Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры

— Акырын, эй... Ептеп нет... Банка Лкырым1 « » аНаколымдаты Кызыл адам ептеул! «срок стели емес. жудырырын туй in алып: — Мен... Мен!..— дейд1 баркырап. —, Сен!.. Сен!. Нырая бер! Бодпгтнн 6opiK. тястап кат ты бол! Эйтпесе ез жакындарыц-ак басыцды жулып эк * тедн— дей1м балара. ___ flJM Тешздщ езу1 кеш’рген толкыныиа тоеыи коп а.памьп да, бала манарыдан Kepi дс басымырак апкаигл олсты. Аркасы мен кеудеа’не акырын рлил niaiia.i.iKi'.ii анымда K03iH тыржыйтып, тыпырлан бастлды. — Айкайла, квтер квкке дауысынды, кы.илл адам. дей1м Кызыл адамра. Кайтып келсем, ана кезш жумып, cpniii tiV tivk-и бала- нын «жолдасына» толгатып жатыр сксн. Ынкы.тд.ш жа­ тып: — 0aiме берил, кушмд1!— дедк — Жата туф, асыкпай! — Жок, 6epuii ©з1ме!— дсп, калтырагпн код даримой* туймес1н арытып, кек1регж эз'фдей бас тали. Квк^репи босатура жэрдем бершм де, баланы анасиныц жыи жылы бауырына салып ем, 61ле койды Тэшсм. барылдауын ко- йып, тыйшыга бастады. Ана баласын капдпй таиыса. бала да анасын сондай таный койган сыякты! Б*р кезде ащы 6ip айрайлады да, ана да кулш Ж1берд1. Ананын свнген кез1 жайнап сала бердк Кданыш, сую, мсй)р1мд1Л1К ойнады ананын коз;ндс. ^Мен in шелекшемда эпершк..— дед! магаи. Ш слепн эпердш, ананын бетшде кап ойнай бастады. Енд! эр! кет! — дед1 6ip кезде. — Эуреленбе, мен-ак icTen тастайын... — Жок, Dpi кет!.. шadluя р я н й м и *Н6 гбарьш Жасьфына койдым. Азырак аршарандаймын. Бфак, кеудемдс 6ip oiew i кустяп эн ”« 7 Г * Г С0\" лаЯ вдс\" ' ' ™ > ь л ' т , ' к ы” ру «“ “ o p S a H ^ S ® \" ™ '“ ay' a да БФ « я » »«' — Эй. неге турдык?— дед1м. Колымен жерге суйенш отырыгт дед!.' ЫНа Карашы' СЭУЛСМ калай эдем! уй ктай ды ,- — Эрине, баланын, 6api де осыпай а и 1 де осылаи эдем! уйктайды.

Кузп жалкын жапырактын. устшде уйктап жатканы бол- маса, баска тук айырмасы жок. — .Сен, ана, азырак жата тур. Каз’ф турура болмай* ды,— дед1м эйелге. * — Жок... Тез1рек турып элплерге жетпесем бола ма... — Кайда? 9 uieMipre ме? — Иэ. сонда. Жолдастарым б 1рталай жерге барып калган шырар. Тез1рек куып жетейш... — Апррмау, сен журе аласын ба? . — Журмегенде кайтем?.. Оларра жетпесем болмайды. Жумыстан калайын ба? Ана тал тубЫде жудырырын туй in жаткан Кызыл адамра MeftipiMfli кезшщ барлык нурын тепл караран сайын, 6eriHe кан жупредк Ананын. нурлы кез! баланы акырын рана, еркелетт капа сыйпарандай болады. Тэнер- тенп тымыкта куннщ K©3i рана осылай сыйпай алады дуниенк Бутак т ер т от. жактым да, тастан жерошак жасап, шай кайнаттым. — Ана, каз\\р саран шай пик*1зем. — Шын ба? Жаксы болар едк Keyin калдым бшем. — Сеш элп жолдастарын. неге тастап k c t t i ? ; — Тастап кетуип ме ед*1... ©з*1М калдым. 0 здер1 азы- рак imin алып ед]\\ жаксы болды. Эйтпесе олардын, алдын- да калай босанар ед1м?.. Осыиы айтты да, уялды бьпем, бкгсепмен бетш жапты.. — Бул 6ipiHini балан ба? — Иэ, 6ipiHini балам. Сен KiMcia? — Мен бе, адаммын-ау, дей1м... — Эрине, адамсыц! Катыныц бар ма ед1? — Жок, 0 3 ip peTi келмей койды... — ©Tipiк айтасын. — Неге? — Е идет е катын жумысын кайдан бшесш? v — Окып ед1‘м. Студент дегенд1 бкпетш шырарсьщ? — Неге бишейш, б1’зд|*н поптын бал асы да студент ед1, поп болам деп окып Жур. — Мен де солардын. 6ipi... Жарайды, су экелейш. Ана баласына карады да, дем ала ма екен деп кула- рын салып тындады. — Жуынар ед!м... Су таныс емес: неткен су езь.. opi сортан, api ащы... 65

* — Осы суга шомыл. Бул иагыя доисяу.чмкка паЛлалы су...— дед1м. ttii *в|> — Кой эрП толкым*ар — Рас. opi жылы боллдм. —■ Сен б1рдсме бьлетш uiwrapcwu... Мен сура келд1м. Тастан таска ccKipivn жалын жалбыратып, сынаптай ойнаи. он слдлчы. _ алтын жапырактар толкынля кллкыи. алтын жпч лктык кундерш шаттыкпен етшзейш дегсндон-лк сагымдлнып. сылак кагады... Кайтьгп келе жатсам, ана жан-жагыип каранып. тас­ тан таска енбоктеп барады екен. — Эй, не 1степ ж урст? Эйел отыра калды да, б1рлем<мн жлсыра баеталы. Туане койды м. — Маган бср, мен кемш тастамын... — Айналайын-ай, кембеуге болмайды гой. Дурмоыи- да моншаныц табалдырыгына кому ксрск o ii...— дед*. — Бул apara жакында монша салынбанды. — Сен ойын кыласын, мен коркам... Лн жеи коиса кайтем?.. Баланын жолдасын жерге беру корек кой, — дедГ. Мойный 6ip жагыиа бурып отырран куГп, ап ауыр 6ip- демеш маран 6epin жатып: — Touip жарылгасып, терегирек кем, бал-амды ая- сан...— дед]1уялран дауыспен. Жумысты 6iTipinx кайтьгп келе жатсам, ана тешзге шомылып келед! екен. УстБбасы су, кенлеп Gin жагына кыйсайып кетттк «ППркшде аюдьтц i<yrui бар ш ы гар!» дсп ойладым. Балмен, кайрактай болып катып калган кара нанмен шаи Ш1Т1К. г — Окуды тас.таранс'ын рой, cipo?- -дед] оиел. — Иэ, тастадым... — Арак irneciH рой? Иэ, елгендей itrieriH ед!*м... г мен сен‘ Сухумда керген екемш-av? Бас-гык пен тамакка таласып жаттын foA 6in kvhi Г лМпП ’ ^ лап ем. бэлекет, б!р еЪк!мнен с^н д а-аК ои екен. деп... корыклаитын маскунем Суйтт} де баласына карап: дем берд1н, квп ж а са .!!^ дедГаЛМаС Па екен?- Сен жэр- 56

Шайды iuiin болып, мен «мулкгмдЬ жыйнап жатоа- нымда айел жерге карап калетп отыр едк Bip уакытта KQ3iH ашып, орнынан тура бастады. — Журейшдепотырмысын? — Иэ! — Ау, абайла„ ана! — Жок, журем. Жолдастарыма жетем. Баланы ма­ ран эпер'п ж1бер. - ' — Мен квтерin журейш. Ана 6eprici келмеди Азырак. таластык. та, аярында ба­ даны мен кетерд!М. ~ Апырмай, кулац туспесем...—деп ана колын мент иырыма артты. Россия жерше жана келген, тардырынын бет1 ашыл- маган Кызыл адам мент колымда жатьгп, мардамсып мурнын тарта туседь Тешз, жардсын сабалап, агаш шу- ылдал, взен суы сынкылдан туседь -Жас босанран жас ана, жана рана кырык бурап,-р.зегш узген бейнегп елей, кылмастан Эшемфдщ ауыр1жумысына..^тартып келедд. Журген сайын кездершен махаббат тег’щ, .жас бебепне ч карап кояды. <■ /: . — Дуниенщ шетше дейш осылай журе берсец, улын еркш дуниеде весе, журуРе шарш^мас едлм-ау! АдаМнын анасы болу кандай жаксы! Ж^репм куаныщ jreriit*: нур. ш аш ы п келе жатканын карашы! — дед! ана, 6ip жерде тура -калып... * * “* •у‘ Тешз катты тулайды. Кара булт найзагай шаДгыц, буршак твгуге азip тур. Мешц каиатым кер!лш, epjeiMi кешп, курметп* ананын улына карап: — Сен, Кызыл адам, тез ер жет! Катты айкайла, дуу ние ecricm! — деймш.. Бул уакыйга элдекашан болды. Бфак, ананын курме- ri кашли да жана рой. . -v - ту

0Л1МД1 ЖК11ГЕН iM V ( Г о /» ь и ft ft О с tt) Мактасак-эйелд! мактайык та, кУрмсттстктс гаж,,оолди Эйел — ана, барлык кыйындык,ты жонстш слркьим.ии ЫН рып, Ш€КС13 ЖСРД1 рынран TeMip. Ол елу жыл жалганды жалпагынли блсып, озшсн взге- де куш барын сезген де адам смес. Темфд'ш гем ip hkuicci талай к.аланы молара, талай елд1 е л а з дал ага айналдыр- ды. Талай мемлекетп балшыктай жаишын, шалшыктай шашып ж^бердь ГПлдщ шойын табамы куммрыеканын илеуш калай тапаса, бул одан да асьфды. Оиын жур\\п еткен жершен терт жагына тугел аккаи кап взеидср'» сан- саланы топандай басты. Ж ешлген е л д т суйегшеи бшк^ мунаралы минарет, сарайлар салдырды. TeMip ажалмеп куш тенеспрш, eMipai талкандады. ©3iHiH жалгыз улы ЖокпрД! аж ал алгапын ксктеп, ажал- Fa талай жерде камшы согып, кармисын каптлрды. Ол ажалдыц кунбе-кун алып туратын курбандыгын тартып алгысы келдi. Содан кейт кай гыга булыгып, арып-талып, ажалдын вз! де аштан елс‘ш, дед!. Жалгыз балаеы Ж энлр елгенде Самаркан халкы — от ^ ь Ф г а н арыстанын каралы кошемстпен Г ш з ш к я н 0Л, М ег,п’ ^ м т т орган, аГжаласына i1iШui1HН жжааллыынн ейрпттерпп, ^шЬ1еСрТакНеркнаеРпашмыекнкакнекедтеин рана кшшп, 58

сОгырарда» е л 1ммен ушырасып, улын берген caFarraH бастап, отыз жыл бойы TeMip 6ip рет езу тарткан емес- т!....Сол ушырасканда ел1м оны жешп, ез1М елеем дуние- ге у шашарым болады деген улын тартып алган-ды. Со- дан 6epi кабарына кырау, муртына муз каткан ашулы TeMip ершдерш тас жумып алып, еншмге басын иместен келе жаткан. Содан 6epi отыз жыл бойы Тем1рдщ%журеп адам баласын аяу дегенге, адам баласын сую дегенге мулде жабылып калган! Ол адам баласын ел1м орагымен орудан басканы ic деп те санауды койган. Дуниеде эйелд1 курметтёп, эйелд1 пурга белейiK те! Эйел — ана, дуниедег! жалгыз куш кой: онын алдында Азиянын. айбарлы арыстаны TeMip де, Тем*1рд! женген ел1м де басын иедд! * Багдад пен Шамды талкандап, емшектес Сыр мен Аму Дариядан Ерт'юке тенген, Азиянын. етегш алып жат­ кан Кытайга шабуыл жасаган, Шынрыстан кейш Азияны кушарына тутас сыйрызам деген, канды кезшен от шаш- кан Тем\\р, ит уруш, бала жылауын токтаткан TeMip* осы Аксак едд. Эадчме осы Аксак £арыс жайында!.. TeMip Канырул деген эдем! аланында сайрандаура шыкты. Уйткеш ол дал ара шыкса кай жакка.ел'ш себу керект1'пн кез1мен кергендей болып кайтатын едк Айна- лага кез ж 5берш, жердщ етегше 'дёшн Keprici. келд!. Тем1рдщ кез1 жететш жердег^адам баласыиын 6opi де, тышканга усап, imtepine Kipin кетш едк Сондыктан, Са- марканнын. кек мойын мупдраларыиан баска ешнапсе ке- {мибедк Алрашкы екп5имен -«ерте. Самаркаиды!» деген омip 6eprici келш турды да: — Жок, Самаркандагы кек мойындарды адам'суйе- гшен салдыррам! вртемеймш! — дед‘1 imiHeH. Аланга Tir'^eH. бес мын ак шатыр, 6opi де,деп-ден- гелек, ак кызгалдак, ак гул секшдь Боршщ тебеанде де 6ip-6ip жал ay TeMipre табынып, басын иш тур. Бэршщ ортасында Аксак ТеМ1*рдщ ала шатыры — алып ордасы тур. Бул терт бурышты, айнал асы жуз к^дам, уш найза бойы би1КТ1п бар кумбез. Ортасында он ею алтын баран. Тебесшде кекпенбек мунара. Сары, кара, кек ж1бектея кыюластырып жасалган ала шатыр. Юм 6ucin канша эйел, канша уакытта токып шыгарганын? Шатырды бес жуз кызыл баумен жерге танып тастапты. Эйтпесе, жер Tonepici Те\\прдщ ала шатырын жел ушырып экету де мумюн емес пе...

