Ә.Нурпейсов-Курляндия

— Жакеы, кабылда. Баскару взводыныц командиры... Бор­ зых ботальонының үшінші ротасында. Онымен байланые жол- дары: телефон, радия. Бір орынға тоқтағанда болмаса^кәзір* гідей алға басып бара жатканда рация аркылы ғана байланы* сасыц, — деп, Скориков батареяны баскару жумыстары мен кыскаша таныстырып өтті. Буйрықта «уакытша» деп жазылыи, Подлесний де батарея* ш,і уакытша қабылдаса да, ол шабуыл үстіне армияның ке- ңеске шакыруын бул орнынаи баска бір жакка қозкаудай көреді. Тілегі, талабы бір батареяны тастап коту оған майдан- ға аттанарда үйішімен айырылысудан да ауыр сокты. Өзімен батареянық арасыи білдірмей беріктеп устаған, жасырын күшті жайшылык өмірде байкамапты. Әсіресе, жана бастал* ған үлкен істің күн-түн жүріп көп еқбек сіңірген игілікті жеңісі ішінде бірге болмау оныц ренішті жанына айрыкша бататын секілді...- Бул сапарға мініп баруыиа подполковник Бобров Подлее* нийден машинасын жібсрген скен. Екпінді Армияның штабы- на Скориков он бес минутта жетті. Ол кірпі түгіндсй иегін ала- канымен кышырлатып сыйпап: «Сакалы түскір өсіп кеткен екен. Қол тимейді... Қунт та жок кой. Генерал кейімесе не кылсын», деп кынжыла басып штабка кірді. Артиллерия комаидашысын, бекіністе турғандарында кор- ғаныс шебін аралап жүріп көл адам бои бакылау пунктіне, кайсы бірде зецбірек басына келгенінде көргені болмаса, өз жайында оңаша отырғаныи Скориковтыц бірінші көруі осы еді. Муқдай көп камын ойлаған үлкен адамдардыц шабуыл түгіл жайшылык кездіқ өзінде жумысы басынан асып, болма- шы кедеске де бос минут таптіайтын әдеті. Шакырумеи келген Скориковті де,_ ол: «кідіре тур. Қазір... қазір...» деп отырғы- зып койды. Қурама командирлері телефоңды тус-тустан ты- нымсыз соғып, жас адъютант оған «жолдас генерал, Остроу* мовтан... Сидлерден... Пумперден... Гвардиялык минометтен...» деп трубкаларды бірінен соц бірін тыккыштап усынып отыр. енерал канша кауырт болса да асыкпайды екен; кішілеу көк көздершід сті аз ушшдан ісіқкіреп жасаурапты: Қарашы- ■брті аҒЫ 5 а тамь,РЛанып кызарыпты; арык, ашаң беті кансыз, қ>кыл. Сонан келе сергск, кызмет үстіндегі қый- мыл якнопзғкаіғліыі слтаорйыГн\"ан,. оне Обіфп оптть..рпыпс, ыцғаиынанүшардшап,*жа- ’ лыкк адтГел гана лаүсы к»пЙДЫ' .ТелеФ°имен айкайлап көп сөйлес- \" К ғ^ К я Й влес1п жатып жиі ка' лы ғы ны нТ а^уы ^^ сайын жауапшы- РІП жүп Отан НШ* кориков өз тәжрибесінде кө- шеніне жжооғғааррыыллаапп өөссііпп, ббапттаіпреқяаткаормлаанғыдирс!олбдоалттғааннныкакпибтаірні 100

өзі. Бірақ, ол өз жумысыида қандай кыйыншылык болса да; «маған ауыр» деп үлкеидср алдында шағынған жаи емес; арт- қан жүгі ауыр болса да, бакырмайтын бір туған нардай, үстінс сыйғаныи ауырламайды; аскан шыдаммен үнсіз көтсре береді, (мойымайтын бір туған нардай, тегі мундай адамдар, арткан жүгі ауыр боп көтере алмаса да, үисіз жығылатын еді). Скориков өзіне, ез жауаишылығына түскен кыйын жумыс- тың ең ауыр басын баскаиың, (басқа болғанда да өзінен бірер саты жоғары турғандардың) иығында жатқандай көретін. Өзінен олардыц жауапшылыгын да асыра бағалаушы еді. Қа- зір, ол Екпінді Армия штабында, артиллерия командашысы- нық алдында отырып онық жумысындагы жауапшылықты ой- лағанда, булардыц қасыида өздерініц батареяны, тіпті полк- ты баскаруды кьійын көруі күлерлі.к секілді. Акылга салыгл ойлап караса, армияда нешелеген артиллерия иолкі жоқ. Ал, мунык батареясындай батареяларды жүз-жүздеп санамайсын ба? Сол армия қарауындағы жүздегсн батарсяныц сен біріне ғана жауап берссц, бул самай шашы ағарғаи картац генерал соның бәріне жауап береді. Батарея коАіандиріндей онын да орындауға берген әрбір буйрығынын жоғарыдан сурауы бар. Оміріндегі жүздсген батареяныц шабуылда, не бір корғаныс урыстарыида таиқан уақытша сотсіздігі ушін, майдан команда­ шысы генерал Еременконын алдында бу да жауап береді. Ал, немістің отыздан астам дивизиясын Курляндияға ка- мап жаткан 2-Балтык майданында, Бірінші Нкпіндідей неше армия, неше мын батарея жоқ. Өз ойының тургысынан акыл- ға сап карап майдан штабын тау лесе, оныц етегшде алыстак көз жібергенде жыбырлап көрінетін сансыз төбе-төмпелерді батарея дейсіц. Төбе мен тау арасыидагы осы шалғай, биік куз сатылап дамып жогары баскан сайын, бір-бір басшы отыр­ са да, мундағы мунша иемістсрді Судан, қурғақтан бірдей кы- сымға алып қоршап жаткан бөлім, бөлімшелердің кыймы- лына басшылык беріп, бакылап отыратын бір мықты кол бар. Ол — майдан командашысы — генерал Еременко. Еременконын да жумысын сурайтын кісі бар. Ол кісі Мос- квада, Кремльде отырса да Қурляндиянық әрбір хуторы үшін жүргізген қанды шайкастардың бәрін де алаканыидағы нәр- седей, сағат, минут сайын қадағалап біліп отыр. Алдағы бола- шағын да ол кісі*күні бурын көз жіберіп, болжап көреді; жау- дың күтпеген камсыз тусын, утырлы, урымтал жағын орда- йым көздейді. Пентэрс тубінен басталған бүгінгі шабуыл да сөз жоқ сол кісінік көзеп беруімен сәтті сағатында басталды. Бү- гінгі, осы таңда Москвада Кремльде отырса да, ол кісі полков­ ник Остроумов дивизиясы мен генерал Калинберзин корпусы- кың жуынгерлері сртеңгі 9 00 де шабуыл бастаканын, неміс- тіц бірінші корғаныс шебін бузып өтіп, урыспен ілгерілеп ал- 101

