а п .) Карауылдыд кыз-Ж1гт, токтацдар! Акан 3Hi салынбасьш бул е л д е ...а Ещи салраи эндерт Ешюмш'н кодш1Н квтермейдн Акан басыиа поле шакырады... Осымен Актокты да тыняы. Жаста^р ойын актамады Актокты. Енд1ешнэрсе 265

/ %ч кутиецдер менен... Бул санырау мен мылкаудын тойы, эн айтып не кереп бар... Кош бол курбы-замандас... (дн алыстай б е р е д и Акутокуты гбайта е к w in .) Жок жок! Токтацдар, токтай турындар! .(Жуг/р/л шыгып K ere d i.) Ж а л м у к а н . Кане, кетпегетц ел!г!п! Ак сайтаньщ арылушы ма ед1 сенщ! Тек, колды колмен кайыратын'кунге жетк1з! Акан мои сер!*лер шытады. Ж i г iTT е р. Кайтайык, Акан ара! — Я , кайту керек, Акан ага... (Bdpi цостайды.) л А к а н (С е р д а м г е ). Тым болмаса амандасып атта* найын да ! С е р д а л и Я , амандасып аттануын керек! Каллар коштасып кетедК Акан уйге карай беттейдк Ызалы Жал мукан шыгады. Сердал1 Жалмуканга келедГ С е р д а л i. 9 , бакытты куйеу, бакытты куйеу... Кур- ciHyin токталып, тулю алатын кыряндай, туй!л тебесшен... 3pi бултактап, 6epi бултактап, ак тулк1 03i тлект! шенге- л1не... Некенд1кыюга келе-жатыр хаз1рет, куанышыд кут- ты болып, журепц тез орныксын... Ж а л м у к а н. Кай жер1м бакытты, Сердалi... Birey жара кала берем бе? Мынау Акан, бетше тацба туспей-ак кете бермек пе? Кугпргежц Актокты болса, ол амалсыз 6eKiHinri... Енд] Акан сау кетпесш де! Журт алдында жулдырып бер! С е р д й л к Жулынар жер1 енд1 келди тек кезшде белг!нл1 бер! (Ацтоцты келе ж ат ады .) Актокты келел! екен, бер! жур. Eneyi кетед1, Актокты келедг А к т о к т ы . Кайрылмады 6ipi де... Неге буйтед1? Ту- пнд|'ре алмадым-ау... Дауыл келе жаткандай неге тым* тырыс? Акан кайда? Б}ржола-ак кеткеш ме? Не ойлап кеттщ, кош деуге де жеркендщ бе?.. Азап кана калдын ба касымда... *Енд! кушагьшды саган жаям да, ермепм сен боласын да. (Ы цы рсып эн са л ы п шыгып keredi. Сер• ал} шыгып ойf ай лап неке к,ы яреа журтты жыяды. Ел кбайта ж ы й ь и а д ы . Н ауан , К о щ а й тобы, кууйеу тобы. А*> ггщтьшы а л ы п Д э м е л /, цыздар, к^онакутар келед1) . к о м к а й . Жасыратын жай жок. неке кыйылмай ту- 'М

рыи есек-аяцра тыйым болатын емес, хаз!рет. Асырыстау екеш де рас, куйеу баланын кекш де жай тапсын дед1м... Н а у а н. Жын араласкан жерд\\ жылдам аластамай кайтушы едП MeiuiT касында кашангы эн еалдырып кою- шы едщ! К о н к а й . Кудай ©3i кеш!ред1 де... Шамам келд1 ме кайтейш. Н а у а н . Ш ам ам келд! ме дегенше, наданмын десен- uii. Эйтпесе, шаман, келмейтш бе едИ К о н к а й . Я , наданбыз, наданбыз... Мына катын ме­ чен де надан... С е р д а л i. Кырсык Kerri, свз 61TXU журт дайын, бас- тай бер'ииз, хаз1рет. Н а у а н . С е т м д ! куа сен боласын д а, жур apaFa. С е р д а л i. Tonipi деген осыдан артык кызыгы бар ча ед1, 6epi кел Сэд1р... Кыз, куйеу, ойнамай-кулмей, Жасырмай-букпей, ШындарыцдЫ айтатын болындар! Кайын ене, неке суын апарып кой хаз1ретт1н алдына. (СердэМ , C d d ip орт ага ш ы га д ы . Дзж ел'ь х а з 1реттщ а л д ы - на су ц у й г а н а я $ ж е л т а;о я д м . К е с е г е А ^ то^ ты н ьщ жуз'ь- гш са л д ы р а д ы , К&расак^ал о р ам ал ж абады , куал ар Ж а л м у ^ а н тобына к е л е д ь’ .) С е р д а л i. Куэд1рм1з, KV0AipMi3, С э д i р. Куэл\\кке журе,гррм13, Танда как касында, Бул кунде халык касында. Рад*1Л куэ боладурмыз... Актоктыны жар етуге, Ж ар емес-ау, жаи етуге, Рыйзамысын куйеу-жаи? Ж а л м у к а н: Рязымыз... ( К у э л а р х а з 1ретке к е л е д Ц . К у э л а р. Куйеу рыйза, хаз1рет. Н а у а н . Калындыктан суракдар. К у э л а р . Куэд1рм1з, куэд1рм1з, К уэл1кке журед1рм*13, Тавда хак касында, Бул куиде халык касыада, Рад*1л куэ боладурмыз... Жалмуканды жар етуге. Жар емес-ау, хан етуге. /и?

Рыйзамысыи калындык? ^ Д э м е л i. Рыйза... К у э л а р. 0 зщ айт, Актокты . (Ак;то$Ш 0 $ррмеШ.) Ж а л м у к а н (в з ш е ). К ерсетпейкалм «;^йр^ы-*: К у э л а р, Рыйзамысын, калыцдык? M eiid i.) ^ . ... -V- Н а у а н. Анасы айтты, болды да. К о к к а й. Мен де рыйзамын, хаз!рет. К у э л а р. Калындык рыйза, хаз1рет... ,.ч.... Н а у а н. Ант суын ш ю з екеуше де. «Элхамду лелэ* Ьеллэзи Фасилэн бэйнел холел уэлхарам!» Кудай аты— куран C03i: неке бузганды Tanipi каррайды, raHtpi Kapfa* ранды ел кар га иды. Белш imciH e^eyi де! (CyQ u.pepdM i- га 6ep ed i. C ep d a n i Ж а л м у^ ан га T?epedi.) С е р д а л i. Естщщ гой, куйеу экан? Л Ж а л м у к а н. Естщж. ( h u e d i. СердаМ суды А ц Щ * тыга ж е л е д 1.) , С е р д а л i. Сен де естщщ той? . -■ Д э м е л i. E d U i. (А^то^ты с у д ы алады да *цм$й f c гелш крлады .*.) ' Ж у р т . 1ш, шырагым.-г. 1ше гой... Н а у а н . 1ш! Ж а с т а р . 1шпе, iuine! — 1ш! 1ш! — 1шпе, iiune! Акан келед!. ... ....... А к а н. Токта, токта Актокты, cohfm yMirri.сввдбрмей! А к т о к т ы . Жок!.. ( С у д ы iiu in салады дйояК*& ла^ тырып ж 1б е р е д 1.) Ж а л м у к а н. УЫ.. \". • . А к а н . A h !.. (K id ip ic... Ак^то^ты^а сэикеМ* Курмегп топ, баса кектеп, Эдеп буза келгем жок. ^ : . ’ . . Бул жолы жырылганын бьлерл!к ес калыгй*&мен- де де. ; ; . : j y -й' - • ы Тары бip кездескенше бэрiне де кош келд!М. ' • / V/ Атан-анан, кайын-журтыц алдында; Актокты сен де кысылма. Турыр 6ipey де, кыран екеу, Каларанынды алган шыгарсык. ‘ Тугыр унамаса — ауыстырады, Кыраны унамаса — буйырраны сол шырар

К,ош бол! (Ж а л м у к ,а н га .) Жастык кетермейпи ic ж ок, жевд!к... Сен де есен бол! (Кете б ер е д и ) Ж а л м у к а н . Токта, токта, Акан! Айтылмаран сёзщ болып келген шырарсын, айт, сен де кысылма! Актокты- нын айтпаганы болса, хаз1рет, ofsh да айткыз. Ак Т1леу- 4iH алдында отырмыз, айтылмараны калмасын, тазарып келсш б1ржола! Д э м е л ь Бул кай сынаганын, балам? Кызым деп, куйеу1м дел, араларына аркан Kepin койган KiM бар ед1? Актокты тук те айтпайды! К о н к а й. И е, тук .те айтпайды! Н а у а н . Ж о к , айтсын... (Ж а л м ук^ан га.) CeHia сура- марын не, сен де ашып айт! К о н к а й. Ендеше айтсын, айтсын... * Ж а л м у к а н . Жасырмаймын, Аканн ыд артына ка- райлайтыны бар ма, жок па, соны 61'лпм келёдь У irn- сен — туб1не дешнг шамданатын TyriM жок, калауын ашып айтсын. Акан калаганынды алмай, армандасын дел турран ж ок па,-куд1к сез калдырмаймын ендП Н а у а н . Бул суралмай калмайтын сез... Не бар, не жок, де ш ы рары м._ А к т О к т Ы. Ж ок... / А к а н . И е, жок, жок... - Н а у а н . Уш кайыр... А к т о к т ы . Ж ок, жок... ( А й е а й л а п .) ж-о-К! Ж а л м у к а н . Жок болса, Акан, енд1сен де жок бол! Уа, кайдасындар, Шынрыстын аруарына шабатын журт! Мше кекпарым, экёлцдер суйрел! ( Ж у е 1риг ш ы щ а н ко п жшттер... Б а л у а н келШ Ам анды с у й р е п экетеди) С е р д а л к У а; Ананды коррандар, Аканды... (А м а н ­ ды ц о р га й м ы н д е п ж угщ бен Д э м е л Ш бвгеп ц а л а д ы .) 9pi жур, opi, аяк астында орадры болмай. Крррай керпщер, коррай кер1ндер Ака\"нды, Аканды... Д а м е л i. Корраранын .курысын, ек\\ жуэд1 зэн талак! Ж у р т .'У -ш у , сыртта Ам анды ц а л а й ур ган ы н к;арап тур а ­ ды . А з д а н соц цолында Ак,анны ц цыйраган домбырасы ба р , т унере <о й л а н г а н , е к ш г е н n itu in d e балуан ш ы г а д ы . Ацто/уты А д а н н ы й , д ом бы р а сы н ж ул ы п алып, б а уы р ы н а басады .). А к т о к т ы . Акан, Акан!.. Ж а л м у к а н . блгщ к е л се^ р ге ел, азгын! (Д эм елШ ее.) Кызыннын Акан деуш койдыр! А к т о к т ы (уш ы п турып) . Крймаймын, коймаймын!