Шатырдын терт бурышында терт куше КЫран. 9PJ! сында, кек кумбездщ дол ортасыида, 6 т к такта, j ?шюмг женпзбеген, женпзбен де дсгсн Осетии ак иык Акса* Mip Керсгеншн ©3i отыр. . v . * ягы Тем ip, аспан тусп кек Ж1бектеи кшнген. Ycrt-оасы от шашып, жалын жалап турган iMKi таегар... Ьул тас- тар онын уетшде бес-ак мындай окей! КаЬармнан кар теккен -аппак басында ак. 6epiK. Беркiиiи шошак твоесш- де жудырыктай кып- кызыл жакут. TcMip.iiu кып-КЫЗЫЛ кез1 дуниенi жалмап, ж алтж улт егсди Каиды Кв31 кан шашып, тецкершп кояды. Аксактыц ж уз1— кан каткан, тот баскам жалпак ал- мае пышак сек:лдк Ол мын per книга батып шыкты гой. Сондыктан каннан калган тоттын i3i ап-лйкын. •Кысык кездер1 дуниешн асты-устш тугел керш турглпдлй: жалт еткенде, бриллиант жалт erri ме деп каласьш. Кулагин- да Цейлоннын кып-кызыл жакутынан жасалган кос сыр- га, сулу кыздыц ерншдей кызарып, ToMipAiu катпар бе- TiH cyftin тургандай. Осы куш дуниеде жок шлемдердщ уетше арак куйгаи уш жуз алтын бакал. ©MipAi талкандап, ел*1М себугс ку- марткан TeMip сардар, бектер1мен 6ipre сараГфшда отыр. TeMipAiu арт жагында эшш-куГшплер, катарында еш- KiM жок. Аягында, ен жакын аксуйек тугандары, султан- дар, байбатшалар, зскер бастыктары отыр. БэрЬген де патшага жакынырак мае акын Кермене отыр. Кермене дуниеш талдандаган Тем)рдщ: • _ — Уа, Кермене! Егер меш сата калса, сен канша бе- pin алар ед щ ?— деген сурауына, бет1* булк етпестеи: • — Жыйырма бес зскер берер ед*м, — деген гой. Е, жыйырма бес зскер мешц мына бслбеу1М1пн. га- на куньт емес пе? — деп, танданган TeMip акырганда: —- Жыйырма бес зскерд! сол белбеущ ymiu гана бе­ рем! Бел беуте гана... Эйтпесе, сенin езщ кана курешке нерепк жок. адам емессщ бе! — деп тагы 6ip басып к а л ­ ган гои шынды суйетш акын Кермене.\" Мше, акын Кермене патшалардын. патшасы саналган жер жуз 1не елш сеуш, вл1*мтж орган TeMipre осылай ле- ген Л<ауыздыктын, елшшщ, Kayin-катердщ тупаз б у л а ­ ты Темфден тайсалмагаиы foh, нлркшнщ! Мактайыт^ тя Курлеттешк, кетереиш, эдемшел, керкем ’•турде шын- I во

-дыкты айткан акындарды. Оларда шындыкты айтудан баска барыиатын кудай, табынатын тэдр‘1болмасын! Сонымен ойын кызып, шаттык билеген байбатшалар майданда аккан кан езендершф тередддш олш ест отыр- ды.Музыка ырралацдап, патша шатырыныц алдында ха- лык ойыны басталды. Ыцырсыран калыд елдщ кайрысын табанра тапап, аз Рана топтыц шаттырыйа айналдырды. 6 л1мн1н ордасы Темфдщ канды кабарын ашамйз деп, ч кулдф’ пштер ^актай секфд1. Батыр, балуаидар жер сол- Кылдатып куреЬ салды/ 0Mip Heci адам баласын калай штрудщ эд1сш керсетш эскер де ойнайды. Аксак .барыстыд адамдары корыкканнан куанып, арак пен кымызра барлык кыл^ысты туншыктырып отыр- ран 6ip кезде Темфдщ куларына ашынран бф_ дауыс келдь . ' „ ; .. У-шу айрайды, куйлилердщ кушн, эннилердщ - энш Как жарып, Темфдф куларына шеккен дауыс эйел дау- сы еди Ya басар буркгтн. такаббар дауысы Темфге ай- кын естшдк Тем'ф вл^ммен алысканда 6Л1М оныд бетше дак, журегше дык, салган рой, Тхшдыктан, мына дауыс оран<саныс кершд!. . — Дауысында.влш келедкес! елестегён неткен адам? Шакырындаршы! — дед1 Тем'ф мурнына кан mci келген- дей жан-жагына алактап. • -' jr — Кайдан екеш белг1аз_ 6ip эйел п&йда бодды. Yт арысты билежгурран арыстан, ci3Ai керем деп бой бер- мей тур! — десп касындагылары. , * • ' , V- - А* — Apaiima свйлейдь Ycri-басы Kip, шад. ©3t есалад болса керек.'г;— десп ;6ipevAepi. '* •_ ■ — 0кел1нлср! ~~дед1 Tewip оз сез'рмше Рана барынып. . Сонымен .Тем*фд1н алдына жаладаяк,.успндеп бар* лык лыпасы далба-дулба эйелд]алып келдд- .. ' • Кара шаштары таркатылып, жаладаш квкфегчн г.жа- буга кеудесше тускен,';бет1 Шой^ндай кап-кара. Bip^K, жасымаган квзг от- шашыпдэмф етш туррандай. Кап-ка­ ра колдарын ToMipre созганда 6ip калтырамады.. .л - 1- — Баязйт султанды жедген сен бё? — дед сурады эйел, салган жердей. ~ ' —* Иэ, мен. Меи тадайды жедд1М. Жедгеш'мтд iriiitt- де о да бар. Женудей •ол\\ шаршаганым да жокЦ. Сен, •* эйел, келгея жумысыд йё ед!, соны сейле! —-дед!, Эшр- Темф сазарып. ./ . • • ^ t . - — Тында! — дед! эйел,—- Сен не ктесен де адам рана-'

сын. А л енд i мен — ана! Сен шпмге кызмст етес!к, мев^ eMipre кызмет етем. Сен ел\\м шашасык, мен eMip шаша* мын. Дуниеге адам акелем, бипдщ бе? Сондыктан мен ceHi адамга санамаймын да. — Мен ешюмнщ калай саналуымен cccnrcciri керген де емеслйг, есептесе алмаймын да! Жумысынды а^т» эйел!— дедк такаббар TeMip. — Тында, ел|'мн|'ц eriHiuici, TeMip! Сен мешц алдым* да куналысын. Мешмсн есептсспей тура адмамсыц да. Мешц алдымда кунацды жусын дсп колл!м. CciiiH ба- гынраныц «К уш э д т д ж т е!» дегсп уран легенд! антты. Мен буран иланбаймын. BipaK, сен маган cpiKcu ЭД1Л бо- ласьщ. Уйткеш мен — ана! Сен ел1М сспеец. мси дуниеге eMip себем. С е т жецем! Сондыктан сен маган ад!л бола аласыц! — дедК TeMip патша да мупы угарлы к данышпан сдк Шыгыс- тын салкын данышпандыгын алмады дейсщ бе, эйелдш сезшдеп* батылдык. пен KyiirruiiKTi дс сез5п: Г\" отыршы, сезпци тыцдагым ксп барады,— дедк Эйел, байбатшаларды етепмен сырып, как жарып ба- рып юлемшн ycriHe отыра кегп. Кай жсрге калай отыру-- ды ©3i тандады. Уйткеш отыррандарды адамга санамадЫ да. Сонан сон сезш бастады: — Мен Салерно деген жерден келд*1М. Ол алые жер, Италияда. Сен 61лмейст‘ . Сенщ канды туягын ол жерге жеткен жок. BipaK, онда да сен сешлд*! ел1М eryuii толып жатыр. Экем балыкшы едк байым да балыкшы. Байым бакытты едг. уйткеш оны бахытка белеген енбек пен мен Fofi! Одан сон, жалгыз 6ip улы м бар едк О л жер бетж- Aeri адамнын акылдысы, сулуы болатын ед5! — дедк Сол кезде: акы—рынМеFшanцa Жкуэрцепшр^тм. дей екен рой...— дедк TeMip патша ж°к! Нарыз сулу, нагыз акылды бала мешю А ятмиН^ 1Г,ан б а л?> адям баласынын екпшшн актай сында о т ы п р я н ЭНа эйел TiKciHin.— TenisAiH жага- жаста ел! РТяпЯб13Ге талаУШЫлаР келгенде улым алты-ак кеп аламл1,Т«пхШшЫЛар экемд‘ де- байымды да, тары да шы сенщ жол\";.ягтяп ^лымды тартып экегп. ©Mipfli талау- s'coTvSr ^ а ™ “ **™р-«с. ж.кр «2 *

анык бьлд1м.'Уйткеш, элп талаушыларды Баязит султан- нын acKepi устапты. Баязитп сен жецш алдын. да, колын- да барын тугел тартып алдын рой, сонын Ш нде менш улым да бар. Улымнын каз1р кайда екенш сен бшесщ. 0з1ме кайтарып беруге мшдегпсщ! — дед1. Ана осыны айтканда, ездерш данышпан санайтын байбатшалар кулicin: — Байгус, жынды екен... Есшен танган рой...— де- cinTi. Суйтшт! де кулкштц эрине... Жалрыз Кермене акын рана анара кулмед карайды да, Аксак TeMip рана танданып отырады. — Бул ана болранда да акылдан танрандай ана екен! Болсан бол!— дейд*1 Кермене акын. Ал еши, eMipAin душ- паны, вл!мнщ eriHmici TeMip былай дептк* — Эйел! Сен, мен бьлмейтш елден негып келдщ? Ара­ да тау'бар, тас бар, езсн бар, тещ'з бар, ит мурны етпей- тш калын орман б&р, олардан калай еттщ? Жупрген ан, ушкан кус.саган калай тимед1? Канша ел — адам бар. Адам .аннан да жауыз, олар ceni кал^й аман ж1берд'1? Адамнын кучи бпгкенше жолдас болатын 6ip нзрсе—ка­ ру. Сеиде о да жок. Калай бул жерге аман жегпн? Осы- ныц бзрш айт. Сонда рана мен тандануды койып, ес1мд*1 жыям. Сонда Fana сен! тусше алам. Айтшы тез1рек!— дейд!*. V . /, * Курметтейж, котерешк те эйелдП Ана эйелд*1 курмет- леЙ1*к! Онын сую! таусыла ма, буюл дуние соньп^ емшегш eMin, ер жеткен емес пе? Адамда не касиет болса, бэр! кушпн кез! мен ананыд сутшен алынрдн касиет. Ананыц Курмст'1 ол*1 жеткен жок! Эйел TeMipre былай депт1 сонда:- — Мен б}р-ак тец1зге ушырадым. Оида арал да кеп екен, 'балыкшы да кеп екен. Адамды айуандай сорран сен секши патшалардан кашкан адам тамарын тенлзден та- уып жур. Балыкшы болса кайык та болады рой. Суйген улыцды 1‘здесен Жел артыднан шырады, тещзден кайык- пен етт!м... Ал енд!*, езенгё кеп ушырастым. Тет'з жага- сында ескен анара”езегшен ету кыйын ба? Тау дейсщ рой? Тауды мен елец де кылраным жок, байкараным да жок! Орман отын бергештен баска токтау кылран жок!—дейдь Мае Кермене шыдамай: * ■ \\ .. — Мундай анара тау деген жазык болып кетпей ту­ ра- ала ма?—\"дейд! шынымен. — Аю, каблан, арыстан, басын жерге салбыраткан

тары e r ia i'p коп ушыраяы. К ю 1 ойнап, 0Л1м шашып тургаи барыс та екх р ^ ы а г а н м ^ турды. BipaK. op6ip анныц ж урен бар емсс п . Р осы сешмен сейлескендей со м леет журд|м. Ка'пшер ан дарды, кан iuiKiiu патша сежмен салыстыргяныма ашулан ба! Олар да мешнана екешмд! 6min, нланды: ауыр кур шп, мен! аяп жендерше журе бердк Аннин да б а л а с ^ су- йетшш сен бшмейтш бе едщ? — дсй;и ойел TcMipre твнш. — Солай, эйел! — дейд1 Аксак. Тсм ф басын «зеп. Айдар адамнан Kepi де ез баласын артык сумел». ь и ка ­ ты жауыздык. адам баласынан шыгады догом кортынды мен де келшм...— дейд! TeMip, жана Gip д ун и ет кврген- дей ойга батып. — Адам дсген бала рой. Уйтксш аиапыц жаныпа квз салсац жуз есе бала, адам кашам да аиасынын балясы. Эрюмшн. анасы бар. Сен, шал, бш есщ бе, ceai де эйел тапты. Сен кудайдан бас тарта аласыц, ал cHAi анадан бас тарта алмайсыц, ш а л !— дейд! эйел. — Солай эйел^ — дейд1 Кермене акын корыкпастан- ак.— 0пзд1 канша жыйнасан да бузау таппайды. Куя- сыз гул еспейдк Суюс1з бакыт жок. Эйелс'|3 сую жок. Анасыз акын да болмайды, батыр да болмайды! — дейд}. — Бер, баламды ез1ме кайтарып! Уйтксш мен ана- мыи, баламды суйемш,— дейд1 эйел тул-тура Аксак ба­ рыс Tewipre. Бас ией!к те, курметтейж те улы адамдарды тапкам ананы! Аристотельд1 де, Фердаусид1* де ана талты. Ескен- др мен сокыр Гомер де анаиыц баласы. Бэрш де дуниеге жетектеп экелгеи ана. Ананыкулы. орны кашан да взшжП — Мен тэнлр^кулы TeMipwiH, THicTi c©3,aj рана антам! Мен кол жаска келд1м. М е т ц табанымда кара жер де ыцырсыйды. Мына колымман ел1М курбандыгын баудай Tycipin жургешме отыз жыл болды. Неге буйтес'щ дейсщ гой, оны да айтайын: мен патша, алдымен осыны бклем. Патшанын патшалыгы негурлым кен болса, солгурлы м онын, озi де улы патша. Мен езхмшц патша екетмд1 таны- сам, патшалыгымды кенейте беру!м керек. Эйтпесе мен кандаи патшамын? Сондыктан мен мемлекет алып езш е ел багындырам. Бул 6ip. Екшнп, вл!м менш. улым Ж эн- прд1 алып, журепмнщ кунш свширдк Сондыктан в-лмнЫ кунбе-кунп курбандытына арнаган адамын тартып алып алып жУРМш. Мен1мен патшалык ушш ел vuiiti кеп адамалысты. Б 1рак, адам ушш е ш к У ал ы сы п к Т 64

ген жок. Менш квзшде' адамнын. барасы болып керген жок. Адам деген юм? Менщ жолымда неге турады.? Мен оны бшмеймш. Баязитсултанды жещп алганымда: — Кудайга мемлекет, •адам дегенщ тукке турмайды екен... Kepecin бе, кудай мемлекет пен адам баласын, ceHi мен сеюлд1 адамга 6epin койды: сен сокырсын, мен аксакгГын •деген TeMip — мен болатынмын. Баязиги шынжырлап менщ алдыма экелгенде, мен осыны айт- тым. ^Заязит шынжырдьщ салмагынан жаншылып, майы- сып тура алмады. Бакытсыздыкка ушырап, ©М1рддн ку- лаган молага •шыккан жусанындай ащы уын татып тур- ган Баязиттлн; квзше карап турып мен осылай дегем: — Мен Taapi кулы Тем1рмш, тшсп сезд1 рана айтам! Мше, менщ алдымда эйел отыр. Бул эйел буп'нге дейш 03iM бммеген сезш‘ д1 козгап, меш жещп барады. Бул эйел мешмен тён,-адамша сейлесш отыр, етшбейд1 — бу- йырады. Бул эйел^щ неге мунша кунгп екенш гусшд1м деп ойлаймын, Бул ем'фдщ Йе5с1, бул ана, бул ульш суйе- Д1.ТУлын су'ю!,. ол уды. емфдщ б\\р ушкыны гой. K vm бще- Д1, мумкш, од дрщыцнан элденеще—FacwpFa кететш жа- лын туар. Мумкш, Жёрф;Мыдытып; бакыт себетш Ддам болар... Мен жерГё елш .егш, канмен жаксы суардъш. Жер каз!*р майй'c o p F ^ a i r ^ &д| -бешё/. жерге бак екпей, бакыт•^ет1н,;адат^-^рек%Шь1гар,;.'Х:>_ Дуниен! жалмап,-адам баласына топандай тиген/тэ- KipiMeH таласкан TeMip тары да кеп ойланып отырды дэ.\\ ’’ — Мен TGupi 1<.улы TeMipwiH, thIcti* сезд!* рана айтам. Уш жуз.салт эскер, каз]р жердщ терт бурышын арллау-'4' ра аттансын. Тапсын7 олар мына эйелдщ :7улын! Эйел осында куте турады. Мунымен 6ipre мен дежутщ отырам. - Юмде-кш мунын. улын атка^.мщпзт экелсе, ол шын ба- кыттын дэмШтатады. Солай рой, эйел? — дейдп - -'Эйел бетше тускен кара шашын. кей!н сТлкш таста^ ■ ды да: - • • v I /■ '. •: ' — Солай! Осыны юте!— дед! азырак езу тартып. • • Сол кезде,- элп айбатынан ай жасырьишан каЬарад шал — АкСак TeMip орнынан турып, эйелге басын идТ.. Куанышты Кермене акын шаттанып: • ■' # — ^Гудмен жулдыз жайындары ©дектн. бор! сую жа-, ййшдагы ©лен. болады4 Майдьщайын, кектеп ‘ куши айт- . сан, буда суЮ жайындары елея ,болэды. Sipan* адамнын анасы, ©MipAiR мыкты бэйтереп айа жайындары ©лен. am айтылFair, жок! — дейд! 65 • ■. * 5 F. Мусрепоб, III том.

