Мухтар Әуезов Таңдамалы шығармалары 6 томдық E-90

ррЩ'.

MYXTAP ЭУЕЗОВ ТАЦДАМАЛЫ ШЫГАРМАЛАР АЛТЫ т о м д ы к, ч К. А 8 X К Т Ы Ц М Г- М Л Е К Е Т Т I К К О Р К Е И О Д Е Г» II КТ К .VCI1 А С Ы А л .и а т ы — 1 0 .5 .>

М V XT АР 0УЕЗОВ ТАЦДАМАЛЫ ШЫГАРМАЛАР е кiнш i то м АБАЙ кК А 3 А т Ы Ц М Е М ЛК К К Т Т I К К О Р К Е И О Д К Ь II Е Т I» А С II А С Ы А л м а т ы — 1 i>Л 5 /

Т А Й Р А 1{Т А I Таи алдында 6 ip Faiia сагат мызтиганы болмаса. Абай бул r y iu i уйкысыз ereiaai. Ырак, oai талран жок. 9 лi дс KiTan бст!нс униуде. 9 р алуан таддерде тугаи бул хгтап- тар бугНс осы жсрге окыс келш, кызик бас коскан. Абай жакси урынатын шагатан, турк1 к1тантариисн катар, Ti- .ii»i Абан кыГшалып тусжетш араб, парсы жопе одардан Kepi до a il ауырырак m eriii орис Tuifueri кгтаптар. Абайдии жайшмликтагы окунпан 6yriiiri окуыныи максаты да баска. K iтоптан плагин 6i.ii.\\t нусканын бу- |in tipmuiKTiH холма-кол xeperi уш1н асыпл* хажет бол- 1пн б:'р шаги ед!. Абан соцгы купдерде, ocipece оси сои- iu тунде, osiire буриа дагдылы боля атон 6ip халде. Ол nipeexi «галимдар» мз, «рзуанлар» ма, солардай б!р куй- ю отыр. Осы жайыиа 03i тацыркяй rycln, кызыгнп то ка­ ртам . Парсы, дурю кттаптари буны, 6 ipccc Шираздык гул- шр:ома охоте.:i. Самаркапныц мазор шиарагтарыия ка­ талта.ци. .Черв, М с ш п е д т миуалы, булбулди бактары- ко, салки», саыал хаумздарыпа yitm e.ii. Улы ахындар некем стксн Нырат, Разня Багдаттнк сарайларыпа, медре- oe.-.epiiie, ютамханаларына тартади. Осылордан 6ip ауык срысша хпгопка тускенде Орто Азия, Иран, Араб жер-суи, швл-куми. кала-соуда ripnirin анкын танин тускендей бо- лады. Абанды 6yriu 03inc yuLnipren — жанаги елдер мен уолояттардын дал 6yri»iri xepinici. Окин отырип, кей жайларды аник айкин е т т хатка 1* з

жазып холоди Ксруси кошсгж сауда жоллары. улкеи ба­ зарлар, атакты калалар, су жолдары — барлыгы да бупн айрыкша ксрек болгап. Буя кпаптардан алран хабардык 6opi цаз!р зттанатын жолаушы yiuiii хсрск. Абай охый отырып, хей кездсрдс. бала шакган кеп ссп'ген сонау алые мунар iiuiiucri ша- hap, уэлаитгарга бегтеп, «осы сапарра ез:м журср ме ед!м» дсп, кызыгып та кояды. Кермсх, бпмехке кызы- гады. Ашык тсрсэсдсн окыс соккан салкын жсл келдк Улкеи, жешл ак порденi жел yilip.ii. Шалкита толкытып коп, жа- кын турган бшк устелдщ ycriiweri х1таптзрра тешйрдь Перле. 6ipece ofiiiaFaii баладан бол, Абай окып отырран xiian 6crin жасыра бурхеп калады, 6ipccc жслпн кагып, кггапгмц жазуларын сылырып ушыруга тьфыскандай бо- лады. Абай жана байкады. артындагы улкеи ccix кен ашы- лып, аржагында кеде жаткаи 6ip сын адамды куткендей екен. Тан аткалы бул болменin ociri ашылып, xici xlpreni осы ед1. Абай бурылып карай бере, келе жаткандардын кЫ ckchih б!лд1. Жай басып, ауыр тыные алии, лем!п'п кслс жаткаи e3inin tueuioci. Бул купле денеа ауырлап, жур1с козгалысы улкен кыныидыкка айкалган Улжан сс!ктен кеп кершгсндс. онык exi жарынан cxi эйел кол- тыктап, суйеп келед| екен. Абай орнынан шашиак турып lueuicciiic корне сзади. Tyci Абайга уксаган, сонмен кишген аксур сулу келшшох жастыктар океп койды. Барлык тулрасы Кунанбай тсктсс бул жас ойсл—осы yft.iiu xe-iiiii. Абайдьщ апасы — Maxim. Нкпшп ойсл — Улжаинын ауылдан ере журген жолдасы Калика. Ол. бэй- 6iiii«iiii алдына жалшрагаи жез юиапшин мен кашкар- дыц осей. сопак куманын эксп, су куйды. Maxim кси бол- MCiiiH ортасынаагы топсалы устелд! кайырып жазды да. ашык eeixxc карай дыбыс 6cpin: — Ал. эксл. жасай бер! — дедь Yi'irc MaxiniTiH o3i курбылас аккызыл жуздп суигак бойлы хелпшкк «орд!. Ока жак салгаи. кара ыаклал ком- залы бар, саман шашы майлании. жылтырай таралран. келкгп келшшох дастаркап жайып. конактарга арналган танортенп асты жасауга xipicri. lUeuicci жуынгаинан KCfiiii кезск алып, бошпетж тас- таи, бет!-колын жуына бастаган Абай уйкысыз, тунде ба- сынын азырак ауырлап. эеиш калганын емд! ссзш едк* *

Maxiui буиы конак тутып сыйлап, калина су куйып тур- ганда: — Maxim, суык жэй.п ти!п баралы, ceprin алайын. Басыма да куйып кибер! — дсп бас-моГшыи тугсл жуып алды. Cyprinln делйпн жака гана баскам Улжан. Лбан отыр- ган оикс устслге коз салып, баласынып жоГпи Tyciwii де: — Абайжан, осы сен тун бойы уйктамагапбысып? — дсп баласынып бет1не карады. Абайдып oni акшыл тар- тын сурланып, cxi xe.ii кызарып тур сд'|. — Жок. тун ортасынла коз ширимым алдым гой! — дед!. — Соншалык сарылгапда xkiinii ойы шатаспай «а? Койра каскыр шапканын негып байкамай калдын. уйк- тадык-ау! дсгсп!мдс 6iauiin Кодыга айтып ед'к «Уйкта- гам жок. 6ipaK тан алдында квз1мс, Tirtrl. туйен'ш opxciui тортеу батып xopiiiiii отыргап т а к сд'к Дал касымнан •п т. сумскдсп KCTin бара жаткаи каскырды иг схем дсп корага жМсрш алдым» дсйг!н. Сол айгкандай гуйеиin epxciui тортеу болган шахта, мсц-эсц батгаи баска 6i.iiM кона кокма схем, балам-ау? — дсд|\\ Шсшесппн калжынына Абай да. Maxim тс кулд!. Абай: — Кодыган!к! рас, ana. Bipax уакыг тыгыз. ByriH жургЫшйтср агтанады гой!— дед!. Улжан. «кггаптлн жургЬшЛлердщ кай жолмен журе- TifiiM анык б1луге база ма окон?» деп сурастырьга сд1. Абай. «айкып кара жолдай батмаса да. сат атаган жсргс жстк1зсттн кош сокпагын» акгарганын айтты- Жане осы хуняерае ккан жузшен аса жаксы канын. танысип алган 6ip жой туралы шешееше: — Ад. анау улксн жср!щ’з туралы. бармасам да бар- ганга жуык канык болдым! — дед!. Вул 6ip жака тапкам олжасы тэр!зд!. Улжан. жолдын узак бататынын абдеи б!лет!н. Eiui шай устшдс Абпйдан :>сы жоллык бсйнсл. xayin-xarepi. ауыртпалырм кандай exeiiin сурастырды. Унде богем xici жок. Абай 03i б!лгсн шындыкты inenieciHCH жасыруды сшуакытта хажег чумкж деп б!лмсйтш. Maxim тс Абай- лап осы жоннсн жауап ccriMcxxc ынтык сыяктк. Ол шс- meciniu сурауымен катар: Басе, соны айппы, колкам Абай! — дсп кабагын Tyfiin, кызара Tycin.03 кенлннн ауыр 6ip уайымын сезд!рд1. 5

Лбай апасыпьш тус1нс карап аз богелш, ойланып кал* ды. Оныц iiuiii TyciiMAi. Калада улкен yflAiii ерхе кел!н! болганмсн, Maxim туган журакатын, ауыл-аймагмн ойла- ганда озгешс Oip кыймас ыстык журсхнен. соншалык т1- лсулеслкисн тсб!рснед!. Бунин дал бул халдсп коим xyrtiu жете угашу ymiii, жастай жат слге узатылган хыз б а т и , дуннеге соныц коз^меп карпу керех. Ол 6fp муки да, пази да кои, курс'ш арманы да коп нэз!к сыр. Уакыт капа скдейгЫ, узап барын айыразыи, oiipiuc узммес шер. Лбай Maxim куйн танып. tuemeciHC айтпэк базran эшык оГмарыи, буныи хоз1ншс айтнай-ак кояйып ден с.и, Maxim аз cpxiiie койгап жок. — Казак баласы смсс, ariuri осы жактаи 6ipAC-6ip жан бармагаи жол дойдг Kama оралыи, аман-есен келе ме, жок на? — дед!. Ipxcp жайды Maxim ез! айшп отар- Лбай Oipep шыиы тай imTi до, токгап каллы. Лсгыцгы ундеп б а т и аспаз- шм nicipren ыстык самсаны да жеген жок. Тун боны xi- таптан жазып шыккап кэрлзьш кайга алып, согаи карап отырып, iitciueci мен Maxinrriu сураган cosine епд! жауап айгты. Мзхшгкс карап отырып антты. — Maxim, oxen окай сапарга бара жазкан жок. BipaK тоуекелд!, умin i ccpix ст! —дед1. Аласынык капы кийналганын xopln, Лбай укдсмсн. токгап каллы. Улжап Мэюшке: — Экен. базам жасык ехен дсп азтанбасын! —дед!. Лбай ундемей тура 6epin c.ii. eeix ашылды да Тэкожан мел Fa6irrxaii ес1ккс ж1тi блсып ксле 6cpin. Кунанблйдык коло жатканы» 6i.uip.ii. Улжаннап баска жапиыи бар! де орындарынан турып, корпсн!, жастыкты улкен устел айна- .засыпа баптап салыи. 03ip.icnin каллы. Кунаибай мен Ыэгутты алда «след! скен. Лртыпан шу- бырып. кортам ксле жатках xici кол. BipaK. кадык журт аддыкгы белмеде калды. Ол да жасаулы, улкен болме сд|'. Опда да ас аирлежп жаткан. Мыпау уйге Кунапбаймсн месс, осы yfuiit нес! TiHi6ex xip.ii. Куианбайдни коп уа- кыпан 6epri сыйлас куласы да. досы да 03i. Кала байы. сыпаны, таза кншгеп- Отырысга да жайылып отмрмайды. Улжанга epci коршгеи 6ip элетлен, бала шэюрлне жугш!п стырды. Жогары шык дегенге шыкпай. Moximiiu рана жо- гаргы жарынан ксп жайгаскаи. Онда да Кунанблйдык

шынысып «3i onepin, кызмст кип отыру уш!н, эдсш осы • раны алган скен. Имам, хазреттерд! купи платим, озде- piniui дагдылы, тэрбнелт отырьк, «iuiuiiK отирьгеы. Ишам, nijuiil алдымдягы муридлср бейнсандсй. Кунанбай Улжан жапына огырды да. Maxiui пси Лбай- тикжуздерЬк карады. Yfl iuiiniH кабагим эркашан сергск,' ■uiupuuj козбсн болжай карантин одет! e.ii. Бул жолы балаларын ocipocc барлагандай. Кунанбайдык ез Tyci бул ксэде KopLiiKtin алрашкы и з­ гарина аник Ы нрснлсй. Ксапсндсп ксп агара басгагаи глкал-шашы. жетлтскс 1л»н!п болганша. бурил гама бзп .■Tin e,ii. Каз1р агы депдеплй Бег. маклайында ажымы юрсндегсн. bipaK, бойы ani сунгак. ол! crincii арылган жж . Журктс, отырыста Кунанбай ал1 Tin-rix. Kasipri бет ажарыкда кобалжу да жок. 6 з ойын esi кыйнап, алан «таен Kici емсс. Мэкшшц ек« xe3i кызарыл, oiii кукыл тартаанын корд! дс, жылаганын 6wui. Алдыцгы балмелея жака Kipin, 6ipin,ien кел1п устсл жанына отырып жаткан жакмндар шпиле Тэкежан. Оспам, Жакып. Май- басар, Рабитхан бар cai. Бул жолга Кунанбай 6ip жил бурый бекшген балаган. Ьскшумен 6ipre былтырги коклемнен 6epi карам, жаз бойы, куз, сотам кездер> босым, 6opiiue кайта-кайта мал .1ТКМЗЫП, ак т а жыйып Daip.icnin келген. CyflTin, пул — уаным смес. Кыйын сапар уайым бал- «а. ол — корилжг1к такаулыгы. кайрат кайтаандырм. Соны ' -ipcce коп ойлап. Кунанбай осы жалга взт баратып ниегп Ызгуггыра да ниет erin, оны касына жолдас еткен. Ол квп- • I бсрН сешмдт ccpiri болатып. Жал khImIii осы калада MoKiuiKe су жака кып ллкюзт «сшнгеи Ызгутты. каз1р дс Кунанбайдык дат вз касында отырганы сат. Жэсы кы- рыкты жартылап асып бара жаткан Ызгугты эл1 кунгс ;инырма 6ecreri жйтг куйшдей шыйрак, кайратты, сергск бплатан. Тнстан келген сок Кунанбай аз уакыг ундемей отырып. ■й iuiin, ыстык самса жеп, лоназыган ст жеп, тогайып олды. Д.зстяркан басына отырмаса да. бул уйге Kipin Кунак- '‘мйдыц журср алдында касында отырып калгысы келген жакыпдар б!ртшдсп к-ipc туеin, к^беГпп «еле жатыр. Жу- :*-■;» шакта yfliiul. бала-шарага оцашарак айтпак 6ip •«зш Кунанбай осы бвлмеде.осы устал басында айтарммн дсп сд!. Енд| аз бегелсе, журт таги кернсп кстстж сыякты. 7

Мэкннкс тары 6ip рст кез тастап, ойлана тусгт дс, Ку- нанбай ун катты: — Fft, weniK балаларым, дос-жарым, iui-'туганым! - деп, ойлы, салкын кеэбен айкала журтты июлып erri. Yfi- itiii жым-жырт. шай да куйылмай токтап калган o.ii. Ку- нанбай кеудсс1н KorepiHKipcn, карсы аллына жалi из козш салыакпен калам отырыл, сенлсп Kcni: — Сендср weHi осы сапарга кыймайтып сыяктанасмн- дар. «Картайган шагыпда кайда шыркап барады, кай га оралып кормейм1з-ау, кстксш-ау!» дел естркеп карайсын- дар! Осыларыкмынау жолга weiti кыймау емсс, маран осы жатды кыймау болады.От басында немереге, ас басында кслм1гс, мал басында малшыга: «эй. ой» деп отырып влепн байбай шал бон ©геем, нс муратка жетер см!? Бул сапар m c h Ik eiuUrl калган rip a iriM iiiK мураты. Bapiuc айтар 6ip eriiiiin iM . осы жолда, ак буйрыкты ажал сагатим жеттп, каза тапканим еетшер болса, сол шакта да б!рде GipiK. MCHi а ял, MycipKcn: «этгец eniiiin олдЬау, арманда хегп- ау> дсп еске алма. Оларыц маган досгык смес. Сеидср узак жасар жастикты мен дс армапсыэ жалын кушып. жа- сап ©ткем. O.ii сепдер злда татар балды да, зэрд1 дс тагып отксм. Лз ба, коп пс. буйрыкты кукдерд: туыс бон, бнуыр- лас бои, Giprc кешттк. Сол маран канагат. Y6ip.ii-uiY6ipai боп TipuibiiK xeuiin жургенмен, эркайсымыздыц ол1м каза- мыз оз 6cTiMCH, окшау кслсд!. Тобыннан, шогырыннан айыра кслсд], Ол келген сон кай жсрдс келгснЫдс. кай сэттс кслгсн1нде не тандау бар? Куыс шатты сн сокгы мс- KCiri етксн кор! аркардмн келте сокпарындай аз TipairiM калды. Alenin снAin кыска жолыма сендср дс сид] ксий- p in епндер. Жыламастан-сыктзмлстан лттандырындар! Айтнагым осы. Ал енд], 6i3.ii аттандырудын камына xipi- с1ндср! — дед]. Ызгуттыга карап, камина xipic дегендей белп erri. Ол орпыиан тура бергендс Тохсжап. Габитхан, Оспам сы- якты жастын 6api i.iccc турды. Абай да эхе касымам туру- га ынгайланып од]. Кунанбзй буны т1зсс1нсп алакаиымен акырын басты да: — Жэ. тапканын мен таныганындм сен мэл1м еттш, балам! — лсд]. Абай калтасынан сыямен жазылган б!рталай мат ка- газды шыгарып, Ызгуттыга коз салып: — М ент тапканым бэр] осы кагазда. Ызгутты aFa, осины жанында сактагайсын! — дед].