К.айсып бар естит1н, ест!ндер.. Саган кенсем суйгешм бе ед? % Кецш м куларанын кашан керш 'ек? Аканнан безсем шыным ба ед! Журепмд1 жерге тесеп, Эрен айтпап па ем «ие> деп? Акан жаккан от бар да, Сен катырран муз бар... Отым кашан*сенin ед, - Музым кашан epin ед!.. Н а у а н. Сейлетггендер ендь.. А к т о к т ы. Сейлемей кала алман... ' Хаз1рет деген атыц кайда? Бул зорлыкка бас болганыц ба! Сыйлайгыным сен болсан, Каргайтыным kiM болмак ендН Будан былай, ж урш C0Йлeйдi. Ж а л м у к а н . Токта ендИ Токта! А к т о к т ы. Токтамаймын, то'Ктаман! Акан басын буран кыйсац, Каргамайтын к1м!ц калды, Карауылда? FapuibiFa аскан 6ip дурак болса, Ол Аканнын каздауысы емес пе ед? Карауылда ел кеудеЫ бар болса, Ол Аканын емес пе ед? Кеп бищнен не калып ед,— дау калган! Кеп терецнен не калып ед? . '' — Койнын тола жас калган! ., Урпзгыныц урпагына кететш • Акан эшн каррагандай не болды? (Сердалие б ур ы л ы п .) 4 ** Домбырасын сындырганда, карап турран. * Ушн ешсш, СердалИ Бос кёудевд1 'кур какканмен Нек бар eAt шаршы топка салатын? Куншшдш пен куидестжтщ куншл! erjn,- 3 epi жетшлсалганын . .. Елемедк жанра сенпш, сорлы Акан! - Канатымен 6ip каккаинаг! т Нен бар ед! калатын? Н а у а н. Токтат, токтат! А к т о к т ы. Токтамаймын, жоктауым квп айтатын . ?70

Хазф етп атса, хата ме ед1? Эттен орыларымады, KaFa бердщ, касындагы кеп карра.. Жерлегешц Акан болса, Мен басыма кара салындым, Адыра калсын ойын-кулю, т|ршшк! Жастарын шабандал, Кэрьчерщ табандап, Курттындар жарра океп Бар азапка байладым басымды. Мен Аканныц сонында елем, Тойларыцда мен де жокпын, s Бара алмаслын баскаца! Акан безгсннен мен де безд!м!.. Еспцдер, , мен#де бсзд1м!.. (Б а с ы н д а г ы сэукелесш лсщты- р а д ’ы .) '* Н а у а н. Байландар мынаны! (Дэмел'ь А^т о^т ы гаж у- eipedi, Ж а л м у ^ а н тобы А^тоцтыны байлайды .) К а с а с а к а л. Сандал! 0 з1м байлайын сеш... (Ацток,- тыны уст ап, байлатады. Ж урт у - ш у .) Ж а л м у к а н. Нем калды мазак болмараи! H a y a n . Т ала к ет, талак ет кэш'рдП.. Ж а л м у к а н. ТэшрГ алдында куэм бол, хаз1рет, мэн- • ri талак етпм! А к т о к т ы. Tauipi алдында куэм болыддар, болыпты тшепм! Н а у а н. 9 йел ерд1*н мулю деген куранда... Б 1лгешцше маскаралап, Ек1 кезд1 жумып турып, Сол колыцмен садака кьтл 6ipeyre! Д э м е л \\. ¥л кермей, кыз кермей ©тендер туге! Н а у а н. Катын каррыс.ынан карацрылык орнаранын керген1м жок, бас тацбацды Жалмукан, Карауылдын, ул- кызына улп болсын, байлап ж*1бер б!р есектш мойнына! Ж а л м у к am . Кун мен кулдан, Кок есектен, ■ . Кайсыц барсын ерб1ген, •Актоктыдай алка тагам мойнына! Кайсыц бар ен, кур кызырып, 1рге тырнап, колын жетпей кор болган? Сырты Кызыл, езепн курт жайлаиан, Агаш керк!, алма берем колына! . Кайсын барсын б!ле-тура, жеркенбестен платын? 271

Балуанды к»р1я . . ,, .... „ Э , кудай каррап, кор жараткан кар^куш^;;; TypiH мынау — журтка таныс, епздей!^: ’ • Сенен артык юм жарасар. Суйре де жур, А К маралды байлап берем мойныца! Тым болмаса колынды соз, ку мылкау! Сен болыпсын осы елдеп лайырыС.^ Буйырмаган дэмнен татып, 6ip кенел, У боп барсын тамагыца! 4' * / е CaFaH бердш, саран .'бердш Актоктыдайъшанды! Л а у а н. Эмин!' Кун фаякун! (Б а л уа н ущпайды; At\\;• токугша б у р ы л а д ы , Ацтоцты ш ы р ы л д а п к,ашады, квп ара- сыпан М а р зи я шырады — ацрайлрп, ж у л щ л а п , Балуан- ньщ ^олын цагады .) ' М а р з и я , - Сокыр епз, мещреу-дулей! ^ ©цмендеп кеп, ер1мталды езт-жаншып , ©ткетши кермесен, - 'J Дулей демей, не дейш! , - Кара жудырык, юмге тидщ капыда! Сынып калран кызралдакты кор ендй Кеш деуге аузын барар ма? v ... Бала бер деп, омip бойы Дчлеугш ец, ТЧлепвд! кудай кабыл етпеп ед ; •Жетпеп ед1 арызыц... ~• KapFan-алеп, корлап-зорлап, ■ А к бетше туюрш, - ■ Еши ал десе—шын бергеш шырар. Ал,6еоепдДЬ •Алаканьщнан тус!рме, Аркалап от дуниеден1„, (Балуак барлырцна енд1тустш, езшщ 1стеген акмактырый^.ьйала- нып, жупрш Актоктыга барып, Актоктыны балада^КвТ€рй^Дына алып, элдилеп турады.) Ж а л м у к а н. .Не рып тур мына дулей! Ендеше влш- xiriH берермш саган сорлы мылкау! Экетгадер^байладдар апарып агашка! (Топ Ацтоцтыны д&етпекии болады.) М а р з и я . Ей, дашшер хазхрет! ' '• v -}'Щ Коймап па ен, тоймап па ен кан соктага> ' v V Колыннан еткен коп зорлык, Эл{ аз боп па бул елге? Зулымдыгын аскан жок па басындагы шаитыкнан? 272 \\

Н а у а н. М-унын, kim ед1 раббым?.., M a p з и я. Bip сурауы болмайды деп пе ен? Мше, мен- м1н сол сурау! Ж а л м у к а н. Тым болмаса кемс де алмап. па ец! Марзия! ^ х Журт ан-тац. И а у а н. 0 hJm емес mbiFap бул. Жок, жок! Сен емес- сщ, сен емессщ1 Сен елгенсщ! ( Ш е г ш е 6epedi.) М а р з и я . Кай аурудан е л т ем, . Кай колыцмен кемin ец? Айтшы кане мына журтка! Комгенщ рас, BipaK, кол-аярым неге байлаулы ед1? Кайта байлаттырсан керек болар, мэ сол арка- ныц! (Н а у а н н ы ц б е п н е арк;ан лсщтырады.) Н а у а н. Байлат Жалмукан, байлат мынаны! Ж а л м у к а н. Байлацдар кер алмаган кэшрдП (Журт у -ш у Ж а л м ука н мен Н а у а н тобы, М арзия'м ен А ^ - тощтыны ба й л а м а к; болады . Б а л у а н 6 ip агашты ж у л ы п альт ь^арсы умтылады, с и е ш п турып цалган Н а уа н , Ж а л - чуцан тобы эр е ц жылжып сахнадан ш ыга oepedi.) Шымыл д ык . Т0РТ1НШ1 ПЕРДЕ БЕС1НПП СУРЕТ Аяаш арасы, Таулы жер. Алыста ауыл. Агашка байлаулы Актокты, эн салып тур. Тан алды. А к т о к т ы . Эн мен куй, кыз-бозбала елдщ сэш, Уда-ш у, ойын-кулю, ауыл мацы. Кайгым бар кара таска т1лемейтш, К вн ш м д! кетеретш Акан эш. Мше, тан да атып келедь Жауын мукаткан журт ке- цш тынып, жатыр бегш... Тым-тырыс! Ояу журген Акаи- ныц эш рана! Bipey кушнш, 6ipey жылынып тындайды тесепнде. Кыз-бозбала yHin шырармаса да шпнен косы- лады. Элде рана алыста салган Акан^ош келш ед1, твре аулы жау тигендей 6epirin калды. Оным енд! тузелшп. Корку, кысылу бар ед*1, 6api де Kerimi ендь MeHi кайры- дан е л т , каргыстан туралап жатыр дейтш, uibiFap-ayi IR Р ^YCD*non. 1П той 278

• .. •. -• ^ 9 9%* \\ u***** ft ’ * .• * Жок, кайгы деген кайрак екен, мен де шыйрал келемй Акан касымда сыякты. ?. ’у, Сендерге жок, маган бар, Сендерге жат, маган жар!. Бар азабы осы болса, ‘ Коса туесе де Heci ауыр! Cepi емес пе, аксарбасын атамай шыгыпты уМнен... Актоктысын мен-атадым: кабыл ете кореш... Kemeri тунд! капгымен етмзш ем, бупнп кун куаныш экеле жаткан- / дай екен... (Жуз1не кун сэулей туcedi. Тагы эндетеди) Кай кушм, кара кушм карауылда, Карайтын би, тере ме, карауыл м'а? Карауыл xaHFa тесек,- биге жастык, Бул куннен арыларсын кай дауылда? Колдарына курым кшз устаган, эндетш 6ip топкемшрлер1шыгады.;: .\\ - К е м г п р л е р . KapFbic тиген бурыннан—*•' * Кишед1курымнан, Кап туспейд1 иыгынан, ' ; • Айрылады бурымынан! Бетше журт туюрш, ■‘ Bipi reyin, 6ipi урып, Кететугын бурылып, Кудай-ау, шуюрлж, ^^ Шушрлж, шую'рлж... - А к т о к т ы . Э , каргыс айтып, кара жабуга келедг екенЫндер foh, кел!ндер, келвдер meme.nepiM... I- Кем ni p. Бала-ак едщ-ау, Актокты! К,орлаган кор 1боп калсын лайымда! * • , у- %., II-K е м п i р. Кдйрылы дегеш осы ма^ елец айтып^ j отыр гой! • . •ч Ш -К е м п i р. Мынауын бетше тушртпей журер... И-К е м п i р. Х аз1рет тушреш дегеан неге тушртпесш!:: I ■ . I-К е м п i р. Ж урвдер api, одкей кун! (А^токтыга ке- . I:леди) А к т о к т ы . Куйл1, куаттымысындар, шешелерам! И- К е мп i р. Шук!р карагым... / * Л\\л I-Кем п i р. IIIyKipiii кургыр, neciH шуюр дейсш. Кы- ларынды кыл да жогал opi. А к т о к т ы . Моннына курым орап, 6eTiHe туюрш кайтындар деп ж1берген шыгар?.. I - Ke Mni p. Не, шырагым. 274