— Солай, Керм-ене! — дейд1 Тем1р де. Барлык байбатшалар жака гана сыкактап кулген знелге карап «ан а!» деп танданды да каллы. Бул шындык кой. Уйткеш кай аиадан сурасак да: - — Б1з 0л1мнен кушт)'м|'з: б!з дупиегс акын да. акыл- ды да, данышпан да, ер дс берем\\з. 0 л Ы адлм баласын куртуга тырысса, 6i3 оны жекш, адам баласын кебейт- т1к! — демей ме!.. 1933.

AHA KECIMI АЙНЫИАЙДЫ * \" - (Гор ь к и й den) Кала кептен 6epi коршауда турран. От тегт, е л 1м ек- кен кунгп жау каланыц шыбын жанын алкымына экелш Х а лтан кез\\ едц Каланыц \\ргесшде рана жылтылдаран жау оттары ка­ ла халцьшьщ жуperiне инедей кадалатьш. От айналасыЦ- да ербикжен узын келецкелер журт кецшн катты шошы- татын. Кала ауыр курсшуде, халык унс!з куйшде едн Жау шецбер1 кысып келш, арандай азулар коц етше най- задай xipin бара жатканьш керш отырран журт ауыр- сынды, 6ipaK кайыспады! Ж ау аттарыньщ Kicineyi, жау куралдарьшыц салДЬф- гулд!р! калага айкын есп'лш турды. Басым жау каркыл- дап кулш, баркырап елец айтып мазактай бастады.—Кут ажалыцды!— дегендей, жанра батар ауыр азап та оры ед*1. Жецерше кез1 жетш, кецл1 ecin турран жаудыц магаа-^ рынан ауыр азап бар ма?1 Калага су берщ туратын булактардыц бэрше де жау жары елштер^уйпзштк Каланыц тап^ 1'ргесшде меруеттей мелдфеп туратын жуз1М бакшасын ертеп Ж1’берген. Сары алтындай жалтылдап, уялран кыздай цызарып турран ал- ма бактарында жау оттары маздап тур. Эн салып, тецсе-. лш, тербелш турран епн ортасыида жаудыц кулкынына ариалран шошкалары багылып жур. Анда-санда кала ycTiHC ок жауып етед|*. Каланыц кешелершде оскерлер жур. Олар кашаннан 6epi каласын корраумен калжыраран, ашыккан. Эр уйдщ терезесшен жаралацран жандардын. ауыр ынкылы, кызу сандырары еспледк Эйелдер тьлек тшеуде, балалар зар каруда...

Журт жуperiн кайгы басып, журт кеншша оты св ят калгандай аянышты дауыстар олаз гапа ш^аДЫ. эйел «аллам-ау» деп бастаиды да, одаи аржагын алла сына aftTVFa да уакыты жок, «жау кслш калмады ма.» деп, жалт ете калады. К,ап-карацгы тыныш тунде эроф ынкыл анык естшп, буюл дала ыцыраиып жлткандай се- зшедь Ешюмнен жэрдем куте алмап, Ум‘тс'зд*к шаршат- кап журт аспанда 6ip айкын жулдыздьщ жарк етпегешне камыгады. Каланы калыц жапкан карацгылыкта, тсрен суда жузген балыкка уксап, уназ гана козгалып, басына кара жамылган эйел келе жатыр. Оны танып калган адамдар колын пускап: — Мьшау сол ма? — Тап е з П — деп ыгысып кетедк Ешк1м амандаспай- ды, жоламайды. Алапес адам коргендей, кашып кетедк Кузетнп’лер кездесш калса: — Ей, Мария, ашынган б1реудщ колы т и т кетсе, б!з- ден араша кутиеш'з! — дсйд! оган. — TaFbi не айтасыцдар, кайсын маган кол кетерпн кслед1? — д е п а келгеидей, эйел басын жогары кетер1п, 6ipa3 кутш турады. да, кете береди .Bipaic, ецшм онымен сейлесюс1 келмейд!, ыгысып ©те береди Кара жамылран эйелдщ Typi, кайгыдан буплген бели ун аз ауыр коз Fa’ луы — кала басына ориаган бакытсыздыктын бейнеа сы- якты едп Gpi азамат, opi ана едйау, ол! Opi «1штен шыккан шу- бар жылан» улы туралы, opi ананыд да анасы — тугаи ел\\ ©скен ж-epi туралы толганып келе жатыр. Эр азамат отанын суйсе, op6ip кала сол отаинын. бил ордасы емес не? Бул кемшрдщ бал асы, осы каланы кор шап т ¥Рран, кыйратып жатка и, журт басына кыррьш ор- натып жаткаи жаудьщ бастыгы ед!! К ала халкын судай кырып, адам уясын аяусыз кыйратып, адам баласын аяу- сыз шулатып жаткан сонау бузык кашшер о да 6ip ана- дан; о да 6ip эйелден туган. Ол зулымдьГ тапкан бакыт- сыз ана осы келе жаткан Мария едп Ана журегш осы кайгы жеп келе жаткан. Сорлы ана 6ip кезде «ул таптым, ел!м ушш елеул1 6iD енбек гстедш» деп ойлаган-ды. Енд! сол у Т б е й б * елге буифден тищ жатыр. ¥ 68

дын Tepi сщгенш жаксы бшедк Осы калада керген мын турл1 куаныш кемтрдщ журен не мэнп ориаран. Сол ка­ ланы,. сол улы кыйратып жатыр! Ана журеп таразыныц табарын^ай тенселш, кай жарына ауарын бшмей келедг. улына ма, елше^ме? ^ ' -Анадай жерден 6ip, эйел кездесп оран. Ол эйел жана рана жан тапсырран бip олштщ касында ею колын кокке - котерш, eni кезден жасын парлатып, ананыд дасиегп му- дын Terin отыр екен. — Epini3 бе ед1? — дед1 Мария, жылап отырран эйел- ШЯ касына келш. ■ -г Жок. - * “ — Ара-шщздщ 6ipi ме ед1? '- — Улым едИ EpiM елгел1 он уш кун болды. Улым, • мше, бушг*;.:^' . Содан со^г^лы едген ана колын кокке кетеоin: — ' Е, твндрТм, мунынд да рйзамын! М'енен тутаи ул мешн бетше де, елшщ атарына да Kip жуктырран жок. Елшш. адал улышна, анасыньщ ак.сутш акдап елди->Елш коррап, ерлфще-ёдда. Оны буктл ел1м бЬледП КуДай-ау, Мария кемп1рдщ. улына усапц анасын емшекке Teyin, ел басына ©лШ erin журсе кайтер ем? Улым саран да, тэн- piM саран да ризамынруа, карръгс атсын, елщ, анасын сатып кеткен МариянЫк ульш! Ондай ул табатын aim бгг- кеннщ пушлагы канамасын!Л-дедг. \"\"V • Мария ана беп'н ТГурынрыдан да ёуркей жапты да, ке­ те берд1, Сол Ъет1мен. каланыц какпасын кузеткендерге ‘ келйТ: \" ‘ .. 'О / — Не 0лт1р1ндер, не балама >^бершдер. Ел imiane ; отыратын не бёпм калды, журтым? Мен; тапкан бале брлса, азабын оз басым кореш де. Сол бэленщ касына ж1бер1ндер‘-Сондай болып турай улым ушш меи де айып- тымын! Не жГберГндер, не елт1р1нкер! — дед{. '• . — Жок! Сен-'анасьщ. Отанын. саран да кымбат. -Елше жау бол^ш кеткен ул саран, да жау!.— дед1 кузепшлер. — Жок! Ёкшщ 6ipi, еюнщ 6ipi FaHa болады! — д ед '1 Мария. V * \\> .. ; Кузетшшёр езара'акылдаст^-да: .' — Улык ушш ceni айыптай алмаймыз. Эрюм оз оты- на жылынады. Улым дегеншмен,;; сеж ойлап кайрырран бала кер1нбейдИ Ойлап карасац,/\"дна ушш ©Л1мнен де ауыр азап рсы да}\\Аржа>ыд б1л,-г'деёт1. i ‘ у/ У - ■

- Ио, е л iмиен де ауыр азап осы. • ЛС\" ‘ mio каладан uibiFbin баласыиа кара» жомслс оср.и. К * К л а н * коргап, кыргып тапка» к «„ « н ™ - , w*TKin Кейб oewienni тлиып к.ктып. о<»сын исд1. Жасыл к!лемдей жайкАЛгаи жор к а н т боялыпты, кемшрдщ табанына жабысып, п Пы р 1>1Л ' М П Л КСЛ МОЙД1. ел in-талып, сорлы кемгпр баласыныи шлтырына да жсгп. Mi нс, ана баласыныи шатырында отыр. <-онау «ф . тумастан бурын болмашы рана булк стш калган куннен бастап суюин ед1‘-ау, ол улын! Содам 6epi гол бал «псы eci- не тусе калса, ме(ир1мд1 журек 6 ip туда май калган жср! бар ма ед1? . Улы енд1 жонданып, жоталанып калган окон, тсп-оа- сы алтын да кумк, жарк-журк етедк Кеш ллдсп кудго.н- де шатыр желюлдейдк — Ш еш ем !— дед! баласы, Марияпыц кольтам су- Й1П.— Me Hi езщ !здеп к елгетн , м е т уккан еконст. Bip сен едщ карайлайтыным, енд1 кул'ш кокке ушырармын бул каланын! — дед!. — 031К туып-ескен каланы кул етсм д е и с т бе? — дед! сорлы ана, журек тш и курмеи ллмап. Атакка кумартып, Koai кызарып болтан жаи ана сезш уклады: — Е, мен дуние ушш тугамын! Так калдырам сол ду- ниенИ Бул каланы кул етпей кетсем, шамасы келмед! де- мей ме ертец? — дед! ол шешесше. — Сол каланын бар кешесшде откен балалы к шагын да туспей ме eciiue? — дед! Мария ана. — Коше деген не, шешем-ау! Халкы мен каласып кыйратсан, кешссжде не тур едП Ер жеТкен басым бала кушмнщ кызыгына да алданбак. п а ? !— дед1 шешесш ма- зактап, сакылдап кулш. Адамнын жазыгы не едх! — дед! тары да ана. — Адамдарьш айтамысыц.., Адам деген маган да ке- \\рек* Мен аДамды тем ip екшеме салып барындырып ал- сам, ер атарым сопда рапа шыгады! Менщ атагым vuiin керек, калган адам!.. .” ■ ,н ~ Ер деген ®л !м егетш адам емес, e\\iip егетш адам кайтер? * \" “ • ® ЛШД| же11|п' И К Ь . «!> 60S — Ж ок! дед1 есер тентек, шешесше т е __ вмф д1 коргаушыдан repi eMip,a.i кыйоатушынмч о Рарырак туратынын б!лмейт!н бе ед!ц1Р У 1 аты Ж0‘ 7ft

Bip>KCuia калган ана Кении — ана мен баланык ара- сына тас коргандай тусе калды. Талас та, сейлесу де тынды, ананык такаббар басы бурынгысынан да темей ишп, уж TinTi ел'шс'феп Kerri. Ана алдында, ем1рдщ кор- ганышы алдында не айтканын б]лмеген куыс кеуде ана журепн б1ржола муздатты. Барлык жанды ewipre жете- леп экелетш жандарды ана журегшщ бар кушшен жек кередк Кезс1з есер, бузакы зулым осыны да андамады. 0MipAi KopFayFa келгенде, ана тайсалар ic, ананы токта- тар кауып жоктыган да- б)лмейд1 екен ол. ,, Ана букшшп кана отырды да, сене бастаран шоктай кширейш, ещмздене бастады. Баласынын, Ж1бек шатыры- нан e3i туран елш, елшщ каласын Kepin отыр. Бата бас- таган кешю кунн1н Кызыл соулес*!, кала устшен кан те- rin туррандай. Ауыртпалык! Ауыртпалык! Аздан сон кун батып, каланы карангылык орап алып, кайры муны кайта басты. Кала устшде жаркыраган жул- дыз да.елис басында жаркырагаи шамшырактай рана сы- рыраяды. TyFaH ел, туран кала Мария анага карап: «Коне, не айтасын> неге байладын бел’в д !?» деп упаз телм1р1п тургандай. . Мария ез!нщ ана екенднш тары да 6ip' ecine алды epiKci3. * — Адамды тал тусте кыра беруд1н ез? ынгайсыздау да жумыс. Сондыктан, каланы 6yriH тундо жок кыла- мын! — дед! баласы суырып ал ран канжарыныц жузш суртш отырып. - — Bepi келпи,— дед1* ана, жауыз улына,— басынды Т1земе салып, азырак кыйсайшы. Бала кезиаде кандай ерке едт, журт кезше кандай*еуйк1МД1 ед1н, соларынды eciue алшы... - -* \" ‘* Жеидет басын шешесшщлт*1зесше салып, кыйсайды, да, кезж жумды: * . — Мен данкты рана суйсем, мети лэл осынлай етш тапкаидыгык ушш сеж* де суйем,— дед! ар-уяттаи айрыл- FaH мундар. Содан кейш калгып та Kerri. _ Будан эр1 сейлесер сез калмаранын Мария ана да ма- на б^лген. Сондыктан api азамат, api ана/ ананыц айны- мас KeciMiH айтты: — ©Зим eryinire— ел1*м!— дед!. Устшдеп кара Кжмш баласынын кеудес1не жапты да, жаркы^даган канжарды кара журекке кадап ж!бердь ^ 71

Баласынык журеп кай жерде екенш жаксы бм етж ана колы кателескен жок: Kaiiimep тырп етпсстен катып калды. Жеркешш жанныц арам басып Ti3 ccinen ыррытып тастады да, Мария ана орнынан турды. Барлык елде, эр замаида, барлык клтш срлер ушш, барлык ананыд айнымас K e c iM i осы да! Барлык катшер- лер, барлык елден— барлык анадаи осы кеам;п капа ку- те алады! 1942.

v /•, ■ . ТАЛПА1? ТАНАУ . * Сары атан ойлай алса, эрине, атапша ойланар едь.. Даланын. баяу гасырларымен*б!рге баяу аяндасам да бас­ ка тул1ктерден-кей1н_калган кез!м- жок дер едП Дэмдес болгай елшш, щ сулуына «15ртагвз» деген ен. жуйр1гше «бота тфсек» .деген ат бере алгай жануардык мактанары да аз емес кой... х «Б оз щген» куй! сонша .кеч аралагг ншгып, элдекайда алыска, кеюл зкетйесе кез; жетпейтш 6ip бе- - лестерден асып барып жогалар'Да тыадаушьглар; ^ : — Жарыктык ecTi мал гой! — деспейтш бегед1? Карагандыиын KOMipin де тасыды ол. Т ур к а К т де ёа- лысты ол.. Ауылга 6ipmim тракторды суЙресш те экелкгп.* Шелейтте, кумда суга шыдап бакты ол. * / •- Сары атан, 6ipaK, ойлай' алмайды” Tonipici берген тэ- каббар..басад какшыйтып жогары мегерin алып, баягы- сындай* баяу аянДап, ауылга *жакындап келед!. Кашангы эдетшше бул жолы да 6iртал ай. жук экеле жатыр. Кон корабты узын арбанын.бел! кайысый келедк . \\ Y Сары атаннын арбасынДа 1ркЬТдеп жаткдн cki улкен шошка да тук ойламастан келе жатыр. Бауырьшдагы же-* Ti торайы, анасыньщ'^болжыраган боз емшектерш .кома- > гайлана Гуртюлеудея баска ешнзрседен хабары жок. Коздер1 юЛбиген, ак KipniK баЛапайдар дй жалпак тум-. сыкгадымен анасын керуден баска ой барлыгы байкал- майды; Свлекегтеу де колбак* йадан жаратылгаи жан- уарлар секидк Анда-санда талйак Ганаулардан •жалпы гурде жабйла бгр , кбрсылдап коййгт, бурырры дуспан елше тоуекел eriri, тартЩ келеД1/.. - / 78