Лбай Ызгуттыга осы кзгазын 6epin жатканда, Кучаи- бай жолдагы улкен шаЬарлардык атын гагы 6ip рот кайта сурады. Лбай казак даласындары кум, niaiai. Каркаралы- дан косылатын 0n,iip6afl калпсшн 03i 6i.icii дсп, жолдык бср жагыи свз кылган жок. Тошкенге шейin казак iiuiaie*« барысады. Одам аргы калзлардан апыктан атап, коп ка- Пмрып айтып 6epre»ii — Самаркан, Мэру, МешНед, Асфа- li.ni. Абадан едь Осыдан ары жол. нс Арабсганнык сахра- сммеи втпек. Болмаса Tinri жэйлк-i. ксмемен айналыл жу- pin слырып, Мехсшн ез гусынан апарып туармск- Кыска- сы бул жердсн еи тетесш атагандз, коп кипптам Абай блйлзган жат оорабы осы cju. Экссше куибе кун окып 6Lincii дорспн бупн ганя емес, булан бурын да айткан- ды. Жолдагы с.тдердт взгешс т1рл!ктер:н, географиилык жагдайларын, кости, шаруа салггарын квл-кеп акгтмеле- ген болатын. Каркаралыдан, Куианбандык осы сапарыиа 6ipre ер- мсккс ссрт етхен 0нд1рбай калле косылмак e.ii. Kaalp журшпшлср Ерлстен шалкайып. козак сяхрасынык ка- лыц ортасына карай тартпакшы» Kefliiiri жолда булар Mi- не-пн каик нешс алуан бон ауыса бсрер, 6ipaK. дал Се- мсйдсн Каркаралыга luefiiii арбамен жайлырак боп журш барулы ТМбек ocipecc каггы мэспихат етхен. Кунанбай мен Ызгугты MineriH ксн куйме Тнибскг1ц улкен корасынла жсгул'| тур. Кыстан сулымеп шыккан, K33ip iiniH тартып, ток жарарян. кадык сауырлы. кан жи­ рен аттык тройкасы. дога мы сйтхгтш. уж мвлд1р жез кокы- рлуды шылдырата -rycin, ауыздыгын шайнап, жш-жш пыскырып кояды. Азыктар, херпс-жастыктар, олденсшс кабат жазп>1, кыскы кhimдер батсын, барлыгы да куймеге тугсл сады- нып батран-ды. Каркаралыга uicfiin Кунанбайды осы куй- мсмен шыкарып салатын Мырзахан копир орнына отыр- галы б!рталай уакыт болды. Сонымен квхтем xyiiiiiiK туокс жакындаран шагындп, exi кабат уйдш барлык астынры. услкп бмлмелсршсн ка- лык журт актарылып шыга бастады. Kenuitairi кыр Kiibiiii киген ел адамдары. Bipax, солармен катар, кала- нык саудагер, ludKiprrcpi, калпе-хазрегтер сыякты коиак- тары да квп. Буларга Кунанбай Tiiii6eKTiH колымсн са­ лака берНзт. 6:>piniu Tcric фатнкасын алран. Бул peiui конактар зека тонын, калтасына да ырза батып, жымыя кул1с1п, квцьтделе шыгып едг 9

Пнд! осы топтыц аллыяда Купаябан eai боп арбага карай келс жлгклида, бул мшетш куАмснщ квлснкесппс огырглн б:р ох; лдам прнылан турын. Кунлпбайга каре:* журд!. Ллыстан салом 6cpin, Кунаибайды» алдыча та кап келгеи бул excy.iiu 6ipcyi — сакллына бурил к!ргем Дор- кемЗа». Касындягысы — жмртык шапа-ны. жудсу жуздк жалапаяк. лягын кальт кус баска». 10—11 жасар бала eyi. Даркембай такая xcain, Куяапбайга «жол босыи» айгыи, cora I пес. жылдам евнлеп Kerri. Ky.iexe. алые сапарга бег алы», кудай жолыпа кс- Tin баралы скеаз. О да -мусошр.-йк сапар дейд! гой. Ке- Tcpiiue бундаги б»р ши» мусошрдщ арилы» типда» кег- ссн деп тоси» отир сх. Мина блланык арызы бар. «Ку­ да» упнн айтып бер» деп eieni ортит окелдИ — дед!. Куиаябл» кабагыя туГ»». пкеше карады да. журкн- нен богелш каллы. — .Мол дуиие свз»1е» аулак -Kerin бара жатка» жан- мыи. Арызын болса. меле» взгеге аГмпаушымо»? — дегеи «1. — взгеге емсс. езще айтмлагы» арыз едт, Куиекс. — Меяin басимда cesi бар. яегылган бала бул? Св<: <>з блсиида болта» со» нсл1н турмиз. Кунанба» айналадагы топта», ocipece, каланы» сауда герлер). молдасы, калпес-шсн кымсыиы» каллы. Keain 6ip рет кыры» тгегап e.ii. журт rcric анирып. лаглармп ка- липты. Майбасар Дорхембайды enji таны», ояы Куна» банды» жолынан какпала» охетпек базди. Лэркеибаймысын-! «Аризим» дез. аттапгали тур- га» к'с'ге не дел оралыл турсыя се»? Турсапши была»! - дед!. Сонги евздерж ку6!рлеп ангса да, зктмсн тас- талы. Гярак. ДэрксмбаЯ ода» игыска» жок. Euri унт» ка- тайгыпкырап. мина тотттан КунлнбаЯ ме» Майбасардыц кисилып тупгаиын байка», одоГi даурыга евйледт. — Бул балачын ары зы --лилиа б-р карып-хассрд!» араемнла, взщ кулак салаты» свз. КудаЯ жолыпа барар- да, удсГ» кулак салатын свз. — Бу »е Kw.iFa» бала? Ары.зы не? Айглы шапшан! — деп Кунанба» o.ii де гуйиге» кабзкпе». e»ji ызллм ун капы. — Бата, баягы Борслк Кодардык пемере i»»ci. Бул Karaдайдын баласы. Сопада Кодпр влгеяде. жалгыз iuici Квгадай. Сыбанда жалда ж урт. жиранта калган. 9з'| Ю

miip боны шалажаисар, ауру злам еда. Алты жил банды, КегадаЯ да влдк Соиымеп Кодардан жалгыз калган ур- пак осы мыиау жепм бала Дормен! — дсп Дэркембэй баланы таныпы. Бетше бозкылданып туп шыккан. жуз5 жудсу, текс­ тиле кех тзмыры бЫигсп, суйекгер'! адырайгли бала тур. Dip K€»3i:i Kip шуберекпеп гакып анты. Дормен квзйпц жасын зорка тыйып, neri д>р1лдсЯ rycin, Куиаибайдын жу- зше жааа карады. Кунанбай буны да охтай атып тур екси. — Hod бар ед'1 бул баланын, «силе? --- Heei жох cui. Купене? — леи, Дэркембай Купан- бай кезше erxip козш хадап. сиишидай бакты. — АЯт ендеше, буныи мендег: cfoi.i. Жур былай! — дед! Кунанбай. Ол Доркечбайдын евзнпи зрты ауыр бо- латыныл тез батжады. Топ алдындз сол C03.li тутел айг- кызся. озше 031 соххы тиКэгеидсй болатынын сез'п, Дор- кембай мен баланы ыкеыра, калин топтан шет Солinin шихты. Корлимп йишдс КунянбаГиы коршаган xopi-жас Ыр- гызбайлардыи ки!м rani белок-ri. жопе халалагы сауда- гср. ямам, халнелердщ сэлдсл!, шаланды, кундыз 6epiKii, байлык. барлых KOpinicrepi де баска. Олар. оз орталары- нан Дорксмбай мен ДормснлИ аласгап шыгаргандан. Бул хорала. Кунанбай коршауынла. ол exeyi кажыл. талган турлертмен, зшзн, жудеу жуздер'|мсн езгеше суп-сур. Кв- нетоз, жыртык кикмдер1мси. ере«ше 6ip азаи дунпесшен келгендей. Жокшы.тых, ауыр мухтлждых туткындары. Кунанбайлар топтан бвлМп шыга бертепле. Майбасар. Токежан арттарынан ерд1. Абай да буларга Lacce, злдык- гы топка тахады. Дэркамбай свйлеп отыр схем. • Кодардыц жазыгы жох б а к а да, хун деген у» батмалы. Yn шыгармады замаиыцнык талкысы! — де.да. «Зачаныкныи» деген евз Купаибайдыи лол «зше ха- лалын тур. Содяи шыйрыкк.тч Кунаибзй ciui зеки сей- леп. яшу шакырды- — Не леп тантып отырсып, Доркембай? Кодарлын ху- иыи сура дсп сеш маган ж!бергси хандай Faun Пвкснпп мен Бореях!? Аташы сотардын аттарын! — дсп кэрлся- генде, Кунпнбайлык батана тзнертеннен Ocpri мулоГнм сопи, момын жуз! мулле жогялып кегп. Бурынти жау- лых. шябуылдар уетшде Korepin. туйЬтспн капы ашуын хайта тапты. Бул кезде ол. жыртхыш тарылардыи т!сД. II

тырнактылары болса. соларлын гур'ллсп шапкалы тур- Fan. ipen сойгалы тургаи. кагал тагылык кескшжс «слдк Дорксмбай ал нншннен де сеекенген жок, — Кун сура дсп ж|'берген Борсак жок. Борсакта он- дай кун де жок. Кунын айп1аймын. BipaK Карашокыны кэЛтес!и?1 Ол мина баланын сыбагасы емсс пс cji? Сол Карашокыда буг!н улксн ауылыц, Куиками ауылы ман- i bician мял eeipin. мыцгырип жагкан жок па? Кудай yfti- не барасын... Осындай жалгыз жсттмнщ акысын мойны- на аркалап Kcrccin бс? Кунанбай акырып Ж(бсрд1. — Токтат. Дорксмбай! — Мен айтарммды айтып болдым. в.\\прдс мснеи аяган кастигы болмаган кырсык жауым. кызыл коз нолем сен бе едш, сонымда сугын ка­ лан журген? — Купекс! Меи пале басы болган смен. Пэледен бас коргаушы Faiia болгэмын. — Баягыда магап мылгык хсзсгсн де сен емес пе ен? — Мен. кеэесом дс аткан жок ем. Жазыксыз мойныма аркан салып дарга аскан да rlpi жур гой! —лен. Дорксм­ бай капы демтгш ап, Куианбайдан aii де ereip ко.ми тайдырган жок. Кунанбай канша корл'|, зорл! болса да ыыкэдан к!на- дан катты сасып, куи-ку болып, д!р1лдсн ксгп. — Онда атпасан. 6yrin агтын гой. Мынау мен1н кор1- ме атыа отырган огын гой. Алды гой мынау менш жзгам- нам!— деп, езжш амалсызлыгын шаккандай бон. Май- басарга жалт карали, «lie run тылап Tipi отырсын?» легендой. МаАбасар осы ксздс Кунанбай мен Доркембай- дын арасына катты алкынып кем. зыгыры кайнан кнлмч* бордк Топтан тасллана отырып. ДэрксмбаАлм катты бок- тая >Ki6epin. кеудедсн жудмрыкнсн нукып каллы. — Жан аузынды! — лен. сыбыр аралас тыйым са­ лып.— cii.t’i yiiiini шыглрсан сакалыннан алып турып, лакша бауыздаймын! — лед). Кунанбай орнынан тура бсрдк Токежаи мои Майбасар Дэркембайды eki crerineii бзсып отырын каллы. Дормен ун салып жылап жИЬрд!. — Кармэым Kcni мойнынлэ... Карызым!.. — деп жы­ лап e.ii. Дорксмбай сх! мыкты мырзанын сыгымынла отырса

да, Кунанбайдын сыртыиан сонгы сезш катти айтып каллы. — Keuic KyjipCTiiui ага-султан боп жург(з1п сц. Енд| Кунанбай кажы боп алии, журпэсм дсп баралы ексс!и. Bi.TA'M, куда» жо.1Ы омсс... таги да КунанбаАлык жилык- ды жоктап баралы сиенст гон. 0лт»рг, талат .мина бел- ripiKrepiiic! — дед1. Мзйбаеар мен Тохсжан Дэрхембайдык CKi жагынан алкына сыбырлап: — 0uiip ун1цл1, какбас! — дсп, сол арала бурт, ту* Tin Ж1бсргсмдей болып едн Осы согтс Абай, жонын жургкз 6cpin отupа 6cp,ai ле, Майбасар мен Токежаннык Доркембайдыи жагаемнз жа- бысып отырган колдарнн капы жулып-жулып алии, сер- nin ж!бсрд1. — Куда!) атхир арсыздар! Тартбылай! — дсп каляы. Доркембайдыи к*Ы Абайга тускенле. они и жуз! боп- боз боп, CKi K03i какталап, Мзйбаеар мен Токсжанды жа- рып вткендей, от шашып тур сксн. — Кил1кпенлер. арсыздар! Бунин co3i oxeMiiiK кудай алдында жауап берет in евзк Heiii yrun, i«ciii ойляушендер сендср! Квр кеудс арсыздар! Л\\ехсгс бара жатканда да эксм осындай кунам бар деп бара жагкан жок па? — деп, /Майбасар мен Токсжанды ауыз аштырмады. Сол сог­ тс Доркембайга бст5н бурып: — Дэрксмбай! Айтпасына балыаган niuFap. Орайлы арызын болтан сои кысылшан жерле айтсан да айыптай алмаймын. Мен карызлармыи эксм уш!н. Кяргамай, cl* лемей кайта бер, жаркыным. Сезщ жегй маган. Етгм ту- rin суйепмисн enri. Бар. каз1р, журс 6epi»«ep! — дедк Дэрксмбайды суйсп турподы да, Дэрменге калтасынан жуз сом шыгарып 6epin, ол CKcyiii жемелтш салды. Кунанбай копке iiici'iiii ум ката алмай. iiuiiien кубтрлеп тэубс кылгам к!стдей ciлейiп турып клпты. Енд> касына Ызгутгы мен Улжан желт, журул1к мезп.т: болтаным айт- ты- Кораллгы кала адэмдарына Кунанбай ciui Fana асы- run. тез-тез конгтасты ла. арбага мшд1. Куймсгс Кунанбай касьгла Ызгуттыдан баска Улжан хел отырлы. Барлык aFafiun тобымен 6iprc о ла, куйеуш бтрталай жерге шыгарып салмак. Уш жирен атты сэнд! куйме, бай уйд!н кск какпасы- нан дурЬтдсй шылдырап, акыилап шыкканла, арба мен салт area Minin, шыгарып салуга i-тсскен журт саны 13

калии e.ii. Кунанбай куймоснпн артынан t a w cxi куймс шыкгы. Оныи 6iphtc Maxim пен Лбай мшген. НкЫшие — TinsGcK пен бойбдиеск Осиндай «ол журптш, бар xoiuciii e.uepi алии, даурига сойлеп. maiuara тартып бара жатка1а а , кипкс- ис каланыц сркек-ойе-li, бала-шагасы тугсл»мсн как- на аллына. терсзе T^*6iiic жулре анталап, кадала карап калыскап. Салкар узах топтын ен алдында каггы Kerin бара жатхан Кунанбай хуймсск ад уакыпа халадан шелеп шыгып, багыска карай enicv тартагмн кара жо.жа туеп. Салг агтыиык 6api де желе жортыл, Gip тонгалып, 61р шубмрып. i.recin кслсд|. Кунанбай артына айиалыл карагаи жок. Кем кокса, 6ip бекепой жерге, бар агайыинмн шыгарыл салил кай- татынын б1лсдк • Даркомбайдан айрылган сок Кунанбай кепке uiefiin уи ката алмай, томырмла. тушлш калган-ды. «Туныплм- ды ылайлады», «Туныгммлы ылайлады-ау олг1!» деген Gip сездерд1 вз iuiiiicii иен» каКырын айггы. Кейде коз алдкна тыл-тыныш туркан апаисуга хеосх атып тогкыт- клн арексг елестейдх Журсршс ергс ойлап эз!рлеген >п- нездерй со:»дерi баганагы тацертенп e.ii. Артындаги журпы. o3inin жолына tliey iLneiin кллдырмак бакан солияна создер, мшездер богатый. Доркембай батса, со- ниц барin куйынша ушырмп кеткендей. Сонымсн катар Кумаибайды бул омipдоп тыксыра серит, щетке кагып тастагандай. Оеылан зыгыры кайнаган калпыкда. кон уидомей оты- рып. зорга бойим жыйды. Etui тьюгкурса Улжанмен арыздасып, kokLi жазып кетлек- Мырзаханга агтарды осиндай катан жур!стеи баяу- дагпзй жургЫп отырулы тапсырды да, оз! Улжанга бу- рмлды. Кабак таныгыш, сез>мтал Ызгутгы. о си кезде ко- iiiiprc карай сыргын 6cpin Кунанбай мен Улжанлы сонгы айтысар создсрЬ'.е бстпс-бст, оклшзрак кзлдырлы. Оз1 Мырзаханмен гLi катыса 6epin. жаиын барысын. бу- рыдисгарын болжай otup. Квктемн1н ерте KC3i e.ii. O.ii бул ок5рде кокт!н шабан тсбшдсп ке.те жатканын. кыс ызгарыныи ад! тугел айы- гып ботааганын онг!ме кылялы. Кунанбай Улжанга карай бар демесЫеп бурила rycin. бет Ocpin сойлед!: н