А к т о к. ты. 1стей берадер... Шеше, эуелГака колын .эрыны жауып Ж1‘берш уст!ме, жаурап’ калылпын. I I - K e M n i p . Жабайын, жабайын карарым. ( А ф о ф ы - 1 цуры мды ж а ба бастайды.) А к т о к т ы . Былтыргы Ажардын жаурайтыны ес!цде :е, шеше? Карлы-жацбырлы куз едГау, ие? I I - K e w n i p . И ; карарым-ай, нег^е еЫмде болмасын... ^ярында елд1 рой соданг.. Тап соран жакын калыпсын рой m де... А к т о к т ы . Екеулеп эрец жылытып алып едж-ау, ие? ун ортасы ауран кез ед]‘ б1лем.„. ; I I - K e w n i p . TinTi, таи алды. А к т о к т ы . И е, тад алды екен. Талып кана келгеи ip унд1 эрец ест1п.................... Н -К ем п i р. Онда да сен рой естiген: бауырым, Ажа- ум-ай, кайда кеттщ деп, дамыл кердщ бе тун боны... А к т о к т ы . ¥ры бекшген тауга адам бармай... I I - K e w n i p . Сен болматанда TinTi жан бармайтын * х\\ рой. Умытпапсыд карагым соныцды... Умытпаспын чЛ жаксыльшьтды... ( О рай туce d i.) . \\ . А к т о к т ы . Кун кетеркпе есш. жыйып,\" «Апа!». деп.. ;\\вд, а? ; II- K e M n i p . Ие, кулд1* «апа!» деп. Саган колын соз- j . \"Колын мойнына эрен апарып, кушактады былай... уш а щ т ай ды .) А к т о к т ы . Туу, жылынып кегпм гой, ертерек неге лмегенЫвдер... Ещи айта берпщер айтатындарыдды, гк!ре берщдер. III- K e w n i p (ж ы л ап турып). Т 1фу...- (T yn ip in ца- )ы.) ** ' • х Г-К о м п i р. О , кек мый, кок мый! Ж огал opi! (И*кем - т е.) Буйтш жанын ашыганы курысын да сешд! Не ай- ,1п, не icTen жатырсын, кун ыпркш! (К у р ь ш д ы ж улып л а п , А ф о ф ы г а в з т щ щара щ м з о л ы н о р а й д ы .) Кдр- стары кара бастарьтна болсын онкей залымныд! Сорлы ,д]*и. маддайына сыймай барасыддар ек1* аяулы! Aline iHiK каррысым, мше менщ туюргешм... ~(Катты-г^атты <мп а л ы п А ц т о ф ы н ы ц б е п н c y p r e d i.) Кел1пс1ндер деп пелеме карагым, бар десе — к!м келмей калар дейсш. >рген жамандырымыздьщ алды-арты осы болсын, деге- е жет! Bipiu жетпесец, 6ipiu жетерсщ... Bipine суйенш п’н жет!.. Жетшдер, ofrreyip. (К е м т р л ё р ц о л д а р ы н кв-

repedt.) А , кудай, жетк!з, плектерше! bipiH емес/яод жетш! (К ем т р л ер кетедь) А кто к т ы. Несше келдвдер, несше келдщдер ед* кей сорлы. Жылы сезд! н еф айттыддар, кецшмд! боса?' тып. Юм екпелесш сендерге. Шыдап уйренген жок. № едщ бэрше де. ^ > Тагы 6ip жыларанды кэргенше несш танданасын! Акан уш ешпейдь уйкыцды талай ашар элц.' .Талай шошып оянарсьщ, жецген жау! . Талай аунакшырсын тесепнде. Ерепссек каз1*р туррызайын ба орныкнанЬ. / я'. KiMiHAi сыйлап, неден уяламын элП < Айгайлы аимен •\\v•>*••I'+>•4'* — Байлауда Аканга арнап салран эн1М, Bip шыкшы такын жырта cap даланын. - Жау жатсын тесепнде мын, аунакшып, *?. Оянсын ары болса бозбаланын. Кайдасын, Карауылдын а.рдагср1, Кайнамай калраны ма 6ip жiгepiн. Kiw калды ошарына тас болатын... ^ К4 уылса елден тузге Акан cepiH? Жа л му к а н шыгады ^ 3 Н- ; !еге келем’ неге келд1'м таш да? Bi- Kan con ko..-rraCaM;-6ipiH М1Не байлагт тастадым, кеккайт- ЖKeеDнl1iMлгеТнпнРапн жж™енЦге<нТнтШ КУбИ-а‘ еждаПмаЖнокб-ологланждыок омсеы-ннддеа) т;.рД>к;п,.' Д ’ аяушыль,к' кысып, сол шыгар айдапэкеле- ба, 1шзрКа н а л ^ ^ 0Кг МеН^е’-Енд‘ неге келем? Кызыгаи Актокты' /л,- а ' БГ е М ш . 0ны’ тУС1‘нбеймш ойыма... Кайлан n n v , ^ Т\\‘ ^auKiaM(l“ эн сал а 6 epedi.) Актокты! ма екенс^н’ 3 Л1а ' Актокты>6iP рана сез1м бар ед!, тывдар ki'm екец5Чргт1гСКараЛаРАН мен болсам> маскараланган о ™ Ж0\\ Адтокты. осы апатка кайсымыз мГды ла Р , ? ^ ?Д1 айтпагым... Тыцдаган жок, тында- МмыкнеалнеынWазlаzиpмV,,I 3рУ’ бС•опРДДеЙа1л-Нш!ю‘“щеР?м‘С»ебрудлалУьлыт!ок<Стеа-тРшдаы' манымнан! О к а т и и ^ й т п / ^ Б ал уан ы н а> тез!Рек экепМ недН Экетш П (Кетед?.) ’ е* к а р а у ы л та™ б'Р С!ЛК1'

С е р д а л 1 (Афоцтыга жа^ын кел 1п ). Эр м1незд!н орны бар емес пе ед1, неге коймайсын, Актокты! А к т о к т ы. Осы агаштын, тубх аман болса, талай ес- Tipcin anil Колымды Аканнын энше шеигпрем. (Б а с ы н кет ерм, С е р д а л ш танып.) Сердал*!.. Не бетщмен келдщ Касыма? Аканнын сенен артык сенгеш бар ма едк сатыо кетпесщ бар ма екен, cipa! ©лшесем ез'щмен кетс'1Н— таре касындагы жандай шап, тебет касындары терт кез емес шырарсыц деуии* ем! С е р д а л i. E cii емес пе едщ, Актокты, HeHi б!л!п айыптайсын менП Сен, эйтеу1*р, суюицц бшдщ Аканды, мен коргауын ойласам, сол ма менщ жазыгым! Bipine олай, 6ipine булай KepiHin калган-ак шырармын, ейтпес- ке амал бар ма ед1? «Жаман кетсе де аман кетсш» де- меп пе ем? Сыртым кандай кер1*нсе де мейл!, iiiiiM ак екеш анык емес пе едН А к т о к т ы . Кет деймш, Сердалi ecripTnemi ушвдН K’imhgh кысылран боласын! С е р д а л i. Ашу успне ашу шакыра бергенде, не та- бам дейсщ Актокты? Торе кеп кайтпапты онсыз да! Корлык табылса коса тускел! отыр И п жаксы бас косып, Акан басына бале !здеп жатыр Осы бэленщ бетш аударып, Салмарын ез1*м квтерер ем, Жетеггме жараймысыц? А к т о к т ы . Кет, кет деймш! Арашаламай-ак кой! С е р д а л i. Аканды ма? Аканды арашалама дейм1*снх? А к т о к т ы . Сен арашалама, деймш. Сенin арашан арзанра туспейтш. С е р д а л i. Ойланбай айтасын! Балуанра берд!м де­ ген байлау жасады. Жалмукан... Осынын аржарында до 6ip кундер жаткан жок па!.. А к т о к т ы . Кандай кундер екен ол?‘ С е р д а л i. Акан 6ip жел, ecTi де Kerri. 6 л1мнщ де екшши 6ireTiH, Tipi калган Tipinin icin icrece Heci айып? Тошршщ берген мазары да, Балуанмен араца «куодурге» тары да мен журмеклш! Не ушш, KiM ушш кермекпш осы корлыкты!.. А к т о к т ы . Кореец Heci бар, лайык-ак... С е р д а л ! . Лайык-ак! Сен сол салпы ауыз мылкау уш?ir жаральтп па ел*н! Кялай сьгймяксыи макляйыня?

А кт ок I ы. Тары нец Сар айта . Яф сезди . < С е р д а л i. Тым болмаса «керермй» болсын да... Т-,пА^ Т0КЙТЫ- СендеЙ кор’ садарасы шсТнГШлуаг ра жуз¥! ДЗЙ ЗРСЫЗ емес шь,раР леуш' ем.Кег^ймш 1/7, р л а л J- с м 31\"1 ма! (Ацтоцтыга эса&ысады, ■ № иш£ таиды> екЫш'1 ж сщ т а н Гяи уа н ш ы г т ,С е р ' ? i n T J Kf eH^ n л а Ф ы р ы п ж1б е р Ш . Щ М р м 0Й’ КЫЗРаншаК е к е н с й щ Ж . дымоибаи, койдам ewtfrapi... Ж!берш1 айта&ЗК'б< т о к т ы.Уке, койыныз, кайтеЙз ой^ jSfoepim- Белуан босатады.41• * •*. V \\ i,', HiH кйпРЛ п Л '• (K eTi1 бара toamn}. McRipcy.ffr, бул Л кгп !г„,Г/,Р Н дсг Акт°ктынык. (Keredi, Б & дйн ж у к,ток,тыга келш , б о са т п щ б о л а д ы .) ; г . к то к т ы (ымдап с е й л е п JL Босатпа(Нк дойь лы гпп^ Г Де босанаРмыи. Жаксы К6КЙ1Д керЫ, * Е к е ш \\ у ш п 1тпеНС‘ \\ - К Ш ы н N№HMiH’ кушйкга дызык б,ра. 3 0ТЫР ады .) Эре, Арнга * • кайт опЛ, Щ жупмr r i u ЫНа а ел жь’йын отыр, жалтыз-жарьш ш* нанР табыляДп ‘ % аУлында болмас, Балта шалдш I I - ” 6S ? P “ - < ^ й* ~ « М е н Аманды 0 ЫМ гой, ■ тынын r,,~ fJlMMeH 6apaMi> d e e e n d i ымдал;лртыкая А\\- А к т п « т Т ЩаНЫНа к Ш п ' Л^ т ы н ы д Ш ш т «■ \\ ТОЦТЫ ьщ ы рсы п эн са л а д ы . Ак;ан, Ж ш Ш . Ш р кем гоктыи г ь , - ° Р еТ/е^ екем Р0Й> к°р ' тыны «Г** I p M « • « V S J i ? ? ™ ,Г к илеп км,л1я « У Р * » «э/сетт/ °ладтыгым да... теле жатады.) вйгай ш ы гады - Ж у # № W сез1рек., Л ' еЛД Акан' каптап келед1' мынау ел! Кете- М у пяТ; Л? ан‘ ара- келп, калды! У Р з Аттлггаиык тез1рек. колгя туеемю Акян-*' 77»

Сэд|р, Карасакал бастаган ^ару.та топ буларды орал алады. А к а н. Ал, жвнелейш еидеше... . С э д i р. Женелерспндер!' (Ж а л м щ а н , С е р д а л ^ Пацан к ел е жатыр.) А к то к ты. Жасаган-ай, енд\\ кайтпм?.. Сен кутылып I керседпл. А к а н . Квредпз де 6ipre. Жаксылыкты 6ipre, Дамандыкты жалгыз кормек пе ец!.. (Сердал - __ ж ащ ндайды .) . Я, не жаксылык айтасын? • Н а у а н . 03i келсе екшбес ещд, устаддар Аканды! С е р д а л i. Куш кеше Акан едш деп, баптаган бо лайын ба, болмаса сездщ жанды жерш калайсыц ба? А к а н . Жамандыктыд жайлап келер tfesi жок, БапталГБй-ак кой! Унщ керден шыккандай екен, Не жаксылык айтармын дейс5н! С е р д а л i. Сен ' кассы д десен де, Карауылда калга жалгыз досыц мен-ак екем. Мына журт шмд1 сыйлап 1рк1 лш тур? Орайын вз!м тауып керейш деп, арашана тар! да мен туст1м. *% i А к а н . Арашалапсын! Айтарынды айтшы езщ. Н а. у а н (айгайлап) . 9 кел берi байлап! С е р д а л i. Естщш рой? 0л{мнщ жетер жер1 осы-а> Акток^ыда жумысын болмасын, езщ аман кутыл. , . А к а н . Оныдды оры ндам асам ?- I 1 С е р д а л i. Одан ауырына epixcia кеиесш де! А к а н . Одан ауыры жок мен ушш! Журеп‘нд1 кап кыламын деседш!, Акыннан шыккан азрын! . Одан эрьнём калушы ед1* мешд? ’ - ^ Тау кулатпаксын ба усттме! А к т о к ты. Акан, Kepicnecemui булармен! Астына туспн, аяуы бар ма ед1? ToHipiM-ай, кайтермш, кайтермш... Ж а л м у к а и. Жетер Сердал И С е р д а л i. Кане, не айттыц? * А к а н . Айтар туп’м де жок, бул зорлыкка! Топыр тартып акелсе, амал не! Б ip жоктаушьт табылар! Кет: дер! С е р д а л » Ендеше баскасы удар? Актоктыиы берк