ға басып бара жатқанын да біледі. Д әл кәзір, ол кісіге, фельд­ маршал Шернердіц Тукумус мацындағы майдан шебш устап жаткан «Улы германия» дивизиясын корғаныс шебі үзілген қауыпты, осал жерге әкеп урысқа салғаны да аян. Ол кісінің ендігі ойы өзімен аңдыскан айлалы Шернер- діқ мунан кейінгі істеп багар амалы. Егер, фельдмаршал Ту­ кумус түбінен корганыс шебі үзіліп, күші әлсіреген жерге тағы дивизиялап оскер алса, енді сол арадан соға ма? Сол араға күшінді жыйып дайын тур деп Еременкога олден буйырып қо- юы да сөзсіз. О кісініқ ойындагы жалгыз Курляндия қорша- уы ғана ма? Карелия, Белоруссия батиагында жаткан жаяу әскерлер де, Будапсшті коршап әрбір үй, орбір кварталы» урыс- пен босатын бара жатқан Толбухин, Малиновский армиялары да, терістік тецізде жау крейсерларымен шайкаскан сүқгуір* лер де улы адамның ойында!.. Осылай аңсызда басталған ой Скориковты акырындап алыс- ка тартты. Ойымсн өзі ғана оқаша калғандай. Үй ішінде те­ лефон қоңырауының шылдыры бір сәтте басылып генерал на- зарынық енді өзіне ауғанын да байкамады. Тек, генерал кенес- ке шақырып: — Кане, капитан енді сенімен сөйлесейік. Берірек... Бері- рек жақыидап отыр, — дегенде ғана Скориков селк етіп ^езімін билеген ойдан дүр сілкінді. Өзінің генерал алдында басы иіліп мүлгіп отырган ойлы қалпынаи аз-маздап қысылайын деді, 61- рак оныда өзіне тән салкын кандылыклен сездірмей басты. Оған генерал әскср қатарына кашан алынғанын кай май- данда канша болғанын, қандай кызмет атқарганын асыктыр- май әуенімен айтқызып отырды да, кенет ойламаған жсрден: — Манданнан шыққан кездерің болды ма? — деп тосын сурады. Скориков бутан «жок» дсп басын шайкай түсті де, Рас-с, бірнеше рет жеділ жараланып майдан шегіндегі госпитальдарда жатып, емделіп шықканым бар. Және фон Паулюс армиясын талкандап Сталинград группировкасын аяк- тағаннық соңыиан кіші лейтенангтар даярлайтын кыска мер- зімді курста болғаным бар,— деді. Генералдық мунан кейінгі сурақтары тамыр тарткандай тереңдеп, түкшрден қозғады. — Кай жылдан бері партия мүшесісін? — 1937 жылы Москвада Тимирязев атындағы Ауыл Ша­ руашылык, Академиясында оқып жүргенде өтіп ем. Сонан бері мүшемін, жолдас генерал. и рмпі г'1^’паГ^°НОМ\" ^алай, сокамен жыртатын жсріңді енді снарядпең аидап жатырмысың? — деп генерал көзі жасаү- ккеенн аадГаммыын нө^зш„ сеКтГез‘ үнірсектЖеЫпЛЫта'ртжыапркыіщ^інжеүзбіумкекнонсөкйүл.пенся- сырыңды да анық таныйтын түрі бар. Өстіп, іші-бауырына жі- 102

ңшікелеп кіріп отырып Скориковтың оскери білімін, саяси са- уатын сынап, салмағын да білді. Аңсыз-аңсызда алдына асуы бар бел тастап тоқтатпак болады. Бірак казіргі ғылым, білі- мінің қай саласьшан да толық хабары бар Скориков бул сын* нан шалдыртпады. Екеуден екеу оңаша отырған осы кеқесте генерал сурағы- нан, сынай қарасынан өзін мунан басқа бір кызметке ауыс- тыратынын шамалады. Осы турған төбесінен биік белге шығар- маса, төмпейілге түсірмейтін секілді. Ой болжап, көңіл ъіңғайын тануы әзірге осыны ацгартады. — Өзіңе де белгілі, сендерде...— деп генерал, осы арада мүлт токтады да, сырттан улықсат сурамай, асығыс кірген оператив. бөлімінік начальнигіне тіксініп карады; оныц бул келісінен сыры жумбақсыны ауыр, әлдеқандай жамандықты се- зіп түйсініп калғандай. Әлгі сәл гана болмашы күлкі де, қум- ға сіқген судай тартылып бір сотте айығып, өшіп барады. — Я, не хабарық бар, полковник? - — Латыш корпусынық карсысынан, осы бүгін Тукумүс түбінен келтіргеи «Улы германия» дивизиясының көптеген тан- кілері сүйемелдеген, генерал Беге әскерлері контр атакаға кетті. — Қашан? деді генерал шошынып. Бірак, сол сәтте те­ лефон шылдырады. Телефон соққан латыш корпусының артил­ лерия командашасы скен. Генерал оган буйырып: — Не боп жатыр, хабарла! деді. Дауысы бузылмапты. Ка- зіргідей қысылшацда да, карауыидагы бағыныштыларына сар- кылмас қуат, жігерлі кайрат беретін сазды сабыр бар. — Немістер көп танкілердін сүйеуімен коытр атакаға кетті. — Қалай кабылдадындар? Ал — ло!.. алло!... қалай кабыл- дадыңдар? — Окпен, жолдас генерал. — Іргелерің берік пе? — Әзір козғалатын емеспіз... — Ә... онда, сірә да козғалмассындар. Сенем... сенем қоз- ғалмайтындарықа. Шыдандар шамалы көмекке «қарындаста- рынды» жіберем. Ну,... ну, желаю удачи!1 — деп генерал кула- гынан трубканы ала берді де, бурылып адъютантына әмір етті: — Маған гвардиялык. миномет пен корпустык бригаданын командирш шақыр. Адъютант гвардиялык. минометпен жалғасканша, генерал әлгі келген штаб офицерін соғыс жүріп жагқан жердід карта- сына апарды да: * Іске сәт. 103