Бойбтше, уй сер!пм тана смсс. вм!р cepiriM ед!ц. Узак кошке i lip.iiKic кай бслд1н астында журсем де. ар- тыила отыртян 6ip бел w in елм. Омпн лнтар мнак болел да, мен!к саган артар rtip туМрдсЙ на.тим жок. Адат журеж, лк 6eft.iin yuiin балаларыкнык баги зшыл- сын,- - додк У.тжапнын нурлы бггксм акшыл-кызкылт жузи iiuin тоназыжяи сеомнон «вхийл тартып, капы вагер.ц'. Bi- рак. колке sisciihi ундемей открыл, журек токтатты. Мырза. мы:.май с.ларына kSii.i туг!л. паз ертссм, оным бнмеегк базар ед;! - дел куйсункн бегне сал- маклен карлды. Улжая. e>ui тек адаммен мсй.т1кп:с ерк'ш сой.зесхсл. ойшмл туске ауысты. Бул уакыпа онык вн« кпйглдан вз .-.жарки тауип, б!р турлт пурга балкып ivp e.ii. Кесск бтАен суду, кеи, дана н:ш:и. Свз5н дамыта бсрд'|. Жастыкта адамга тесак те, уЙ де, thirl дуние дс тар сксн. Ал; егде тартып. зауал шагына беАшлеген са- нын лунно кегейо берет! окон. 0т!ц босан. Kimipcftc 6ер:п. айналанлл куыс дуниен! коп тауып, взгеге орын боелта берг'к кследт KinaK аззйыа. ксш:р!м:н квбсД:п, суына блстайды скесщ- Осы квцьд мен! жекгсл1не кон болтан!— дел, б!раз толлс e n i. Куламбай аса кагты лен койкп, уйып ты пан калган ед1. Улжаннын жузпе телMiре ка- лаш н канты. Улжан кабагыы KOTcpinKipco. cxi хозЫ кы- сынкыран. тагы за толганемен нурлама Tycii. Ойсл еркехке. ене бауырындагы кулыидай жана- сын журит те. не шелеп таПглласын журш тс. суйе.йн желт. Сртен эйс.1 жамандык та алады, кясист те аноды. Мним ботсьп. взгоч болсып. 6ip жзгы oaiuHCH сд'. У.тлк даурен Kciiiin колin 6yrin сен ырзллык айтып агтаткан 6о- лады. Меч сеч'мен енд! кел к!наласлм Са. мыззэ! — дед!. Узак ом!рде Kvftevim-ii кешкен кон pcaiiui сеиде туреа да. лшпады. Они ipxin калди. Осы евзден сок Куианблн взге 6ip жен!л!рех, ж.тйли- рак thctIt* п 'пмеге Tvcii. By.i созгс evovi Ызгуттыны да коскан ед1. Кунанбаймсн осы жаты Мекеге 6ipre бара- тыл Oi.iipSaK клане. О.т Лунин кеп замятач кзд1рлей- т!н аламы скен. Ka3ip cxii бар туыстаи жакын бон. 6ip сапар кешпек. Осы в:«д!рбайдык Кунакбайга айткан тт'леп бар. «Нс кыз а тын, не кыз 6epin куда болсам» легендi армян етс беруш» ед!. Кунанбай осы жаты сол евз канта шыкса. 15

•\"aiicia яттанбак. Мырзаханнан хат жазады. бн.и'рбяй- Лык жас кызы бар- Соны У.пжан оз колына кслin cTin Area. ламык болады. Кунанбайдыц кеижеа, o.ii до тяу- corap. согкар Оспам уйлемголi 2—3 жыл балды. Б!рак, °иын 63i ойламаганыен, зке-шешенщ •кенжссм1сн номере суйс алмай келе жатками мунга айналып баралы. Суй- Jin. осы жолы Оснанга тары 6ip кыз айпыру орайы бар. •лжан соган D3ip болсын. Emiri жол бойынша, бул куйметк iuiituc хет!п бара каткам энпме осы сд|. Yin куда жеккен еюнил куммелел' Лбай мен Mokiui. ‘iy.i CKoyi кепке uiefliii yiicis коле жапы. Онаша шыккан сон. Мокни Ж1п жылап огырды. Лбай окан 6ip-CKi рот: •койсаншы. Мэким!> дсп локтау айгып eai. апасы тында- ган жок. Сонан сок Лбай. унсЬ. жалгыз оз ойыпа Kcni. Ka.iip.ie Лбай ойынан да улкен орын алып отирган Манаты Дэркембай сездерн сомин м!нсз!. Ол. Абай угы- ^ынша. Кунанбайдыц енл! алтына койып iiiicfiin дсп °тырган дэмд1 ясын TCyin, тенкерш топп кетксн торшон- Ai. Кодар... Кодар... Одан калган сорлы жет:м... памасыэ S a a Дормен. Лбайдын коз алдынан жудсу бала кетпейдь ^иыц басындагы Kip шуберок. гарптктщ сор курсауын- Лай «Ыледн Бала бар т1рл1г(мен, бишаралыгымсн жэнс Аэрксмбайдым айткан эдм дауларымен Кунанбайгл ай- тылган омip oKiMi сыякты. Бул - - дуга, намаз, ораза. ха- Жы жене алмайтын вк!м. «Сондай куна сумдыгым бар йд1» леп oxinin бара жаткан Кунанбай болса да. б»р copi *ai. Жок. OKOciHin шин exiurcii жузш Лбай кермедк Оным ®аягы катал ызасын рана <керд1. Ем арасы 6iriMci3. ^Кмрткыштмк псп жазыкемздык арасынлай корогар. Ен- Дсшс.,. oxeciniH бул сапары. бул барысы не? Тары Дэр- *ембайдМ рас батганы рой! Кулайшылык смес. Купан- ^айшылыкты жактап бара жаткан барьк болтаны да!.. Абай аса 6ip ашы мыекыл. ызамен кабак туГпп жымый- Аы да, Кунанбай жэГг.н ойлаудан. оным самарынан коц- л in б!р-ак wein тыйнп, баска куйге ауысып Keni. Бул такта катты журген куймс, жана рана кылтапак- т ап келе жаткан. жол жагалаган, тыкыр кекпн арасымен Леле жагыр ед*. Квгттсн калздан шыкпаган Абайра жана коктем енд| рана вз1н!к «еле жаткаиым баян e n i. Сол жакта, алые к«к жнекте. кокнпл мунар imiine Ссмсйтау квр1ндТ Кар- Дан о да арылыпты. Кесек, жумыр 6ip гана катты тол- 1$

кын буктеттл1п, туйшп кси, мэнпгс Mc.umtln, кятып т у рыл калгаига уксайлы. Лйнала, cap дала ортзсьмпа ок- шау Chin, окыс турьт калган 6ip уз1к тау. .Мэип-бакый жым-жырт боп, жзй еозылган сахранын ftlp заманда, зл- лснедсн булыгын, лыкемп шыккан среуп толкипы ма? Ашу кажыры ма?— Сол 6сйн<уп белок тау. Абай тау ажарыиан осынлай окшау 6ip бгт!м керш, кадала карам отырып, тымагмн ялды. Пысынагам басм- на, бетше Семейтаудан сскен кокыр жсл леп-леп тисдй Денеа ссрги 6ip. cyficine 6ip курешгенле, ссргек. се- з-мтал кешл ле орби тускендей болды. Абай жер керши, ад Keitiin еркЫ влек erin Kerri... Мынау салкып лсб1 айыкпай сскен хуншуактм кектсм хунте Абай журеп вагоше 6ip evnpcnin келсдК Кеудеде талай ыстык толкыи ссзЫлер сыя аля.чй сыгылмскан- дай... ©лен онге оралып, еркеленm кслед!... Узите адмай ыргалады. Абай байкамапты. Бунин бар вленш Maxim тыняап отыр скен. Бвтен 6ipcyaiii влек! емес, inicinlii вз елен» eKdiiii де б!л1п отырыпты. — Абай, оси сен акмнсын-ау! — дсд1 дс хул!п ж!- Серд!. Абай MoxiiHTi умытым кстксн скен. Оуел! урк!п кал- гандай. кысылып: — Е. оны кайлан бм дт? — дед1. — Ecrin кслсм гой... Жасырайын лемме ей? — деп. Мэ- xiui кулд! дс,- - жоме Ербол бар, барлык жас курбнн да квп айгзлы гой. «Жарыска туслеген! болмаса, анык тын* дейд1. ряс ма сат? — леди Абай CK,Ti Ky.iiM ж1бсрди -- Сомысы рас! Акынмын! Кандай «лен айтасын? Ой. M»Kiiii-afl, влепим менщ желге хетт жур той. —О калай? • - Меи суйген мен куйгенд! айтам. Суйгснйм оряд- мастай алыста. Ал аймымастам касымла. жадымла кз- лар — жллгыз куйшм гана. соиы айткам сон желге кет- кенмен 6ip смей иомене? Kyi'iiriH не? О не дегон сезнт? Сеиде кандай куй!к болушы o.ii? — дел, М;шш Абайга шпалай да. сыпай да карады. iHiciniii кабагм шытмнлы да. eni тагы куак тартты. Толыкша бтпеен двшелек жузшле aai 6ip.*,e-6ip эжым жок. Кссск еулу бтм ж е, бул кунде узарынкырап 17

шыккан кыймк мурты да жаксы жарасалы- Селшр кара сакалы да бег:н!н колем:» бузбай, сад уэарыа капа ба- рыл токтапты. Kaaip Maxim барлап каратам шакта. Абайдык муры» мен бетinдо. азырак жы.ттырап 6i.iiHren, манда жумелк 6ip iryp 6:л!нед:. Жака гама толып жеткен жптппктщ аник суду ажары. Отты, саналм кездермнн ак. карясы айкын. Ажары таза xoa.tepi api Kopixii. opi кстык тиед1 Dip карагаа кк’ М кайта тартып. срткстз караткандай, ад- мясы бардай. dcep;ii коз. Жш-жйишке бон. узин сызыл- ган кап-кара каси да. ж:пт жузш!к жаксы ажарын а:иа тусхемдей. Maxiiu ез туысыиа. iixciiic, iniTcA мактаныш етс кара ды. «КуйгснЫ бар» дсгейте сснген жск. Сонда да айг кыза тустп. тапыгыси келд|. — Ад. кушпнд| не дсп айпып, сонинды айгпны! — дел сурады. Абай К0«л;ндс ертс купи!» айычпас сагымдай суду кыял eciericl отыр c.ii. Сол купле журех то.жыныи оси б:р анмен айткан. Бул да жанылмяс cepiri, садам 6cpi. Dcrerici — Жатбоктс огхен жайлау тун! болатын. Cyfiin- ,Tix ауылындагы алтьтбакан. Элпеншекп Тогжаимсн 6iprc tcyin iypun. осы онгс сыр белел ед1 exeyi. Журт кезЫшс 6ip »|де. б!р журекпеи тлбыскаи-дн. Сат «Топай кок» aiiiii бастады. Мынау кокгем кун! Торжанды тагы да аса 6ip оврындырып, капы коксотгл ксле жатыр. Апасыиып айт дстет буныл eaiiim де журек. кыял и- леп болатын. «Топай кок: i» бул жолы шыркау унмен айтпай копир баяу ыргакпен бастаганда. озгешс 6ip на- з1к шердш c«3i хетт!. Maxim олск созш. acipcce кулак койын’тымдяп кя!гты. Муцга тодгян жас ж!пг айтып кс- лед!: Ж * р к етпес кар* кишим не кился л». Лспаидт ай mcik-h кум ш агилс* да. Л уи гедс cipo гсидей varan ж ар х о к ( j ir o ii жар кемсп артык табмле* ЛЯ... . . . Сирам ясык сдгмг.са л», саргайса ла Ж ар тайып жаксы сеядсп х а п ы ж а да. Швдвйды ирза боли» жар Icivc К о р т и к пси « м а п я и а табйиса ля...— дсп бярып, капы сурланып кеп гоктады. взж де. оны да aftiKT.iu. Exi ынтык. Exeyiii де жалын ортейд!. Ырак ша- расыздык — кагал тагдырдай. Сонын сонгы ксздсрдс ко­ нике коп оралып журген 6ip тынысы осы тэр>зд1. 18

bipax. Moxiiu Супы укхан жок, O.i бурик вз> eciin хормсгея, жаиагидай тосын создердсн 6ip гама «жзр* легенд! англрып. тохтап каллы да. Лбайдан сурады: - Уклады». Бундагы жар дегсшн к»м!н 03i? Лбай апасына оншаяык шедатмсх елее. — Жар деген>м кужк салган 6ip жан да! Жар легенд! б1ямеуш!мен? Ылсем, жар деп xiei уй жалласын айтат та! Лбай селт d in. жалг карады. — Д пдэ дсмехсж бе? — Ии! Д!лд;> балеа кайтушы ед':? Жас ж ни бул жерге жегкенде айгканына ох1нгсядей бон, шугыл айналып бурылыи каллы. Куйт. кыйлзлып кег!п: — Ойбай жараткаи, Moxiiu-ай, Д!лдзн не? Нс лея ксттщ. Moxiiu езшщ Лбанга катгы баткан сезшел кысылын каллы. Ыигайсызданып Ky.i.ri дс: — Япырай, c«3iM саган туртдей тнднау. Лбай. Дйгдо байгустыи не жазигы бар e.ii? — Рас, Дмцэнщ жазип.1 жок. Dipax, оган мнтыккан армии олецж айтар метн дс жазыгым жок. Торг бала тапкан Дклдзи! айгканыц не? — Е. бала тауып <>ci»i,e>iinc жазыкты ма. саган? — Жазыгы жок. Кайла балалары жаксы. Ол — ба* лаларммнык анасы- Ага мед ана коска i жатдпсым. Бар бананы сол гана. Лл журех Зкалын, ынтык достык дсссп, ондай оп ии Gopi дс ал кеудсдс ошхен. Болган шагында да, соншзлыч маздаган шырак жок eai. Кодл: ертерех 6iicy ra p tып. ерте суынган жзн гон ал! — дед! де. Лбай eiui булан ары coft-ierici келмей. токтап калды. Осыдам коиin бул куймс. алгаш каладан шыкканда- гы калпына кайгын. оцг!,мсс1з кепп бара жапы. Узак. салкар калын квнпей бон. шандата шубалгаы салг аггылар арбаларга гаяу кслс жаткан. Ушел, лврт- тен. бсс-а мыдаи пюгырланган ел Ktcbiepi, кала халкы. Осы аггылар тобмнык орта тусында Таксами да коле* д1. Оныц касындагы торг xici: Рабитхан малда, Жума- гул. Прбол жэне Ларкан дегем космы ж1Нтг!н 6ipi. Тахожаи охе жайын колола да. жал бойында да iui- тей 6ipia.iaft уайым d in кслсе дс. e«Ai тыныштык тапкан. Абай айткан жал кыйындыгып Тэхсжан оншалык тесhe ойлзган жок-ты. Каладан шыккап сои. Рабитханнан 6i* 19

раз худис eriii сурагаща, ewipre кебмнпе сенгшткпсн карайтып. аккешл Кабитхан eiu6ip уайым ойлагкал жок. Бул кеэдс татыкша тартып. cewipc бастаган, ж И т арасы бон калган Тохежан, калжынкой. кулегеш бо- латын. 9cipecc 6ipey,Ti катга алып, катыши, мыскил ажуа кып отырмаса. бойыла ас батлайтын. Ксзлссш 6ipre жу- ре калган шак болса. унем! кулк> em ini, ойнайтыны осы Рабнтхан матданын osi. Т>лi кызык, анкаулыгы Кожанасырдай Рабнтхан ту- ралы Такежан ел ортасына талай кулю онгтмелер гарат- кан. Ол онНмслер1 кебмиле Габитханнын казак тшн ез Thine косин, Tt-pic огаш колданатын орескелдИне де ар- налалы. Кейде Тэхежпн молданык анкаулыгын eeiniii болым- сыз усак Keperine лс жаратып журслк Осыдан ею кун бурим TinKSejcriK конак yftiiue жаткам калии ел дт ара- сипла Токежаннии камшыси жоталып KCTri. Содам кейш Лапкам мен Жучзтулта уй омашала тагы 6ip рет кам- шисын каратыя-каратыл. табылмаган сон. акирында, Такежан бар конактын камшысын жыйгизып, аллына салил койин карал отырса, 6ip тамашп сулу, сары-ала камши бар ексн. Сурастырса бул Рабнтханд1к1 бол шыга- ды. Тепндс Рабнтхан камшы, бсл.и'к. кын, пишак дсгсн сынкти усак буйымларга аса укыпты жэне кайдаты 6ip KepiKTi сулуыяа кизиккиш болатып. Кайдан да болса, сондайли таппай коймайлы. Такежан ©зге камшыларды iprere лактырып тастап, сары-ала камшыни катима алия, мире 6epin куда! де: — Мсжн камшым мынау батат!— дедм Ж уя агул куд5к erin: — Ойбай, Такежан, Рабнтхан бермейдн Кызарганга кыздай кумар астс береж бс! — дедм Такежан оран ка- расам жок. — Улдемс, сурап алам дсп отыр деймюн? Урлап злам! — дедь Yuieyi б!рлей угысги да. xyaicin каллы. Сол арала Жумагул Таксжаннмн буйрыги бойынша Рабнтхан камшысынын булл1ргес1и озгерт1п. жидти р кайис булд|рге такты да. камшыны баска уйгс амарин тыгып конды. Узак жолга журетш кундерлс Такежан 6ip- ак устал шиклак. Рабнтхан солан бер! cxi куплей камшысын жоктап, бар конактын мазасын алып, збден сарл урса да, дерек