Бурый орыс пен казак, тобслесе кале л: — Туйесщ, бакырауык!.. rt:nilI.6i„ j сц жаяы — Шошкасыц, тон моими!., дсп, Р I суймеген acanyapFa тенесетш. (>л :1рпсы Туйе сеюлд1 тарихи орын алар ‘ ке. ездерше карадры, шошкалар «Ж а н а ж< ■ ' • ; опо1. л(п кфдк Арбадан тусеиш дсп е;и, ко ' ■,'Д ,' тосыр- рып жакындай коймады. Арба Fa да жакмн.ымам. тоспр K.aFaH гишжмен алысырак иiрiл л i до т\\р.*ы Шошканы алып келгем колхоз багтыгы <•? юн. — Кэпе, ж!г1ттер, муны еши арбадан ногкнцор..- cine оскырасындар, бу да мал гой... ;uui аз гада у тартып. Дауысы аса сешм/б шыкпады, эрпмр. — Мумкш, мал шысар... — Орыстар мал деп асырайды г о м nHTOV! Г) — Танауы талпак. скен... — Аузы малга усай да 0ерср ме екси oainiu?.. — Жок, туягы айыр, койга усайды... — Тек, койга текемейл кэшрдк.. Баум ры тол гам каз-* катар емшек, кай жер1 кой болушы е;и? — Сэден, осыны мал деп турсык-ау?.. —• М ал емес деп юм айтты? — Мумкш, мал шыгар... барып кермсген малымыз... «Ж ака ж о л» колхозынык мушелер1 осы еек;.лд1 кер- тартпа, сыкак, сек1лд1 сураулармен Соденд! камалады да, шошкаларды TycipiCyre жуымады... — Э-э, экслем деп кеткенщ осылар ма едН.. Бэрексл- Д1‘...— дест, шепнидаресш Kerri. Бул кобалжуды Сэден жаксы бктедк езшде де бол- ран. Совхоздан бершген малдарра косып, ei<i шошка алу- га^уэделескел1 ек! ай болса да, окетуге келгенде талай тайып uibiFa беретки. — Сэден, шошкаларынды алып кетсейип — деп фер­ ма 6acTbiFbi талай ескерткеиде: 0 Ж уре турсын... келес1 жолы алармын...— деп ыл- рыи тастап кететш. * Айный-анный, кобалжый-кобалжый бугш эрец кечи ^ Ш ° . т с . „ ы к жоньгаа каРап кызыкса да, аузы сайта к салтак, бауыры тол таи култ1лдеген емшек... Тумсыгы 6ii YP анау... Б!рак , ойтеу'ф т уяг ы\" К ,3Тр далардык Кыргалы! Орыг. жыдвд « S 5 3 ? ' и ,° »

шошка етш жемейдИ.. Бэр! молданыц, дшнщ жумысы. Of^h тек надан ел Faна сенуге тшеп. Мэдениетп елдщ 6api де жейдк Кецес ук1меп, керек болса, шошка совхоз- дарын курып жатыр. Б1здщ жана дш1м1з—кенес ушмет1 неге бастаса сол! Bi3 осыран рана сену1м1з кереккАл, ен- Л\\ мэдениетп елдщ-шошкал ары мощиара тусед1, торайын ак шуберекке орап алады, дейдк.. ■ . Сэден осыдан артык дэлел таба алмадьг, 1здег!с2 де келмедк Уйткеш ось; дэлелдер! жеткшкт! сек1лд1 керш- Д1. «Осы ойымды ез сез1ммен айтып берсем, колхозымды сецдоре алам, одан езгенщ дэл каз1р кереп де шамалы», дедк Суйтп де, б1лект1 Typin xci6epin, тауекел деп шошка- ларын алды да келдк Жыйналрандар алыстай бермесе жакындамай тур. Сзденд! мазак, етюлер1 де келедк BipaK, Сэден ein6ip жу- мысты ойламай, бклмей ютемейд!. Бул оныц эдет семлд! нзрсе. Колхоздыд бастыгы екенш былай койранда, кара басыньщ беделше куйе жарура болмайды. Ол урыспайды, акырмайды. 1сте дегей1й *1стетпей жэне коймайды. Катан да ез1 бас болып icreft бастаган сон, баскалар epiKci3 ек- пшдеп,/жумысты кетерш экетедь Жумысты 6iTipin бол­ тай сод аз Рана езуш жырып жымыяды да: — Кэпе бггпегеш? Колхоз-т'юесш басып ж*1берсен бгг- пейт1*н ic болмайды! — деп колхозщыларра бip карайды. Осы карауы кайта каруландыррандай, колхозшьцар екш- uii icxe тары да еюленш К1*р|*сед2. Сзден каз!*р де соны ютешн деп тур. Ундемей шошка- ларды айналыл жургеж, езшщ уйренплгсп эдкмн тары колданады Деген сез. Шошкаиы экелген екен, оны мал етш шыгаруында дау жок. Ол icTewAi. Уйткеш’, 6eTi булк етпейд!, сенiмд». . ч Сэден шошкаларды кушактай устап, аяктарын шеше бастады. Жан торсыкша бултыйган ак торайларды ку­ шактай кетерш, capafiFa тасып жур. Журттык кезш уй- ретейш деген адамша, торайларды 6ip-6ipAen тасыйды. Bi- peyiH кушактап KGTepin алады да, аркасын сыйпап, тум- сырын устап,чколтыгына кысып апарып capafiFa шр^Нзедк . Енесшен ажыраран ак торай баж-буж шыцрырып ед1, колхозшылар каркылдасып калды. Мундай шынрырыека Кулактары уйренбеген ауыл Hrrepi де азан-казан болып арбаны коршай бастады. Сзден оны елеген жок: — Воска жамандайды туге... ©3i таза мал екен...— де- дГсешмдц дауыспен. / 7*

_ М ал болса болар, б!рак таза болмас... — Багып кормеген малымыз... — Мария кслш бар рой... багар... • , богата Жыйналтан топ езуше .рк.лгсп кУ^ьп орк п боса да алмай тур. Сездер! шгешект.. Сэле, oi » > н » >кумысы да жок адамдай; шыркырап бакырган тора марды бр^ б!рлеп тасып, сарайга камап болды. Торанляр 6..ВДыр да ал! арбадан туарымеген ана шошка да ашулы турде тулап, корсылдап Kerri. ., — Осынынды коя турсак да болар сд1-ау... дсп ои лады Сэден. BipaK, мундай icTC шошкалар каидан одак- таса бшеш! — Унше болайын жануардын! — дел 6ipoy мырс ете туеш едк соны сылтауратып 6opi каркылдясып, кулю t i- реген алкымдарын журт тары 6ip босатысыи алды. — YHi жамаи болатыны — мойыны кыекя... — Kencipiri де Kejiicin турраи жок... Ун KencipiKTeH келед! рой... — Бул Q31 жогары карамайтын жануар дейтш... — Ж улдыз санататын ба е;бк оран? Содей ана шошкаиы жоиынан сыйпап турып: — Куле турындар, жолдастар... куздшуш эркайсысы бес путтан май беретш отыз та к ты мал болыл шыга кел- генде керерандер! — дедк — Майды канша сурасан да берср... 6‘фак малдын майын бермес... — М ал болмас, шошка болар... — Малдан не айырмасы бар? — Жок, эшейш... рой — сыйыр деген сек1'л д 1 мунын аты шошка болады дегешм*13 гой... — Ал, енд1 таза болады дегешце илаиу кыйын.... Таза устасан. таза болады! Сыйыр ез корасын ©3 i тазалаи ма? Сэден, шошка анык. мал, шошканьщ майы коп, таз; мал, тез всед1 деген ойларын устемелей айтып кеттк М у нысына баскалар таласпайтын да сешлдк Б'так. шошк мал емес деген ecKi угыныстан шыга алмай тоуекел ме кертартпаныц арасында тур. Шошка секшш’ момын жан дай болып тур. ©зген! былай койганда Сэденнщ туга: yapFa малдыд атарына квшудш ©3i 6in ш-ici Элен де жакындамайды Эпен ЕЛиш Ы Z Р..ЯНЫ алганда, вамандастары: ЬфИМШК * * * * * М *

— Енд1# аздщ уйден корсылдактын. куларын жейм1з РОЙ... — Мария келш ол жануарсЫз тура алмас...— деп ма- зактаран болатын. Буран еш жыл болып барады. — Айткандары. кёлдьау знтуррандардын,...—деп, Эпен де хысылуда.. : Колында ейропалыктар ушш «Казак ткпЬ деген штап бар, йешш сабадтан Мария кайтып келе жатыр. Журш ке- ле жатдан бойы: *. ' -* - — Мин-бардыйм... син-бардыйн... ол-дый... б!з-дыйк.;; ш-дыныныз... алар—тоже, дый...-—деп, окып келедк Мария казак элшпесщ_етш, енд1 штаты ез бет!мен окура бет алран;* Бдрак жай сейлегенде .кШрмеЙ кед1р- будырсыз сейлесе де, к1таптан окыраида курмеле бередк Ocipece хептеу мен жжтеулер кыйнан жур-- Мария кайнарасынык касына келш: . . — Дядя, Сэден!.. Шошка ' окел генеiu бе?_ Мыналар коркып *сдана кулЪ, бакырып жат- кан торакларга карай^^угчрлц K e r r i , * Дереу ^„ - — К о з ы д а е д д ^ 9 п е н , . сен^д£адщ п: Т¥р- мысыд?— дед! куйеу1не. * •' - -Эпен ундемед!. К^лхоЭДа^келген шовдкадардук Дай- дан орагытып келш, Э'пеннщ атына байланысып туррады- на ол катты кысылып тур. Баскалары Марияга:- \\ч* V-’ — Эрине, сен уппн кем жер1 жбк, Эпен де б£кер~шеп; - недд, оны.д рас...— деп 6ip кул1'а*п. алды. . Сэден арбаиын'устше.шырьш алып: ^ — Кел, Мария,-:туареШк! — дег£нде, Мария кольшда- >ы торайды кенеттен Эпенге устата салып, ceKipin арба- ныд уст’ше шыктьк Эпен ку^атын адамша, не кулуге, не , жылауга айналрандай бет-^узын тыржыйт«п> торайды' . денес1нен аулак безше устардн дсуш турып К^лдьг, лакты- ^ рып' ki6epfe де алмады. - Г- К . ж-А '4 Шошкалар, жыйналып кулш -туррандарра .екпелеген-. дей, ашуланып, хорсылдап кояды.. Осы мшезш коя тур- „ еа, ^ешшм;йштеде деместей кершед! Сбден#е, Сбнда д а , жыйналып тургандарды осы арада 6ip кеширш алмаса эцпме созвалатыньщ еске .адап: • • — Юше, жirir?epJ котер!ндер! — дед\\ Сэден ^салмак* ты дауыспен, Бул кэду1ли,'‘дег^ш ! •|отетпей.ч,;;|^ймайтын дауьгеы-бйыц.- Бул ашу да ewfec, де емес, ic 1стетер- д е д Ш Й а д дауыс. V. 77

X irirre p б1р-б'флеп, сырткы кшмдерш renin TvpiHin, колдарынын ушымен Fana жэрдем Ж ы п Т р б а г ’а жакындады. Bipeyi кулагыныцушынан, ( - peyi аярынан, 6ipeyi аркасынан суисмслсп карап ед ауыр кабан булк етпедь Сыипалактап журш . ^ден «эуп!» дегенде, ж1пттер амалсыз кушактап алып, ’ ды жергс туспрдк М егежж шошкаиы кетсру, оастапкы* дан онайырак болды. . — Эй, арам антурран рой!..— деп, жичттер тары oip каркылдасып алды. „ токМоп-момын, жуп-жуас, майынап баска аныоы жок, мойын, надандау жануарлар колбаклан, кабыргалы- нан козгалып, мурындарын 6ip-6ip тартып койды. Тусе сала жат жерд1 6ip нукып жгёерш, томен карагаи боны сарайга к!рд1. Бул жердщ аспаны кандай ексн дсп жора* ры караскан жок. Тебшпдей кулактары мен салактаган емшектерше карал жыйналрандар Зкеркенед! де, жонына карал «бес* бармакты» еске туС1'редк.. Кайткенмен 33-жылы, майдык enici кун! «Ж ака жол> колхозына 6ip тулж шошка малы келш К1*рд1... Келер Kyui шошкаларды калай куту, кал ай бару эц* riMecine тутас 6ip жыйналыс болып Kerri. ¥сак сыкакка казенен кандай шебер, жыйналыста шошка манайына сез кеп уймеледь Ешк!м карсы емес сешлдк Bipaic, кер- тартпа, 1лгешек создер аяк ататпайды. — Таза малчдегт рой осында... Е д 6ip таза уШипзД! берем*1з де... BaFbin кормеген малымыз, бшетшдер багат та... — Тек балалауы жщ екен... — Ниш ж Hi балаламай ма? — Одан бул жи1рек кершедк.. ^ ©зш не деп кайырады екен?.. Шеге-шоге дейм*13 жжзгитуааро..’. ««нНыо!Т» ™деи—пнйдшаныг6аiрJмIcыinз- Жана к е л т тур рой, бе?3— деген*сокfп ' п баСКа Kici барУь,н б!лед! дейсщ ке деЙ1Н еозылдщ. Мария тураТ^ д Г д е “ ЙРаШ СвЗДСР К®П' мысын ктеп^журм^н^’ДедРаК;’ чМСН ег1нде ек‘ KiciHi«- жу- босату да кыйыи? О лТ сСттееггеенн«'жУуммыьс^т'ы' цМеатреикЯ-жнеыщ етугр>нь»леЩн

cbipFbin отырады. Онын. iciHAe кершбейтш 6ip езгешелж бар сеюлдк Баска эйелдер де ,-одан калыспай, кейде ар- тык 1стегенмен Мариянын. колы тиген жумыс тыяпак­ ты, ©pi ешмдк ©pi оетмд1 бггедк Сондыктан шошкалар- ды 6aFy Есен деген шалра тапсырылды, кушпен кендБ pidi. Есен жеоч торайын шубыртып, ею шошканы копалы келге эрец айдап экелед1 де, коя бередк ©3i баска oip жумыспен жургси адаяша шеттеп, алыстан рана бакы- лап журедк Болмаса баска 6ip жумыс icTeri жатады. Шошка бакканына б1рталай арланады да. Шошкаларын такертен. ел турман, ерте айдап экетсд! де, кешке ел орын- ра отыргасын айдап кайтып, кезге кеп туспейдк.. Кешке ушне келгенде, таярын, шекпешн сыртта калдырып, уйше жуынып юред!. Сэденнен баскамен шошка жайын ©uriMe- леспейдк Баска малшыларра да жакындаспайды. Жас- тар шошка жайын сез кыла бастаса,-Есен ол арадан ке- Tin калады. Сондыктан, оиы euiKiM эуремелейдк Б\\рер айдан кейш шошканы сыкактау.^иреп аяксура айналдц. «Жана жол» шошкага кез1 уйренгендей, кул- мей сейлесет'ж болды. Bip жййналыста отардары астык- тан азык та белдк Есен кешке карай шошкасын шубыр- тып келе жатканда: * ' * ' __ - — Есеке, шошкаларын ©бден-ак селпрген екен... — ©3i шын тез кебейетш мал екен, жарыктык... • — Ана 6ip торайдыц 6yfiipi neFbin'жараланган?—де- сет!п болды... Б'ф куш, ертемен шошкаларын айдап Есен келге ке- Tin бара жатыр ед-i, артынан 6ipey келш: — BaFap кебейсш,'шалым!— деди — Айтсын! \" • -• Караса, Касен молданын бал асы Эбен екен. Кэду!лгг малшыларша Есен «айтсын!» — деп жалт караса, -Эбен 4 мазак кылрандай, куле айтып тур екен. — Е, шалым, енд1* шошка бактыц ба!..— дед1 Эбен аяушылык еткен шплнмен. Бул жолы мазактап турраны Есенге Tinri айкын кершд]. ч — Шырагым, б1зд!к iciMi3Ain 6©pi epci рой, сендерге. Ауларырак журсен кайтер екен!— дед! Есен. Таярыныа шокпарлау келген жары кышына бастарандай жерд1 тур- Tin-TypTin коиды. Есеншн ьщрайын таный калган Эбен де ефц турактай алмай, атын тез-тез Te6iHin журш Kerri. ¥зай берш/есю 79

«и» -я » «ssrSSSfSi r s s i t s -глг„ssb.v pece касына 6ipey жакындай берсе соны амта же”ел^ с Р Атап жайында талай эдем! елендер аитылганы рас^ шошка жайында жайылган елец эзф жок. ™ беспши тул!.к болыч беки цойган жок озф. Сопла да, бул жендоп Cipiniui елендз «Жана жол» колхозы аи:ып салды. Вес тулж малымыз бар: 6ipi шошка. Бол'ем1з табыч-табын erin коска, Аластап арамыздан айдап шыккан, Болып па сенен арам б!здщ шошка. Сын TaFbin шошкамызра келдененнси. Арам соз кетертп Эбкеп деген, Экенд! Касен молда бьзетж ек, К'фгекше елж керге сонына сргсн... Аркалап елж — кшм-кебшдерш, Ес»нде журетМн бар ма сёнщ? Шощкамыз opi жайлы, opi майльг, Карыс май кабыргадам козралманды. Сендердш i3 ачдыран сыкагына, Шошкамныц жалрыз туп кыйсаймайды!.. Тулжтщ шошка жатар тазасына, Нанбасац жаксы багып, таза асыра. Туйсндей тесепне тышпайды бул, Симейд! еыйырыидзй жамбасына!.. Егер де соя калсак 6ip ылэрын, (Эбенге беретш боп oip куларын) «Мелит терт коз итше квэж сатып, Кузетш отырар еч жер ошарым!..» bip жылда «Жана жол» колхозынын шошкдсы йырэда селз болды. Кдртан баск.ан ата шошканы кел( жылы уйтш.турып сатып ед1, eKi бузаулы сыйыр боль тура келдк Шошкалары сеьпз. К^ьщыз куятыи мес ceKi, Д1 былк.-былк етедк * Кешпел! елдщ шаныраеын арцаламаганмен мал ш руасында тарихи орын алатьшдарына талпак. танаулап i сешмд! турде корсылдайды... ^* — Достым, мен сендерд! де экелфНм... Мент опнк сар“ *• 1933.