сед екеу!нд1де байлап алады мына журт. КосылгаЙйан f дар косакталып кетем'13 дерсш? Шын гашыктар^солай елмейтш бе едН А к а н . С е т де акын дейд!-ау, мынау ел! Кунылл деген жаман сездек жеркешп, Кушагымды ашып ем, Актадын онымды! BipiHe кенбеймш Tipi боп: Камшыдан баска кару устап кергем жок>сендерге карсы колыма не туесе де талгаман. Акан колы канжарды ка- лай устайды екен, осы шыгар кермектерщ? (Канжарын е уы р а д ы .) А к т о к т ы. Айтпашьг кайдагыны! (А^анньщ $а н т - рын алады,) С е р д а л i. Жалгыз отыргандагы куш бул жерге жур- мейди Акан. Айналада коз салсаншы! Н а у а н. Сердаль сен дауласуга барып па ен! Токтат сауданы! „ А к а н . Эне, кожаН шакырады, бар, арсаланда! Менде жауап жок айтар. • С е р д а л ь Кор боласын Акан! ( А к а н жуг'шт тасца . •' . • ш ы га д ы .) А к а н. Э, коршап алып тур екесш гой. Bip Акан ба сондагыд! Ал, Акан алдарыдда тур. Кара шокпар кайсыдда бар, Жап Аканнын басына! Несше ipKLTecifuep! А к т о к т ы. Апыр-ау, еплкпрмеседцл, Орайын 1*стей1*к те... Н а у а н . Устаддар деймш екеуш де! (К о л жакындай * 6epedi.) Ж а л м у к а н . Байладдар арИ 0 л1мш е з ‘ш кетерем! Ceflirrep карсы туралы А к а н . \\ймелецдер, кузгындар, Уймеледдер успме! Кеше тебедде журетш ак иык, Вупн сынык канат, алдыада жатыр. Кару кылар жайы жок.. Куштериш керсетш калындар! Салыддар коллы! А к т о к т ы• Топырак шашасьт ба бул кепке? Кара по

вртке жалгыз шапкдн бар ма ед1, ойланайык. та... Шы- fuh сезден пайда болып тур ма... Бул камауды буза ал- майсын! (jСердал'ьге.) СердалI; аз рана аялдай турсаншы. Колындамыз рой... Берер азапты бердщ, енд1 кезщ той- ранша кызырына карасаншы! Токтата тур жендеттерщ- дП Каз1р 6ip жен in гстейм1*з амал жок... С е р д а л ь Тез болыцдар! Айтканга кенбеп ец, eimi айрылмай бак! КетедК Коршагандарга шегш дегендеГ» етт, шегишред!. А к а н . Актокты-ау, нет ойлан деист? Кайтаратын кай жауап бар? Бул азапты пеане соза берест! А к т о к т ы. 9 pi акындык, opi бакыт Сыймас болса 6ip жерге,— Заманыцныц салтвГ еол да. Конешк те-б'фше... Тар коспакта сынранмен, Тардыр таймас — шегшбес\\ Kenin турмын эр неге де, Сен де кен! А к а н . Апырмау, не айткалы келест? А к т о к т ы . Арсылдаран кеп тебетке. Суйек таета тым болмаса! Мен болайын сол суйек. Ж урепм мел жанымды алдыд.— Мэцп-баки бергем саган! Кур сулдерд1 бер де ж}бер. Алып кетсш мэз болып.' Сен аман кал Карауылдыд ел1 ушш! Мен курбаД боп аман алып кала алсам. . Арманым не, карайлайтын артыма? ' А к а н . Айтпа деймш ондайды! С е р д а л i. Болындар еще тез'фек! А к т о к т ы (ж\\гг1рт dpi б а р ы п ). K a 3ip, каз1р... Бо- лады дегендерщ... (Кайта А к а н г а к е л т .) Актоктынын 6ip ллепн берерм1а‘н, cepiw? А к а н . Бермеген ллегщ бар ма ел и не тусл ойьтна? А к т о к т ы . Суйгешм шып, treci m jh: Кушактап турып, Суйш турып елейш, Суйш турып, култ турып елейш, Канжярынлы бер1

v .VftS А к а н . Бул азапты к!м керЬед)£ (TncKfl гады .) . '-Г? Актоктым ба, калауларын канда т©гг> Вере алмаспын корлыгыда сендердМ Капылыста бупн туссем колына, ; , Кун айналмас, кадсыларсыд-бас сауралап ер- ад! *•’: Бере алмаспынТоктымды!: “ • Ж а # м у к а н. Байладдар деймш,- едкей дулей! р а з ofciaiT Аманды у стай б е р е д и ) А к т о к т ы (otcysipin т ащ а шыгып). Тарт колдс, ды Аданнан! Болды т1лектер1Д: берд!м Mine! (взше к,анж ар салып %улайды. А к р н жуг'ьр'т кемп цуимк, °ы .) , А к а н. А зап ! Азап! Сен геш д бе жулдызым... Bip адасып, бГр тузел|‘п, •- •- Bip жырылып, 6ip турып, * -V. 0 гкен кушм арылмап па ен басымнан? Бадыт деген жард етш 6ip далдык да, - Къз месией жод болдыд ба дайтядан? Актокть Ж а л м у к а н , ж а р ы . 0 л 1м... Kfcf r (Hit б ер ед и ) 0 лiM.............. * * - *_?.**;; А д т Ь д т ы (ес\\н ж ы й ы п , басын кетергп). Касыь мысыд?. Кутылыппыз рой... Армансыз екенмш сер: (цу.л а й д ы .) v д, А к а н (ушып турып) . [£ i - Коп кунпген, кеп дузрындар! ; Алдын зындан, артыц‘ ажал! л‘ * . Аяйтупян юмщ бар? . Кансырадым кеп соккыднан,. Кара тунд!* каламаййын,* •' к Сендер де енд1* тыныддар!; •*:*1к ^ ■ вз!не канжар салура ьщрайланады,- сырттая/$атты шыккян дауысы келед1. В а л т а . Акан! Тарт . колыдды • канжардан! (А усуртпен Балуан. келеди) ? •\"у--; Шалуан жылап Актоктыны колына алады. Марзия Актокт**- кушады.) ' #Б а л т а. Карауылдыд ойы болса, козгаура №* 9Л1м аз бол.ып па? Жау долынан 6ip айырып aafaH Ак« нан снд! тагы айрылмад па, Карауыл! /» а р з и я (Ан,ток,тыны к у ш а ц т а п ). *Плепн 6ip чГ ?*9

тармыз Актоктынык' ел1М1Н. АлыспаЙ жатып жыгыла ке- тетш бе едя! Акан басына. тигеи шокпар^ел Карауыл се- Hin басына тиёдП Кэне^ вдйсын калар ёкесщ уйвде! ^ А к а н. баста, Балта ага! Кара жарга соктыктым дей, гая со«йй,. т|зг!н тарткан жерш жок. Таска сйлсам щ - калмайтын найзамды, ел кег!не суарьт бер н^йзамдЫ; Сол жепвдг ту ётермш енд1 калган жасыма! Тарт Кула- pгеeрdдi•.ь)Кке•лдёнен- ! (*’B'd-p i Ацтоц-тыны кэтерт а л ы п кете шбеЛ*ф У Шымылды*

ЦОЗЫ-КОРПЕШ БАЯН-С¥ЛУ 4 n e p d e .il, 7 с у p e n t m i т р а геди я

К, A.TU А .С У Ш Ы Л А Р : • 1. К о з ы-К в р п е ш . 2. Б а я н 3. М а к б а л — Козынын шешесь • 4. К у н i к е й — Баянный шешесь . 5. Т а н с ы к —■ Баянный cepiri. 6. К а р а б а й — Баянный экесГ \\ 7. Ж а нт ык 8. К о д а р • 9. А й д а р 10. Т а н к н J U. Ж а р к ы я К.ыз. бозбала... халык....

В1Р1НШ 1 ЛЕРД В BIPJHUH СУРЕТ лыста мунарланран тау... Окыйга Карабайдын уйшде, уйдЫ касында журш жатады. эшылдык ашылганда Карабай жуктщ эр жерше б!рдемелерд! т ы р ы п журедк • К а р а б а й . Карабайд'|к'1 дегенге бул журттын кы лкпайтыны болсайшы! Тек талап алайын деп отыр... 'с керсе, мешц жылкымнан басканы керуд1 койыпты л ел!.. Ел дейд! муны! Ел ме екен осы? Ж ау емес пе >рлап турган!.. Адыра калсын буйтш ел болтаны!.. Кай- 14 колды-колда кеткел1турган иеаз дуниелис... Жантык- , 6epi кслпп, 6epi!.. Д а у ы с. А у ... Жантык келе жатады. К а р а б а й . Жантыктан баска бей ш тузу 6ip адам лсайшы бул елде... Тек суршбей бак, сур1*нсен мурдем ткеш'ц! (Ж а кт ы $ к е л е д и ) Шошып болдым бул елден... Ж а н т ы к . Укпадым гой, Кареке.^. К а р а б а й . Бар болгыр, ’^кэй болушы ма, едН Ж а н т ы к. Укпадым гой, 'Кареке... . К а р а б а й . Э й , бер караты... Карабай эуел! 931*не ice, езшен K©pi саган сенедк бьлест гой?- Ж а н т ы к. Айтып кайтеЫз о жагын... Неге бьпмейш!» К а р а б а й . Б 1лсец, отыр, мына 6ip тус1мд[ жорып DiuiL ^ _ Ж а и т ы к. Е , жорйын, Кареке... ( О т ы ры сады .) К а р а б а й . T y c ia a e калын кол керген кал ай болады н, cipэ? 287

Ж а и т ы к. Кол болранда — эшеЙ1м журт аа, болма са..4жау ма? К а р а б а й. Tonpi деген, эшейш журт бар ма осы куш, жаудыц колы болат та!.. Ж а н т ы к. Онда жаксылыкка жори алмаймын, Ка- реке... ' •. .• К а р а б а й. Ойларан жерден шыктын... Жау кврген* н;н neci жаксы болушы едд эшешн, далбаса тары 1зде- ген... Енд1 мынаган не дер ед: осы ел, туп-тугел, 6ipi калман,. бала-шагасына деЙ1’н, туанде Карабайдын жыл* кысын керш шыкса ше? Ж а н т ы к. Туп-тугел жау болраны да! К а р а б а й . 6 з1м де осылай тушп ем iuiiMe... Будан аска жоруы болсын ба, мунын!.. Енд! мынаны жоры; кара курык калыд кол Карабайдыд жылкысын ойра-кыр- Fa куып журсе ше? • Ж а н т ы к. Тусвде рой, эйтеу!р? К а р а б а й . Кан жаурыр, еюмде болса нем калатын едь тусшде тары! Ж а н т ы к. Туамде дегенмен, муны жорура; аузым армаи отыр-ау, Кареке... Кыйнамасаныз кайтер?!. К а р а б а й . 0 з1*м де OHFa жори алмап ем... Сен кай □ ip OHFa жоритын едщ!.. « ' '' Ж а н т ы к. Мына топырра кернпп турмаса ип едИ.- оэрем жок осы топырдан!.. •_ К а р а б а й . Э? Неден коркасыц, айт кумгошмей.. А,аРа жеР опырылып кеткел!- турса да айт! Сент корык- канычнан кер! коркамын дегенщ жаман болатын, айт! а н т ы к- Мына топырдын аягы б!рдемеге апары'п сорып журе м е дегешм де... -* • К а р а б а й . Сокпай коюшы ма едП \" rvni ' 1! ТЫК- кер ауызы тугел жыйналран* кам 1аН екен’ ша°ындьшен-ак курта ма деп кор- К а р а б а й. О , жарыд карыссын, жагын карвгскыр! kA S т ЙДЫМ еНдеше> Мареке... Койдым... ч не! Лйтя л»пИ' Шыны осыРан усап туррасын, аиаЛым ттыыроннаакк 1inлpеKкTтi1mрутдащрткыанмбыа..•.•• Баян деген жэй сёз эшейш, ры шьшНакЬВ ™ ? ЛаИ демеч„ \" К|М б1'лед|, кызыратында- малга кездер!н алартГс!..НаМЫсыиа шок TYcin кетпесе' К а р а б а й . Алартпас?!.. Баянды 6epin керил 6ipeyi- т