таппай, стлест курмп койган-ды. Бул мазасыздаиып. кам- шмсын iajeri тыпырлап, капалаиып жургеплс Токежан мыз бзкпай. ун катпай отыра бсрстж. Сол камшыны То- кежаннын ен алкаш устап шыккаиы бугЫ. Жол бойында копке nieftiii Токежан Габитханмен б!р- гс кслс жаткаимен. алей! молданын он жакыиан жур!п отырып, камшысын баикатай кедгеп. Бф уакыпа Таке- жаннын камшысын квз1 шалыл кап, Габиклан атыныц басын окис ipKin. токырай 6cpin: — вй. Тэксжан, Msniiu камшымны сип алгансыи ба? Бул нс хыянат!? — дсп, сумдык «ергендей карали. Токежан тук ш!м!р1кхеи жок. — Койыныз. молла. Камшы osiMjiKi, байкап айты- ныз! —дсп. алей! сыпаны свйлсп, так калган KicLieft ка- рап тур. Камшыны сил! кврнекке шыкарып. атыиын жа- лыида келдоисп устап тур. Габитхан 6ipece .Тэкежанга аныра карап, 6ipece камшыга карайды- 0р!м1, сабы, cap- басы... Сапка ораган жез! — 6opi до оз клмиЫсы. Куман жок. Бна! Тэкежанга ыэаланыи. урсып ж!бсрмех болды. Бунин жасы улкен. Жаке кылжакбас Тэкежанга бул ксйдс капы свйлсйтш. — ¥й ахмак. Кара мишм камшымпы урлап турга- нын! — дел камшыга кат соэа берд!. Тэксжан карсмлас- кан жок. Камшыны молдага oai де созып катыиа 6epin жатып: — М ойа, ашулаибаб турып, эуел! ангарып альпшэ. Камшы MiHi, аиыкгап карап шыкыныз. Бар бслгк-i вз камшыныздай болса. «кез1м жегт!, имлным коми» дени де, алыныз..Ал. взитдЫ болмаса, опта Kkrini мына ка- уым алдында иянатгаманыз!.. —дсд1. Рабнгхан камшыга жабысып. бар жерш иккслегеи- лей устап карап кеп. акырынла бул.нрпете карали. Ка­ раты да. кабагын туйin ж!берд!. Б!р жакындап упшп, 6ip алыстан карап акырында тапллйын кагып. басын шайкады. Жумагул, Даркаи. Токежан — yuicyi де коз ал- май молланын бар кыймылыи багып тур- Рабитхан кам- шыдан туц1лген екеп: — Лйхай бодмас. болмас... Ьэммзс! метин каминам. Балки, шу. хайуан булд!ргес! MHiifxi туги... Ухшауын ух- шайды. 6ipaK камшы мни!к! емес. Мэ. Токежан, хафа батма! — дел кайырып 6cpji. Токежан бастапкы мыз бакпаган салмакты niiuiiiMCii камшыны алып жатып:

— Е. молдсхе. босс!— дед! дс Жуыагулга карап коз хысып. 6ip жах танауын тыржыйтып хойды. Рабигханды кейде Lirepi жк5срш, Дархзн, Жумагул yu»cyi култ-хулт алады. Булар осымен Кунанбайга ко:и айтысатын 6ip бскст жсрге калак жстхендерш байкамай да калып едн Алдагы хуймелср токтараи схем. Лрбалардан жургш- ш'1лср. ултендер тсг:с rycinri. 1лгершен барып жетш кал- Fan салт атгар да туеin жатар. Тки'бсх куймеспнн артында эдиз1ктеген кара саба ке­ де жатыр ед1. Барлы х узатушылар жыйилып болган сон. сол хымыз axe.niH.ii. Журт жагалан Купаибай мен Мзгуттыпм ортака алый отирып, сокры per 6ipre дом татысти. Купаибай ciui багелмей, журш кетуге асыххаи. Ыз- гутты соны cesciipin. кымызлы шапшац iiuyre журтгы асыктырып огырды. Акыры Кунзнбай орнынам турды- Барлык жыГшн да. дурк турган e.ti. Бул жсрдс Куианбан кол сей’еп соэган жок. — Ал. жарандар, шыгпрып салу yuihi осы яел»стср!к де жетерл'к. Нл:ме. жер:мс солем жеткЫндер. Кош, арайын' Лом. ырзык буйырса. амандык шапыкпен кайта Kepicyre жазсын! — дед1. Titii6ec< басгап барлык улкендер: — Еишаллз, еншаллз. омии. эмил! — .тест!. Содан кей'ш. Куианбан Улжаннан бастап барлык журтпеи кушактасып амандасып шыхты. Лбай меи Купаибай ен сонгы сэттс уназ коштасты. Лзгаитай xcincircHi болмаса, эл! гор шыклаган, су- лымен жараран уш жирен ar, yii.ii конырауды шылдыра- та iycin, тартып xerri. Капы кстксн куймЫц шубыра буоатра<1 шаны iuiiwen шылдыраган конырау копке шей!н ойнзй, сейлей бара жатыр. Б:рак. барраи сайыи туншы- га 6ep.ii. Yhci3 катып, кадалып турып калган бар жмнын- га ен сонгы per б!р-ак баяу uiuitrup e n i дс. конырау вш;п xeni. Куйме ялыстап барып. cap коде-и белдем аса берлк Еид! 6ip сотлс. узах сапар жолаушылары, узатушы коз- дерден таса болды. O.ii дс унс»з туркай жури ciwi гана кайтуды онга алды. Утжанды Лбай мен Maxim суйсп кеп. вз куймелорше и!нг!эд!. Ол Minген сон. куммеде орын тар ед!. Лбай ар- 22

бага м!ччб«й. urctueciH i.ircpi жоиелтчп. езч салт атка мш- д|. Kacuiia Ерболды гачча алып. топтал окшау калып, асыклай, аянмен гана кайтты. Т1ччК>ск yfiiii коптел баскам калин колак Куяанбай жургсмпеи KCfiin тез тарады- Бчрак Улжан, куйсутл узат- кал сои да. елге тез кайткал жок. Калага коптел борт целголi осы отI. Жале сл1н, ауылыл укол! сагылумен журет1п Maxim тс iiieuiecin жчбермедч. Тнччбек кудасы да Улжаччгя «кайтпацыз. асыкпакыз, мчгиа Макни балам жудсл нетели сыпаны бар. Kyfteyi батса саудаменен алые саиарда жур. Осыкын oxciri басилган сон кайтар- сыз> дсп tI.tck стхен. Т1н1бсх yHiiiiii eiuiri аз конагы. 6ipaK аса сыйлап, баллон кутхен конагы Улжан мел Абай, Тахежал жале солзр хасьпчда калган уш-торт кала ж1г'гттср. Бу т уа- кыйгта TiHifteKriii асты-yetJii улхен агаш уй1л:н бар бол- Meci кайталал кол жасаумси кулпыргаллай. К1лем, ала- ша. оюлы сырмак. туе киллер Tci ic канта тазартылып, канта жайылган. Ел б!разда жайлаута шыгады. Каладан узап кетед1. Бяла-чнаганык. кел1н-келш«кт1и жаз кисти ки;м1 бар, ау- ылга корок, колах-холсыча керех кант, шай сыякты ала- тын зат мат. Коп уч'члч, коп ауыл аймактын анасы ccenil боткап Улжаилам базярлык дэметет1и жалдар да аз емее. Калада enairi жаткал куидер1идс Улжан. Абай ме ч Тэ- ксжянга, Рабитхан, Ерболга кун сайыи сс!ле туехен норсслср1л тапсырып, базардан алгызып отнрады. Абай iiieiiicci кайтар шак таялган сайчдн ор кун хеш- ко. озге эаттармочч кабаг, топ-топ кпачпар да эхелчп ко- сады. Осы пгком киста. алты ай бойында, экеал жонел- ту Kaxiuven каладан кайтпан жатып. Абай орыстна тчлге тагы да коп аср салды. Б1рнсше жылдан бор! тутас 6epi- л1п. у.чяк отырмаса да, т1лд1 биту жошччде, сол ллдегч онер-б|‘л1м булагыччан нар алу жви1нде талпыччу, тчлр- бануычч узбеген. Бч'рак жете б!луге кыйчан т1л екел1м Абай баскачч саГчичч бзйкай тусчгч. унсм! ойляйды. «Эттечч, бала чнагымда уысымччачч шч-тярып алыппил. Сонда куа- тычч жогым елin?* дсп талай айтып сдч. Калада. осы куччдердс, ocipeoe. осы соччгы кыстын узак тундерждеп оначиа тчмтчнудп1 сонында, Абай орыс- 23

ша жазылган. женит ллд1 Kiran. энгккнк коп жерлерж взд(Г1мсн угатын боп алган- Эз!рше ауыр угатыиы — ористин ахындары. BipaK etui in? дс болеа, орыс штабы досы баллы. Осы кундсрдс lucuicciMcii 6ipre слге ж1бермск боп жыйнап жургсш де сондыкган. Енд! бурынгыдай смес, елдсп уа- кытын да штапка бермск. Улжан асыкнай жатса да. акнры елге кайгатыи мез- г!л жетт!. Касыма Тэксжан, Габнтхан. Даркан. Жумагул ep.ii. Куймсгс Miiteriu Улжан меи Калика рана. Kornip — жас жюг. асау уйретк1ш Масакпай. АбаЙга meuieci 6ipre кайтанык дсп cji. BipaK бала- сынын зл! (Итпейтк, богсЛтш шаруалары бар екен. Ку- наибай тапсырып кегкен алыс-берк сыяктм idep. Ел.и жайлауга шыга берср кезде куып жетпех бол, Врбат CKeyi калии коятын батлы. КуАмснж артыма узынша б:р сандыкты лык толтыр- ran кгтангары» тисл oepin, Абай июшссж ез катимо» колтыктап арбага мжпзген жердо. Улжан баласыньщ ко- лын уста» отырып, сонгы 6ip акылын айтты. — Алты ай кыс ауылды кормей, у.так жолаушыдаА шыркап кегт1ц. Уйде жар жолллсын саргаялы. балам. Кшжсмтай балапанша быллыр кагып. шумандаган бала- ларыи госады. «Агам, агам кследж дсп. алар Kynceai ка­ тан. Эбншм мен Магашым кандай десен»» мен!н. епз козылай! Соларды ойлал сагынганда ме»1н дс уйкым шайдай ашы.тады. Cetiin кайты» датin шыдайлы? — Оларды ме» дс ойлаймыи..- Меи дс елгыкамын гой. апа. Жакагы айткан cxi немерен взжшц дс ыстык карстж бзлаларым. Оке/ихке Meiii мойындатка» да сатар гой. BipaK 6огст1ыд1 K<*pin оты|>смт гой. — В1лмеГ|м1н. Сылтауга сылгау косила бергеигс кон- Airin ап. осы каланын шанын жута бергеигс даглыланып кеткеибтеж дейхин. Буйте бсрсси уй дс 6ip, туз де 6ip бон, жатагыиан тунмгем жас куландай боя xcrcpci». Тез кайт. балам, Абайжан! — дед!. С оты свзаср1нде. Абай конлжж 6ip жарыкшагын сезгендсй кулю, кобалжу да байкалды. HJcmeciiiin ссз»м- тал. жуйрж кою» кыс боны елге кайтиаган ба.тасынын кабагын ацгармп, калага кслгеннси 6cpi акырын багып жур ед!. Уй iuiiii сатины» сурагаи ашык жарки» ажа- рым коре алмага». Булан 6ip»eme жил бурынгы Абай булай бозмаушы едк

Элле, MoiciuineH онаша свйлесксн xeuepime баласы- ныи Д!лло туралы туиигемдсй. суыкгау свйлейт1н1я cciT- ti ме? Улжаниин свздср:. кабак болжаскакдай бол сыпаны, манда айтылюн болса да, аржагында сыр, еалмак жат- кап свз. Bipax бул орын, бул кез омы аишсыл айтыс- кан шак емсс. Шспю ойынла худи калдырганын бисе дс Дбай ундемед!. Тех капа: — Кудай буймрса, сл жайлауга xemin. вэдермиз Шыи- гыс аса бергсн шакта, б>здс жегемв. Бала-шарага солем айтыкыз. Ал oiui. жолыныз болсын! Шаршамай-шаллмк- пай, жзйл1 жури, жаксы жепюз! — дсп rLiex айгты да,- аиасынын журш кеткснЫ макул кврд1. Тэхсжаидар аттарына Minin, MoKimncii. ТИПбсхтсрмен к чнтасып болып, ашык. кок какпанын алдыиа барып топтанып тур ед1. Масакпай да ат айдады- Уш кула ат жскксн хек хуймс, сыкырлай. шылдырай туеin козгалып :пып, дурищей тартыи, журш xerri. Осыдан он бес-жыйырма кун кей)н, Дбай мен Прбол да елге карай коле жаггы. Каллдан кун шыга атка мшген журНнпп.кр. xoKTOMiiiH узак кунhue жатды eiuipin aci- бердй Дбай мен Г.рбол exeyi до катты жур1ске шмдамды, бер!к болатын. Кис пен жаздин кандай узак. кыйын жо- лы болел да. 6ipinc 6ipi: «шаршадым. клжыдым» дегенд! айта коймайтын. Канга, иелер жур:е! капы апармон кунузмн, дамыл алмай суыт жур!сш кеп. xciiixi копалка- га жетхен жорде. дснешц ауырганын, кмйналганын ай- тыспа)та тырысатып. Бигей, excyluiii шыдамдыликка байласкан ccpri. босс-косi бардам. Дол 6yrinri журютер1 ерекше 6ip айта калгандай жу- pie болды. Булардыи озлер) гана емос, Tiini аг усН суыт жур!схе ом1р бойгы xadn аркылы б!ржолата nicin катып кетхен Корабле. Жумагулдай апнабарлар да. Бзеус1з, Бссбссбайллрдай Олжай iiuiniii барымглшы, жортуылшы- лары да некен-санк журет!н жол едь F;xi жгпт Семендсн шырып, кун бата бергенде. Орда тауынык IliLiimri хезен дегеи тумсыгына хеп i.iiiui. ILi а пулы жайлауга карай таргып. жолда конатыи ауылдар сирен калган. Bip копалка жер болел. Орд.аиык осы ту- сында бэлмак, Дол llluixri кеэендс Орланы кыстантын Мамай руыиыц кедейлсу, Влйшора деген атасы бар. Бу­ дар сыртка кешендел ишгушы cai. Журпмнйлер сот вуылдардын 6ipine жете конамыз дел «ктегем. Дбайдын 3- м Эпик 11-ми 23

©з кыстауларьшып yciixcH журмей, Орланы басканы — Улжан ауылы быйыл да Бекснин жайлаГпым К«лдененл1 басып, Блханас вэсшн жайлзмак-ты. Соган карай тарта- тын тете ж а т — Орланын YCTi- Кала мен Орланын осы ксэешшн Cxi арасы жуз отыз шакырымлай жер. Лбайдыи астындагы курен тебсл ат — узак жортуылдын аса сенiмд! аты. Бурый м!нген Ыл»уг­ лы бул аттын жур1скс 6cpix, унемсозарлыгын тулпармен тенейт!н. Ерболдын жетек аты барды. Оз аты ток. жарау кара шубар, курен тебелдщ ыэосжс шыдамады. Намаздк гер шагында камшы салдырып бсл1 босансый бергем. Со- дан копи Дбай оган. жетектеп бест! айгыр Тенби ко:<т! Min, дед!. Буны Абай, Myciiiiiie. тенбитже кызыгы:1, «yfiipre садам» дел, осы аз кун нижде базардан сатып ал- ган-лы. Ербол ат ауыстырып wince де. курен тебелдщ eKnini a.ii баеым. Кун etweeftin келген кезде Ордадан булт шык- ты. Жолаушылар аллынан каткыл жел согып, кун курм- реп, недэутр калын жауын келс жатыр едк Осыны ангар- гая сон Абай, «коз байланбай елте жегin керейж» дсп. жур:сы тагы катайта тусп. Курен тебелдщ cap желlei c ji. Омыраудан соккан салкын жел куреннщ белж коте- pin, желиш аргтыра тусгЕ Шалдыкканм б и тер мс ексн деген кулис кезде. курен тебсл Tinri егесе тускеидей. Ау- ыздыгын шайнай 6cpin. басш да шулгып. пыекыра жер суз!п те хонды. Абай басын катты тартып тежеп отыр- маса. оршслснс туеin, шаба жвнелгкз ксп, оттай жаиыя келедЕ Ербол курени кошен багыл келс жатыр сдЕ Абайдын жу-pici катайып «еспссн сон. Tch6Li кокпен кемinдсп калып койып, 6ip кейс шауып отырып. куып жеггЕ Аздан кый- ысгап, хурсинеи оза 6cpin, кырындай карап алды да: — Туу. мнна сарамаска дауа болмае. Абай! Омырау- ынык icpiH куркатып апты aye.ii. Япырай, бу кантата шыдамак? дсдЕ Абай да хуренд< аса 6ip сен!мд1, 6epix дос ганып, суik inin келс жатыр едЕ — Timi, бЕтмснмж, Ербол. Хайран боп келем. Бел!- ш'н 6cpiKTiri сонау Tini6eK какласынан шыкканда»ы кпд каллы- Teri адам шыдаса, ат журетш жерле туп жок екен-ау! —дед!. Катты жел. тездеткен жауын Абайлар Ш!л!кт! кезенге такай бергендс, жауып та ксттЕ Жылы жауын. Жел 6а- сылгаи. Орланын с:-бохтерЕ ал курен бетеге жусанмеп 20