КОС Ш АЛ К М\" MiHe, 6\\з ею шалкардыц арасында турмыз. Коныр куйкалы, кунарлы ш^шыр. Адырсыз, жотасыз жазык алап. Керилген кец такта. Куан таргкал калын кау. . Батые жатын капталдай ескен калын~жал, кек жиект1 кемт, кен жазылтан кереге тэр1здешп ишп кел'т eni кел- ге лреле токтаган. «Кос шалкар» кос босагара орнаткан Kywic барана тэр!зд1 ею - кед. Кешю тымыкка тынып,, жадырап жаткан жазык су акырын рана жарасына coFbin д1р1лдейд]'. Ышкынбайды, ттркенбейд'и. Акырын соккан самал шалкар келдщ акта бетш ай- малап суйгендей болады. Суйгеи жср:нде ирек i3 калады. Шалкар и.н*м:р:пп ышкынрандай болады. Кешпел! кек булт келенкесш к^лге Tycipin, айнара ка­ рал сыланады. KemKi кун ei<i келге кезек шомылып, жарк- журк етед1. Ыз таза ауаны тойраиша жутып, колхоз erici- ^ Hiii ортасында турмыз... Бул Косымнын «Кос. шялкары». iv Кара кас бэйб!шеге ас бергенде кара каска аттын бэй- recine Кашкей деген жет!м бер*1лген. Сондыктан, «Кан1- кей шал кары» дел те аталады. «Телпектерд:н», «Ит аяктардыц» терлжтей мэйегш Косымнын калын жылкысы «уйтт'п» жатка нда, ит аяктар «Кос шалкар» дан. атын да суара алмайтын. . /. Бул ез1м1здщ куйгелек Тэпел кузетш журетш «Косым- нын Кос шалкары да...» . • / / / Мен «Кос шалкар» ды ем|р1*мде уш-ак. рет керд1м. Б1р1нде, он шакты бала жидек теруге келдж. Белшем1зйен шыккан батЫп ала сэуледе агашка юрдж. KipyiH урланып к!рсек те, кешлд! кекке кетерш, кылп еткен. сыбдырра б F. Мусрепов, III том. 81

жанрыоырып турган HyFa Kiprechi, айкаиламаска ДЭ™*1 шыаасын ба! KepeKci3 жерде-ак. садылдап кулш, адьрл жерден аотайлап сейлестчк. Жидек б!ЗД1 суйрей ^Жидект! кл'ып узаскан сайын айкдйымыз басымдап, Т а п Х ^ г ы р * ecxin калыпты гой. Осындай гана ка- сымызга келш адырып кеп далганда талаиымыздын ак кабык шелекше\\пз «к,айып боп» K e r r i. ©31 узындау, бейгамдау Эбзи деген 6ip жолдасымыз анырып каш а ал- май калып едк куалай жонына шыбырткы шып-шып етш калды. Камшыдан кайкалактаган Эбзидщ арык кабырра- сы ыржыц-ыржын eTin, eKi колы мен аркасыиан укалап «агатайлаган» дауысы тым ащы шыкты. Сонда да каша алмады. 0 згем13 зытып отырдык. Bip-6ip т е л е к жидек т е р т алып, «К о с шалкардын» 6ipiHe шомылып кайтпакшымыз да. О л болмады: «Ауыл- ра дей1н кумас па екен» деген адамша артымызга карай* карай ауылга тарттык. Мше бул «К о с шалкар»ды 6ipiHmi кергешм... «Кос шалкар»ды екшцп к©ргешмде эуе айналган ыс- тык иллде едй Алдынан санаганда он жетшш], артынан санаганда жыйырма eKiumi виз арбасында ед1м. Байгус кара ©ri3, кезше шыбын уймелеп, аузынан сьпекей! шубы* рып, митщ-митщ аяндап келедк Ею доцралакты казак арба дагдылы ойбайын салып о - да келед!. ¥зын корап* тын imiHAe мешменен терт адам. Менен %баскалары шеп шабатын жузджгшлер. Мен ©пзд1 алып кайтуга келем. Баска арбадарылар да сондай. Арба 61ткеншн. артында жалт-жалт еткен ак орактар. Тумсыктары салбырап, кек майсага TicTepiH кайрап келе жаткандай. «К ос шалкар» га женелс1н дегеи хабар келгесш, жана рана барран жайлаудын кызырын тастап, Ж!пттер жуз- AiKKe женелген. Булар Косым байдан эр кезде eciMr^r алган уш сом акша, ею шана ш©п, биешн cyTi, аттын майы деген сыякты борыштарын ётеуге келе жатыр. Бэ- рнин де imi ауырран адамдай кабактары катынкы, кен,иг дер1 Kip6iKTi. YwiTci3 ©KiHim барлыры тустершен-ак, б!л1-4 Н1П келед1. Жана гана барган жайлаудын кызыгы артга ка.пганы ж тттер ге натгы батып келед!. Ж ы м-жы рт На- сыбай сураснанда болмаса, туе жарып жадыраспайды. Ж узд1КШ1лерд1 бастап келе жатк.ан Ж антык тао-пн-ае — 82

, 4 Г ‘“ •' , - ' *’ • . ды иемдене сейлейд]. «Кос шалкдр» дан ею мын, кыйдыр- сам, «Кыз к£ткен»нен 6ip мын, кыйдырсам деп бастай- ды. «Керенаулык. кылып, жанбырра тиддрш жастай жый- нап журмендер! 03iM кермей шошакда тартпайдар!.. Уйт- сендер екпеле^ендер!» — дейдд. Не керек, езше тиген . уклмдд 1степ, жуздшщщерд! билеп келеди' • . .... — Осы--ит-ад* туб!mзге жегер,— деп Ж1пттер ёзара • кункшдеседк Косыммен доеакдап Жантыкты да сыбап алысады, * суйтш, «жарты патцха» Жамты&тык уюмшде -. тоуликке тарта журш келеимз, 4 - Ерт$к!нде щаршы туе табанында «Кос. шалкар»pa.?: жеттж. ЫСгык^ан катала?ан епздер, ттлдерф кере кулаш шырарып, солыктап тур. Жантык, жштгердд kipin алып ауыл ауылта балда. Айналасы ат шаптырым алаптын ор^. •: тасына dip жан туармедд. Алапты ■айналдыра туардь* «Кос шалкар»дын жарасына да жакындатпады. «Ауыз ^ cyfa томар су да жарайды» деп .ешюмшд -айтканына мойымады.. Ж1Г1ттёр амалсыз ^.бытырап-бытырап Kerri, т Кос-костьщ арасы■ атпен катынасатындай . алшакганды. Жакын ту^се к&дырыс кебейед! дед* эдей! осылай штедк Б1здщ кос сепз адам болып 6ip жергё тусп. Шалшык,- ты томаршадаи сасйк4 сары 'су .окелш шай' каинаттык- Кул1ма сасык шайды iurin алып/.оракшылар катар^катар ■ жол тарта женелдк Сары бас араласкан калыд каудын ч- жолдары жыбырлай баст^ды. Ракымет, шындаран -йк.' „ .орактар кунге шагылысып жарк-журк, erri. Kyuixi 6i- ^ лектер маадайдан моншактаран ащы тер, отты керьктен - v шыккан ак орактар, Косымнын ырысын кештш, калын Кауды карш-курш кулаггы. Кешю салкынмен епзпллер кайттык. ЖузДжцилер жаутавдасып кала бердй взге емес, б1здщ кайтканымыз' баткандай, ананы-мьщаны айтып-арбарэ 6ipa3 rilipUiCin турды. Кысылранда алран жуздж акднасы, сонын салда- рына сонау жайлаудан келш шыжыган цллдеде шеп ша— уып жаткандары Жантыктык айнала aMip eTin жургеш, б1зд!'н кайтып-feapa жагканымыз 6opi косылып Ж1пттер- дщ жанын жеп/тургандыры кешптершен бшшп тур. Ракымет маркум 6ip мшез едк «Кет шапшан, мына- .. ларды кынЖылтпай... б1*зд1н катынра айт,/Колыма биялай, 6ip-eKi сабак тарамыс 6epin ж1берсш. Енд1П астан кал- дырмай ала келГ..» деди ^ - г; . ‘ Казад арба ыцырсып барып айкайын гузеп жур-е бер-\" дк Кен алагтка айнала тшеш жаткан жуздшшлерге ка- $з

рай-карай б!з де кете бардык. Кеш и ТЬ,\"’ Ы11ТЯ ^ ^ ТЬ1Н кен орак. дауысынан узай бердш. Косым мен Жантыкт н осыиша HTTiriHia мэшс! не екенш ажырата алма.ДЫК- «Кос шалкар»га тары да шомыла алмадык.. Котыр оас кан тенбм денеге туник, шал кар тары бунырмады. Mine бул «К ос шалк.ар»ды екпнш коргсшм... . Буг'ш «К ос шалкар»ды \\m\\nm\\ рет корт. турмын. \\стымда ат, касымда Куссн мен Болжык бар. Мака ерте келш коп жерд1 араладык. Агаштын iui:ii«ac ерк!М13ше журдж. Косымнык. ырысы болтан «К о с шалкар»дыц кои- нау-куысын калдырмастан араладык. Kmii шалкарга б©* лешп турып шомылдык. Баяты коргеи Тэпол де жок, Жантык. та жок. EciMc тускеш болмаса, 6ipi де ушыра* гаи жок. Куар-ау, сабар-ау дсп те ойлагапым жок... Куз... Кадумп карбалас жабдыктын кабындатан уагы. Кун эл1 ерте. Кораныц баурайына кун жаца тусе бастады. Колецкеде ©скен калыц шептщ шыгы, 6yFa ай- налып i3iH бицирмей жоталып барады. Саргылт тарткан салак коде жылы кунге кеудес:н тосып, туип ызтарды тебеидеп шыгара бастаган сэскелш. Жака тана б т е к кы- зып, тер моншактап жумыс ©не бастады. 1стеген сайын кыймылыц басымдап, уртан кулашына e3itt де кызытатын мезпл... Kyceii колын сермеп, айнала KepceTin: — Анау калын. жалдан, сонау кызыл баклагам дщ* гекке дешн... мына жагымыз, калынныц аргы етепндеп кара жолдан «Кыз кеткен»ге дешн, «К ос шалкар»ды imiHe ала... б!здщ жер...— дед!. домалап«Кос шалкар»ды айтканда кезшен жасы Куссн жаркылдап кудель Кусен екьленш сейлендк тед!: ке- — Ертед ©леем арманым жок,— дейдь Куанышын айтуга т\\л\\ жетпейдь Тоттанган KOpi жу* репке жас, кызыл как жоргалаганын б1*лд!ред1 «К ос шалкар» мен байланысты энпмеищ бэрж.айта ж енелед1 Ьаягы жузджинлердщ талайыныц гипнде болганын, Жан- ды. Бфак. шымбайына баткан батпан кылыктарды канптя толык акта алса да, «Кос шалкар» тигеннен кейшп куя нышын айтып жётшзе алмайды. 11еннен кешнп куа- «Кос шалкар»дыд б1’зге тигешне ттныч бар...-—лей бередь О нпмелест J S S i s * Р’ КЫМ Неше уйс*1ндер? м

— Он 6 ip уйм1з. Келем1з дегендер толып жатыр. Ка- лай болыггшыгады деп алмай журм1з. ©3 iMi3 быйыл рана коллектив бодран сон, аяры кайтып кетед'1 деп журексь нем1з... v — Неше ауылдан жыйналдындар? — TinTi неше ^уыл дейтш емес, толып жатыр. 1шЬиз- ^ де 6 ip норай, 6 ip «бэлебай» Meuiepi де бар. Машина жа- гында журетш Мекайла деген орыс бар. ЕИзд! журт кол­ лектив ауылы дейдк Бастабында epci Kepin журд1К, осы кун!' журттын 6opi де «Коллектив ауылы» болрысы келе- tjh кёршедк Bi3 коллектив ауылы болып отырранымызра куанып к,оямыз. Жазгы ауыл тупл, кыскы кыстауды да 6 ipre салдык. Коллектив болгалы жылга жакындады. Олi 6 ip урсып кергем!з жок. Ана жылры коллективтер жанжалйаса 6epin, аягында бытырап кстш едь (Опда жалрыз Ордабай рана байып шыкты рой.) Б1з 6 ipre ту- рандаймыз. Ылрьш* кедейм13 Foft, шырыщ. бузатын 6 ip жалкау бар ед*1. 9pi-6epi тузелер деп карадык, ^а, болма- „расын шыгарып ж'1берд!к. — Коллектив болардаЖосымпыи балалары талай лоб- лытты-ау! Сонын кес'ф'шен к©п кедей к‘фе алмай калды. • Коммунис болып кетеандер, «тубшде казнара бэр1н ала- ды» деп, жаман азрырды... ; л. — Осы куш шаруаларык кандай? Машиие_сайманда- рык бар ма? ' — Ойбай, карарым-ай, не шаруа сурайсык. Бэр1м1з де тулм 1*з жок кедей емесшз бе! Бор1м1зде 7-ак бузаулы сыйыр, 6 -ак жылкы, 13-ак кой бар елi. Каз1р байып ал- дык: казнадан он еп’з, алты ат, бес 6 ipiniKe, ею т\\лл\\ уш • сока берд1. Бенке, Сенке, Реске деген машиналарымыз жэне толып жатыр.. Бэрш де кейш етерсшдер деп, TeriH 6epin жатыр. Ауылнай мен болыс хабар бередк Б1з барып алып келем1з. ©3reci не керек, жазрытурым жуз сексен бут тукым берд1 Fofl. Отыз жер епн салдык. 5ip-6ipiHeH жуз бут тусетнтГ.. Элп Ъйтылран жалкау, Бэйкен деген . Ж1'пт: Косымиын баласына CKi жердщ тукымын 6 enin -Ж1- 6epin, артынан коймай журш, кайырып алдык. Озш де жерге тырып ж1бере жаздадык,... Жылда епн легенд! к!м салып керген. Быйыл уй ба- сына eKi жуз, уш жуз бут eriH алайык деп отырмыз! Уй басы елу буттан корра шыкарамыз деп ^ей лест койдык. • Тутгай жаланаш ед|‘к, кооперативке бидай беруге уэделе- cin, жакын арада киЫп алдык.