не— куш ертец корунд! казып, бар малына ие боп шыга келсш!.. Бул журт каскыр емес пе торып журген! Ж а н ты к. Солай ма едк адкау басым... Осьгнда ма ед1, бар бзлесП К а р а б а й. Ещн кайда деп ен? Эттец артына рана мшгеспрш ж!бермес пе ем, кызы кургырды алып кана, жет1 кабат жердщ астына т у с т капа, карасы ешюрдщ карасы eiiiin кана кететш 6ipey табыла калса!.. А , кудай, жан деп жаратсан, бер осы тьлепмдН.. Ж а н т ы к. Олай болранда, соны 1*зде десен, erri, Ка- реке-ау?.. Ел гой, .табылар! К а р а б а й . Сен-ак таба аласын, оны!.. 1зденп‘, кут- каршы меш Баян деген бзледен! Куткаршы аты oniKip кургырдан!.. Жаным жэй табар ма екен, куткарамын. деии! ^ “ Ж а н , т ы к. Аянбайын, Кареке... К а р а б а й . Бар, 1зде!.. Хабарынды ■ жылкыга келш 6ep.v. Кетем малдыд ншне..* Отырмаймын жын ойнактын ортасьшда... (Кише бастайды.) - v ~ - ' ' Ж а н т ы к. Карастырайын, Кареке.... (K e r e d i.) ' К а р а б а й. О , кудай, кыз бермедщ, поле берген екен-. cin гой!.. Ж е т т с жыл багып жет\\ жапырагына TiciM ти-. меген кайран мал жатка буйыратыр болганы да... ( Ш ы - Fa 6epin келе жащан Кушкей мен Мацпалды Kepin.) Мына пэлеа aai жур ме ед1 содымда!.. Уа, бер!к бол Ка- рабай!.. (Буктус'тжатацалады. Эйелдер уйге Kipedi.) К у н i к е й . У а, котер басыкды, аш козщдь.. Макпал келшт! эдеЙ1* 1'здеп. .• К а р а б а й . Макпал?.. Осы тешрекпю ме?.. Есенс1з бе?.. (Танымаган болады.) К у н i к е й. Нагып танымай калдын? М а к п а л . Е , б1зд1 юмнщ таныгысы келед1 д ей ст .... К а р а б а й. Кермеген адамым сыякты.... К у н i к е й. Козынйщ uieuieci Макпал емес пе коду-. Lari? К а р а б а й. Козы?.. Еспмеген атым... М а к п а л . Баянный атын умытпасац,'Козыныц'атын да умытпауык керек ед1 гой... Козы-Корпсш десем eciue туйер ме екен?.. К у н i к е й. Козыны 6ip кун кермей калса, Баянпын бебеу кагып колга турмайтыныи нагып умыта калдыц? К а р а б а й. Кан жаупаф, баланын кай жылаганы ес-. те туратыи ед5! Iq F. Мусрепов, III той 2S9

М а к п а л. Козы мен Баян 6ip кун тума&ы ма? Bipre отырмайтын ба едж ол кезде? К. а р а б а й. Еамде жок... Одан 6epi кайда кешш, кайда конбадык... М а к п а л. Жалгыз Баяныц Козыдан баска баламен ойнамайтын сд1, умыткан екенсщ!.. • '• К а р а б а й. Ойын баласын. Kiw байкатан сол... . . . К у н i к е й. Байкамасан, сол eKi баланы айырай деп, касыкнан куып эд'бермедщ бе, жес1р Макпал мен жет’ш Козины? Кой бултакты...'Енд1 e n e y i де ержеттг. 6ipinia Tipi encHiH 6 ip i ести калса — ejiiM FaHa\" айырады олар- ды... ' ' - u М а к п а л . Жасырура да шама калмай барады: б!з айтпасак ел айтады, ел айтпаса жел айтады... BepepwiciR орайыдды?.. К а р а б а й . Не деп денгелетш келесвдер, эй? (Ба- сын квтерт а л а д ы .) К у н i к е й. Он жеше толганша Tipi болса —Козы мен Баянды коспай калмаймыз деген Макпал екеу1м‘1здщ антымыз бар-ды: кан куйыскамыз! (EKi эйел цанга был- ганган орам алдары н керсетеди) Mine... Сол куш бугш жегп, сол ант 6yriH толды. (Ж аульщ т ары н мойындарына Tycipiti ж угш ед и ) К а р а б а й . 9 !.. Карабайды осылай алмак болдык* дар ма!. (Э й е л д е р д щ орам алдары н-ж улы п алып,.л<щты- рып тастайды.) М а к п а л . Уа, мыд жаса! Кулдык, кулдык! Балам малшын, ©31*м сауыншын болайын..'. К у Hi-кей. Калма обалына eKi 61‘рдей балдыргая* нын... Боса, xci6il.. К а р а б а й. Е ... Карабай енд{ катындардыц тузагына да тусе^калатын болтаны да! Тускен куш’ корераддер, оган дейш Карабай малына бара турады!.. (Шыгып не- тед1.) К у н i к е й. Кара tac, кара тас! М а к п а л . ToHipiM корлап койгасын, не а'йтайын... К у н i ке й. Надыма Макпал! Сен кайтып, Козьма ес- тфт, мен барып Баянга ест!*ртем: вздер! табар орайын... Мен тас бекпцим! Айыртпаспын Козыдан!.. М а к п а л . Атай^корме Куткей... сеиген ертп кайта т\\тат дегенщ бе... Айта алмаймын, мен!.. Сен де аузына сак бол. Тым болмаса, корщ кяйтармын деп келш ем Ьаяпды... Енд1 оран да шыдар жой жок... 0 ш1решн ка- 290

рамды... (CbipTTCiFbi дабырды eczin булар кетед'ь. Топ-топ жШттер келе жатады.) Л й д а р . Екпшдеме, Кодар мырза! ’ К о д а р. Сех/ де кеки берме боска! Т а ц к ы. ©зге журт ат-косшы-ау, сендерге! Бэр! уйге ю'ред]’. KefiiHipeK Ж а н т у к келе жатыр. Ж а и т ы к. Кожыр-кожыр; тэйкем сод! (Уйге Kipedi.) А й д а р . У а, сен, жол-жора дегенд! белще кыстырран екенсщ! Ол внегевд!’ осы топка экеп салмасан да бола- тын ед]’, мактаныш кергешц де!.. К о д а р . Агалыгын осындайда eciae тусетш болса, сен де кояк кой! Бурый келсем де тор MeHiKi, сон келсем де. тер менini деген агалырыц бар болсын да ceniii! А й д а р . Кед даланы ен жайлап, малша жайылып журш, кал ран екенещдер елджтен! К о д а р . Жол-жоранын да жен! бар! Бурын келеек, атын жете алмай жаттын ба? Олай болса — кайтарда артыма мшгес! А й д а р . Кодар мырза, тарта сейле тшндП К о д а р . TinTi тартпаймын... Кулата бер эз!р турран аспанын болса! Ж а и т ы к. Ау, бетке устар жайсандарым, 6ip кыз ушш кайтесщдер бет жыртысып... А й д а р . Ж ол керген арасыц, айт мына аумесерге бу- ()ЫНРЫНЫН жол-жосырын! К о д а р . Мен к е л д ш — о р п ы н д ы босат дегешвд! ест!- пм де келмейдГГ # Ж а н т ы к . Ж!г!т намысы деген эрюмшк-ак epeci ж е­ те беретш персе емес, алайда, калайтын болсакдар, кьгл- ша мойын тутам, мырзалар... А й д а р . Каладым сен!! К о д а р . Мен Баянный ез|‘не-ак токтарам, турам сол сез1мде! А й д а р . Е ... Баянный курыгы саран туеш болран екен рой, cipe! Ест!рт олай болса — тарасын мына журт! К о д а р . EcTipciH кезшде... Курыкты Баян салмаса, Кодар салады. Нек бар ендП А й д а р . Мундай кырсыкты керсем, кез1’м шыксын! CeHin кырсырыкнан биге бара алмай, кызга жугшетш болганымыз да... Би алды ,ез!не окай болар еди кыз ал- дында кал ай боларсык! Kepecin де кезшмен! К о д а р . Кырсык болмасак, кшпкпе! 291

А й д а р . Сен де сокыр em re 'Vcan. Баян десен., ал, мен де токтадым. Талтусте адаШ^тебш &нШHi кермей, теменге K©3i тусетш болса, АйдардЫй де суып сала беруге дап-дайын... К о д а р . Ендеше, атыдды ^ерттете бер! л А й д а р . Сен болсам — кеше тунде-ак жогаларЧгдгм- мен! х • * . К од а р . Були туннен вз!н де. калмассыд! / А й д а р . Кетерпще амандаса кет! ■ - Т а н к ы. Екеущ кесш-шшш жатырсындар,* журт сендердщ кызыктарыцды квре келген-аз^;^^^\"^' К о д ар. Эй, майбас! Сенш кай* арам тер/осу?ХГ‘ Т а н к ы. Е, мен кошкардын тукымы емес пе екем?' К о д а р. Кошкардын тукымы екенщ рас бояоа* со да , жетер саган! взнэдш ез1не буйыра бёрсе, содан- артык не олжа 1здейсщ! ’ .\"*4 . ../ ,•< ^ Т а д к ы . Туп к а з ык К а р а б а й гой! E^eyiWlr^ri орал алатын дэулет1мд1 6yriH жау айдап экётпесе,^|аЛ‘-' - мактасармыз! Журвдер жшптер! N н ы.А й д а р . Токта... Баян сезш ести кет! ' . Т а К Кыз алдына жупне ^алмадык! алып кетеди) - А й д а р . MiHe есть ж1пт!.. (% о д а р га .) Эне жОДсадуп ;. берд1‘ саган да, адаспайсыд, туссед! ЧЧчХ 4 К о д а р. Кыйдым бул жолды саган! арцык-м- реди Bdpi соны ^амалайды.) .- Ж а р к ы н . Токсан cepi — тогыз“ табан, Токсак кузгын •—тогыз таган, Отырсыддар ма аман!.. ;• 4 . ; 1 А й д а р . Елшшщ шайкы-бас болганы курысы®»!. Не дед1Баян? RiMHin аты озды? j *; . К о д а р .“Эй,сор туртштурмаса женще кеш! Нёйй?|Ы? Ж а р к ы н . Сэлем айтты!.. ¥лы жуз, ceHi улы кун, Kiuii жуз, cem Kimi кун, . Баяндадым Баянга... .. w _ К о д а р. Алалыгыд калмайды-ау кашан. дд{|^^та ... бер!.. . .^ Ж а р к ы н . Алысым деп аз айтып, жакыным дёо £вп айтты дей алмассыддар... К о д ар. Баян не айтты дед1м foh, мен саган! Ж а р к ы н . Баян ба?.. Былай дедк ✓ .Кыран болса, кайтер ед|‘? • ..