кулиырып тур окон. Жас кекпн жауын iuiime кулпыра тусксн шат селж, журпншпер такыр жолмен жарып ©Tin хслс жаткаида, айналасынан жас жусах nci узммей тол- кыл колin отырлм. Bipan жауын катайып, булг тутасты. Кун кай мезплге жеткешн б!л!п болмайды. Батые жакгы жауын курсап, кун main толык жасырган. Еня! ымырт такау сыикгы. Сам жамырай басгаганы ма, жок багар кужйц жауын булты аркилы себемс1'етп ме. afrieyip батыс жакга. кок жнех успиле саргыш мунар сэулс бар. Сопер умгг, узилер Tip.iixicfl. жудсп, талмаурап бара жаткан сонгы соуле. Азлам сон ол да cy.uepi азайын барып. бэеендей берд!. Саргыш соуле сургылт тартты. Таты 6ip сагтен сои куц- присно барып, каракошкыл кызгылг ренте Kip.ii. КегЬт- длрленш барып, мунды, конмр аснаннын тун мунарыка жат бердк К«»« блйллнмн калган сд1. Осы шакта гана Абайлар т.н ырл.мл баскам катгы журкткн кйиконс тастак тебеге шытл бергенле, ллдарынан нт yp.ii. Жауынды. бейулк iuiiiMe ели отмен ум1гт*й бои. xeiiiKi опар жылт-жылг Kophui. Жакын жерле, жатлыц ca i жагындз, кегалды бу.так басында жетт-сепз уйл1 киныркай ауы.т отыр ехен. Ксдсйлсу ауылдын аз гана койы коралалты. Саны аз гана смйыр, туйс де жауыннзн ыктай-ыктай. тыныч алымгы. Eunci атаулы уЛд»-уйл<?рдiн ыгнпа жабысыл, жа­ уын жакка артын 6cpin, yucb ci.icfiin, турил калыеыпты. Ауыл сыртында арканда жургон, тусаумен жайылган бес-а.пы ат бар. Абайлар, капы «ypicri ауыл iprcci iC тзкай боре бэсендетш, снд| туеер уйд) болжасыл кеде >хатыр. Ллдарынан эллекашаи ypin шыккаи коп ипер ауыл успн беймаза кыл. тау жацгырта шабзлаиып келедк Ау- и-.тга агтылар такалган сайын, сандары молайыл. оршеле- I е шулайды. 6л i жуй! туснсген кайкы куйрык кантик- • ip. Арты кушык. кулагы салпаи. боны шардак тобсттер. Vui жаман 6iTiMci3, туьюсыз, катлалау, сумелек ала ку- цйктер. сАулак! Конбайсын! Е. тенпреген журпнилн! асы- райык дел отырмыз ба? Ссндерге бере бсрсс*. шаш та жетпес. Жауын боса кайггйж. Бар! Бар! Тарта бор. Атыннын бауырыиа гыгыл жауыннан. Маган десе. токы- кынды жамыл. О нес!, ел де маган! Бар... бар... бар!» дел куып жаткандай- 27

Ербол, тусет!н уйд! сырт побайынан барлап келед! скси. Осы сеп'з уй >ш!ндеп ен бут1н! жоне улксидеу: ор- тада тургаи жлллактау, бес канат уй ехен. Соган карай, Абайдан озыккырап барып бег бу'рды. Абай такал келгеиде, уй ucci шыккаи едк Иыгыиа шекпен жамылган сакалды 6ipey. Dip лягни сылтый ба- сатин сыякты. Ербол бурын сейлссм, «конакпыз» дсп, вздертнк Kin скопи аГггып едк Yfi леек — E. жтттер. туандер. Дам айдап келгел ехснснщер! Блрымыз оз!р!.. Кон1! —дел ксп, Абзйднн агым e3i бай- лады!.. Ербол бул ктезмеи туе танью ехен. Абайга тыстл келе жатып. акырын куб!рлеп: — Бскей-Шсксй дейтш cxi агайынды Байшорз бар CAi гой. осы Ордзда. Сонып Бскеж осы,- -логен. Жтпт- тер бул ауылда бурый болып кермсген-дк Уйде от vаз- дан жаныл тур. Конактар Kipin. амандасып. болжэп отмр. Yfilnii коп жал емес екси. Он жакта, жер тесекнн уст1нд« торт-бес жасар номересш кушактам. cap кызыл комnip oiHp. Узын бонлы. лшац жуздк аккуба ойел бар- Кырык шамасыиа жала i.iliireii кара коз ойел. Кезжде сукгак, сулу болгаига уксайды. Бсксйд!ц озшен баска 03ipre хвзге iaiiireii жалдар осы. Уй пест Абай жала аиыктал хорд!. Пуйралау. узын, сары сакалы бар. кызыл жуздк к**х м ш к кесек мурындм, сулу «дам схси. Ол ж1ггттердс:1 жва сурады. Барыс-хелк жяйы сд>. Yni кагкыл. даусы зор ехен. Абайлар xipreiiKCH 6epi маздяп жанмп тургаи кургак тезсктш оты aai де ко- 1НЛД| кызу соуле 6epin. уй iuiin Mofiip.ni коиш уар. жэйл! уядай cTc.ii. От уст!кдс, узын аяк мосыда у.тксн кара ш эугш асулм тур. БевСй шсшсс! жактан отырып ед1. Абэйлардын жай- жяпелрын 6Liin алкан сон. uieincciiie бурылын, акырын кун- м л ге xipk-Ti. Булардынонаша xeiieci уяакка созы-тган жох. Беке A TVpere.Tin. тыска шыгуга камлала 6cpin, oftc-iine: — Tcserioai шактап жак. Кургак отынын жстлей ка- л ар. Казан квтеругс суын жетунп ме сд>?.. Мел airi б:р б аланы алып. мал камдзл кслеГлн. Казан суынды кам- Л ай бер жылдам! дсп бунрык борд!. ЭЛс.11 ундегеи жок. г» ар эГпканыл кабылдап. маку.тдагаи сыякты. Аздан сон, т метана Бскейдщ каткыл зор дл\\еы шыкты. Нлймантай! Уай. Иаймантай! Уа. бер келий, ба­ ле аи! - д е л . 6ipey,Ti шакирыи жур. 28

Шйпшап кайиаган шай Абайлардын алдына жасалган к< |дс, киiз ccin шалкасынан ашылып сдк Лишп туррап Бе- ксi'uiii ©3i екен. KipriirtoK болтаны —соятын мал. Yfi iiuiii- леп лапыллаган оттай ypxiu. тыпырлай тырыскан кызыл кебен! коллекендсмп iiTvpin. бала Ж|'пг Нанмантай к!рд1. К,ыс ортасына жетпсетен арамза бол тугаи кызыл ке­ бе сеч!э кврждЕ Дбайлар шай iuiin жатыр. Кызыл шыт квйлепн ыш- кырына кыстыра, TypiiiKipen алган ак катни, бул уз- кыгга or ycriiie ошак курын, казан лени, суыи ысыта бастаran. Бексй eiui yfaiii cKiiraii жагына шыгып алып, конак- тардыи шлйым *>:ii куйыл отыр. Кебен! Наймантай тез сойди. Бас уйг!ле басгады. Дбайлар шайга каиып болим ад!. Элг! Шуммам кайла? Саган кслiм болыспайды- |\\' леи Бексй, мал сойы-ia баетдганда 6ip-cwi рст 6i- |»УД| anil едЕ KaAuvhi, Шуюмлиды? Дна уйде «суйеу балзлзрдыи асындй отыр. O iImIi де жайлаймыз гой! Ойкай tiepcin! дсп. ойсл1 ал mt.u i .im Kicini шакыртпады. Ёрбол 111ук1мли детей агты ест1гея1: «бул. кыэдын аты- му! Элле осы уйд!к бой жст!п калган киты да бар болар мл екен? — дел онлана Tycin, айиалагл аныктай к-араган • дЕ Сол Жй к г й г ы Бскейдш агаш тесепнт бас жагын- I I тагы rtip жер твеек бар екен. К«рпс жастыгы кызыл- лдсылды, жана твоек тэр1зд1. Егер бул уйдщ кызы болея, ол сол Шук!маи да. мынау соныи тоссп болмакка херск. Yft iuiiiie уидеясй коз тастап отыргаи Ербол осындай жайларды тоишылаумеи болды. Бексй, afie.ii ет сала бас- заганда «сад! оны да сал!» дей туссДЕ «Болды гой, !р!к- пеймнп'н» дегендей бон, бегите карзган айел!нс: — 0.ii куйсулер дс ас таткап жок кой бул уйдем. Шук1- ман соны айтып, кыикылдап жур ел!. Коиак аз жансозде- piniii курбыларм гой. Бупн асты осынзм iiucp атар да кеп. 111скейлiкiкдегi келпи е хабар айтып кой. катын! —дедг — Ендсше. ас шскендс, lilyxiMaii коиактарын осынла eprin ке.тс!и. Сен барып соны айтып кой! —дел. аккуиа айвл II.зимамтайга тансырды. Казан асылган сон. тезек мол жагылып. от кмзуы уй iuiiu исыта бастады. Купит жахыиы да басылыпты. Да- лада жел жок. жылы тун едЕ Тынысы ауыр, капырык. карацгы тун. »

Yhci’3 отырган Абайдык басы aenln, пысынай rydn, уй- кысы хелдЕ Сонымсн ас лкхенше ыызгып алмак белый, жаптайып, жатып калды. Ербол да уйкыга кегкен едЕ Абай озийн канша уйктаганын б!лмейдЕ Б1рак селг спи ояныи, басын жастыктан жулып алганла, аиык ан- гарганы —сейлеп, уйкысыраи оянса ксрск. Ец сонгы ео- 3) ал! квхейжде, o.ii тугед айтылып та жетлегендей. — Кед! Келий 6ip. саулсм! —дегсмд! аиык айткал тэ- р!эдЕ Дауысгаи айпм ма? Yft hul eeil*l ме? Оны 6i.ic алма- ды. Буя оянганда Ербол да басын кодерin алый ед!- Абайдык ск! к»31 кып-кызыл окон, iciiiiuxipen тур. Бас- тыгырмлып уйктагая ба? Bipax онг!ме онда емсс. Абай кодер!л!п, отыра бере. елец сип, сыртка кулагын салып. капала тындап кашы. Ербол ciui ангарды. Корин уйдеч, жалгыз эйел айгкан аса 6ip эдсм1 нэзж эн кслш тур. Со­ ны тыклан отыра, Абай бар денес1мен котгалактап, д1* ролей дуст. сабыры кстхсндей болды. Ербол байкаса, жолдасы уикысыракан адамдай. аткып турын. жур:п не- тепл тэрЬдЕ ©Hiне карал едЕ куп-ку боп. pcui кашылты. Exi хвз! жасаурап. дем! дфьтдеп. кол, иыгы да калтырай туседЕ Ерехшс кубылып, бузылгандай. Exi x«3i канта- лаган калпында жогарылан, шалкалан карайлы. Faжпи сырлы соуле квргендей, бу дунист умытый хеджей тэр!здЕ Ерболды асыга коягал, катты турттп: — Тур. тур! Туршы, Ербол! —лей бсрдЕ Ербол: — О нс. иомене. Абай? —дсп, ссскснс народы. Ypxin калды. Ойыкда: «б;р нэрсе шалып кетер ые схен, eni ка­ пай жат едЕ Ауырып турДЫ ма!?» деген Н кыныш кудЬс бэр. Абай бунык ойын угынып, акгарар емсс. Тым.-иын Kiiin, шаланын жамылды да, Срболга: — Тыска шыгайык. жур! — дед!. Yft iuii булардык ОКЫс жаАларын байкаган жох скен. Kewnip уйктап канты. БсхеЯ конактарю сыртын бср:п, от басында халгып отыр. Олардык сезбегсю жаксы бол- лы. Кэпы oirepin, жат татхынга т.усксн Абай, эл! опал- ган жох. Кулагы мен ыкта бей!л1 тыста. Жалгыз б:р ун- де. Энде мс, олде? Алгаш шанш.тк 1\\регелген жерде Gy- ын-бумны халтырап, жыгылып хала жаздады. Ербол галл суйсн калып, зорка легенде буынын 6exini. Б:рах сопла да езж 03i ангарыл жургси жок. Dip туман, туе !ийнде.

алдагы б!р рана сэулеге асыгып. калтырал. уытылып бара жзгкаидай. Окшау, сулу эн узмггн жок. Содан ку.шыи алмайды. Квн1л д е т сотам ауип. уйыл калты. UciKii ка­ ла й та.уып, уйдем калай шыкканыи да б!лмсйд!. Тыскз шыгл сала, Абай тымагын жулып алып, он шыхкзк жак- к I бар сулдсрivicH умсына тус:я. каты», жабысып, тын- даа калды. Эн — «Топай квк». Еид! гана иэзж ыргак сэшиалык 6ip сулу сонмок, еркеленш, толкып ксп. Саму- лай басылды. Эн 6irri. Абай Урбан а карай умтылыл кап: — Тошкам! Япырау, мынау Тогжан. Тогжаиым гой мынау! Дал взш т уж. Айнымаган вз ыргагы. в з яакы- си 1ой. Ербол-ау, мен кайда турмыи осы? Мынау уйде McHi шакырып отырган Тогжаиым гой! — дсп. бар сабыр- дан анрылып, тагы да озгсше бузылып кстп. Абай,ши кубылысы орасан болганмен, en.ai Ербод бу­ мы туеiнс бастады. Шынында ©3i до кайрам бон тур. Жа- к бугаи да алгаш уйде eertareg кезшен-ак бip та­ ны лауметай тигеи. «Осы жмшн даусы* детей ой бутан Л.1 колin сд1. Б1рак Абай лсгб!р1 кашыи. сс токтатпаган жПСбплядай бои. алас урмп. умтылып барады. Ербатды Суйрей жетектеи, элг! эн шыккэн уигу карай ентелел, eci- д |*гi ayun Kcrinri. Тэгжлнга деген Абайдын ынтыктыгы, ауыр арманм, у п к жилдар бойында айыкпагзн калин шер exeniii жол- дмсы жаксы биелн. BipaK. сонда да. дэл осы Kaaipriieft бон Абайдын такаты котin, жаи ушырган коз!н Ербол кэргеи смес. Мына т,ур!кдс квлдснсн. жат журттын хезЫг орескел бататын б!р icTep icren. огаш сезлер евйлеп ж56е- (к пи сыякты. Соны ойлаган дос ж!г1г Абайды катти тар- тыл, токтатып ап: - вй. Абай. токта! Бу не? Отка тусем^з бс? Эуел1 сс жыяйык. MoHiiuU айпиы эзш! — деп ep«ci3 Kefiiii бурып алды. — Жок. осы уйде Тогжаииын вз1 отыр- 0з: емес пс? Тыч курса соны гана 6uiin бершИ-—ДСД Абай м \\ де ырыккл квнбсй жур c.ii. Жаоайды. Абай. азгантай сабыр CTini aftxyii. Екоу- wi3 б!рдсй бармаймыз ол уйге. Мен барам да. 6i.tin ши- там. — Бтр. бар сиделе. Басын сук та. кзйта шик. Дал осинда Тогжан отыр. — Ойбай. Абзй. уйкысьграп турсыц. Кайдагы Тогжан. Ол жэк-..