— Немістер латыш корпусының қай бағытыиан согыптыі — деп сурады. — Осы арадан, жолдас генерал. — Ім-м!.. Жол айрығына жанын салып жатыр де... Кол~ дарына кайтарып ап, бу бағыттағы соккы беретін негізгі кү- шін сол араға төкпск кой? Орындай алса жаксы ой! деді, бетіне мысқыл күлкі ойнаған генерал иығын селкілдетіп күліп» — сүйемелге шыккан танкісі канша екен? — Санын анык білмедім, жолдас генерал. — Онда маған несіне келдің? Жау әскерінін. санын білмей өз әлінді қайдан білесіц? Таразыға тарткан заттын салмағын шамаламай тас саласыц ба? — деп генерал офицерді кіналай бір урысты да,— танкілсрдің саныи біліп шапшаң маған ха- барла!— дсп буйырды. Осы скі арада, адъютант та гвардиялык. минометпсн жал* гасып телефон тутқасын генсралға усынаы: — Қазіргі турған жерінен Қалииберзин корпусына канша уақытта жетер едің? — Жарты сағатта, оиан тез жетуге болмайды. — Жарты сағатта біз немістін. контр атакасын тойтарып шабуылға шыгуымыз керек. Сондыктан да, жолдас полковник сіздіқ уақытыңызбен келісе алмаймын. Жер ш|лғәйлығын ес- керіп, амалсыздан он минут уақыт берем... Он мннутта, көр* сетілген жерге калайда жетуің керек! Ну... желаю удачи! — деп генерал гвардиялық минометке әмір беріп жатканда, адъ- ■ютант оган және бір телефон тутқасын әзірлеп усынып отырды. — Телефондағы Сидлер... Оған менін. атымиан әмір ет! Гау'бица полкын генерал Қалиберзинге көмекке жіберсін! Тек, тығыз жіберсін де!.. — Қуп, жолдас генерал. Соңың арасынша бір штаб офицері жүгіріп кіріп, генерал Қалибсрзин корпусымен қанаттас шабуылдап бара жаткан АИВ.ИЗИ?*СЫ алдынан катты карсылық кездестіріп, жжаяттыыпп ккяа!лі1ғсаҮнШыШнШгІенкеоррағалнғаысжшәнвебінхеанбаарслаадаылм. ай, ашык. жерде лім кпмрНири а?™лл®рияны тУРа көздеуге тартып, таикілер- жатқанРма0йВда0н Ыхалын ген ер а л гТ 'ен д \"^ аЯҒЫ ауырла\" бара мауьт тіледі; әрбір ж айсыз ж аиа ''г , яп ар™ К ХабарЛЭ' ттааррытындажаүкдаеппыпкалбғоатні„доай>^ігееннсерпаалд,ыапц, б/ аРсыСнЗдЙаЬгЖы ЖсоЗңНғыа,ашбаьшШ- салмағы еНГСНДСЙ К^ сді* ^ӨП де алмаған болару е д і » - ддеепп оокйліаалдыы,™ол”*і'ш' іБнаеСнҚ. а аДЗМ КӨТере 104

Телефон кокырауы сол толастағанда, генерал Скориковке қарап сөз бастады: — Өзіце белгілі, сендерде полк командирініқ орынбасары бір аздан бері жоқ. Жібере коятын адамның ынғайы бізде де болмады. Сидлер өткен жолы, өз ішімізде өсіретін офицер бар деп еді. Онысы енді карасам өзің боп шықтыц... Істей аласын, кялыңнан жумыс келеді,— деді де, — полкыца бар да әзірше өз жумысынды істей бер. Сонан аргы тәртіп біздін» өзімізден болар.— деп генерал турегелді. Скориковтың бул жолғы куанышында шек болмады. Во­ ршен бурын, әзірше өз батареясында кала туратынып айт. Кызмет орнын ауыстырып өз батареясьшан кетсе де, үйреніскен лолктен кетпейтіні өз алдына бір бакыт... Скориков генералдан шыкканда бір әскери кыз жанаса беріп: — Улыксат етсеңіз...— деп іркіліп калды. Шамасы Ско- риковты әдейі күтіп турса керек. Бурылып тоқтай калган капитан бурын-сонды көрмеген, бірак, үстіне кигсн сур шинелі соншалык үздік үйлеспен тал бойына кона калган тартымды кыздың бас-аяғына асығыс бір көз тастап: — Менде жумысыныз бар ма еді? — деп сурадьг. — Іздеген адамымды жацылмай тапсам, сізде рас жумысым бар еді... — Я, айтыкыз? — Корпустык бригадаға баратын капитан сіз бола ма Деп ем... — Жақылмаған сөкілдісіз. Айта беріңіз? — Айтарым жок та... Мүмкін болса, бригада штабына де- йін ала кетуіцізді өтінемін. — Болады, орын бар,— деп Скориков есікке карай жүре түсіп: — біздің бригадага жумыска барасыз ба? Мамандығың не болушы еді? — дел сурады. — Санинструктор едім. Таптырмай жүрген жогы енді мына кыздын өзі боп дәл Қасынан шыккандай болған Скориков қуанып кстті. — Қай улттансын? — деп ол снді іш тарта сурады. — Қазакпын. — Ә казакпысың? Бізде казактар көп. Менін. жәрдсмшш де қазак. Есей Біржанов... Карсы болмасақ өз батареяма са­ нинструктор етіп алам. — Жоғары буйырса, солдатта қарсылык бола ма? — деп КЫЗ сыпайьглап акырын кулімсіреді. Арыда турып алыска ататын неміс зецбіректершпі ауыр снарядтары, тебеден дірілдеп ушып өтіп, осы манга да жары- 105