— Ш елл канша алдындар? ~к: — СУрама, шырарым. Мынау алантаи Косымра ew мыц шел шауып 6epcTiH6i3 гой, - Осы алап б !зг е тигесш шепаз болармыз ба! Казнадан ал ран сш машинд1 салып ж!берт еД1к, 6 ip айда уш жылга жехепн шеп тус.рдь Аддадашан уй>п алдык.. Енд1 епнге кол коидык. I\\a3ip Kepecin. — Газет, журнал окыйсындар ма? — Оки ганда 6 i3 окыйык (б ’фак кейдс газстннхз жога- лып кегель Осыны туземей-ак. койдыцдар. К1тап ала ал- маймыз. Ауылнайга айтып едж, .неге опермей жургенш бьлмеймш). Кешке таман жумыстан келгеспьб1здщ Уйге жыйналып аламыз да, Ссмбек окыйды, 6 i3 тыидаймыз. Ke6iMi3 хат бклмейм1з foh. Кыстыгут оку унии, Болжык,- тыц 6ip белмссш улкешрек е т т салдык. Жаздыгуж ауыл- най, комсомолдар келгенде д а л а т жыйналушы едж. Кыстьлуш алп белмеге жыйналамыз гой дсйм1з. ©з5кпз кооперативке муше\\пз. Б'фак. кооператив ба- сьшдагылар жаман-ау, жаман... Мата келсе алдымен ез- дер1 алады. Жакындарына бередь Кейде кур каламыз. Косшьтга, е... МОПР-га мушем1з. Мына ек> белп 6 ipeyi Ленин гой. Bipeyin ©3 iM де б 1лмеймп1. Шемберлинтн, жа- уабы дсй ме, коргау деген бфдсм-eci бар ма, ойтеуф сон- дай бфдеме... тагып алганы'м. Камзалымды тунде басы- ма жастамаймын. Ленин кадаган BHipiir устше каратып басыма Lain коям... Осы кенесумен отырып Kitui шалкарга жаздай салын* ган кыстауга да к елт калдык- Кусекем сезге жарытты. Болжык та косарланып кояды. Бул кыстау ©зге кьхстаулардан анагурлым езгеше, ор- тасыиан кеше калдыра салган он 6 ip балшык. уй. EciK, -терезес‘1 орнатылып, iini-сырты майланган. Сынгырап тур. Казак кедейлершщ кыстауында кос терсзолх, тактай еден- Д| уйд1 емф’.мде 6 ipiHini керу’ш. Шошайган шошаланы емте 1здесек де жок. Bip-6 ip «саманный» азбар. Кеше де, г! ! 1 п аласы Аа тап-таза. Эрбф уйдщ касында сандык- I м Г Н^саРы ,мая- Болжыктын. ушне юргенде: Кусекен На тактаига енд* TYKipe берергшз бе? — дед» Уйлерден ©Tin моншага келдхк. ккеерреепгГ^дааяярп. ККу^сен» ЫмНонмшоанншыас6ыip- aСaыжцыгыррлкаып.лдтьугр. Барлык - Осы монша 6 i3 re меиНтГвд^ арты дкерш ш т¥р, 8В

T 4W,' <\"C•*-л»■•: .-’ -4 . . . • •„ • • • *- Bip тайынша шыр'арып, керек-жарарын алдык та, сыртын 63iMi3 салдык. Элп Мекайла бэрш:б1лед1 екен. 1пин сол* жендедд. Е*ш Kip дегенйцз ;манымызра.-жолар ма екен? Ещц № Kipiii' казак, болармыз ба екен? Жума сайын тусш турамыз. \"./ ,. Моншадан етщ-кыстаудын шетшдеН кырманга келдж. Далыйран кед кырман. Айналдыра уйшгён епн, .алтын- мен каптап койрдндай жалт-жулт етедь Ек бщк маянын тебесшде кызыл жалау/ Бол'машы желгё. далШреп, «Кел мунда!»лап тур. Алтын маялардын арасы кйбыр-к,ы(5ыр жан. Куйымшарынан майы шыккан ег!здер, жегуге эз1р- ленген аттар. ..Эленкщей жаланган жнчтгер. Кейлепн ыш- кырлырынафастырып алган зйелдер’: Bipiwie айыр/б!рш- : •' де тырнауыш;\\бэр1шн де e3yi кулагында. Эр уйде ернш сылпылдатып отыратын эйелдер, мшекей егш сорысып ’ жатыр!.. . ^ . .. * , * ^ Кун ш-арырмак,танып кетерше бастады. Айналмара ат- v тар ж е п л т , узын шыбырткы ш.арт ere тустг. Анадай жер­ дей жалрыз денгелек эыркьграй х^енелдь Эжемнщ уршы- . яиндай емес,.коз{леотрмейдЬТынып жаткан итак аспан* < ра будактады. Машина ' гур-гур erri. Таудан к,уларан судай гуршдедкАлтык ба.уларды- кылкып жутып, кызыл маржанды кап-кап арьпылдЫрды. Енбек куйг, енбек буы жет1* кырра жетть Кара жер солкьглдап биге^басты. Аспан косыла гур1#лдед1'... * * ^ • ,• - - / Bip. жарынан тасылып жатыр. Bip жарынан сорылып жатыр. Кырман' басы улы дуб?р той!.. Гур-гур-гур!.. Гу-Ч ' рщдеген сайын мандайдан шыккан ащы тер, кызыл мар­ жам болып капшыкка куйылады. Буы буркыраран енбек куй! аспанра ерлейдь Жер мен\"аспан косыла бйлеЙдь Аспандагы алланьщ асты солкылдайды... nepiurre бггкен • зым-зыя, басын кайда тырарын бшмейдь.. • ' -Д- ,Тус ауа енбек ерлерг/демалды.т Дабырласкан бойы- ' мызбен ауылга келдж. Торыз караша уй. Шет .жарында % ею курке барх Манайда кара-кура жокка жакын ™з1лген кызулды-жасылды машиналар.. Ауылдын барлык корю де, салтанаты да солар. Баска ауылдын сырты желЬтеген •• кулын, у^рлеген жылкы, Т!ЗШ тастаран казак арба болса,. бул ауылд1к1 оран уйлеспейд]. 6 з алдына 6 ip KepiHic, 6 ip /;. салтанат. 'Ата мурасы к^зак арбалар, жудеп-жадап дат-: кен, эр жерде 6 ipeyi шойырылып жатыр. Онын орнына: «он 6 ecin. 6ip ширегГме ,турмайсын> дег^ндей абажадай квк арбалар тур. , 87

Жалма-жан туею тамактарын iurri. Самауыры жокта- ры барыиа xcyripin барды. Тожшелесш отырып дема* лысты. Кайтадан кырманра женелдк Тары да гур-гур. Маши­ на «коллектив» кушне басты. Оран «коллектив» мушоле- pi косылды. Кос босагадары «К ос шал кар» косылды. Ка* рауыткан калын жер толкынданып билепд!*. Уй1*иде отырып осыны ecTiren Косымнын баласы: «Кос шалкар!», «Кос шалкар!» болды... батшагар, осы- нын. арты не болыл кетер екен!..— дедк Бул сурауыныц lueruyi алые емееппн сезе алмады.

s ЭТИОГГАФИЯЛЫК 0ЦГ1МЕ ' / (Е с к i д onbt ер д еп) — Сол .ауылга барып келуд! созып кетп'н-ау,— деп, райком ^атшысы маран ею рет ескерт1п едк Мен Бурабай орман техникумында беретш сабакта- рымнан босаиа алмай жургемш. Райком хатшысынын меж асыктыратын да жеж бар. Ауданньщ шет^рек 6 ip жагында алты-жет*1 ауыл бастарын курастырып, колхоз курралы жатканына уш-терт ай бол- ды. Шрак, сол ауылдардьгн нак ортасында отыратын ен 6 ip Шурайлы жердщ иес'1 —Жанбыр.ш'ы ауылын колхозра ал рыла ры келмейд!' екен. Ол ауылдын колхозра к1рг1лер1 де келмейдн — 0здер1 такыр кедей, мжездер| туслжказ... Райком- нын жауапты инструкторы ею per барып— «алланьщ жазраны болат та» деген сезден баска сш нэрсе экелген жок... Сен тезiрек барып, сол ауылдын сырын ашып кел* mi,— деп, райком хатшысы бул жолы маран сапмак сала айтты. Ойында тыкыршу барлыгы байкалады. Жана рана басталып келе жаткан улкен ic тусфшаз 6 ip кедерпге ушырап калган сыяктанады. Тек капа орак бастырына, карамакпал тусше кызы- Fbin, котырлау екежне де карамай алган бескелиырарым бар едь Салт мшсен, сылан рана жур1а бар, ap6 aFa жек- сен, айналшык жегендей, айнала берет!'н. Соны жепп алып, 6 ip жарынан уйрете кайту да ойда болып, мен жу- pin KerriM. Касыма техникумнын ею окушысын алдым. Уш жас ж1пт, кара денещи epiKCi3 женге квнд'фш, кешке карай Жанбыршы ауылы деген ауыл Fa жегпк. Бул ауылдын ен 6 ip шурайлы жердщ иес’1 екен’ш ма* 89

иадан керш келемЬ. Калин. кара кыртысты ат шашасы- нан келетш калын бозды, жер баилыкты айтып бусанып жатыр. Алыстан орарыткан каиыкды ормандар осы ж р Д1Н куинен, желден коррайтын корраны сыякты. Кум кайоан KVM ic келдер кемерга кере, кен толкып, толып жаткан экпме шертетшдей сезьледг Ж а з г ы т у р г ы жады- pay дуниенщ барлык сулулыры кал ай бас косып, калам иес1з жатканына танданрандайсын. Жанбыршы ауылы бшк болранымен селД1реп кеткен анаштын шпндеп кыстауынаи жанада гана жылжып узын 6 ip сайдын бойын ерлей конган екен. Айналасы он шакты караша уйлер шьц-ыстан батыска карай шубала коныпты. Ауыл манында анда-санда 6 ip жылкы, екьуш сыйыр, бесеу-алтаудан белек-белек журген кой-ешк) кержеди Бул макайдары ен. арык, малдарды осы ауыл жыйнап алган сыяктанады, бул макайдары малы аз ауыл да осы болу керек. Осынша бай жерд1н neci не- ден жутап отырраньша кайран кал асын. бткен кыс ©те жумсак, баска елдердщ куГш шыккагн 6 ip жылы едк Шубатыла конFan ауылдыц орта декгейшде жет1-сепз еркек алка-котан отыр екен. Эр уйдщ сыртында кездерж кунге сырырайта карап, аяктары мен аяктарын касып турран кыз балалар кершедк Еркек балалар жок сыякты. 5t3 еркектердш касына келш токтап сэлем берд*1К. Кун жылы болса да тымактарьш тастамаган бастар аз рана eiiceciH кетерд1 де т\\л каткан жок. Жыртык тебеле- Р1*нен жун жулынып шырып Уурса да тымактарда 6 ip та- каббарлык бары акдалады. Сейлесш кайтар адамдары- мыз осылар болар деп, мен арбадан тез1рек тусш, 6 ip ше* т1нен бастап отыррандарра колымды усындым. — Эуел’1 ана юсщен баста, шырагым,— дед1 ен. шетк1 еркек, ортада отырран сирек бурыл сакалды опырык ау- ыз сары шалды иепмен нускап. Кусырып алган колдарын ез1 жещнен де шырарран жок. Мен амалсыз сары шалра Жакындаганымда ол басын ттт1 шалкал ай KQTepin алып: ~ Уакаляйкум-ешалям...— дед!. Басын мен-мен кете- р т алуымен аузын шуршитш «уакаляйкум-вшалям» де- геннщ арасында тук жарасымдылык. жоктырын от вз'1 авдамаса керек. Опырык ауыздын. ерЫдеЫ б Ы н бГо Шалдан кейш, мен онын сол жагындагы москалдау 90

адамва колымды созьш ед^м, оЛ колын созбастан, cipec- кен куй! отыра берДиОныд ориына алп ен шетш еркек: — Еншд Атекемтн он жартдагьг •адамра код, бер,— дедь' ' .:*“ГчЧ >4 .\" Атекеа жанары.опырык шаЛ екенЫ туспщцм дв мел онын он Жарыйдары сакалы бар, мурты жок бареугё ко- дымды усындым.Ч. *... - . - ' “ ■ '• — УаралайкУм эссэлэм,— дед1 ол„ молдала^ша На-.^ кыстай айтып. /. < *’ . -г Сэлемдд ендд соньтн катарымен жаралатып кётейш деп ед1*м, жетг атадан келе жаткан дэстурд1 бузура болмайды ' екен, ^aHaPbffljieTKi еркек; г \\ . , /• ’ —, Е вд алгт Kicjre кол бер,— деди ;; .СоНымен; •Атекенц1НчекГ жагына отыррдн'адамдардын улкендьюшш ретин тауып, айкыш-уйкыш кол берш шык* канта, олар кезегшен сэлем алуды айтып болранша, б!р ауылди кешфй-конДыратын уакыт Kerri. ‘^ • СЪдад кешн рана ортадары шырык шал: . — Кораш, сен apipoK ысырыл-Жас конакка\"сол орын лайык,— дёдЬ ШалДын •Кораш деген адамы -квдшпз/ ысырылып, орын бердд. Кен далада^дспай астында орын v талгасып, улкендik жасасып отырран жандарра тек кана тан 'калрандай едщ! Баска елдерде, баска ауылдарда мундай ескш ки мен бурынды-сонды кврген емен./Бул > адамдар маран api кызык, api 6 ip кайры,KepiHHi. — Шырарым, жол болсын,— дед!, ортада^ отырран/' шал. . ' V ’\" — Элей болсын... С]зд1'н ауылда жумысымыз болып • келщ едш,— дед!м мен. * — Элей болсын дёдщ, болды сол. Аржарын кезеп келгенде айтар болар,—деп, лиал мед ауыздыктап калды. * Тусшде квргёндей Kapi /та^ылыктын ман-жайына -мен енд1* туе*не^бастадымуДа. кзтемд1 тез тузеп: V — Ие... Элей бол сын. . —•.дедiм. >• \" ч,.> — Кай елдщ баласы боласын? \"* • Ч- Керей боламын. .. . . .. ' ' ' — Кай керей? •• • —: Кызылжарга карайтьш керей. * \" • — Елдерлц аман.ба? . . ^ -.. \", I’ . ’ — .,Б1з атганранда--амаИ/ед!.“ ‘ , * - •' s Ч • ByriH. кай жердён шыКтьщ? * л — ^Бурабайдан шыктым. ' • • . — Ж о л шетщ кай жер? ‘ ^ 91