Абай сейлстпей, ткю салды. — Кой, Ербол... А й т а омы. Ж ака гака вз) к«д5л аян берд1! — дед1. Ербалгя мыплу сез acipccc жат ccsLui. шали к описи. Б!рак Абайды жамаилыкка кыймаган дос кет» аяп ксп>. Оны Kimi iHiciiucH crin, еркслсткендей боп, шын KCiuipiM- мон кул!л ж 1бсрдй Он Колымой капсира кушактап алды да. Бсхсй уйипн сыртыиа карай алый журд!. Ол элнш айтушысы каз1р касымызга кслсдй Ат- гантай такат кылайык та. уйдсн тосыл алайык. BipaK. «аяи бсрд|» д о т и к не? Oaimiiu осыиша, балаша капы ;>6 iторге тусксмщ не? Соиык магам м.мпн айт! — лед.К Буйыра сейледи Абай вз м1нсзммн Ерболга соншалык ерССХСЛ, окшау TiiiciiiH сид| ангарды. Меи MOHwi.ii тугел айтайын. Ka3ip «бала» до. «ее- алан» де. «шалык» де... 6 з>м дс бмыейш. Bipax ом^рде басымнан кешиеген гажаи жумбак 6ip хм де турмыи. Тек осины айтлас бурым, семем сорт алам. KiM кследй ка­ ша)! кслед!, жумысым жок, тосар такатым жок. Ka3ip ueniu MaiiiM.ii сстисш де. мыиау уйге барии, барлик Жв- ним амиктам Kopin колin. матам хабар erccin. Осытам уэде бсрмссен. жашмд! айтпаймин,— дед). Ерболдын exi ныгыма кос колы» артып бц> кушактай rycin, бмр dflKin койым, асыктырым жауап кут1м тур ели Ербол бегелгеи жок, барайын дсп .уале берд!. Содан кей:н Абай бвге.тместом, дем! д!р1лдеп. асытип сойдем, ©з басы- мам жана гама хешкем, сыри жат 6ip жайды жолдасына баям errl. — Бул туе емсс! Дал анык, айхын вшм. внЫ болма- са тангажамым 6ip хал, Ербол. Басымда сат камшат бор- xi. Шолммсы. кара макпал кемззлы да баитиша. Сонау Жзтнбск взсм)млеп тун сксн. вм>рде, аз керген сагатта- рымла ешуакигта бундам умтыла жакымдап. бундам ер- xin. ашык келт кврген жок сдй Bip сыпаны уяндык тарта tiepyuii ед! гой! Мынада соншалык жалын агам кем. инти- зардын умгмем: «ансадым той. зарытым гой!» дед). « в з’ц уйрсткеи «Топай котах» бар e.ii. Сомы мои кунд1з де. тун- де де айтам. Тында мои!» дел турым. .чч-м .унчеи б!р я.%ы • г.йтты да. «eiui кол, келш! жакын. Мен Mini касыидамыл. бегет жок. касыцда жалтыз турмын гой!» дед!. Мен де кушатыы жая умтидыи: «кед, келий, сэу.тсм!» — дел ба­ рии, ояныл кептм. 32

— Рас. ссн суйделш. Соны амтып ояндын! — дей бер- д; Ербоя. — Тура тур. Ражап... К«з:мд1 ашып алсаы туе екбн. Брак ан, «Топай кох». дал Тогжашшк ез), сонык алдын- да гана айгхан кзлпында, дал Тогжаннык ез ун>мен ай- тылып. ,уз!лмсй тыркал тур. 0зге туе болсын, осы не? ТусЫдс анау1 Ал ец':мде. ешб:р баска kIcihIii ун! емес, шыи жарыыныц ез yni. как касымнан шыгып турганы neci? —дел тагы да тан болган куйде такатынап лйрыл- ды. Козгалактап журт xerin, Шекей yfiiitc карай тагы да жалт епп. шугыл бурылды. Аблй осы кеште болган ез хялin бул тунде дс. ерте- ншде до Tyciire алмай xerri. Аныгынла. Ербол cxeyi ойла- гаидай «гажайып» ешкарес жок ель Онын xeprciiiniH ба­ сы туе болатын, Тогжанды тус!идс керш жатып, тыныш- сыз уйкыдан шала окна бергсндс, анау уйлег1 он ecTLiin. оя Tyciiic араласып ксткен. Сондай, уйкы мен ояудын, гус пен «м!ши арасында осЦтссе шаршаган кунг! уйкы,та бо- латын кызык б:р. аралык хал едг Кг.болдын жана борген yo.ieei бар. Ол Лбайга сид: exi айткызбан, оз! женелдк Кстсршде жоадасыпа: — Жо, тура тур снд|, мен барып шыгайыи. Ссн меж тыстан тос. тез шыгам! —деп кетт1. Айткаиындай аздан сон. Прбол Лбайга карай асы>а басып. тез оралып келд:. Брак xaaipri Ербол, eai де. жа* кзгы Абайдзн да бетер ан-таи. Коле берс. жагасын устан. длусы катты шыгып. аптыга ceilutti. — Кудай-ау сснщ квргетц туе емсс. Абай. взк дал ©3i отыр. — Не дойенг, жаным-ау! Тогжан ба. вз: ме? Басе! Басе! —деп, Абай уйге карай жулкына бсрдК — Токта! —дсп Ербол капы буйырды.— Тогжан емес. 0з1 емес! Абай окыс бурылып. кыйиала туи1т!я: — 0й. не дсп турсын? Не деп KCTTiii? —дед!. Ерболга ыза база бастады. — 0з: емес. Б:рак дат езшщ ег;з!и:н сынары. Айна- ланып кудай-ау. айнымагаи Тогжан. жане сол Жошбскте корген каллы. Уылжыган жас кун!. Тогжаинан айырса таныгысия б:р кыз от»?. — Рас на, ей! Бу не гажап? Эн салган да сол ма схен?

— Эяд! Kim салганын бLiтом жок. Лты-жоши лс су- рамалыч. Тек керд1м дс, cciM шыгып халды. — Уксаганы шын б ака, эн дс coHixi. B.icxaiiixi болу мумKin смсс. — CoHixi, ысн дс еолай ойлаймын. Тус:к K»pin ту- рып, Titui сурауды да херек смсс леи б1лд!м. Ал еши бул не сыйкыр, Абай-ау? Шырт уйкыла жатып. сек калай ееwin? Tcri 6ip коршкслщ бар ма, жлным-ау? Туе демей- м)н, бул соуегсйлш кой 61р. Элдс riiiri cxcyiMi3 дс Oipirin уйкыдан шатзсып турмыз ба? — дсп Ербол, Oii дс, шалых шалглн кюдей 6aia бастады. сАйнымаган Торжок» дсгоннсн 6epi, Абай осы гада б:о c<mi кайта-кайга куб1рлсп айтыи тур. Жу|>-Г‘ аттай тулайлы. Коплшде куаныш та бар. Ырак. уксамай шы- гып, осынын fopi туе. сандмрак капа болып, айыккак сагымдай жок боп ксгс мс десен коркыиыш та бар. Eaai 1юдс болел 6ip соулегс асыга умгылып, усынып тур. бртеп KCTcpi от Солса да, сол усыш ан бойыида, тал- иынбак та, куламак. Exeyi дс уйге карай басты. Сол кезде Шсксй .yfliiiin eciri ашылып, дзлага кыз- гылт соуле тусп'. Куле cofi.Kcin, тыска шысып коле жат- как еркек-ойел дауыстары 6!л!нд1. — Энс. солар да шыкты. K.33ip ас iuiyre 6opi xeric Бекей уй:нс Kipc.ii! — леи. Ербол Абзйды оз уйлерже карай тартгы. Олардан бурын х:рмск. Exi ж:пт уйге ксл!п. бурит и орындарына, торге отырысты. Ербол отка жакындай туеш, теэекг!н отыи коссп, кпгысшрып жатып: Жзрыгырак босын. осы отка kUukchc кол тиг»* зейшпп! дсп жатыр. Абай асыгып кут!п отыр. Жэстар онша тез х!ртон жок. Тнета да эзм!-сынкыл дауыстары шыгып, б!раз бс*- гел!'п калды. Уйдет! Бекей мен Наймантай су. шыллпшын камлай бастады. Дккуба ойсл снссш оятып. туткыш алып, хазангл жакындап кел!п ед1. Осы кезде ктз eeix шалкасыиан ашылып. кслунн ко- иактарга жат бердЕ Oywii уйге exi ж!пг xipji. Тымпк. шапандары жупыны. Саптама cu'icrepi бар. жуздер! то- мешшк, уяндау. Солем 6epin. иба кып xiprcH куйсулср ексн. Солзрга Licce усах кыздар xipin жатыр. Bip-csi кслшшск xipai. Жыймпы жеп-сспз Kiel. Абай кезж ал- май, сабыры калмай кздадып отыр. Etui аз Сотол!стен

сон. басына сургылт шапан жамылган, 6er:niu жары- мин буркснх;рсй тусксм, орта бойлы б:р кыз к!рдЬ Мур* ни конкактау, пара торы xepiiui. Шсхсй кыэы — калын- дык осы болу корок. Дал осынын артынаи. люллысы акырын сыллырап. ак жуз1нс жукалау кызылы пурдай ; раскан. амык Топкам вз! холод! окон. Сыпайы жымы- йып. кулЬылрсл к:рд!. Miucb аннак т!стор колмсн хой- гаидаВ. Пк! бетшдсг: ноэ:х жарастых кызылы, асыгыл кугхен кызыл араб тан сзрждсй. вл1 до айыкпаган уян сыпяйылыкпен хонактарга карал акырын яуандаскяндз. рсн:но шутил толкин к!р- д1. Ьсг ушыллагы жукалан кызыл тутасып. бар жуз’не ду стш тарали. Тлб'регск. бала жастыхлын аса капы хы- сылган, кымсынган белпс: бЬзждй Они уялткан Абай од:. Орта бойлы, дал Тогжаннын вз бойындай. Бар муснп колin тур. Бог CiT \\ii. ак кызылы. жана Ербат айзк.зн- дай. айнымаган Тогжаи. Бунин да жзбок талды. казан кара шашы бар. Мурын-аузы да. 6ip караганга ма, дал саз сагынышты гашыгынын Абайга орскшс ысгых хор':- иот1н аса суду, суйк1мд1 ауыз. мурнынлай. Аз KOTCpiUKi кырлы мурны, уш жагына кслгсидс жумырланынкыр.зп, озгсшо xc.iicri б<гкон. Жукалан кызыл ерждержде бала- лых, Kinach.Tix лсбждсй. ысгых эсер дем! бар. Айнала- сын куантыл. суйслииргсиасй, жазыхсыз нэз!к кулх! куаиыш бар. Алых Тогжаи жары осы. Б'рак. жана ту- сТкдс коргон сыякты, срторск кундсп улб:'рсп тургам жас Тогжаи. Ен алгаш сот сагатта СуОТнлЬс Yftfaie, кектем кешiидс. Туйеоркоште коргон сал сулуы. Кайр.зн. г.зжап хал уетжде жана тугаи ан квр.й Бурынгы cyfiixTi айдын. кайтл жангырып, айнымаган тулгасымон хайта айиалыл кел!п, Tljxiix асланынан, вз!»с сай охшау орнын алга- нындай. Ахыл. ccsiM осы сотто, хыз колin орнына отырып баз- глнша, жумбак туман ыунарга бапы. Абай Min до, ай­ кала журпы да Toric умытыпты. Тек хана туе артынаи батган журех хуйынын ангарады. Etui соган хссылган. бар сыры жат xopinic ксл!с мынау. «К-зсындамыи. Mini кслд';\\|!» дсп «д1 гой. Дегс-н: рас. жалганы. жахсагы жох. вз!. <*3i исллК Уыздай таза боп. y.i6ipercH ссз:мтал куйдо. nosix журск тазкыны- мен. д:р.л)мсн Kca.ii. Жас кыз xipreii незло, катып карап калган Лбайдып рек: Tinti жат од:. Ек! коз! шарасынан ишгып тсс:.зс

кадэлып кзпты. Каны кашках жузжде, аспаннан таглыр жуллызын хуткелдсй жат ажар бар. Акыргаи. ан-так дагдарыс бар да, ерш куб1рлсй тускеи, указ сыйыпу бар. Уйм к:рген журт амандзсып жатыр cai. Абай они сс-лен жох. Ешх!мд| кермеА отыр. Жалгыз гана б:р жакта инта, 6oHLii дугам да, кулаган. Сез'мгал суду езше кадалган кезд! xiprcHiien-ак ах- гарып сд:. Кысилып турып, амандаскан да балатын. Bipax коз айирмай, cci аугандай кадалган жЫт кыздых амаидаскзнына жауап та катпады. Кур болымсыз гама cpni жыбыр cnri. Суду жас, осыдан кымсынып, кып-кы- зыл бон кеткея. Прбат Абайдых сатекег wiiietiiiix бэрш багып. танмп отыршт, уй iiuiMCii, жаха конактармен ашык. жарким сой- лесш жатыр. Кунеулср осы Мамай руыных imiiijcri Ела- ман схем. Олардых зуылын, аксакалдарын Прбол б!лед1. Каэтр енд5 буларлмх ауылдары кайда? Сыртка, жай- лауга xeiuri мс? Шынгыс асты ма? Сондай дагдылы ха- барларды сурап отыр. Кыз жонждс Абайдых жалгыз абайлакаиы — ол осы уйд!к баласы ексн. Конактдр жайгасып огырган сох. Беней огаи карап: — LHyxiuaii карагым, ана жактам апана батиcun, орамзл опер, дастаркан жайып ж!берсеишН — дегсп. Сонымен Шухтман, отырглн жургтых аллына жалгыз журш, 6ip-exi сыпаны жзй козгалыс жасап, бой xopcerrl. Ксчзалы, ак хойлеп. бунык да барльак бой тулгасына жарасып тур. Тек басыпдаги борк! гана келыейд]. Ко- нелеу, сарпли кундыз ексн. Абзй iunxeu: «алия тастар ма ед!» деп, inireri кыял — xopix pexiii бузгахдай xopin отырды. «UlyxiMax» деген атын да окактырмвды. Ас уетжде, хуйеу жолдасы — тиосчша сакал кара жт- г!т пен Ербол энпмеа уз1лгсн жок. Шуцман Абайди сыртыкан бьтетш. YftTxeiii осыдан 6ipep жил бурый осы елд1х Копиркохпге деген батысина КунанбаЙ баласы жас ж!г!т Абай болыс болды легенд! eciircn б а т и н . Осы кыста сол болыстыктаи вз ыктыя- рымен тусконнт Дс ccrirex. Bipax. оных борите Шуцман бага борт. ой токтаткан емсс-ri. Абай туралы жаксы ccoai де, жаман <nmi дс коп ccrin б!лген жок. Алые 6nix сыкылды, каткыл. суык ызгары «з!лет!н Куманбай деген мирза бар. Соньгх батыс батин жургсн К

бэласында, бул к1шкеие, момыи ауылдмк ко акысы бср? ■Мирза атзнсын, болыс атансын — бунаагм журттын жу- мысы жох. Сонын шпндс, лиге жапы кумлр, т!рл:ктсн Лила кызыгын ерколеп cpxiii алып журген. ШухЫаннын. ocipece, жумисы жок. Бакана Шехей уйжде дс Лбай холгонш ccrin etti. Di- pax коруге асыкпаган. Жака колin, e3i амаидаскаида. Лбайдык ун катпай, жауап бермой халгаиыи ол жаман- га жорыды. Леках, жуан ауылдык мырзасы, амакдыкты да кый- майтын шыгар дсп, ыза бола, pcniiu ала, бой тежеген. Лбайга ска! айналып коз салкан жок. Ас артымаи улкек кара шэупм кайта асылды. Тары да мазлап, жайнап, xenvui от жакты. Наймантай аиау .уйдон хоныр домбыраны алып ксп, хуйеу жолдасына бердк Векой бул OKirmec карал: — Балалар, ана уйдс эн салып. даурыгып отыр ск­ лер гой. Бунда да кымсынатин жер смес. Ойнап, ср- мсх erin отырындар. шырактарым! долг Бсксй Лбай- га бурим да жагып отыр cai. Мынасы Timi тапкан акыл болдм. Онык евзш хостап, е«д1 гана т1л катып. шырай 6cpin бул да: Рас, курбылар. Мунда кслш. 6i3ro косылып ойын- дармн шыркы бузылмасын. Жана 6ip эосм он дс сстЫп o,ii. Тосыркап. жагырхаманыздар! —дсд1. Ербод да «сол 6ip ом» дсп кадай сейлсп, тпех ст:п откр. «Айкутысы oimciH гой» догендой, Шук!манга ка- раП СвЙЛОЙД!. Шухшан кысылыи, хызгылт тзртып жымыйса-да. жауабыпан тзртынган жох. M»wuip, noaix .унмснсн, ахы- рын xy.rai дс: — Эн б1зде гана ма окей? Коп ccTin, кепке капмм журшдер. вздерМзде гой. Конах К9Дес1 таги бар fom? —дсп, Лбайдык вз!нс харап, таги кулд|. Кулк!с!н!н vni сошиллык сынгыраган. сопим б:р мат- д-р, наз1к едк Бунин кулген уHi Тогжан даусынан да эссрлфек. Кулактан кетпсстсА эн TOpi3,ti кулх! сксн. •Лбай ipKKimi жох. — Жат жора Mcni тапса, мен жаман да бодса 6ip эн тауып керсй!н! —доп. уй мши ирза кип кулДфА» Дс, домбырасын шыйрак тзртып, куйлеп алди. 5/

Ссз1мгс толы кэныр эиде. Шуломан ecrin бглмегсн мунды суду сез бар «дЕ Жарк м ил кара к»!и1к не кыяса да. Л аиидл aft меной кун гаагылса да. Луяияда cipa сепдсй каган жар жок Саган жар utxe* i p u i * та б ш са да!.. БуНн бул сеэдерде дагдылы армян емс?. жалил сс- и!м ropij.ii. жарык соуле слес! бар. Исаи тпуын. согаи гана арналглнлай. Ун толгауы. он ыргагы, соидайлык УМ1Т жагасына карай умсыиа соэылып, бой урды. Лбаft, уй i:u:HiH cyflcliiin зындаганын байкап, осы эи!н уш кайырып айтты. Содаи Kcftin, Шук!манга карал, «з! т!лек стал: - 111ук!мпн. соулire карулы блр сд1 гой. Жана ала уйде айтылган «Топай дохл» мына ЕрСол окоум!з умытхамыз жок. Оиы к!м айтып ед дсп сурамаймыз да. Айгушы с»э легенде куман!мгз жок. Соны тек б5р кайы* рыл айтсаныз ехен! — дед!. Шух1ман мшхен? эзй1 катыл, тагы да сэнмон кул!п: — Кап. ai оид! айткан. яла уйде калган б!зл>н б!р Kopi жскгезпз одi гой, шакырлзын ексн!..—дел. ж1гггт1н оз 63ine cCflltutairUi азырак ажуа кып отырды. Касындагы усак кыздар мен калынлык та кул!п, ал* даусыратпак базыл одЕ Абзй мен Ербол кейген жок. IL13ибады. «0.3inciH». «оз!н айт» дсп ынтыга сурады. Осыдан сон. Шук|'ман «Топай кокке» тыркал кстгЕ Ойлегсидеп коркем yni, diuii cpixcis уйытып баоады. Ж:бек талдай жшлике буралган, белек саз тапты. Абзй* га он ж-.р ул! емее. вм'рде с:рэ есплмеген, сымбат пен сыр леб)з1ндей. Ж'пгтерд!к вз1нс талые базганмен, «То­ пай кок» бурым мундай уйде. дол осыплан жаи 6irln, imiH ашкан смес-Ti. Абай табыныл. уйып тыцдады. Bip гана сатте Шук'ман 9куз:не коз! rycin сдЕ Суду жас кыз енд! кммсынбайлы. Барлык сеэ!мтал журек. тал бойымеи куй ыргагыла бер!лгеп ексн. ЖМшкс касы ксйлс аз шытынып. ксйлс Квтср1ле кер!л!п, iiu толкыныиак дсп* леп елее боосдЕ K-33ipri Шук'ман, кзз!х ыргак. мвлд:р саздын тусыи- да бзр xactKTiii аша туст1. взгеше он.*р нурымси бал* кыган. «рехше суду сдГ. Эиline. ашык. айкын 6ip келклз сарыннан баска. узЬзмей Езескги. манда, рахат саз, 6ip Kyjiic лсб:з толкын бар.