лып жатыр екен. Эне жер, мына жердей де уй орнындай кара топырак аспанға бурк-бурк атады. «Бу жакта да, тыныштык дкоқ екен» — деп кынжыла ойлады Скориков. V Петр Денисов тас жолдың екі бетінде бытырап жаткан ро­ та жауынгерлсрінің арасынан взвод командирін іздеп, көп сан- далды. Енді өзі де әбден түңіліп күдерін үзгендей еді. Осынык .алдында өзі әлденеше рет карап кеткен бір жерден Қожакты тапты. Ол солколыиаи жеңіл ғана жараланған екен, иод жа- ғып мақта бастырмағасын қур жалац марлямен канша орап тастаса да, жараның каны тыйылмапты. Ж ука марляның сыр- тынан өткен суйык кан соргалап жерге тырс-тырс тамады. Петр Денисов Қожактан взвод командирін сурап, «көргем жоқ» деген суық жауап алғасын бурынгыдан жаман қорыкты. Басына жан түршіккендей кайдағы бір жаман ойлар келді; не де болса, сол ойдың түбіне тезірек шектеп жеткісі келіп тур. Ал Қожақтық жарасын жаңғыргып таңуға Петр Дени- совте не иод, не марля жок еді; ок астында енбектеп, Қожакқа көрші кызыл әскердің окобына барды. Кызыл әскерге ок тиіп өлген екен; окобыида автоматының дүмін бетімен басып ет- бетінен жатыр. Петр Денисов октар мен жаркыншактардан өзінін алып денесін жасыратын сая таппай, тыныш жаткан өлікті ысырып сыртка шығарып, өзі окопка түсті. Окопта атылған патрон, тартылған темекідей баска кан жуққан макталар да бар екен. Осылардың борі бірігіп тыныс- ты тарылтқандай қолайсыз көп иістер шығарады. Мылтык до- рісі мурнына обден сіңген Петр Денисов кішкене окоп ішінен жаңа, жас каиныц иісің байкады. Әлі де үйрснбеген осы иістеч жүрегі айнып жиркенгендей еді. Ол жуан болса да бундай қыйыншылық жерде өзіиің орасан епті саусактарын жүгір- тш жүріп өліктщ жанынан жол аптечкасын тапты. — О, міне!... Іздегенім де осы едН — деді Петр Денисов қуанып кетіп. Ол ақырып ысырылып окоптың кемеріне асыл- ды. Бірак, үн салып түтеп атылғаң автомат октарынан басын көтере алмай, каита буқты. Октар саябырлағанша аптечка- дағы дәрі-дәрмекті көргісі кеп корабтың какпағын әшты. Су сіцбсйтіи шытырлак жук.а қағазға мукыяттап ораған таблет- каларды колына алып жекелеп карап, әркайсысынан бір-бір түйір алып тілінін. ушымен жалап көрді. Жөтел тигенде іше- тін таблетка тьш тәтті екен. Әуелде, жөтел тигенде керек бо- лар деп артыиа сактағысы кслсе де, тілініқ ушына іркілген кышкылтым тәтті дәм ол ойдан демде айнытты. 106

Бір рет болса да таңдайын тушытып тотті дәмін алғысы келді. Бірақ, түрпідей жалпақ тілі тез ерітіп кыйыршыктанған таблеткадан жаңа көктеген жас жусанның дәміндей кермек сілекей шығып тамағын кыриады. Қөзінен жас түйірлсрі ыр- щып кетті. Петр Денисов катты кіржиіп, бетін тырыстырып ау- аын куырған кышқыл, кермек домді жиркеніп түкірді. — Бәсе, доктордың дәрі-дәрмегінде не онған дәм бола қалды деп ем-ау — деді күлімсіреп. Окоптан басын акырын көтеріп алдыңғы жағына карады. Автомат, иулсметтердің аты- сы әлі саябырламапты. Жер бетін жалаған октар бул буғып жаткан окоптык кернеуіндегі кылтанак шөптерді кыркып тү- сіп, ушырып жатыр. Арырақта, үш жүз метр шамасындай жерде жазык» кең жерге жылан ізімдей иретіліп түскен неміс траншеясы қарауытады. Ол траншеядан көрмей, көздемей ат- кан саысыз мылтықтардын. көгіс түтіні жағалай буркылдап жайыла ушканда: — Осы и п ер кімді атады? Мен ғой, міне басымды бугып жатырмын, баска жолдастар да солай.... Сонда, бул көрінде вкіргірлердіц түк көрмей атулары несі? Петр бүгіндікке белбеуінде койшы торсығьшдай салактап бүйіріне соккан ауь;р дискалардыц бір — екеуін босатып же- нілденіп алғысы келді. Бірак, карауылына ілігер нысана бол- мады. Жэне бул кезде осы араға арпан бір-бірлеп келіп ко- сылып, көбейіп жаткан тура коздеу зедбіректері атысын үде- гіп жібергси сді. Ірісі, уағы, снаряды, минасы араласа жары- сып ушкан болаттардын бәрі түгелдей дупшанның корғаныс шебіне жарылуда. Петр Денисов окоптан шығып, сыртта жаткан өлікті өз окобына кайта түсіріп шалкасынан салды да, марлямен таңу- лы колын айкастырып кеудесше қойды. Қызыл әскердің то- иыракка былғанған кан-кан бетін болат калпағымен бүркеп жауып жатып: «Өзі дурыс солдат болды, бойында солдат мү- ліктерінін бәрі бар екен. Соғыста, қайда осындай дурыс адамдар көбірек өлетін көрінеді ғой» — деді ішінен. Петр Денисов Қожакка келсе, ол автоматының дүмін иы- ғына тіреп койып, сыңар, сау қолымен атып жатыр екен. — Қайда атып жатырсық? — Қайда болсын... журпық аткан жағына да. Петр Денисов Қожактьщ ерке мінезіне сүйсінгендей басын шайқап, акырын күліп: — Аг!.. Ат!.. Өз байкауым да сол! Оқтарыцды атып жеңіл- детші. Мьша болелеріңді алар ма екенсін, менен. Тәйір, байла- нысшыларда не онған мулік болсын. Жүгірсең сартылдап са- пыңа, бүйіріңе соғады. Ал, еңбекгей калсаң кез келген буталар- ға ілініп тағандап жібермей жатканы, — деді. Қожак ыдғайсыздана калды; нашарлығынан өзіне бекітулі 107