= Еидеше^Есеигслд!, бул бал.ларды улкен; y fc jH J J рып Tycip...— деп, шал макулдау куткендеи, eKi * арын кезе—к кАатреакдеым. дурыс айтады: ш. деп к елгет. осы ахплп бблопл- ауыл Fan сон, бул балалардын жеш улкен ун болады,—Д€Д1, шалдын он жарында отырган сакалы кауьадаи, мур жок адам. . — Атекем дурыс айтады: 1*здеп келгеш осы ауыл оол- ран сон, бул балалардын. жеш улкен уй болады,— деп, шалдын сол жарындагы адам да сезбе-соз посталы. Ьул 6 ip ушрейген квее-кара екен, коз куйрыктары суй1рленш, ею uiOKecine карай созылып кетштп в_елерд!н. yfiFapFa- нын аяктап келгенде сол беютетш сыякты. Айтты да кара тас болып катып калды. Содан кейж рана Есенгелд! деген, манаты ен шетте отырган еркек орнынан турып: — Конак балилар, улкен уйге журииздер,— дедп Конактар орнымыздан турдык... Касымдары окушылар жарьтлып кетуге жакын, кы- пылдасып келе жатыр. Мен езу тартсам болтаны, кулю- лерш тыя алар емес. Еналдымен солардыц ойын белш, кулюлерш ыдыраткым келт: — Рхеке, кун эл1 ерте... Bi3 к-елген жумысымыздын жойж с©йлесюм1з келедп калай болар екен?— дед)'м. — UlbipaFbiM, бул ауыл Fa келген адам нын не жу мы­ сы барын Атекем ез1* сурайды. ©3 i сурагапда, айтасын,— дед1 Есенгелдп — Ол Kicire ci3 айтсаныз •кайтер, тез1рек сейлессек деп едж... — Юырагым, бул ауылга келген адамиын не жумысы барын Атекем ©3 i сурайды. ©3 i сураранда, айтасыц,— де- я\\ Есенгелдп жанагы айткапын ацнытпай кайталап. Бул жолы кулмей калуга шын-ак устам>шлык керек едь.. Енд*1 тустд]'м, бул ауыл атам заманнан да эр? 6 ip кезде кабылданран дзетурд} бузбай келед! екен. Улкен 6 i- peyi аиткан б:р сездп улкен орнаткан 6 ip дзетурд1 ешкай- сысы бузбайды да ©згертпейд{. Жанагы канталаудан кешн' Есенгелдш!ц бет-аузы таска анналгандай сазарып, ©зге казакта кездеспейтЫ такаббарлыкка квит. Алдакашан тысы онып бозаоып кеткен тымарынын тебесшдеп жыптмпти.,, озарып шыккан туyйешцv жжуушш дпее ттаакгапбГб^апр ш, ошЫНаяаИтыис>'ьс,ыРяЬ1к™тыл. 92

Есенгелдд опырайган улкен кара уйге кадаган кезш ау- дармай устаган'боны сыкыр-сыкыр, кыйкан-шыйкан ет- кен шштерл1 eciKTi ашты да:, — Мархамат1-г- дед1 6i3re. Б13 уйге к‘фшк. 1иш достыры жок шет 6ip елдщ ек^дерше керсета- летш сырт сыпайылик о£ы сыякты болура керек. Б1з irni- М1зден кулш, кене бердж. ' Улкен кара уйдщ \\ш\\ де ертедеп байлыктын, K,a3ipri кундсп жутау кедейлжтщ жэйш айтып тур екен. Енал- дымен, бул мен керген кшз уй бггкеннщ iuiiHAeri ен жыр- тык-Teciri кеп уй. Мундай кеп жыртыкты, мундай улкен тес1ктерд1 мен койшынын. косынан да керген емесшн. Койшыныд эйел!* мына кара курымды да жамагг койран- болар едь Бес-алты уыгы^ алакандай жалпак, 6ip кезде сырланрандыкы, зерленгенд!г1 байкалады. 0зге уыктары * кырык ру — 6ipi жщ^шке, 6ipi Hinci3, шаныракка т\\к т1- релкгп. T a F b i 6ip бес-алты уыкта жосанын i3i де жсж, ыс- тын 131 рана бар: Анырайран 1ргеден 6ip тергкез карала ит Kipin келе жатыр. Он жак босагада аласа жукаяктьщ устшде тем^рмен белдеуленген аруакты 6ip ecKi сандык, бетшде \"ею-уш жерде рана суйектелген ернектщ i3t калган ecni кебеже... Керпе-жастык дсТеннш \\з\\ байкалмайды. Ек\\ басы кайык- тай какырайран агаш тесектщ уст1нде сырмак сыякты, ку- рамыс керпе сыякты 61'рдемелер кокып жатыр. Тер ал- дында тай, тайынша, eiUKi, лак repKnepi шик! кушнде те-, селгеи. Bip кезде кек сауырлаткан, кумктеткен уйрек бас ер осы уйдщ Tepine мын жыл бурын шнген куй! кала-, бергеидей, itaycan тур. Таралрылары кыркылып, кушс- теткен узенплер*1 узшп тускеЛ1 тур. pi3 Есенгелдшщ вускаган терше келш отырдык. «Ул- кен yfii» осындай болса, езге ywiepi кандай екен .деген ой келедь Есенгелд! б!зд1 козгалмай карайтын кездер'шен 6ip туге>1дед1 де шырып Kerri. Содан кейш рана бГз epni- м1збен кулш, эрен легенде езу'жпздьжыйдык. — Бул уйдщ жандары кайда?— дед1 окушынын 6ipi. — Осы уйд|‘н Heci мына карала ит болмасын... Уйге иргеден Kipin, !ргеден шырып журген тур! жаман екен — дед! eKimui окушы. — Ундемендер, бул ауылдын сырын тугел керейж,— дед1м мен. , .; Жшптер. аттьг агытып, взЬпздщ тесек-орынды уйге енгЫп, астымызга техникумнын кара одеялын теседь 93

— Осы одеял осыяда кал сын e 3 i, — деД1 6 ipeyi. __ Аоам болар!— дед1 екшииа. .. , УУззааммаайй алысырактан шыккан Есенгелдш т дауысы е тши: Карашаш, улкен уйге конак келдк Атекем с1зге ко- ,тардын кызметшде болсын деп б^йырады...— ж а ПР- — Кайдары конак, кандай к он а к '— деген эйел даусы ССТ1Л6Д1. • Щз кдндай кутуипге душар болар екемаз деп, кауш- % тенш отырганымызда Есенгелда уйге дайта Kipm: — Бул ауыл конакка ат агыттырмайды, ез1 кутеда,— дедк ангар-Онымыздын улкен наразылык тугызганын мен май кадып: в ... — Ок,асы жок, отагасы, ушеум1з АС жас ж тттерм п гой, ©3 iMi3 *a«. куте\\из... Ракмет,— дед1м, осы ауылдын ынгайына карай сейлесюм келш. Б1рак, Есенгелд1 ж1бйен жок, ceric жариялаута лайык катал дауыспен: — Бул ауыл конакка ат арыттырмайды, ез*1 кутед|г- дед1 де тары да шырып кета. Bi3 тары да еркш кул*1с1п алдык. Осы кезде ipi денели москал тарткан кара-торы эйел есжтен енкейш Kipe бердь Б1здщ «есенсдз бе?» деген аман- дырымызрэ эйел калыпты казак эйелiидей жауап ка- йырды: — Шукф, шырактарым... Айналып кетейшдер1м*ай, кайдагы 6 ip молага кайдан кездесш журандер? — дед! эйел, б1рден-ак 6i3Ai бауырына тарта сейлеп. Бул ауыл­ дын мэн-жайын сурап алатын адамын да осы эйел сыяк- ты. Ептеп кана келген жумысымыздыц ушырын ангартып едж, аржарын эйел 03i тусшш, ойымыздарымызга жауап бере сейледй — Бул 6 ip ертеден кырсыры арылмаган жадау тере- лердщ ауылы, тамтыгы калмай б 1ткен ауыл.. Бак ауыса- ды, ырыс журысады деп, б^зден бурынрылары да тырп етпей отыра берген екен, б\\з де тырл етпей отырмыз. A v- ыскан да, журыскан да дэнеме жок* Отыз уй телецпт бо- лушы ед!, олар алдакашан тастап кета, ©здер! эп-эдем! ауыл болып, онаша отыр. Колхоз болып жаткандар да солар. Кеше гана керш келд1м, 6 ip кырканын кыртысын айырып, егш салып жатыр. А л, бул ауыл колхоз туп*л, ошейж ауыл болып отыра алатын да жайы жок. Осы ау- 04

ылдык он шакты еркегшде ез атын oei ерттеп мше алатын 6ipeyi табылар ма екен? Bip арба отын экелетш Cipeyi бар ма екен? Ондайларына теленлт кызы — меи журем. Eayi жыйналып eniKi соя алмайтын ел1мт1ктер, калкы- йып отырран. внкейДИр пиракыло!.. ©здерщ де .керерсщ- дер, шырактарым... Ендз мен шай кояын,— деп, ойел шы* рып KeTTi. Эйел уйге 6ip Kipin, 6ip шырып журш, ауылдьщ арры- берп жайларынан б1рталай таныстырды. Bip кезде торе тукымынык 6ipeyi конып-тустенген, 6ipeyi туран, 6ipeyi елген, ас берген, аг шаптырран жерлершщ 6api де бауы- ^ рына баса 6epinTi бул ауыл. BipaK, сол жерлерге карыл- ран жалрыз казык та жок. Будар адам енбеп дегеншн, em5 ip турий- бзлген емсс, злг кунге дешн кабылдамайды да. Бай жер ©3t асырап келген: жер малды асыраран, мал буларды асыраран. Атын ерттеп,* колтыгынан кетерш ат- ка мнпзу таленпттердщ шндетз болран. Енд1 олар да таст$п кеткеннен кейш таре ауцлы б1ржола- тыйтыктап, куларманга келщ отыр._ BipaK баяна пандыа сааталып калган. '' к: \" . Эйел аайнаган самауырды уйге кйрпздд де: ‘ ’ — Шырактарым, бул ауылда 6ip кайнатым щай жок. Ад су iшeciндep,— дедг./Б13де. шай барлырын есгпген сон, шзйнек 1здеп баска уйлердд кезш кбгп, /' ^. Калайымен нокталанран шэйнекке epin, зр уйден жый-. налганы кершт турман он такты шыныаяктар келдз. Кеп жамалган, кеп. .Kip сщген cipey дастаркан жайылды. БТз дастартканньщ уст1не &э'ш\\зд\\ц орамалымызды жайып, • каладан алып шыккан нан, кант, майымызды тектш. Осы кезде элде ауыл сыртында калган еркектер де улкендете уйге юрд1. • :.v v •/ • Г. ^ / . Атекем дбгев опырык шалдын отыратын.дардылы ор- .нына мен отырып калган екем. Шал басын какшыйхып. a.iFaH бойы тура маран келщ Т1релд1 де турып калдьг. Мен темен ырысып, о])нын босаттым. Ешнш' 6ipeyiHe тары орын берейш деп, тары да темен карай ыгыса берш ем, Атекен аз рана сакалын алдына карай шошайтыпг —■* Енд1*п жол' KOHaKTini, козгалма, — дедь BipaK, жолдастарым сыррый-сыррый,вменен- алыстап Kerri. Аз рана тамагымыз ауыл адамдарынын алдында калды. i . Олардыд ортасында мен рана... . ^QniipbiK шал нан мен майра обырдай тиш жатыр... Ti- ci бэгсй ме десен, шайнамай-ак кылрый беретш 05

сыякты Bis 6ip-6ip шыныаяк шай iniin улпргенше, дастар- кануст» тыптыйпыл болды. Менin ек! жапдасымны^иаи- и колдары да тиген жок. Мынау ая^дардын а^сында гамак жеуге болмайтыя да сыякты. Bopi ДО КУ“ Ы™\\кыя мылдап, епздей орып, дастаркан бет. к сыипаР салды. Б.р адам дыбысын шыгарып, бф ауыз сез де аиткаи жок. Баганагы пандыктан да тук белп калган жок. 1,а“ майга карай б!р:нен 6ipi колдарын асырав созады. г оде жеп болтан сон капа Атекец шал байсалдылык, тауып: — Жеуге болатын жана май екен, — дед1. — Атекем дурыс айтады, жеуге болатын жаЦа май екен,—дел, манаты он жатындатысы костады да, онын айтканын аудармай кайталап сол жатындатысы костады. — Мына 6ip шекерд1 кекетайыма апарып берсГин- иН,— дсп, атекен дастаркан устжде селAiреп калтан аз гана канттыц eKi Tyfiipiif суйреп экеттЕ — Атекем дурыс айтады, «мен де шекетайыма апарып береижнл,— дсп, сакалы бар, мурты жок адам ек» тушр* д{ 0 3 ine карай тартты. Баскалары да сомы icren, cipey дастарканнан баска еш нэрсе калдыртан жок. Енд! олар шыныаякты саусактарынын ушына гама кондырып, сыл- дыр шайдыц еэш гама сораптап отыр. Пандыктары да кайта оралган сыякты: кездер1 бул дуниенщ аржагында- ты б1рдемеге- кадалтандай; бет-ауыздарында катып кал­ ган тас менмендж кана бар... Б1здщ аш калгаиымыздан кысылып отырган жалрыз эйел гана. Конак атын бул ауылдын оз! кутед5 дегеи Есенгелд! каракры iHipre дей:н аттын мацайына да барган жок. ©31 сурайды деген Атекес! б1зден эл\\ 6 ip ауыз сез сура- ган жок. Сыксыраитан б’1лто шамиыи шалатак жарыгын- да, элдек!м 6ipiне 6ipin суйеп кеткен кшмшен елжтер' сыяктапып, б:реуi кыбыр етпей, ауыл иелер1 отыр. Так кадып 6i3 отырмыз. ©ai ауыл тып-тыныш... Атекен 65р кезде тамагын кырынып, аз гана ецсесш натерт алды да: — Улкен уйге тускен конактарра кон сою кеоек — дед». F ’ Атекем дурыс айтады, улкен уиге тускен конактар- га кои сою керек,— деп, он жатындатысы костады. —- Атекем дурыс айтады, улкен уйге тускен конак- таргакой сою керек,-деп. сол жаРЫндаРЫсы костады Осыны айтысты даедау!р у а д т •тары да cipecinЛ - лысты. Мент кой союрз карсылык б!лд!рген эдепаздМ-

ме eiu6 ip жауап кайткан жок. Уялраннан ундемеуге тура келдк Жалрыз-ак «б1здщ кызмет*1М1здеп» эйелдщ катты тыкыршып отыргаиы сезшедь Эйел эркайсысына 6 ip ка­ рал, аз рана шыдап керд1 де аярында кесек кеттк — Соятын болсандар, неге экелмейс’тдер Te3ipeK? Ауыздарын айтып, арттарын кетерьлмейтш адыра кал- гырды кашан коясындар осы? Жандарын. бар ма, жок. па ©31?— деп, жайдан жай eciKTi таре eTKi3in жауып ж!берди EciKTin 6 ip inuiTepi ушып кеткещ байкалады. Жаландап уйде журген терт-кез ит те есжтен емес, тесжтен атып шык.ты. BipaK, еркектер жаты каласын бузган жок. Тары б1рталай уакь1т еткеннен Keftin рана Атскец байламын айтты: — К,арашаш_дурыс айтады, соятын болсандар— сою керек,— дед!. К,а сындарылар тары да сезбе-сез кайталас- ты да козралран жок. Ещц эйел еркшдеп, жумысты тездетуге кiрiсiп кетт! Bipece отын кетерш экелш, 6 ipece-казан мен ошакты эке- ле жур:п: • * — Кай уйдщ койын алдырушы ендер? алдырсандар- шы,— деп уйден rnuFbin кетед'1 де далара шырып алып. одан кер! де каталырак аяктайды.' — Есенгелд!, сары эжен уйппн 6 ip боз койы болса керек ед!, соны cofiFan дурыс болар. Алып келнп,— дед1 Атекен. Элдекашан елген Жанбыршы терент эулет! те- гшде 6 ipiHe 6 ipi еннллес сыякты кер!нiп кетт1 . — «Атекем дурыс айтады, сары эжен уйжш 6 ip боз койы болса керек ед{, соны сойран дурыс болар...»— тары да eKi рет кайталанды. Есенгелд1 содан кейж рана орнынан турып, есжке к а ­ рай беттедк А с ы р ы с ы ж о к , пап басып барады. Уй iuii тары да жым-жырт„. Сыртта ашыккан кара де- нен рана окыранып кояды. Carat он б1рден ет!п барады. Bip кезде Есснгелд1 келнп — . Сары эжен уйжш боз койы бупн-ертен козылайын деп тур екен... Обал болады рой, дейд1 Айша кел1шшз,— дед!. — Айша келж дурыс айтады, боз койдыц бупн-ертен козылайын деп турганы рас, — дед! Атекен. —т Атекен дурыс айтады, боз койдын бупн-ертен ко­ зылайын деп турраны рас,— деп ушрек кара мен сакалы бар, мурты жок адам, бул жолы кабаттаса кайталасты. 7 F. Мусрепов, III том. 87