Ж>пт журепнс, эс:ресс, сол 1лсс YH М г п » ьгстыК 1©сер етед>. Кач алдынан пелер суду KepiBiciep ©Tin ж а­ ты; . Ай сэулееЕ, «длдкрзл зкхаи зкЕнИике булагк жузгае тусЕл, жгркырай куана уз1 Тун yuiue cyticiiiin кол, нур сзулес'ш теккендей бол; ма! Сондай 6ip сурет, ©cipece, квп елесгейдЕ. Шукгман тара да 6аяу толкыгып, сал- макпсн «ркелбшп ксп, у^ырыпдатып барыл токтзды. - /Курт топе жым-жьрт оуйсЕнЕп, багына тЫ1Шш кал» ran сютн. 1Абяй дем'н iurixe тзртып, узд'пп калыпты. Кузиыдт, бахыт араласкан жархын жузбен катты «ypciimi. Шук!- м;:нга кйрап. ундомей. басим кд1- — ААтушысына хсздсслей жуР сксн гой сорлы! Мы- иандай бои айтылтан «Топай к«хте» армвн жох! — доп, Ербол тамашалап отыр Бул Абайдын да сйьг елй Бт'рак, ол китог! рахат ку- Й1н. бул враля свзбен айтып жс-тхите алар смес. Копит годы нур ссуде тур, корпел тплккткандлй-... Т.л калил, :»1сойлеп кнрс.\\ гол шскслч рахатын о бузып хугандан бо­ лт.? од|. Ж алгиз уп.-н б?лгеиЕ, imiunc кун тугандай. Лньгк бакыт ссзсдк Кулер уздЕрген, жогалгадн бакыт. канта оралып оз) кел!П, сркслсп аяп, канта тяпкандай. Осы сэтте, Лба Я они идя кайтпас берн< байлзу дуды. Бур кезде окаегьгк, амалсыздык, алсЕзлймеп айрылып Кеинрмостсй K:n&ni e.Ti eai сол yiuin. Енд! мынау жулдызынан коз ж взбах омсс, айры лнак емсс... Лумис ойрвн бодсын. Ата-зпл, внаймн-тугзн ж ат корпии Бар- лык. ©.тем o ra r .icciii, беэс!м бунан... Сонда да мынау 1кор'ктен 'Лбу н Сезбех емсс. аёрилм ак омсс. Айрылар болея т!рл К тс керех еыес. Бар мурат арканы ендЕ хай- тын бурылмастай бон, осы ки ял, осы Сайлауиа бекш отыр. Ж астар жыйыни тархагалда. Лбай Ш у х м атя кзй- та-кайта 6ip сезбел алгкс айта Серди Дсхп AipLnr.c!t, жуз: взгер!п жЬчттЕн аузына баска сон туспой тур. Шул'манмын хедд! жуйрж, сеззмгал сдй Ол сыпаны сызылын, к ш а р а кулон турыл, АбаЙга спиты рог ке.ык салды. КазЕр «л багапагы жЕпт смсс. Ллгаш квргендей над. суык, таны.нян Абай омсс. Жуз5 ж илы . ■xrlw.-ii « ай ­ да ж<1к сояшдь Барин !р:к:кЛ жабыса тартар, жяхеы адамдай селили ШукЕмаинын. хермоген, кутпегеи жак- сысы сыикты. Кыз омы туысынлуй холл!. Ж ахыи шырай Серin, узки, карам хоигйеггы... Ж атэрмвкга келгеидо.

Шухш.тн 6ip жакып женгесЫ!» >уЛ!иг кетт!. Эузя! куйсу конакгарын cprin шихты да, годам оз уГкне сралган жок... Ертеншлс, Лбай мои Нрбэл IH.iixri кезеннен атта- нып шыгысымси Шух1ма:< жяйын ауызга алмсты... — Кер!м... Кергм... Hcclii айгасын! — дед! Лбай. • • - Эй. Kepiu!.. Эй, Kepiu! — дел, Ербол да суктамып, тамслнудык уст!идс ед!. Лбай, «калай айттык. калай айгтыц?» леи жатдасы­ ныц жанагы айтысык кайта-кайта кайыртты да: — Лл. мен бip парсе айтайыи ба? Бунин Шук:ман деген аты суду емес. Сай смес!.. Ж ана аг коямыз. Оны дал осы арада сем тапгмц. Шук!иан аты калсын, шын аты <ЭЯгср>м!> 9flnepiM болалы! — дед!. Булар эцп'.мсс! тагы ла туидсг« тусгси басталып. га- жап-кайран шындыкпен аяктаган, тан-тамаша сырга оралып кеп ед1. Exeyi ле узак сейлегенмеи, не сыр ба- рыи. исндсй халдеи осыиып бэр! туганын б!ле, уга ал- майды. Датдара бсрсдх Еи аягында Лбай «з: б:р туе- пал, болжал жзеады. — Ербат. акылга сыймаса да. мен 6ip сез айгайын ба? Дал осындай боп, тус!вде алтын кору,— не сотая салынган сзуегейд!н, мор1нкел, баксы-балшымын ici. Не* месе, ктгаптар айтатын эулие. п!рд!п ici. Мон мунык 16!pi ле емся. Калайша кордна? Мсрз»м алып, болжал crin журген жой м см'сс. Б ф зк акыл-санэмен жургт:н кошен баска, осындай сеэЫтал ссргоктж тагы 6ip жан- дарда болады. Ол — акындар. Осы мси тег! акын болсам корок! — дед!. Ербол Лбайдык акындыгына ден кокипы ta t. Б!рак. мммау жоид! тугсл угынган жок. уидсмед!. Ж ат жумбак ден санаган куйде кала берд!. Лбай да, ат да туплен туе жайын дурыс тус«не алмай. тек бал ашкандай бон. булдыр болжал жасады. Б-рак. «акын болсам хсрех> деген соза! Лбай каз!рле 6ip айкын ce3Liiti «еле жаткам шын шабыт усттнде айткан ед!. Ж ат UJwixTi ксэсннси асып ап, тура тартып, Орда- нып TcpicKefl rocine карай сулады. ЖурНнш^тордт карсы алдынан Шынгысгын жел! ecri. Алыста. сахранын гажайып сртспсшдей боп. суду сагым толкыиады. Нсше алуан бейпедер. елестср шыгып, 1балырая. туеш. среуидсп кояды. Кейде одар кок мунар !Шнде калкып кетеритш, жерден уз!л!п, аспандап to

ксггд:. Кейде тау. кейдс кыстау, молл, кейде TOFafi суй- тгд:. Оса сакым аржагында, хэхш!л мунар араскнда. Шиш истин кэлыц катлар, пара хек 6>iiKTcpi xopiiteai. Айкала, бар дуииет ал кара кок бстегс мен шашак- танган алкурен кеде блсыпти. Андз-сапда жал жато- синда туп-туп ши ксздесслк TeiiCMin. ыргллып, тобымс- и.'Н б:р гана нзз;х, ызын ун салады. ©э хорыисн ©3i боп, бар тобы 6ip ынгммпх куйin тартык шайкала ма? Ба- лапан кепи бауирына алия, о да жана жастык, жаца хохтемд! млд!ктай ма? Купниш. бдкит СМД1Мтурган нидяг Сйрммди С«ЙДСП колем опбеп СЫНДаП, Кссе 61р суыл кагип. жол сирлдсии. Изсйд! шклер ба<ыи luuii-miJii-iuuiuan...— деп, Лбай б;р кулак куй 1здсгсндей были. Бул хуТГгс лс-Лiit лрмлмай келген копил к1рбеш, туннен 6cpi. дал осы соттс, оз-озжен — козелin, жалырап кетксидей. К.ыял шабыт жолы да сол ксудсдс caarupau ашылгапдай. ©лен лсыгып, кистыгын шыккандпй, неше алуан бура- лип, -.чм-тез оралып келед!. Журекте уйгкьш асыхкан кулнмш бар. Орииккан, турактаган ой жок. Кызу жас- 7мк. кейде тситек, шзлксе соткарлык •шепндей дс бол кегедк Kaaiprl термслеп келе жаткан oaeiuepi до дол осы журек KyAiiie сай, .уз1к-узж шыгады. Д;р;.лдспен шо- лак тыиыстай боп, жш-жш ауысып, сан буралады. Сан рог ыргагьжан жакылып. кубилa rycin. ликсып-лыксып шыгады. ЭншсГ|1ндс оз елой жешндс, Абай o3i ^здейтж 6ip кэлыпты айнымас ыргак, аумас «уззш» жок. Б:р кезде ал: CeiiciMЖ4И д»»т1. Семам таи uMpfori...— дсп шыгыс окындарыишз. сулдер тауса термедейдк Of3h opaft oaiiinie эн-эуеи шеслрмск болады. Куй Tuvin ле огнен таппак. Kici айтканды айгсэ, оз cc3»Mi емес. ofsh с.зй смес, жалгаи жир айтып коятындай Kopixe.yi. Тагы 6ip толкыгап согте Тотжаи, Эйгсргм <жеу1н1к дс каста- рык хоз алдыпа кслт-Ipin, Mincia ыстык, суду KopiKri та- машалал кетй!: ... Ж1«1вке кара каси сизыл кобип Ыр жаил YKcataMMMтугаи айди.. — дейлЬ Сол айы бурмнгыдай аспанда емсс, злые owe, буны таадап, танып Kcuniii, енд! касына жакындап тон­ и-идей. Осымы сеэгсн сайын Абай токтзусыз жир тередй ■ ' М. Огею*. I lia n 41

/Курск тс. бала кун!, жас боз бала Kymi кантадли куа- нып ояиып. кайтадан сабырсыз шаттихпси ойнакшыган* дай. Kaaip карсы алдыяда булыкдаган сагимдаЛ бал. екдМ TipiuLiix тс cpicri кыял рахатына карай, дудашп тартады. Жастыгын. шскс:з шат жастыгын кайта тапты. Сагынып, суйсшш тапты. Соны табумен 6ipre озйГн iiuiiuc кисгыгып. буйыгы тартып, бой тожен жургсн якынлыктн да снтслсй тулап канат каккамын >.*;р.т. ©лсн1ндс ушм-кыйир жок. Вахиг талкан, азаттык алган тор хусындай. елб!рсп. ойнах салил хсде хаткаш, сркелснгси о») бар. Окай r.:i- нал хуралгаи ыргахтар мен уйкастар бар. Кезех-хезех ауысхан. шапшан ауыскаи жешллтие карай, сотая уй- лссе KcrcTiii эндер дс ойина алдскайдан тусе-тусс кетед!. «Осы мен акын бодармым'» дегси Ербатга айткан св- 3i xa3ip узах. суду. слета тыиыштых жат бойи ида вз iuiincH узд1кс!з хуй тауып нслсд!. Лбай Ордадан шигып. дал Карауылга жетхеише, TycTix жерге барганша, айыхлай. айнымаЛ жыр lueprri, влек To6ipei»TTi. Кай жсрдс. калай кслс жатханын мулле умытый кетхендей. Тек Карауыл оуынмн бойына згнгем кезде тана туе-хыялдаи аз оянып, сслт егкендей белды. Бул ояну да рахат сд!. E.i.ii, жерд1 кыс бойы катты са- гынып калган скен. бзшш тугаи коные, влколер!. Эс!- рссе вз!н!н он ыстык кврген взен! — Карауыл. Кез аллынан ттэбек-птбех елее сурепср win келсд!. Ен алгащ Тогжаиды коргендс осы озешпи бас жагында- гы, анау алыста квокшл тартаан Туйсорхсште кор- ген... Осы Карауыл суы тасыи жагхан. Лшулы агыс ту­ лап вг!п жаткам шахта. Абай Тогжаиды ен алгаш per, жаэыхеиз бала тазалыгымен ынтык, ыстык кушагынз алган. Сат Тогжаи, wyftaipreii, арманды етхен Тотжан бупн. Mini, жылдзр. зарлар. мундар барж сагым спл ушырды. «Ол жок. ат бскер. Мен ал! сат гака уыз жас кзлпымдамын. Сондай ах xipiuixcis xohLtmch сен! хайта таба злам. Cyfiin, суйс!идир!п, бакитты ете злам» дсп кедin тур. влен, кыял серп:н! енд: алых ойга oxen оохты. Абай eiulri сырына Крбатды ерехше сен:ммен тарт- ты. Туиисн 6cpi конл!не келген бзйлауын айгты. Бунысы кешеден берп алай-тулей куйыи ссз:мнж, саСыр б!лмес, шолак. бср:х байлзуы. 42

Сырым >р!кяес досына туинсн бастап, буг:н танертем- и?к 6epri жанс жол бойындагы кыял сгз'м куйыныя айгып кеп. ем аягыила: Крбол. кшалама, уц меиН — дсп алды. Ор кезде окне кке бек!нее, EpCaiFa алдымен тус:н:;<* 1 бэлгысы кея. осылай бастайтып. Ербол элдсисн! сез- гендей сыксыя карал, жымыйып куле rycri. Досын угып танып та келе жаткан сыякты. Лбай опыц niiiiiiiiii бзккэн жоц cAi. Айта бердк Мен! cn.iiri тригл ix бурым баспаган б:р жагага тартты. Men татпаган, магам буйырмаган 6ip дэуренге мегзеп Kerri. Барам. т е п м осыган аулы. Мен OfircpiM- Л1 жар етем1н. аламын! —дед!. Жюдасыпыи Эйгер1мге кумар болыя аттанганы Ер* болта айкын cji. Дал. б:рак «аламын* дегенш кутпегри* дй. Днырып карал, тез жауал бермей, ойланып калды. ЕксуМн сидим жатдагы. онпмес! осы болтан. Шыкгыс асып, кун бата Шалкарда отыртан Улжам ауылына жегксидеск! ж!Нт Абайдын осы байлгуына б!р- жатата турактап, ксяккен сд! Шалкар детей кем тесней, мат жайлау, куллырым тур скси. 0зсш тунык, булаты тлетай суык. когалы ушам т iiij, узыны мем колденми б'рдей, купан шаптырммдай. Шалкар лесе Шалкар сдй Кунд1з-тун аныкпай, самал боп есетн! арканым майда коныр жс-ai Шалкарда, ас!* расе рахат леб:кдсб майысыя. желmmи. Тор!идс бете* г ii белсстср! бар жасыл ж:бек толкыныидай, Осы Шзлкэрга быйыл комган ауыллар коп скеи. Абайлар от ауылым талканша талай калым ауылдарды аралап Бунда осы коныстык ислср! Бахомш:, Борсак ру- . .-.рымам баска, быйыл коми жарастытымсн кеп коптам Ж|г!тск ауылдары да бар. Улжам ауылым кортам кеш* кем Ыргызблй, Жуаитяяк. Карабатырлар бар. Б!реп*са* ран Кокшс дс юел!п коныпгы. Сыбата экелтсн кад1рлес абысым-ажын. байбмис хс* л!н Улжаи ауылым басыл жатхан балу нерок. Абайлар такай бергенде, б1рнеше арбаларга тиелгеи 6ip тоя ка* тындар, шыгыс жактагы CyftiiuiK коиысына карай тарт- ты. Таты б'р калым топ—салт агты эйелдер, батыска карай тартып барады. Сарыкат жактан. Ж:гя\\ек ауыл- дзрынан келпен коиактлр сыякты. Лбай мен Ербол осы топгэрл ы н айытар кезше жет- кемдер:н Tepic керкжеи жок. 43