байланыс мүліктерін баска біреудін. алып жүргенін ар білд. ме, атысын доғарып, автоматы» өзіне тартып алды: — Ракмет, осы есіткенім де жетер. Телефонды да, рация ны да бері бер!— дсп Петодегі аппаратка жармасты. Қыза- раңдаған жас жауынгсрге Петр Денисов үстіңгі ериі жымкы- рылып, зәрлене карады. Аузына келген ашулы сөзді дал ось арада лақ сткізіп, актара салады екен деп турғанда түсі суык барлаушы кенет срні жайылып күліп жіберді: — Бойыңа кара май, сен бала өжетсің, — деп Қожактын телефон бауына жармасқан қолын кақты. — Тым өжетсіц. Осы бүгін байкадым. Нағыз оқбаған ит мінез. Сондай жаман мінез менде де бар. Осы мінезің үшін сені сүйсмін де, жастығына карамай дос болғым да кеп тур. Нешедесіц?.. 'I ым жас көрі* несіц ғой... Ойбай*ау, ернінде мурын боғықнан жауыр болғап із де кстіп болмапты ғой, әлі. Комсомолға өтуге жасыц тол- маған болар, пионершсіц?.. Қожақтық намыскер жанына мына сөздср инедей кадал- ды. Булайша кемітіп көзге түртіп айтпаса да ол өзіиіц жасты- ғына согыс басталғаннан бері рыйза емес. Соғыс басталғасык оиы жассын жарамайсық деп әскер катарына алмадьь Рас онда жас болды. Жасы толып, әскер қызметіне алгасын да көп кызыл әскер оны баласынып, бойына тартпады. Керек десе. күні бүгінге дейін оркімде-ақ Қожакты атымен атаман, «бала» деумен жүр. Петр Денисовтың «мурын боғыц...», «гшонермі- сің?..» деуі шамына шаншудай кадалса да, ол бір жағынак өзіне қатар санап, тец тутып, достығын усынып тур. Содан ба, Кожак кызараңдап ашулану орнына, іші жылып, куанып кеггі. «Жас болсам да жасык емес скенмін... әриңе, ол жаксы» — деп ойлады. Енді, Петр Денисовке өзіиіц онша жас еместігін білдіргісі келді: — О, не дегеніц Петька?! Пионер жасындағы бала әскер- ге алынушы ма еді? Екі жыл болып барады, комсомолсцпін. Қазір, партия кандидаттығына өтуге даярланып жүрмін. Енді білдіц бе? Осы сөзбен «калай екен, ә?» — деген мыскылды кескінде күлімсірей калған көздерін сол қысыққырап ап, жымындап қарады. Жас байланысшыныц онысы да Петкаға адам сүйсін- гендей артыкдіылық көрінді. — Білгем... білгем... Комсомолец екенінді омырауындағы кішкене значогіцнен білгем. Партияга өтуіце де тілектеспін. Дайындал.... Жаксылап дайындал!.. Партияға өткесін оғыңды айдалаға атпайтын боларсыц, әйтпссе істеріқнен жас баланын жөргек иісі аңқып-ак тур. Немісті көрмей, оғынды айдалаға атуың да балалығың әшейін. Жас балада бас жок, кур көніл ғана бар. Сенің басың да піспегёи көк түйнектей болар. Солай м а... деп Петька Қожакты басынан шертіп калды. 108

Қожак үндемеді, Әзіл көтермес аршыл көціліне ауыр алып халған секілді. Үндемеуін солай түсінген Петька оны арка- сынан кағып: — Жігіт деген калжықға ашуланбас болар. Ойын ғой бә- рі... Қане, колыңды бері бер! Жаранды таңайын. Қаиы әлі тыйылмаған ба? Тамырыңа гиіп пе еді? — деп сурады. — Тамыры болмай терісіне тисс де білмеймін, әйтеуір кан көп акты, — деп Қожақ жаралы қолын соза берді. — Не білейін деп ен? — дсді Петр Денисов. Сөйдегенше болмай бір шоғыр ок онын. дол кулағы үстің жалап өтіи еді, бір жақ бетімен бүкіл самайына шейін шымырлап дуылдай калды. Петька жанушырған жылдамдыкпен жерге жабысып басын буга калды. Оны көргснде Қожак мәз боп күлді. Псть- канық сөзден жығылатын әлсіз, осал жсрі осы еді. — Дүниедегініқ бәрін білетін данышпан сен болсац, окоп- ка неге түснейсің? Мына айналанда жарылған снарядтардьщ жаркыншағы окопсыз ашык жердс жаткан кісіге әуеской ке> летінінен хабарық бар ма? — деп Қожак табалағанда Петр Денисов жауап таба алмай кысылып калып еді. Бірак оның кішкене окобына көзі тусс кап: — Жетім баланың кабырындай сснің мына окобықа менің басым да сыймайтынын көремісід? Сендей емес менің тым болмаса адам сүйегім бар ғой, — деді Петька. *і VI Бул екі арада Армия штабынан шыккан Скориков жол- шыбай бригадаға соғып, Сидлсрге генералдық кабылдауьшда боп кайтканын айтты. Оңаша кенесте ол екеуінін. арасьшда болған әңгімені Сидлер «я, калай екен? Не деді?..» дсн утпа- лап отырып бастан аяк айткызбады. Тегі, сіро, Скориков бері жүріп кеткенде Сидлер Армия штабымен байланысып бар жағдайды біліп алған торізді. • — Енді полк командир»не орынбасар боласын. Оны саған көрсеткен зор сенім деп біл. Сенімніқ жауа^бы ауыр. Ендігі жерде бакылау пунктіне біз баратьшдағыдай алаңсыз уйқы- дан іргені аулак сал! — деді Сидлер. Скориков кысыла к^глім- сіреп бетін бурып кырындай берді. — Өзік орынбасарлықка ауысканыида орныңа калдыра- гын көздеп жүргеи сенімді адамың бар ма? Скориков аузьшан шыккан сөзінс колмеи істегеи ісіндеи аса жауапты карайтыи адам еді. Соңғы, Сидлер сурағымен ойына бір адам орала кетсе де: — Әзір батареяда бола турам ғой. Руксат етсеціз оилана көрейін, жолдас полковник— деп, бірден шешіле қоймады. 109