— Кы яда кутер ед1, . Кузгын болса, кайтер ед1? — бл ш тш ке уймелер едь Ж а п а л а к болса кайтер ед1? — Жарбацдап тунде ушар едь А л , жгпт болса, кайтер ед1?~ — Оны жг'пттердщ оздер1 шеша'н, дедь.< А й д а р ( Ц д д а р г а ). Салыпты курыкты саран! К о д а р . Осы ма бар айтканы? Ж а р к ы н . Осы! К о д а р ( А й д а р г а ) . Жол корген ага болсан, 6ip кыз бэр1*м1зд1ц суй етп зге тацба басып коя бермек пе, дер едщ-ау! Сен бастап намыска шапсан, кайсымыз ермес едш саран! .‘ . А й д а р . Тапкан екенсг'н аумесердП К о д а р . Ендеше, мен шаптым! Салармын салмакты: не жулып туспей, не ойып туспей, ат басын тежемес К о­ дар! Эй, Ж аркын, кайта бар Баянра! Жауабын езг келш берсш: тимесш намысыма,-'к©шсш женше! Б1лдщ бе? Ж а р к ы н . Ауырлыгы ж ок — айтайын... (Кет ед1.) А й д а р . Эй, Жаитык! Ордаида отырмыз, ыррары та- былса, салмак салайык деген ой ж ок, кыз агасы, бас-ал- ка созщ бар ма ангар, жок па? Болмаса, езд^езщ кыр-*- кысып-кырыльгсып аттана бер дейм!сщ? К о д а р . Бас-алка айтсан тура . Ага деп тартпай. Ini деп какпай, Карыма тартсам — карым сынсын, Жакыныма тартсам—жаным шыксын деп айт! Эйтпесегайтпа! • . Ж а н т ы к* Мен' кыспакта калып отырмын, мырза- лар... Баян- б)'р~абырой эпермейтш жумыска айналды.г. Кеше уш ж уздщ баласы yin сайды орлей женелгеиде туп кызыкты суьфа жонелген жок-ты... Болмашыдан кошлш калгалы т^р 6ipiHHin... Айта алмаймын, кыстамандар... К о д а р . Айтасыц! \" Ж а н т ы к . врем жетпей калды... Екеущ де ет бауыр, емшектес1ман, 6ip кызды калай как жар дейсщ маран? Бг'здщ ' тшек — орыисыз сыиап, салмак салмасацдар екен.., -Бг'здщ колка осы... А й д а р. Уктым тутшшдП К о д а р . Орта жуз, сенег? одшдж кутпейтш едг'м, дол 293

шыктын ойлаган жсрден!.. Болмаса, злГ1 Танкы шыгар карайлайтынын? • \" .* Ж ант ы к. TepicKe жорысац амалым не, шырарым... А й д а р . Табан акыл белил! рой! Код ар. Эй, Айдар, тары да етем алдыкнан: шыра калсак тебеде, куласак етекте 6ip бол>та жарайсын ба? Соны айтшы маран! Е, Tanipi деген-, ат-жоны деген бол- майтын ба едП Ай д а р. Ал косылдым... Сонда басшы ki'm, косшы KiM? Ко д а р . KiM бастайтынын осы журт керш отырран жок па! Айдар. Ере алмаспыз ендеше... , -Жаркын келедь Ж ар к ы и. Ал, мырзалар, макул алды Баян —келс жатыр осыида... Эркайсмк бойыца лайык зияпатпен кар* сыI алындар... ( К ,ы з, к е л т ш е к п ц орт асы нда Баян KeAedi. Айдар тобы м ен К о д а р тобы. ек1 ж а р ы л ы п , 6ip ш елеп царсы а л ды .) Баян. Ал, ардакты ага, курбы-замандастар! К©п ка- лады дегесш, алдарьща келд1*м... Элс1*зд1* жактар, эдкэдк- Ti арашалар, деп келд1м... Тусшер, жарга жыкпас, Баян- НЫК журепие дак салмас, деп хелд!м... Жанынды актар, журегшд! ортага сал демес, деп келд1‘м... Заманы 6ip, ri- леу\\ 6ip тек курбы зорлык етпес,. кокпарга туе, деп кол- калмае, деп келд1м... 0з басын езше билетер, деп кел- Д1м... (Ж Ш т т ер ж а у а п цайтара а л м а й ц а л а д ы .) Ко д а р (А й д а р д ы т урпп). Жол сенш, сейле... Айдар. Бул маран айтылран соз емес... ( Ш е г Ш ке- теди) Кодар. Ат терлетш келш калрЯсын 6i3re де кыйын боп тур, бикеш... ‘ Т а к с ы к. Аттын Tepi иес!не болат та... •• Баян. Ат-шапандарьщ оз!р мырзалар. (Кы здар ж\\- гт е р ге шапан ж абады .) Кодар. Келер жол бар да, кетер жол калмаган сы- якты, бикеш. 1 Баян. Келуге жараран жол, кайтарда да адастыр- маитын, мырза... Одан баска не айтасыздар? Такс ы к (К о д а р г а ). С1здш айтарыйыз корлы сыяк- ты кершш ед|* рой? .. К о в, ар. Баян туешбей тур демексщ бе? Тусшдь. 294

Т а н с ы к. Ecrirefli тур демекпимш. К о д а р. EctUL. Айтылды бор! де. Б а я н . Айтылса, жауабы да кайтты той деймш. Кел- мек кецш, кайтпак лухсат та 6opiMi3re де!.. Кош болык- дар, жаксы — жайсаддарым... Кыздарьгн е р т т , к е т т калады. Ж а р к ы н. Кош болындар!.. Ол да кетедь К о д а р. Не деп кетт! ей, мына кыз? А й д а р . Кош болындар демед1 ме! К о д а р. ..Пэл!! Осымен-ак айдап тастамакшы ма? Одай ексн тым! Уа, ер кэне, еретшщ! Шабындыра 6ip са- лып к$рей!н, калай табыибас екен 0 3 i кеп! Кане, Айдар, косасын ба ат TiseciH? А й д а р . Ат косшым бол дегеш'н ера'леу болар, мырза! К о д ар. Ендеше, мынау елден ipreiuu бол! Боска барымтага T ycin кетт журме! ( А й д а р . Су сабасына тусер — 6i3 де керерм!з сол кезде! Бурыцдар, жшггтер, ат басын!.. Тартьщдар елге... ( О з т о б ы н а л ы п кет еди ) Кош бол, тентек! К о д ар. Уа, тартындар! Айдандар Карабайдык бар м а л ы м ! ( Э з т о б ы н а л ы п , б у л д а ж в н е л е д и . Сыртта ш у ... Б аян м е н Ж а р щ н келе ж ат ы р.) Ж а р к ы н^Кемекейге 6ip келш, ею кайтып, айта ал- май журдш Баян... Сагынран самалындай соксам, дуние кек шатыр аспандай кецейедь BipaK, акын тЫн сатып, жырын кундайды деме.../Ен жаксы деген тусйм ©щмдеп- деи аспадьт десен, маган сол болганы... Б а я и. Куаныш болса, KemiKTipe бергенн1н neci жак* сылык? Жаксы лебще жаным кумар, айт aFa.. BipaK, акынсын. р о й , адал кошл1цд!* артырымен б1‘лд1’рем деп, кыйынра салма Баяиды... Элденеге алкынгандай болам... Аяй сойле, Жаркын aFa... Ж а р к ы п. Аяп келд!м — айта алмадым... Алыста жатыр, пускай алмадым... Е вд айтпасам, айрылгандай- сын. Кезщ жетпесе, кенш жетер, айткалы турмын сон- дыктан... Тусщде керсен сенбе, екшде айтып турган аган- д!к! uibin дсп (Ял... Ендк маган ер де, ксзе бер дупиенП.. Mine, алып жоталы акбас тау... Мен ойпанды жаратпа^й- мын р о й , 6 ip жотасында a F a n жатыр... Кун найза бойы 295

кетер!лген, жер бетш меруерт баскак, дун&Щ быраган нау-етек, Meftipiiuu, ак жаркын dip iftfc; Мен аспанда жузген, сети мына орамалындай -ак бултка карап, элдешмшн‘айрылран умшнщ саул|е1^кей деп, содан кез!мд1 ала алмайжатыр едш..~ А^йсыр ага,— дед! 6ipey... Азырак коркып та кетт!\\},Длем, ба- сымды KQTepin алсам, касымда ‘ ерЫдей буралран лжйс ж’пчт тур екен...— Бар бол, балдырран iHtM, дед1м;.^Батыр ■ бала отты коздерш етекке Ж1'бер!л в!раз турды'^~<юы. 6ip ел ылрый мунартып, кол булpan турранддй бодады,- aFa, бул кай ел? — дедь— Карабайдын e?ii дедн£ Б|*ле алмадым ара,— дед! бала ноян... Бул жактан ылрый самал жел coFbm турады, жарык жулдыз осы. ЖШая; •туады... Карябай д----------------:: ----- : ^ керек! — дед! тары . Баян. Апырмау, __________ „ Жа р к ын . Мен не айтушы ем... Кдрярым-ай сайал,- ж ы Баян жактан сокпаранда, жарык жулдыз Баян жак* тан шыкпаранда дей берген!мде, баланын екгКолымой* ныма оралып та калган екен...— Баян дедin бе, Бадьде- дщ бе, жаркыным? Тары б!р айтшы! Ай мен куйТ.Кек аспан, жасыл дуние, куа болындар! Мына щйг Баян дед!, Баян дедП О, жасаран, алдай -корме, Баян де|<№ баска б1реуд!ч аты болып uibiFa кормесш!—’деп;ек! Но- лын кекке квтердк.. (Т о ^ т а л а д ы .) . ••• у Баян. Узбехш тобепн... айта берш'Н.. ' Жа р к ын. Ие, узет!н жер! бул емес...Цай жерийгёп токтап ем... .- : Баян. Ек! колын кокке квтердГ, дедщ..-.- • Жаркын. Ие, eni колын кекке кетердиг.^йЬл жерде, элдененщ тиепн арытып алдым деп, меф&ШФ 6epyiw калай!.. 1 •_ -• Баян. Кап! .> Жаркын. .Ие, оз!м де ©Kirtirr калдым артынвК.;. pi* рак, тап сол жерде кейш. 6ip аттап калранымды сыра алман... —; Баян. Жалт бергенде, не дедщ? Жаркын. Не дей!н, ауызра -не туссе сойь|Г>^/а.^т‘ тым да... >.я> Болса ел!цде 6ip аяулын, Кус кондырмас, кун шалдырмас 6ip мэуен, Соньщ атын Баян де де, ^земш деп жапырарын, • 29$