Комактзрыи oii тыска шыгып аттандырткан Улжал, aai уйгс к'ргси жок схсн. Аблйларды улкен уйдш скр- тында кои катыпдар, жас ж1пттер, 6a.ia.iap тобым.н карей алысты. Журт жака. Млйысклл, балауса кок aeii жапырьм- маган. Ауыл-уй маны тан-таза. Сол сыякты Улжгнны» езжен бастап. айналасында тургап келш, абысындар мен балалардыц уетЬбасы да тап-таза, еиняц жака xiiiu.up KiiiHreii. Жаулыктар аппак. кос етск шубалан койлехтср. кыиай бел кемзоллар, иешеалуаи бояумсн ак уйд:к сырты», когал дуниесш оз:нше шубарта соядснд1р!п, на- кыстап тур. Шетк1 уйлердоп кн!м! жыртык. «mi жалзу сауыншы, тезекш!, койшы-колак айеллср!, балалары бул топка жо- лай алкай, жырактан кара», шелеп жур. К/унд!здч'П. cpy.liKUii конак айелдер кслгснмс-н бастап. Айгыэ беи Калика оларды бул уйлср усакка бастырмаган. Осын- дайдагы a.icTTepi бойинша, exeyi мыекылдап: «уекыиын кургыр. туго, журтты пюшышп, Tycine xipetiiii дсп ко- pincMicin? Аил жакка кет!» дсп, карл лашыктарга ка­ рай. сауындарга карай айдап салатын. Туыстары Абайлы жарки» жузбен, куанып, карей алды. Ол 6efii.tai аллычен 6i.Tjipin. блласынын бсг1нсн икксп, хулin карсы алган Улжан ®3i. Абайдык алдына ел кiшi HOMcpcci, exi-yui жасар Магашты катденен тарт- ты. Суйсп усак. бел жукалан. аппак сур, касы, кез1 сои- ша сулу кыйылган Магаш. аса б:р суйК1Мд1, биязы коз- галыс жасап. Абайга карай жакындады да. енкойс бер- ген аксст!» мойныкан кушактап. 6erino 6criH басты. Абай уей1рлен1п, xorepin алый. «Магашым» дсп суйгсидс, ол уялып кысылгап жок. Коптем кермесе дс, окатырка- плиты. Y.tkcii шешесшё карал, маржаидай усак аппак •n'CTcpin аксыйтып Kyain кой,ты. Экссипк бет!н о» колы- нем аймалай бср!п, кулдырай жабисып, кулана кулш: — Ага, сел мен! Магаш деймк1н?.. БмГ. умытип кап- сын гой. Men Магаш смес, OCinrnln гой! —дед). Кгм у**Регхсм* 6c.Trici.i. Bipax мвлд!рсген ыоишактлй, сопшзлык таза, сопдай суйх!мд!, жэкс ем ысгык, си сушк- Ti баласынык аузынан шыккаи мыла сыякты аиtax иске* cin Абайга аса ауыр THfli. Барлык ауыл журтымсп квм;л- денс амандасып турып. Абай жаилгм Магаш свз!не кай- та оралды. Буны уйрсткси Улжап счес, оган Лбайдын конл! коми. Магаш жанагыиы айткап жерле Улжал 44

Лбайдыц сэтте шыгана калган кэбагын байкадм. Магаги­ ты аркага кагып, байсзлды. эсераi унмен сойлеп: — вй. акмлсыз балам. О нс дегеи1ц? Kiel алметан са- гыны.ч келгеи -агасын суйдея карей ала ма схем? —дсгси. BipaK mcuied солай лесе де, Дбай тыныпгтаиа алгаи жок. Ойдагмсын ipixnefi, шешееше алдек!мд1 шагыл сойледк Апа-ай, мына балак не дед|? К«мде батса осы соз- д! уйреткен к!с1де ес жок-ау!—лен. кынжыла сойлёп, уй- ге к!рд1. Калки шубар топ ку.тк!-куб!р!, эзЫ аралас, ул» кем уйге Tvric беттед1. Плдщ сураскапи Кунанблй жайы. «Дерек бар ма?». «Хабар келд1 ме?». «ДеМ сау барама ексн?!» дескен сурзу- лар балаган. Абай алган хабар да шолак од!. Тек Кар- каралыга. 6нд1р6ай калпегс аман-есен жепж деген азга- на сэлем балаган. Сонм жетх!зд1. Аб.зйлм тысга турын карем алган тонтин iuiiii.ie Д!ллэ да бар-ли. Улксн уню де 6ipre к!рген. Магашкл жанагм c«ui уйреткен нз1. Аблйдмн кмйнал1лнмн Дмдэ ссздк 6ip«K тук «K illк-II ЖОК. К-ЗЙ1Л illlilK 'll. «шок» легендой бол. kckccIiimcii кулген-д!. Алгм ай кме боймнда ауылга 6ip кун кайшай журген куйсуж Д1лдэ осы кыста талай ыза- ланып жамандап. каргаган да базатын. «Саз жакта 6ipey- мсн Lliri бар гой. Жали базган гой... Бар баласын. уГни умытканда тапканы Kiu скен? Жолын бол-мас Абай, та- т.зрсым содан. Келмесек одан арман!» дсп. кейде аса 6ip кмныр жуандыкка басим, Улжанга да ecripin, тулап сой- лей гin. Ер жетш, оннан асып калган Ахылбай деген бзласы Пургаимм казмнда еседк Одан Kefiinrl сепз жасар кызи Кулбадан жэнс алты жасар cyftKiM.ii ули Обдрахмак. ен истиц, ен таги кснжес! MaFaiu —бэр! де Дйдэнш оз бау- ырында ocerlu. Ауыл-аймакпек, Улжан, Айгыздай енслер болсын, 6api де Д|ллэ1Н кут!п турады. Бллаларм —бар- лик улксн ага, жсиге мен кайип. абмсыннын шин суйе- Tin истмк epMcri. Оиданлык коп ул тапкан жэне елге ис­ тин жаксм 6a.ia.iap тапкан, жуан ауылдыц кызм ерко базмай турмайды. Ттлгс де. ашу-Эз1лге де токтамемз. го- мырык «след!. Дтлдэ Абайга ыза базу аркылы осындзй клтхмл пан. суык боп бара жатыр ед!. Абайдын ммпау кайгкан сапармида. Д1лдэ excyin, aci- рссе. угметмрмайтын оемндай 6ip салкмн жаткан. Ол

боп калглн-ды. Калин Копбактын !ш!нде Байсалга анык cciilMji copix б ан ан . б:л;кп » irirrin 03i. Абай Копир Квхшеге б аш е болган кезшде, Жирен- ихчп сол елдж 6ip 6Hi erin, касына cepix кып журген болатын. Вгкен киста. oxeciH жал журпзем деген сылтауж-н Абай оэ срк|’мсн балыстыктан тускснде. Жнреншс оз спк1меи билiклен туспен, aii дс Копир Кекиюнщ. сал Мамайдын 6ip 6ni боп келе жаткан. Оусл! Абай Ерболды Ж1бсрш, сол Жирешкет шакир- тип алди. У.лжан ауылында кона, тустене жатил, Жнренше жас лосыник бар муцина канкан-ди. Ор жагын салмактап, ойллп-оАлап ке.лш, акирында карей балган жок. Жане ©3i арага журмок тс балды. Абзй бунын дурыс бсйЫн б1.лгеп сон: — Булай балса, мен бар билжт! оз:нс берсй:н. Ж н­ ренше. Кыз жаксы ма. oyeai онын езж сынап. таныл шик. Ен аллымсн вз Koiuiii бкл. Содан сок зхе-шеше. ауи.л-аймагинин аужаймн тун. Hip нэрседен катлы сак бол. Блр-барынша коп антатыпым сол. Кансисы кексе де, Кунанбай ба.ласы ед1. елге icrefitiH т!зес; коп. жуан ауыл од:. бермесем з!л! бала ма. icccipi тис ме деген ойды ойлай кермсан. Кудай куо, не киз журегже. не жакиндар кок- лже ез1М жакпас болсан, калка жок. Ата айдынымсн. ауыл атагымсн алар болсам. онда кыз ал Fan. жар алган бэлмаспын. корлык алган бол армии. Осины сснсн езге- ше колка схем. Нс дс балса. бар сезгсн!цд| маган ашык айтиа кел! — деген. Жнренше журерле оси Свэдер1н эдеГй кадата.лап бактыру yuiin, Абай Ербаллы дэ 6ipre атта1аырдм. Мамайга жонелтксн достары Абэйды коп зарыктырыи. сарглйткан жок. Yin кун жур1п, тез оралды. Жнренше Ойгоргммсн ауыздай сойлеент. Кыз корх! oral! да аса жаккан скен. Ocipccc акылы, мineii капы ыр- за кыпты. Абайга enji гама мал!м балды. Зйгер!мд1 айт- тырган жер .Мамайдын оз pyunui. 6ipi ексм. Ырак алгаш атастырган xyfleyi жзетай onimi до. кейш кайынарага уйгарган екен. Ол москал здам жоне бурын кыздай ал­ ган ofteai бар. Ертеде мал борйлген жос1р1 ж с тт келе жаткацдыктан. сол каймиага. Эйгср1м баемна рухсат бермей. 03IM алам лепт! Сонымен. Бсхсй кызы жйклз тусаулы юар1иед1. Кыз жакынлары кудасынан Ofnvplu

бол Ka.iF.ni-ды. Калыц К©т1бактык iuiiiuc Байсял га анык сем!ыд| copiK батган. 6Li ;kt: wirinirt ©3i. Абай Копир Квшеге болыс болтан кезшде, Жирен- Jucui сол слл>Н 6ip 6ni crin, касыиа серж кип журген болатын. Огнен кысга. oxeciii жат журп'зем деген сылтаумен Абай ©з ерюмеи болыстыктан тускснде. Жирениге <о срх1мсн билистец туспей, aii де Копир К©кшснш. сол Маиайдын бip 6ni бол келе жаткан. Эуея! Абай Ерболды »i6cpin, сол Жиреншеи1 шакыр- тыл алды. Улжян ауылында кона, тустепе жатып. Жирснше жас досыныц бар муцина кантан-ды. Эр жагын салмзктап, ойлан-ойлап кся!п, акырында карсы батган жок. Жане ©3i арара журмек те болды. Абай бунык дурыс беййтш б1ягсн сои: — Булай болса, мен бар бнл1кт! ©э!ке берей:н. Жи­ рснше. Кыз жаксы « а. aycai онык взш сыиал, танып шик. 1-к алдыиен оз KOiuiiii бит. Содан сон оке-икчне. яуыл-аймягынын аужайнн туй. Kip нзрссдсн катты сак бат. Бар-блрыншя кои айтатыным сат. Кайсысы квнсс де, Кунанбай баласы cai. елге icicfiiiH Tbcci кон, жуан ауыл c,ri, бермесем зйн бола ма, xocipi тис ме деген ойды ойлай KopMecin. Кудаи куо. не киз журспне. не жакмндар кок- лже ©З1м’ жаклас батезм, колка жок. Ата айдынымен, ауыл атагымен алар болсам. онда киз алган, жар а л тн болмаспин, корлык алган болармын. Осыпи семей ©зге- ше катка егем. Не де болса, бар сеэгсшвд! наган ашык айтып кел1 — детей. Жиренше журордс осы евздерш одеЛ1 кадарялап бактыру yiuin. Абай Ерболды да 6ipre аттандырды. Мамайга жвнелткен достары Абзйды кон зарыктырып, сартзйткан жок. Yui кун журш, тез оралды. Жиренше Эйгор;ммен ауыздай сойлесшти Кыз квркт оган да аса жаккан скен. Ocipcce акы.ты, м!нел катты up- за кыпты. Абайра енд1 рана мэл!м батды. Эйгер!мд1 анг- тырган жер Мамайдыц вз руинык 6ipj скен. Б|‘рак алгаш атастырган «yfleyi жасгай в л и т де. нейin каГшнатара уйгарран скен. Ол москал адам жэне бурын кыздай ал- Г2ц ofteai бар. Ертсдс мал бориген жеар! жетш кслс жаткандыктан. сат кайыиагл, OfirepiM басыиа рухсат бермей, ©3iM алам доптй Сонымен, Бсхсй кызы ж:пс!з тусаулы корiмедi. Кыз жакындары кудасынан Эйгерш* *т

басыиа азаттык титегеи б:р ксз! де болгаи схен. Огзн хай- ыиага квнбспт!. «KcxuiuiriM жох. Кудай косхан жсе:р:м, 03iM алам» депл. Bipax осылай дсп кызлык багыи байллп отырганы ботмаса, калин малым да тугсндемей. урин да кс.тс алмай, ез ойелшон аса да адмай, шьфмалып жур схем. Жнрснте сел жайдын бар:ис Бехсй, Шсксймен жак- сы OHliMCiecin хайды да, Ойгер!мнш «з квшпн де оз ауэымлн обдсп 6й|д|. ОГпергмм;н конл! epix тиер бот- са, ол куйсугс бармах смсс. Bipax Абайдын да ал! артта жаткзн коп-коп ауыр uyfiiiuepi бар. Агайынаукым. шс- ше-туыскям болея, бул нистг! б1лмейд1. Алшымбам хызн Д!лдя бар. Ол кайтсд!? Л \\ал1м смсс. Осы жайларды ез: iiureA нмк «схергеи m i Жнрсншс, Бсхсй мен Эйгсршге свйлссксн садде, эз'фше у.ткон 6ip купыялык сактауды ссад1ргсн. Tic жармп, сыртка шыгармай, бурней луруды кексе erri. Бунысы Абай хамы гама смсс. acipcco, хыз хамы. Ту- 6i ойда жох кедерг! шыгып. осы сез бос сез боп хала- тын ботса — от OArcpiMHiH багыи байлаугл мумк!н. Жо­ ме аиау кайын журт б!лсс, агайын алалыгы туып кстугс де ботады. Осмндай манжайды, ел таразысын бахкан кырзгы Жнрсншс, бул ауылга жлксы байылтапы Мамлйдык wccipiii азлырып, Кунзибай баллсыма апфмех боп, сл iuiiHc алалык салды дегем сад шыгатын ботса, жопе Абай алмай, ic шыхпай хур жаман лакал калатыи ботса, ол Жирсшпешн ©3iiic до мш ботар ед1. Осымсн, б!р жягы- иан, Абайдын OfirepiMfli алуын тлей аных макулдал кяйтса, cxiHuii жагынан. сыр ушыгын шетке шыхяайтыи «in. :осбсрл!кпси туйыхтап та келген... Абаймен энг1мелср1 кыска ботды. Байлау бул уш »i- гit грасында 6cpix oon бемндп Сез сотам сайгам сон, Абай Жмремшеге cyficiMC отырып: Ал ciui, ic елеен сон тугсл ст. взпегс салар :ci\\t смсс. болса да. mcimh шешем —coain тастар xiciM смсс. Экс ботса. тузде жур. Енд| анаммын рухсатын да оз!к сойлсс!п, ©зш алып бер! дед!. Улжан Абайдын бул icin манул керген жок. Жирен- шеищ узах свз!м аса 6ip peiiiuiri, куйзеу кабакнен тын- дам шыгып: — Шырагым. Абай бумы ici'CMCX боса, от купыяпын ici смсс, эшкеренш ici гой. Магам xcciHC xici салып, ж:- 4»

ннихелсп cetaecin отыр? Одан да, оз!н шахыр, ез!н де алый ксл, ушсулсп отырып сойлесеГпк,—дед!. Абай келгендс Улжан ipx'uiren жок. Улксн оАлы, мул­ лы ппшнмен баласына хадала карал отырып, салмакты, катти уимен сейлсй женелдх — Абайжаи, балам, m ieriiu i утындым. Кмзыккан Kl­ ein Ki«? Они да мина Жкреник танытты. Маган акыл салыпсын. Жаксы <ма осиным дойсж гой? Жаксы демей- Min. Сез!м кыска. Мен айгардын KeCiii rain кезщмен де керш ocin ен. Ken катыннык 6»pi мен болгапда. еол коп катыннык Gipim-ii туган, коп баланын 6ipi осп бон. ocin ен? Сырлас, шсрлос «к кой. Таптмед! маглн да? ЖенКт- мед! саган да? Bia баскан 1зл.> басласа легенде, вшила 6ip онллйтыным осы б!р жер СД1. ©xiHeciH дел коркамын. Алды кытык KOpiiireiiMcn, окай туГклгсияен, арты зар од! мунын. Опык жейсш, жаксы балам. ММ. айгарымды айт- тым. Bipax кврср кызык та coitiii взншМ, татар зар дс озшнш гака сыбагак. Мына Жиреише дс. мен де билай каламыз. Кыйнаган Kayniu.ii антып шыктым. Biuirin- Ai оз1ц 6i.i! ©sin ойлап, вз!ц теш! —дедх Абай Жэулп анткак жок. Ундемей Kerri. Шсшссчен ен алгаш угыспай, шалгай кет;сксн б:р KC3i осы едк Ай- тар едк коп пэрсслср айтар едь Bipax бунып xa3ipri кенлш угу керек смес, сез!ну керек. Сол ccaiuiii Абай бундам салкын кснсстс жстк!зс алмайды. Акыл синима салим сойлессе, icMH Tepic шыгатынын ж'итг oai де Tyciiieai. Шешсс! де соны айтты. Ал. журекте жаткан не? Оны тугел актарып сырллсуга Абай niciueciii аяйды. Онын ек у.тхен Tyfiiiii осы охе-нтеихМн будан ыктынр, тандау су- рамай. какпалап апармп Дшдэга косками eji. Тогжан- дай гашыгы туралы бip ауыз хал сурамай, бунын жас- тыгын аяман айырганы o.ii... Bipax буг!н клйттн ал ту­ ралы анлсымсн айшеады? Жаке, ocipece oiin «тпттей де Kiiia,iiMiH> дсп татганып кормсген, вз ryciiiiriH U ie «кам- корликнем тана ет'м » деген, кател!п бардыгын андап кормсген, мей'рбан шотссшо нс дсп айтады? Осы куй- лерд1 ссзгенджтен. Абай эдей'| ундемей кеткен. Bipax ic байлауы богелген жок. Жнрсншс Мамай йшне тагы кстт!. Бу.1 жолы он бес куплей журш, бар евз- ,li 63i жайлап, Giripin келд:. Ofirepiuniii кайын жагын да токгатып, ырзалайтын болты. Y.txcii кыйыи туй!и осы- мен lucniLircH од:. Абай Бексйге дс, аиа Мамайта да коп мал берет!н болды. 49