— Ойлан... ойлан. Жаксылап ойлан. Ілгергі уакытта да ойланбай жумыс істеуші болма. Әрбір баскан қадамың да оймён мөлшерлеп басылсын. Бул соғыста біз жауды жала и кару кушімеи, халкымыздық көптігімен ғаиа жеңгеніміз жок, ақылдың, ойдың күшімсн де жеңіп отырмыз. Рейхстактағы то- ғышар тайыз ойды Кремльдегі кеменхер улы ой жекіп отыр. Қызмегін жоғарылагі ө с ііі, ойың төменде калып жүрмесін,— деп Сидлер осыған дейін көзін айырмай отырған Скориковкг суракты, салкын кескіігде кадала түскенде, стол үстіндегі те­ лефон шылдырлады. Сидлер телефон тутқасын колына алды Бобров екен. Ол өзініқ кәдімгі жайбарақат кездердегі үні басынды акырын даусымен, ара-арасында ьщыраныи ап, душ- панның үшінші қорғаныс шебінен аса алмай, тас жол бойында біздің эскерлердің токтап қалғанын айтты. Қазіргі майдаи жағ- дайы Бобров айтиаса да Сидлерге бес саусағындай белгілі еді, кішкентай өзгеріс болса қапысын жібермей кадағалап біліп отырған. Сондыктан ба, әйтеуір Бобров айткан майдан жағда- йына түк әсерленбеген салмакты, салқын қанды калпьшда отыр. — Білем... белгілі жағдай айтқандарың. Бірак, жаяу әс- керге жол ашып беру бір біздің қолымыздан келмейді. Жака армия штабымен тілдесіп ем, осы арада шамалап артиллерия дайындыгын жасап жібергендей ойлары бар екен. Өйтпейінше болмайды, жаяу әскерлердің күшін саркып әлсіретіп аламыз. Ал, алло!., тындап турсың ба?.. Әзірге, полкың жау батарея- ларына карсы күрес жүргізе берсін. Комбаттарықа буйырып КОЙ, косымша артиллерия дайындығы жүргізілгенше, жаудын үшінші корғаныс шебіне бакьғлау жасап, қорғаныс курылы- сын, атыс ошақтарын дәлдеп аныктай берсін — деп Сидлер те­ лефон кулағын орнына койды да Скориковке қарады. Онак әлдененін жайын әбден канып білгісі келгендей шуғыл өзгор- ген суракты кескінінде сабырсыздык бары байкалады. — Есейіқ кандай адам? — Қьізметте дейсіз бе? — Я, кызметте. — Жаман командир емес. — Сонда да? Скориков ойланып калды. Сидлердіқ жете білмек болғав адамы өзінің Есейі. Өткен Сталинград соғысында Есей муныя минрасчетында көздеуші боп істеді. Сондағы бір урыста, ек» кабат тас үйдіқ үстінде булар, астында немістер турып бір түн соғысқаны бар. Таң ата ок-дәрілері таусылып, адамдары азайып, ендігі қалғандары бурыш-бурышқа урыс сала ысы- рылып бара жатканда, кейіннен әскер келіп, үстемдік булар 110 <6