Колын. созба капыда.' - ‘' •' • Кер де алыстан, тек куан... Шайкалмасын алтын 6eciK, Оянбасын куэа’з жан... Соктыкпай ет касынан!— дедш мен... Баян, Баян! — дед! батыр бала уш рет. Bopi жасырады менен,, сед де булдыратып барасын... Соктыкпай ет дейсш тары да!.. Tonipi-ay, бул атты булай еспрткенще де рыйзамын... Бул ат о л [ бар екен ел ау- зыида.. 1з1* б а р д ы н ез! де бар болар... Кез дуииеш, ку сарымды!.. Коршген сэуледен алма кезишП.. Айнйлмау ^озы! — деп, кыядан кыяра 6ip-aK ыррып, жок. болды коз алды м да.,. ., Баян. Айналма Козы дедг, дейсщ бе? - Ж а р к ы н. Ие, айналма Козы, дедт Баян. Корпеш дегенд1* коскан жок па?* • Ж а р к ы н. Козыдан кешн Корпеш озьак кел!п тур- ран жок па... Баян. Козы... Козы-Керпеш... Бул 6ip кеа'лген умit, ошкен соуле сыякты ед] — кайта оянды кешп'мде... Ту- С1Мде айтсан—онай иланар ед!м, ошмде болрасын оДыма сыймай тур... Ест1лЙ7, аныкка шыра алмаса, есплмей-ак жата б е р г е т жаксы едк.. .Кошл кушн не б!ржола сейле- Tin, не б1ржола узетш сырды басып турсын... Ойламадын ба бул жарын?.. Неге козгадыд бул куйд!?.. Ж а р к ы н . К е а л г е н умгг болмасын, ошкен соуле бол- масын деп айтып турмын, Баян. Басыц базарга туспе- ,ciH, Ак Баян арманда кетпесш деп, айтып турмын, Баян. Кус болса кектен, -адам болса жерден табылар деп, ай­ тып турмын, Баян... Баян. Енд1п OMipiM осыны тывдаумен отс!н—кайта салшы эшндк.. ’ *, ЖаVнтык_ келед!. Ж а н т ы к . Жау, жау, жау!.. Ж а р к ы н.. Жау, дейдк Баян. Баян. Дей берсш, айта бернп* кайтадан... Д а у ы с т а р . Жау, жау, жау! Баян. Неге бвледк неге шулайды, туге?.. ^ Ж а р кы н. Жау, дейдк Баян. Баян. Дей берсш, былай журил... айта бернп... Жаркынды алып кетед?. Ж антык, К ар аб ай , журт цикады . Жа н т ы к . Жау, жау, жау! Шапты Кодар, шапты! К а р а б а й. Шабылдым, шабылдым, шабылдым! Бгг-

mi, Жантык, 6 i*rriM!.. Бере кер колыпды!.. (Жантыг$ су- M L) Ж а нт ы к. Аттан, аттан, аттан! К а р а б а й. Кайсын бар, аттан бар болсан.! Жа н т ык . Еншм жок аттанг-аи! К а р а б а й. KiMiM бар менin аттанар: кыз деген кырсыктан баска не 6epirrri маган! (О т ы р а KeredL., К ы з - дары м ен Б а я н келед'ь... К о л ы м е н К о д а р к е л е д и ) К од а р. Аскактаган сулу, сез тыцда! Экенд! сен уипн шгттым, соны айткалы оралдым!.. Шабылган сортш Кд- рабай, сеш кызынньщ кырсыгы экетп’, соны айткалы оралдым! Эр аурудын ewi бар: кызынды оз колыцнан экеп 6epin, жулкынды айдап кайтабьщ! Он кос жылкы кальщым деп, он 6ip кос жылкы айыбым деп, коса бе- ремш!.. Соны айткалы оралдым! (Ж у р 'ш кетед'1.) К а ра б а й. Уа,„кайсыц бар аттанар! Шабылган мал- ды кайырар, жау колынан айырар! Уа кайсын, бар ат- танар? . Ж а нт ы к. Жалгыз жан жок аттаиган, жалгыз жан жок аттанар! . .) % Тобымеп Баян келед!. Уу Б/а я н. Меи бар! Экел ерлер кшмш, зкел ерлер кура- лын! Жауга аттанар мен бар! Жа ркын. Саган ерер мен бар!.. (Б а я н цурал асы- нып, ц о л д ы б а ст а п кете беред'ь.) Шымылдык. ЕК1НШ1 ПЕРДЕ ЕКШШ1 СУРЕТ Тау ангары... Квл жагасы... Жалгыз агаштын жапырагын жамыла „ •турган коцыркай кос... Уйдщ касында Макпал. Ма к п а л . Опасыз дуние д е с е щ ш ... ие де кегп, дэу- лет те 6irri... Ауган елдщ журтында, азнаган желд1н етшде^ калгалы узак он бес жыл! Менлрсу тау 6ip ш катпайды... Тау кезт, таска ормелеп жалгызымныц Kyui етедк.. Кодыр тау жыласад гана, кушренсец гана ун ко- сады... Кулсен мазактайды!.. Мундасын — муцын рана, 298

сырласыц — сырыц рана... ЕлЬбардын не муны бар екен?.. Ел сарынып барып ем... Сорлы басым, несше бардым..* Кайдагы ym 'it, не бастап апарды? Курыран тандыр сор- галай бергесш, барып ем... Аярында Баянды керуге де шыдамадым... Алыстан жаркыраган шырарым едц ещц о да сендк.. Мына туста 6ip жарык жулдыз туратын едь буп'н о да жок... Кез1мд1 аша с а л ы п , Б а я н тауына карай- тын ед!м, 6yriH ол жакка бурылгым да келмейдк.. ( К о ­ зы к е л е ж а т ы р ... ц а рул ы ... А р ^ а с ы н д а атцан а ц ы б а р , ) Рк1 кез1МН1ц б/pi аккандай, колка тамыр узщгендей... Каусаран суйек шын-ак далада калатын болраныц да... Ел дегенде, кол булрап, кушак ашып туратын Банным едщ, енд1 елде нем калдыц? Кепкен epiH б!ржола ем^рен- бейтш болраныц ба... Куаныш, жубаныш деген сездер умтылраныц ба б1ржола... УЫ Баян деген атыцды алыс- ка, бержке сактап жур ед1*м... енд1 кайгпм?.. Умытайын ба, элде?.. Ко з ы. Тары «Баян!» (Т ы ц д а п турып %а л а д ы . ) М а к п а л. Жок, ботам! Умыта алмаймын! Козым де- сем-акч аржагым Баяным дейд! косыла... умытласпын, умыта алмаспын! Жасаган, актык д е м Ы шырард'а — Ко­ зым, Баяным дегесш, ерн! кургыр кайта ашылып кетпе- сш! Сол eni атты айткан куй! тас бекш,.жабылып калсын! Муны езщ рана ecri! Козым естш калып, ерт тастап кет- пешн артыма!.. Элде ест!ртсем бе екен... Кой, Макпал, сак бол!.. Отка салмас болар жалрызды! К о з ы (ш е ш е с ш к;уш астай а л ы п ).. Н е айтып отыр- сыц, жан анам? Жасырмашы мелен... (Зйыца зорлык ет- nemi, белмешц аудармашы баскара... KoTepmi жасырран сырыцнык пердесш... Ойым ойран, басым мец-зсц болып кайттым бул жолы... Жан ана, берии жалгызыцньш 6ip т1легш... Я, алшымнан, я, тэйкемнен тусет'ш куннщ eciri— 6yriH ашылрандай... Жалгызын жарга сокса да, су тубше кеткен меруертш алып шыкса да, эйте>пр, алдында айыр- ма жол жатыр... Туспей калмаймын 6ipiHe... Сал баланды кыяра — куламай кетсе туысын актаганы, куласа — ею- шш не!.. М а к п а л . Эшешн ед1* кулыным! 0 з1н мен езщ кунре- Hin, арашка, таска твдесш жургешцде не айтылмайды дейсш... Албырт шакты анац да 0тк1зген басыиан... Алыс- ка, кайтпаска, оралмаска кеткен 6ip еюшш те, еске тусш кеткен... Алысты ансап, жалрызынныц жолын тосып отыр- ранда, ecKi шерд! ермек етед1 де сорлы анац... Ойыца не 299

келмейд!, жалрыз сейлеген т!л нен! айткаяын да б1л*ЙЙ каласын.... Уйге журил кулыным, дем алшы... / Козы. Жок, жан шеше, бул емес, баска куй1.. Ак су* т\\пд\\ боска текпесен, ак тьлегщ боска кетсш демесен, 69л алыстын жешн сьпте!..* Жалрыз жортар жолбарыспын, aSFa шабар арыстанмын — корыкпа кауыптан! Жэй^ко- лынды, кетер бшепнд!*, бер батакдй! Аттандырулынды! М а к п а л. Кулыным-ау, не деп кегли? Неден туйепчп кайттын? -W Козы. Жасырмашы, жан анам! Бугш жер бёхшДе жалрыз-ак ауыз сез жур!.. Ол Баян!.. Жел Баян деп ызындайды, квл Баян деп тенселеди ©зен Баян деп-ага- ды, тау Баян деп кущренед1, кек Баян деп курсшёдП:. Анам Баян деп мунаяды, балад Баян деп тодранады!.,.. Ещи тек жен Ылтеуш рана калды.— алтепп, жан ана! ' ; М а к п а л. Баян дегеи квл барды, кулыным... Сол кел-. д|*н самалында сен туып едщ..'. Кумы маржан, еуы бал едь.. Адаскан акку-каз сол квлде табысушы едЕ^Солда-^ ры мешн аузыма тусш кеткен... Солдаты анан бейбактын . адсап кеткеш... Солдары жалрыздыктын. *ермел... '[К о зы ътыра к ет ед}.) \" *. . Козы. Квшл жой таппады.. Квл дегенщ еаячбойма- ды балана... Басталран ерт.удей туеп..» Болмаса,< мен - айтайын, сен тында ендеше... (У ш ы п тура к е л т ^ : Р в с ; Баян — сэкШ квл! Рас, Баян — эши самая! Рас, Б$ш — кол жетпейтш 6ip*Moye! Осынын 6api 6ip БаянР Bip кыз... бу да рас.£мес пе? Рас децл\\ рас^де де жёншШ - тепл! , ' . ‘ ’■ М а кп ал. Адасып калдым, кулыным... кетп’н суйрелеп. Мен туран ел, вскен жерден басканьйИЛ* мейм!н. Не сырым болушы едьменщ! Не жасйравным болушы ед1 сенен... >; Козы. Жасырмасан, айха алмай жургещн бар!Г<^УА Bipin таща щ ы г ы п .) Канекей, Mine квк,.:М1ие жерЛ'мЗне кун, мше жел! «Жок» деци осылардын алдьтда! М'ея.дв тынайын, Баян деген ызын да тынсыцТ «Жок!» дей'аяар- мысыц? (М а ц п а л м у ц а ю л ы , б а л а с ы н а ж а % ы н да й дЫ ,)£ ~ Ма к пэ л . Жасаган, жэрде% бер! Ауыр, мат'^бул сынын\\ (Т а щ а ш ы га д ы .) Ал, тывдай бер, балам! ffio p a - ны п.) Балам-ау, мынау не тобыр? Жер кайыскан неткен. КОЛг .. Коз ы (ц а р а п ). Ауран ел ме, айдалран ел ме? , м а к п а л. Мына 6ip тобы 6epi бурылды рой.., m' ■*Ч

Ко з ы. Келсш, жешн б т п калайыи... К1м б1лед1. Ба- янды б1летждер] де бар шырар... А з FaHa топпен Кодер келед1. К о д а р. Армысыз, шеше... М а к п а л. Бар бол, балам. К о з ы. Ж ол болсын, aFa? К о д а р. Элей болсын, бала... Калын жылкымен мы- на 6ip ацрарра Tipeain калганым — жен сштеп ж1беруге жэшд бар ма? Ко з ы. Жеш'шзд! айтсадыз, жен сьлтеу кыйын бол- мас. К о д ар. Бойыдда отыд бар бала кершесщ, айтайын б{лг1н келсе! Керек болар — yFbin ал, ура алсад! K iM 6 i- ледь кергенщ болмаса. да, кершгеннен енеге алып, адам боларсын! Батыр болмасан да, батырды кергеншц 0 3 i кандай! Тур куларыдды, карай алсад кезад! де айырма менен!.. К о з ы . Ал, карадык. К од ар. Ел шауып, EpTic бузып келемш! Козы^Ие? , К о д а р. Bip байдыд кызына квцшм ауып, батыр ба- чсымды енкейт’ш, аярына жырып ем! Ер кад'фш б1ле алмз­ ды!.. Баска тепкендей ic ютедП Не ел1 болып, не ©3i бо- лып, ер намысын сыйлай б;лмедП.. КезНз бай, бассыз • елге ушырадым... —^ Коз ы. Содан? К о д ар. Не соданын сурайсыд! Босарасын rypin ко- йып, шаптым да журе берд1м!.. К о з ы. Ерлш-ак! EciH 6 ip жыйдырран екест! Ер туса — намысын ж!бермесш де! Сол ердщ колын алура болар ма екен?.. ©з намысым кайткандай болдым рой!.. К о д ар. Неге болмасын! Бес батпан шокпар к©тер- ген колды байкап кал! Мэ!.._ ’ К о з ы ( ц о л ы н . цатты ы с ы п ц а л а д ы ). Ещд 6 ip сурау, батыр а р а : к ы з д ы н . е з рыйзалыры болран рой, cipa? К одар колыныц ауыррандыгын б!лд!р!п алады. К од а р. TaHipi деген, шымылдыкка кфмей турып, кыз рыйзамын дегенд» кашан Kepin ен? Коз ы. Кыз сырына канык еместн... Солай-ак шы­ рар... Кыздыд езш де экеле жатка и боларсын! Квруге болар ма жскгейд!?.. 30!