Тег СИД кел к,ал Бул сездер де eKi рет кайталанып, макулданып бЪл* FaH сод, Еоенгелд! тары да женелдт Манарыдан емес, е А тез1рек басып барады. Б1рак, онын. бул сапары да он айналмапты. Есенгелд1 есжтен Kipe бере-ак: - — Жума кун1 Канша апайдыц жылы толады екен... Соран сактап отырмын, дед1 Айжан келшдерп!, деди — Ие, ие... Айжан кел ж дурыс айтады, жума кун\\ Канша апайдыд кайткднына 6 ip жыл толады. CoFaH сак- тап отырганы рас,— дед! Атскец. Калыптаскан здет^бо* йынша касындарылары да осыны кайталасты. ^ Атекец енд! б1ржола дардарып калгандай едк ашык,- . каи карын гагы 6 ip тамактан етерд! есже салран екен:-— енд1 созд*1 койып, Корекец уй,н*н кок серкесш экелт сой!— деп буйырды. Баскалары енд1 буйрыкты кайта- лады. Сонымен кек с;ерке келгенде сарат он екщен асып ке- Tin едк Ол eai серке емес, mci кущаген теке екен. Таре тукымыныц бул шетен калай жеркенбейтшдерше тан кдл- гандайсык. Жок, жеркенер емес, квздерше карасан как текеш TipUeft >кутып койрандай! Эркайсысы 6 ip деке жут-. кысы кел in жутынып отыр... TaFbi 6 ip улкен кедерг1 пышак 1здеу айналасында кез- - дес1п калды. Атекен кай уйде кандай пышак барын да б1лед1 екен. Ол айтып, езгелер костап, аягында Есенгел- Д| 6 ip пЬпиак таба алмай кайтты. TeKeci куррырдын ку* л 1мс1 Hici туншыктырып барады. Обден шыдамы таусылран жолдастарымнык 6 ipi атып турып: Луксат етсешздер... мен...— деп, юшкентай рана- кдрьшдаш уштайтын бэшеш керсетп. Св31 эдепт! сь/якты сюлраиымен, e3i im in e H кайнап турраны байкалады... Тан, ата кок теке 6 ip астау ет болып алдымызра келд1. bipiHiK содынан 6 ipi солем етш, он шакты эйелдер Kipin келдк Бэр! де 6 ip-6 ip баласын жетелей к ел т т к ’-¥йк*ыдан оятып алган фщ кез кыз балалар, жасынан-ак кетшген де на^укпо дЭсЛшМааЙла’ жеСа'нНебЙакла’ рлда‘р-..Б. эТре‘рдеетJу«кYыWмyы. м6 aзкp~i '

t пден 6epi 6 ipiHifi. Хызын oipi алып, эбден азрындап бол­ тан, балаларда Tipm^iK белпш болымсыз тана сезкледь Осынша еркек-зйел-б1р кек текеге жабылып кеп кет- кенде тун уйдысын б©лт келген е^бектерше турса жарар едЬау, деген ой келедЕ ‘ ' '* ' Еркектер! есесш наберген жод... Бастын 6 ip дулагын кесш.менщ алдыма тастады да Атекен, басты ©з алдына алып дойды. Жамбастан 6 ip жапырад erri менщ алдыма тастады да, садалы бар, мурты жод адам о да жам басты ез алдына дойды. 0 згелер1 де солай, ездерше TuicTi му* шелердг устап-устагь алып, алдарына дойып жатыр... Кал­ ган ондай-мунд^й туралып б ip жапырак, табадда тусе бергенше бфеугшн ©нешшен ©Tin те кетедд. Ет жеу ырымы аядталып, сорпа iinLnin -болысымен-ад тере гудымдары 6 ip-6 ip суйект} балаларына устатып, тез тарасып Kerri. БЬгс эрине, .тыныш уйды, дайырлы сапар тшеп т а р а с т ы , . , • ; ; . ...^ . * \" Журт аяг.ьг^ба^ыл^н сон, мана*:ы\\ Карашаш деген эй- елмен (Нраз к«не<ткте ^Атекеншн езГсурауын>> куте ал- май, 6 i3 де журщ \"Kerriк. Мола Fa айналган-ауылдан да- ;иып кеттш. Каш&НРы мен-мецд|гт-доя адмаган, дасдыр- v дай обырлардан\" д а ш т ь й с ... : *>'Г — Апырау, бул ауылдын 6 ip ауыз свз айтуына данша уадыт керек?!.— деп танданады ею жолдасымнын 6 ip L . v — 'А л, сонша пан айтылган сездердщ болмашы. dip ■ 1’ске айналуына данша уадыт керек?!— деп, eKiHiiiici тан* f :(анады. Маган осылар неше Заман ел билегт отыр>анда сол . слдщ неше расыр ©MipiH осылай босда етклздд екен деген ой келедц-.Элденеге радымсыз-ызалангандай боласын. ; Ертещке райком хатшьгсына.кел in- менщ жасаган- ба- яндамам мынау Гана болдьг'/ ч‘ . .~ — Жанбыршы ауьС^ында- он- колхозга еркш жететш жер бар.^Дса шурайлы жер, текке жатыр. Колхозга ала- тын 61'р-ад адам бар, аты Карашаш, — дед^м. — 0 згелерш дайю пз? — дед1 райком хатшысы. : 0 згелершщ орны ©зге жерде,— деддм мен.. Райком хатшысы'ау&р ойланып далды::. \". - 1956,

ТАРЛАНДАР Жср астыиын, кара баркыттай жумсак. кою каранты- лырын ск1 жагына кезек ысырып коле жатка и шахтер шамы кзр'1 адамнын, колында екеш соидайдаи-ак белгип едк Шамнын кызрылт жарыгы сартабаи байырры жумыс* кердщ аягын тез басуыиа карай тенселш, сонымен 6ipre карттыктын да хабарын бере KioipTiK кагып келедь Жиишке тем'ф жолдын. кос табанына шам жарыгы тускенде, не 6ip жылан ирендеп бара жаткандай, не бол* маса, найзагай жарк еткендей болады. Сонау каран^ы алые тукгирде кникене-юшкеие тем ip вагондарга кем1р тиеп, узджздз ыргап турран тем ip науалардын «кырк- кырк» деген rypcLii бул мацайга 6ip бел астындагы тас- кын судын. сарыиындай рана жетш тур. -. Шыгар ауызра жакын жерле кут1п турран Ждиэдкчv женеле берген шахта бастыры Варовка карап: — Шал эне келе жатыр... токтай тур,— дедк — Ие, сол екен...— дей берд! де,— онбой... енд! кутш кер...— деп Варов журш Kerri. Варовтын сез аягын «ойбой» мен токтатканына Жэ- нэдм де T yciH e калды. Тез тенселш, Ki6ipn'K какып келе жаткан шамга карай 6ip жагына сылтын баскан адам­ нын шамы жакындап барады. Ллгашкы шам Бекен карт- TiKi де, сылтый баскан дау жок, Куцирих. Ол жана рана осы манайдан кеткен. Неге сылтын калганын euiKiM су- рамаса да: — Kapi катын деген 6ip шатан. кой... ByriH м*ше ак- сатып тастады,— деп, калжындап ©ткен. EiiAi eKi шал 6ipa3 турыспай, иык.тан 6ipa3 KaFbicnaS too

айырылыспайды. Бекенд! Обкомга алып кел деген сагат таянып та калды. Ек\\ шамныц кезек козгалысынан ек\\ карт шахтердщ 6ipiH-6ipi иыкка KaFa бастараны да бай* калады: — Эцпмелерг енд1 рана басталады,—- дейд! Жэнэдт, 83iHe*03i куб1рлеп. Арры туптен 6ip кеш тем1р кебежелерш Т13*ш алып, зыркырап келе жаткан электровоздыд ышкына- салган айгайы шырып едц eKi шам кабыррага барып турып калды. — Кап, калжындарын эл1 бастаран да жок,— деп,' Жэнэдш орнынан турды. Б1р жарынан уакыт е т т бара / жатса, екшип жарынан бул шахтада • аса курметтеле?ш, * ек\\ шалдыц калжындарына.бегет жасау Жэнэдкпдщ эде* .тшде жок едк TlfiTi жыйналыс уст1нде де бул екеу! ажуа- ласып, булюлдесш отыратын. Бул шахтада* Бекенмен замандас адам осы Никифор Куцирих кана. Бекец КараЕанды.кемГрше он exi жасында келген, содан 6epi дэл алпыс жыл erri. Талай замандасы- нан айырылган карт шахтер Kopi кулжадай жалрыз жай*' ылам ба деп>корка бастаран кезде, багыиа карай отыз 6ipiHmi жылы Донбастан осы Никифор Куцирих келген. Куцирих деген фамилияга б1ржола тип келмей койран, барынша казакы Бекец: — Экеснпн атына тш м келмесе де езшщ атцоп-оцай, Мекепар,— де$тш. Бекецнщ фамилиясы — Жеттсбаев. Оны айтканда Куцирих та сатыр-KYTip кыйратып, жешрш тастайтьш болдьц «Жепгпстаев» та дейди «Жепшспаев» та дейдк - Б5рак, Жетшсбайдыц устше кателест болса да 6ip де 6ip рет дэл тускен емес. Сон^ыктаи, екеу! де фамилияны айтуды койгалы кеп заман ©Tin едь Шынында, exi дос 6ip-6ipiHin фамилиясын умытып та кеткен болулары ке*. рек. Бекец Мекепар лесе, Никифор оны Бокан дейд'к Со* нымен екеуш1*н де ececi тугел... — 0й, тэшр алсын, тэт'р алрьгр. Kopi катынныц ка- сынан тура алмай жаттыц ба? Ал, 1зд')рэсти,— дед! Бекец , мыц да 6ip рет айтылран казакы калжыцды кайталап. — Сен немене, жас катыныца асырып кайтып барамы- сын!— деп, «Мекепар» да мыц да екгнип рет айтылран калжыцын кайталап жауап бердГ. ^ • * Жастык шактары суйкешсу, муШзбсн карысу сыякты • еркек эдеттерш еске Tyciprwepi келсе де ещц оран жалкау * 101

тартып болтан карт жумысшылар нь.ктан 6ip-6ip тана * KaFbicbin калды да, кол алысты. . — 9 -эй. Мекепар, Мекепар, Мекепар-ли... — О-ой. Бокан, Бокан, Бокан... Эр кунде аман коркжендерше бф куанып Iv*a^ шалдардын осы 6ip «эй, Мекепар-ай», «ои, Бокан» Д дершде 6ipiHe-6ipiHiK айтайын деген токсан Т0^Ы3^ Р Л' жаксы сездершщ магнасы жатыр. Достык леСи сезоен емес, унмен шыгып тур. Енд1 Mine бар айтары аитылы болып. кецш 61ржола жайлауын тапкандай eneyi де мэз- майрам, айырылыса ал ар емес. Мандай мен коз аинала- сын тугел баскан калыц эж{мдер агарацдатып ipre сы- зыктарын KopccTirr кояды да, шаммен шагылыскан кэр1 кездер кылмыц кагады. Булар тез айырЫлысып кету уШ1Н 6ipeyimn, ecine 6ip ic туеу керек. — Бекец кенеттен туеш езгертш: — Мекепар, меж Обкомра глаунай секретарь шакыр- тыпты. Ол не болды екен, бщлбц бе?— дедк Бет эж1мд6р1 шршп, тугел- «Мекапарга» карай толкып кегп. — Обкомга?... Катынын арыз берген uibiFap,— деп Куцирих калжындай бастады да, 1ле о да бар эж1*мш nipin, маидайына жыйнап ап: — Сенщ айлык жоспарын алдыцгы куш орындалган жок па ед1?— дед1. — Айлык тупл- гоксанын. да ецкешп ксткен. — Ендеше,—деп, Куцирих квзш кысты да, «онда Бо- каным, ундеме!»— деп оны иыктан кагып-карып койды. Ею шалдыц «ендеше» мен «ундеме» деулершде Об-, комныц бул жолгы ' шакыруында тары 6ip к'амкорлык жатканы айкын сезшп тур едк Оиыц аржагы екеуше де- айкын сыяктанып, «эй, Мекепар» мен «ой Бокан»ды та­ ры 6ipep айтысып, 6tpiH-6ipi иыктан тагы 6ipep какып калып, екеуГ айырылысып Kerri. Бекец Ж энэдтдщ касына келгенде, од т1збектелш келген тешр вагондардын. алып кедген кем1рш кулатып жаткан темр кудык-бункердщ касында тур едь ..Шахта- ныц осы 6ip тусы Kiyii-ripiM вокзал басына уксайды. Ке- Mip толы кви вагонды Tisin экелш, босаганын кейш айдап экехш, жуйтюп электровоз жур. TeMip вагондар бункерге кел)п бексесш бура 6epin тонкалан, асадм да, KeMipiH av- дарып тастап, ijirepi жылжып кетедт Бункер астындагы УЗД1КС13 айналсок лента кем!рД1 тыска экетт жатыр. Бул мац кукд!зпдей жарык, Сонау бурыш, туширлердеп ен- 402

% . I• бек KYHi мен енбек тундершщ ece6i осы арада алынып жатыр. Ж^Р жузшДег1 ен 6ip беймаза телефон да осы жерде. Сарат сайын бн шадты жерден телефон сорып есеп сурайды. ' ' . '• N — Орындалуы? ч — Артьтымен! — Артыры? *. — Алпыс. ' . —' Сараттыд?. * _ — ОрындДлды. — Кундж? •’ \" \\ * ** \\ . Жадын далды. Токеан' м$ггрлж жер астынан тж кетерш тыеда шыра- ратын тешф кебеже де осы арада. ^ — БекеГазырак, Kemiriri далдыд,—-~дед1 Жэнздлл са- гатына дарап, б1рад ©шнде ренжу жок ед1. — — Карарым-ай, Мекепар антурранмен кездесш калра- сын, б^лесщ рой. Касьшысып,-. далжындасып турыл дала- сын.:; ' j. .. >• . ' - Екеу1 жорары. карай зырдырай кетершген темip кебе- жеге мшш алып,:\" сырtk,a жер.бёгше шыдты. Кон.ыр сал- ^ : кын дою дарацрылыдтары : астынан'гйшдкан адам : жарыд дуниеш эрдайым сарынйн •шырады-. 'Бекеншн, ен сарынып тыдкат^ы тау-тау ; болып атжалданып жаткан кен додтыгыныц биж дырдаларынДа ойна^тынжазры са- рым сыядтанып, айнала жор ары дарады^ Кар аранды бей-- :# не 6ip тау ортасындагы даладай кершедк Каланы дабат- дабат орап альт тутшдетш жаткан бшк атжалдар дул- пырран сагыммен acnanFa кетерЬип, тэнертенг1 кег1лд1р туманра оранган тау, шатдалына удсай далыпты. Алы- сырадт.агы атжалдардын .ст ен д е жуздегей шалдар дел бардай, дыр ардасында- мывдаран сур кежектер ойнад- , тап жургендей, .сыртдьг дуние тынымсыз дулпырады.^ ~ Баяры «А д - шахты», «Кызыл, шах^ылардьщ» ке- зшде осы «И т жоннын» yen’ далыц беШгке удсайтын ед1, осы куш тау ортасында’ далыппыз-ау, ез1,— дед! Беден . ■ Жэнэдшгё дар ап. *. , ' — КарарандыдагьГ алпыс жыл едбепшз босда кетпе-V reHi де, Беке...—дад Жзнэдьл. - \\ Бёкец ундемей irirepl журтжеттн Карарандыда еткен. f: алпыс жыл'ын ескерте далсац, Бекецнщ кез алдына-алыс калган. ауыр кундер1 кёле ме, болмаса, осы енд1р1стег! кеп енбепн ескерте бергендг ыдрайсыз кере ме, Рйтеу'ф / А доз