жағына ауыскан еді. Сол бір тар кезең кәзіргідей көз алдына келді: ... Скориков өз тобымен умар-жумар төменге умтылды. Есей оны басып озып бірер саты алдына түскен еді; неміс өлік- тері жаткан жалпақ баспалдақтың басқышынан баскышына секіріп түсіп, карғып бара жатып, төмёидегі бір немістік кайрылып тура калып мылтығын көтеріп алғанын көрмеді. Оны Есейдің артындағы Скориков көре қойған еді; енді бір секунд- тан кейін, мейрімсіз жау огына мурттай ушқалы турған ан- сыз жасты ойлағанда жаны ышкынып кетті. Жолбарыстай атылып ытқып барды да, төмсн түсіп бара жатқан Ессйді ту сыртынан тырп еткізбей капсыра кысып ап, биік баспалдак- тан қараңғы уқгірге умыр-жумыр кулап түсті. Неміс офнцері де көздеп атып жіберді. Бір оқ екеуінің айкаскан қарыиан қабаттай туйреп өтті. Саратов госпиталына екеуі бір барып туссе де, ертеңіне екеуі бөлініп кетті. Бір-бірімен хат-хабарсыз екі жылдай уақыт өтті. Осы скі жыл ішінде Есей түстік майдандарда болды. Үш рет қызыл жулдыз орденін алып, катардағы солдаттаи офицер дәрежесі- не жетті. Бір урыста ж^ніл жараланды, госпиталдан емделіп шыкхасын оны бул кезде шабуылда бара жатқан Балтык майданына жіберді, Бағыттама алған корпустық бригадаға ол Пушкин тауынан асар жерде жетті. Осы арада, ол барған батарея командирі, сол Сталинград урысында өзімен бір сәтте, бір оқтан жараланып Саратов госпиталіне де бір тусетін, сон- Дағы сержант, қазір капитан, Скориков екен. Өздері айрылыскаииан бері өсіп, өзгеріп кеп ойламаған жер­ де кенетген қауышса да, бул екеуі бір-бірін тосыркамай бірден таныды. Қушактап көрісіп, қысып сүйісті де, шалкалап кейіи шегіне беріп көздері енді иықтарындағы пагонге қадалды. — Міне, калай... лейтенант болғанбысын? — А, сіз капитан... Сонан бері бул екеуі әскер жумысын бірге аткарып келсді. Пушкин тауынан басталған жазғы даңқты шабуылда, не бір қазіргі к.ыйыншылык, колайсыз жағдайда жүргізген ауыр урыс- тар тусында бір-біріне түсініспей тілге келген жерлері де бол- ған емес, Міне, осыдан ба, Есей туралы сөз тартып шынын айткызбақ болған комбригке «жақсы командир..» дегеннен басқа пікір айтпады. — Батарея командирлігін аткара алар ма еді? — Үлгіруінде сөз жоқ, тек... деді Скориков. Оның аузынан шыққан әрбір сөзін кадағалап тындап отырған Сидлер, сол арада: — Я, неге «тек» дедіц? Тегін еместей ғой, сірә? — деп жү- рек аузына тоқтаған түйткілдін. түбін казбалады. — Тек, кызбалау... Әрі жас та рой... 111

— Тек, сол ма? — Я, сонысы ғана... болмаса жаксы командир, ісіне жа* уапты карайтыиы-ак жаксы. — Онда сен айткан қызбалык дегенің жас командирге кем* ДІК емес. Майдандағы командирге ондай касиеттіц керек жер! до бар. Ал, жас дегеніңе тіпті қосылмаймын. Оскери білімі, са- яси сауаты, соғыс тәжрибесі жас болмаса, жасынын жасты- ғын кызмет бабында еске алма. Онымыз өсетін жасты өзімнен асырмаймын деп етектен тарткандык... Сидлср өзінің мінезі ауырлығына карамастан сошы сөз- дерініқ тусында көтеріліп кызып кетіп, көн халыктыц алдына шығып, жыйналыста сөйлеп турған баяндамашыдай, даусы катты-катты шықты. Оны өзі артынан барып сезігі, езу тартып акырын күлімсіреді. Скориков армиядан өзіне ілесіп келген санинструктор қыз- ды Сидлерден өтініш етіп өз батареясына сурап алып жолға шықты. Өзі барда Тьманиден іргесін көтерген бакылау пункті 'бүгінгі кырғын урыста көп үйлері кыйрап кулап, біркатары әл? де өртеніп жаткан Солдат хуторына орналаскан екен. Сол ориынан әлі жылжымапты. Айрыкша осы кезде немістердіи карсылығы да мейлінше катайып тур еді. Ілгері жылжып алға баскан сайын неміс миналары жиі жарылып, төбесі ашык машинаның үстінде үнсіз, бірак сергек отырған булардың айна- ласынан колбасындай жаркыншактар дыр-р-р, дыр-р-р ушады. Кей-кейде кулак ушьш, немесе мурын үстін жалап өтсе, ыс- тык жалын шарпығандай шымырлай карып жасканып буғып калады. Юрпігінді ка-кканша бір адамның басыңа бір емес, он ажал кслгепдей. Осындай бір кауыпты кезде Скориков андап артына буры- лып еді. Майдан үстіндегі, кулак тунып жер козғалғандай •осы тарсыл-гүрсіл бул отырғанда Баянға сшбір эсер етпе- гендей; сәл ғағіа канын тартып, срні дірілдеп бозарғаны бол­ маса, бойды алғая коркынышты үрей сезілмейді; арасы тығыз одемі узын кірпіктері көлецкелеп туқгыйыктанган ойлы кара көздерін майдан үстіне, урыс даласына жүгіртіп өтеді; сабыр- лы устамдылыкпсн айнала төңрегін барлай шолып байкап отыр. Онын өзге мінездерініц ішінде, әсіресе, казіргі коркы­ нышты жағдайда да есі кетпегсн салкын кандылығы Скориков- ке катты унады. Будан арғы жер керініп жүруге кауыпты бол- ғасын, машинаны шоферымсн кері қайтарып, өздері жаяу кетті. Скориков бакылау пунктіне келісімен Подлссний, Саладуха* Цыгановтарды шакырып алған еді. Онашалап жыйнаған аз ғана адамдарына касындағы кыздыц батареяға келген санин­ структор екенін танытыті, сосын кызға бурылды: 112