Кодер. Адам болатын бала екен деп турсам мана* дан! - К о з ы . Алдияр, ара, Tepic кетсем... Код ар. Ыларып кегли, бетщмен! Кызын ©3i экелш, аярыма ©3i кеп ж ы ры лы п, жалынып-жалбарынраны .кан- дай кызык! Козы. Солай ма едН.. Код а р. Солай болмаса, ердщ намысы кайтатын ба, кеп алынатын ба? Анайы елд1 жонге салар, керген^'здш K03iH ашар ic керек емес пе!.. Козы. Енд! тусшд!м, батыр... 4 'N К од а р. Уктын рой? Умытпа! Кэне жен сшеп Ж1*бер... Сау бол, шеше... (Кет е 6epedi. К о з ы e p in , ж ол Ылтеп бара жатады.) Козы. Мына 6 ip кырканы мандайга ала тартсацыз, аржары жазык дала болады... (Б у л а р кетеди Макпал жалгыз ц а л а ды .) Ма к п а л . Науыт болган кайран малды кердщ бе... Барымтага Tycin журген алдекандай сорлы екен!.. Талау* Fa да кетесщ, канжырага да кетесщ, кезщ ашылар кунт болар ма, жарымжан... К о з ы келед1. Козы. Кердщ рой, жан шеше?.. Жанары батыр на* мысын калай кайтарып бара жатырмын, дед!?.. Ест1*Д1*н бе, сен? Ма к па л . Кайдан бьлейш, кулыным! Намысын кай* тарып бара ма, элде б!*реуд1‘н намысына сарып кетш бара ма! . Козы. Айтпады ма, ез‘1? Алдары, ар-намысымды аяк- ка басты, корлады демед1 ме? j Ма к па л . Куштшщ намысы катан да шетш туратын ед!: намысым дегеж — зорлыгы, корлады деген! —корла- раны, еккейд1м деген! — енкеймедщ деген! болмасын к\\м б!ледН.. • Козы. Кап, ашып сурамаган екем,.. Макпал . ©кшбей-ак кой, балам... Куш! ■аоканнын барлыры жен, барлыры дурыс... Эдьвдк куште кеткен за* ман емес пе... Арынан жарылады jjefiMicin... Козы. Оныц рас шыгар, жан анам! (Еркелеп, к,у- ш а у а п .) Жалгыз баласына анасы да арынан жарылмай койд1л гой... 0з бетщмен кездест калсан—не болсан, ол бол... Жен с!лтемсйм!н, адасып-адасып жешцд! тапсакда, 302

кайлил кетсен. де мейлщ дед1 foh... Б1р куш тау жангы- рырып «Баян» деп калса, оны куып Козы кетсе кангырып, жан анасыныд жаны тыныш отыра беред1 де... М а к п а л . Кацрырып дедщ бе?.. Клмнщ жаны тыныш отырмак? Мен in бе?.. К о з ы . Сенен баска ki'mIm бар? М а к п а д , Коймадыц ба ерюме!.. Кара булт каптап келед1 басыма! Амалым не, жалрыздыкда уйренген бас— каламын да жалгыз... Шер боп каткан тас шемен ед1, бе- рейш колыца... Квтерд1'м колымды, сен де кетер,с1лтед1м жешцдП К о з ы . Ак жарыл! ( К о л ы н к эт е р е д 1 .) М а к п а л . Актарылдым б1ржола!.. Жасаган!.. Неге бастагалы турсьщ? Жалгызды да кепсшдщ бе, маран! Зецпр тау, сен боласын да муадасым!.. Айсыз тун, сен боласын да сырласым!.. Ай мен кун сен боласын да кезге тусергм!.. Ескек жел, сенен кутемш де жалгызымнын ха- барын!.. К о з ы ( ^ о л ы н T y c ip in o tc i6 e p e d i). Жок, ана! Шыдай алмаймын муньща!.. Айтпай-ак кой, аржагын... CeHi кущ- peHTin койып, кулмекпш бе мен? Айтпа, айтпа! Bapi умыт, 6 opi TycTeri сандырак боп калсын... (О т ы р а кет еди) М а к п а л (ц у ш а ц т а п ). Жок, кулыным, есп б1ржола! Сенщ кудпчвд1 аркалап экстем бе? Маган да ауыр, же- ш’лденсш журепм... Эшейш, аналык тары босатып ж!бер- ген... Тывдай бер... Ко з ы. Айтпа, айтпа, айтпа. Есп'меймш!.. М а к п а л . Экете алман аркалап! Тывда!.. Баян еке- yin 6 ip куш тудыцдар... Батпаран ай батыстан карап тур- ды, шыккан кун шырыстан карап турды... Сэскешн кез1* едк.. К о з ы . Баян туран Kyni дейм!сщ? М а к п а л. Баян екеущ туран куш деймш... Екеущнш дауысыц 6 ippe шыр ете TycTi... К о з ы. Курлас болранымыз ба?.. Баян да он жеть де ме? М а к п а л . Он жепде, Козым! Курдассындар... Ко з ы. Енд1 аржагын айтпай-ак кой... экем елдь.. жутап калдын... Карабай куып Ж1#берд1* касынан... Ею ана Tipi болсак, Козы мен Баянды коспай калмаймыз, дедпшер... М а кп а л. Кан куйыстык! ©йткен1, уш жаска Толраи- да Баян екеущ 6 ipiKai 6 ipin 6 ip кун кермей калсандар, зоз

e«i кун жылайтыи ед’!ндер... Mine, сол. куйыская (Орамалын кврсетедQ ' • . •' }* д Г ' Козы. Ант десенип муяы! - Ма к п а л . Ие, ант! Саган айта алмай жу^ешм де ссидыктан! ; .. д.:> Козы. Болды anal Баян Tipi болса_— жен!налте... Не орындап, не’бузып кайтайын антынды. . М а к п а л. Баян Tipi... Барып та кайттым жакында... Тек коруте жарамадым... Кудер уздлру керек болды — 6i- piHe-6 iplfuii елд! деп койдык... умытсын № т .~ (Козы ту­ ра Ke.'iedi.) ~ Козы. Бар туман ашылды! Баткан кун кайта шык- ты, сенген сэуле кайта квршдк.. Он жегпде дедщ той Баянды? Келер жылдын, келер бугшп кунше деШн, К0' зык кетпес ешкайда... Аяктама жырывды, жылга жетк!з... Эдем‘1куйщ ага берсш булактай... Тек Баяннын ёл! кай жакта, соны 6 ip керсетш кой, алыстан болса да. карай журейш... Абай болайын сыртынан! - - .. ^ Мд кп а л. Баянный елЁ мына бетте!.. Сулу рана тауы бар, сылдырап аккан суы бар, акку-казды кшп „бар... (Т у р ы п .) мше, мына туста... 4 Козы (ц а р а п ). Мынау тагы неткен кол? Ма к п а л . Кугыншы болар... Тым суыт екен жур1с* Tepi... .. ' Козы. Булар да 6epi бурылды... •; _ . Жантык келедК ; •; . Ж ан т ы к. Армысыз, жецеше;... М а к п а л.' Бар бол, кайным! . * Жантык.. Уй iprecin аямасакыз, ат аркасын боса- тып, дем алып аттанайык деп едж.. Ел1м5з шабылып, 63i- Mi3 сабылып келешз... \\ М а к Та л. Лухсат, шырагым... . Жантык. ' Уай, 6epi журщдер, 6 epi... лухс,уа, т дедь- Кол бастап Баян келедГ . ■ • •Ч Козы. Жол болсын, курбым! ; \" Баян. Жолдамак сенен болсын, жас ноян.,; ^УШМ® кеткен кег1н, теплген ар-намысын куып бара жаткан жаимын!.. Козы. Ел намысын ер жоктамас болар ма? Кызына кол бастаткан неткен ел едИ Баян. Кыз намысын к!м жоктар? 03i жоктаса айып

па екен! Ел шапкан батырды куып кыз бара жатса — кыв басына бу да корлык па?.. Садак тартсам, жет*1 кырра жетюзем, жет1 кабат калканнан втллзем!\" Жолбарыс бу- рылып кетед!, арыстан тайып кетед1 алдымнан! Осы ма менщ кемд^пм? Козы. . Айып менде курбым... арат Kerri — ауыр ала керме... Б а я н (б у р ы л ы п ). Кол! Дем ал!.. ( К о л dpi к ет ед и ) К о з ы. Dip ой келш бунап тур курбым, тындар ма екесш, айтсам... Баян. Айт, батыр. Коз ы. Ой келсе де т1л курмелш турса кайтпекшн?.. Баян. Онда айтпай-ак коясын д2Г... Айтарсын тары oip... Ко з ы. Жок, байладым белдП А яры бар, басы жок деме тек... . Баян. Айт ендеше... Ко з ы. Намысынды мен жоктап, айьгбымды жуар ем алдында... Осы жолынды кыйсаи, кайтер маран?... Осы ед1 айтпарым... Баян. Корлауын ба, колкан ба?.. Кол бастап елден iiibiFbin, орта жолдан елще кайт деист рой?.. Бу да колка болганы ма! Б1лек сендерде болса, журек б1зде екенш б1лмейт1н-бе едщ, курбым? Коз ы. Курбым, ойым мен\" бойымды билей алмай, кыз алдын кермеген т1*Л1м курмелш турса, тары да айып менде... А йт ар с е з'ш осы ею дей алмаймын... Б!рак, жаура кыз аттанранда, жас батыр уйде жаткан ба? Жауынды керш калып ем:'о да намысым yiuin шаптым деп едк ал- даган екен! Сенщ намысын м ен т болсын! Тары сурай- мын: кый маган осы жолынды! Не жауыкныц басын, не e3iMHiii басымды Зкелш иермш_алдына! Соида шапсан да, суйесец де, езш боларсын теренл!.. Баян. Бала кыран алрыр да келед!, анрырт та неде­ ль.. Намысынды кумай-ак кой десен — кен>чм онай болар ед1... Мен куайын дегенще обалына калам ба деп те ойла- нам. Буранан катпаран кершедь.. (К ет е береди) . Ж а н т ы к. 0 зщ жургенщ жаксы, карагым... берме жолынды! Жа р к ы н . Бикеш, ic иесш тапканра уксайды! Жас арыстан кездес™— жол орайы енд{ сналар! Сураймыз — батыр журсш 6 i3ai бастап! Кый жолынды! Кол . Сураймыз, кыйыныз? (Ш у л а с а д ъ и ) . 0 1‘ М у с р с п о в , 111 т е м . 305