— Баскару взводының командирі өзінің екі жауынгерімен жаяу әскерлерде. Ал, мундағы қалған адамдарға мына отде­ ление кожалары таныстырар, —- деп осымен сөзін қысқартты да, Скориков: — Ал, енді жумысықа кіріс. Абройлы болі— деді. Қыздың колынан кысып жөнелтіп салғасын ол, Цыганов пен Саладу- хадан отделен иелерінде шығыннық бар, жоғын сурады. — Әзір менде шығын жок. — Әзірше менде де жок. Екі отделение командирінен алған осы <қып-.қыска уксас жауаптар Скориковтың осы араға дейін секем алып коркып келгең көціл күдігін аз-аздап баскандай. Әлде узақ, әлде кыс- каға ма жаны тыншып, жүрегі бір орныкты. Әйтседе, Цыга­ нов пен Саладуханың аузынан шыққан осы кып-кыска уқсас жауаптар «әзір жоқ...» бүгіигі бул шабуылда өлген, жаралан- ған адам өздерінде қазір болмаса да, бүгін, не әрілесе ертең болатынын анык білдіре ме? — сондай бір, алды тыныш, ар- ты суык, үрейлі жауап еді. Скориков бул турғанда әзіргісі болмаса алдағыны ойлап басын қатырған жок. Отделение команднрлері кетіп, Подлес- ниймен өзі, екеуден екеуі ондша калғасын жаяу әскердегі Есейлср жайынсурап, коркынышты жауап алды. Скориков тық танауы кусырылып, түсі кашып, боп-боз боп кетті: — Қөп болды ма?.. Қашаннан бері хабарсызсындар? — Өзіц армияға жүріп кеткесін, Есеймен бір рет байла- ныстым. Онда душпаиның скінші корғаныс шсбіис жстксн еді... Содан кейін к»а*нша шакырсам да байланыса алмадым. Енді біліп отырмын менен бір қателік боаты... Рациямен байланы­ са алмаған соң, сондарынан іздетіп адам жібергенде бола- ды екен... — дсп Подлесиий мандай терісін жыйырып, кабағын түйіп, түисре қалды; ойына келмей, кезін өгкізіп алған осы бір жумысқа катты өкінген сскілді; жіқішкеріп жымкырылған астықғы ернін де тісі арасына салып, тістсніп басады. Скори­ ков та оған карап жүрегі сезген бір жаманат хабарынан шо- 'лынғандан, канын тартып сурланып алыпты: — Жіберу керек еді ғой... Білмеген екенсін... VII Петр Денисов, есік пен төрдей жерді еңбектеген сайын, аса сактыклен басып көтереді; тас жолдың екі бетінде шоғыр- ланып жиі қарауытқан доз кумалақ ініндей кішкене окоптар- ға көз токтатып узак карайды. Командирінің басына кигені кулакшын еді. Ал мына, көз жетер жердегі окоптардан болат қалпақтың тостаған бака- 8 - Курляндия 113

нын мүніз сауытындай төбесі ғана конырланып көрінеді. Онаіг сайын ойын ауырлатқаи корқынышты күдік калыңдап басып, үрейлене түсті. Жан берерден бергі сыры да. шыны да бір сүйікгі командірінен, ен акырында өзі турсын өлігін де таба ілмай, айрыльш калғаидай сезеді. Ащы зэрдей өкініш өзегін зртейді. Егер, катал тағдыр кесімі шын солай боп, із-түзсіз «йрыльш калса, комбатына не деп, не бстімоц барады? Қаи жсрде, калай, кайтып көз жаздым деііді?.. (Солдат хуторьша булар катты соғыспсн кірді... Атыс... аіікаіі... шу... түтін... Бод- са ше? Түтін. шансыз сотые та болмайды. Үміт тілегі осы арада обден сөнгеидсм, пар оезімін осы бір коркынышты ой тоңазыта билен кобалжып кеткенде, Петр Денисов жеке басъшыц сактығын да умьггты. «Командирден анрылсақ не болдык?.. Өлігін көрмей өлдг дси, калай айтамыз? Ол ойдан әзір тыйм/і Петр!.. тыйыл!..» — деп ол зулап аккан октарды да елец кылмай, басын көтеріп ецбектеп келеді. Іас жолды кесіп өтті. Енді мандай алдындағы бір шок кайыдга карай беттел еді, он. жағында калын бара жаткан екі окопты көз кыйығы шалды. Снаряд, әдде мина жарылған жердіи сығымдалған саз топырағы екі окоптың бірін үйіп ба- сып салған екел. Топырақ астынан әлдекандай бір адамнык кеудесінен жогары жагы ғана көрінеді; жалац басын окоп- тын. сыртына салып кыйсайыпты; жел шайкап акырын коз- ғалып жаіқан кою, кара шашы бір кез ашык бетін әлде кімнен жасыргандай бүркеп жаба калады. Оіаң жалғас екіпші окопта ок тиген Кызыл әскердің жан- ион ««тйпГпН;еС< шалкас“ на.н с Улап түсіп, колдары жаныльгп. иег. көтеріліп кан-кан беті көкке карап жатыр ... Дәл казір. осы тас жолдын үстівде, қызу жүріп жатқан кыргын урыска да абыржып сасар емес; тас твбедікен сорғалай акхан снаряд- тар мен бетін жалап өткен октяп ^^ н . курлы осер етпейді. Қ ф Да’ ОҒан шыбынны* ызылы ғккааанссаыыннсааыРркіт^еклладдіі,ш.С<ыТІғооыппыпы,пржяаақкгагРаыастшыОнаншдыатйыбнаысКылIагра•тн• ждааеегнныеонннаіщнн еааняябккетткаатореыып СсОе аяууззыынндпааий кКыыззыыпл былғары -б1а,сьт,кырбг,аРнеепкпеннікОксыоиыжшаымнаүа бкіер- көргеннен барлаушы көзіне оттай басыллы УР Майданный осы бағытына топігт8^ Г • келер алдында, булардың бригалагцК^ Н’ іең,э жағалаУыаан лесіп кыймылдаган. Сонда жүргізген Флотымен бір- жарылған минадан Есейдің өзі я м я „СОҢҒЫ бір УРыста касына астынан көде түбінен к ^ р і л г ^ ҚаЛС? Да ДӘЛ аяғы”ын жаркыншақ қең КоншыньщР аліканляй • ДЫр'р еТКСН бф Полк тылында ш а р у а ш ы л і^ п о ^ рШ ЖУЛЫП ТҮСТЬ Сапожников, осы кесе ааууззыыннлдяаий^ЗкВы0здыылидбаытлуғраартыын етікші — жамауды П4

бастырып, жуан ак кеңдір жіппен асыгыс көктеп тіккен еді. Шаруашылык жумысындагылардың ішіиде айрыкіііа старши­ на мен аспазшыларды жаны сүймейтін Петр Денисов коман- днрініц конышына бастырған олак жамауды коргснде ызала- нып, куйіп кстіп: — Жібің тым нашар болган екен. Кеидір аркан танпадык ба, бунан гөрі беріктеу болатын?!— деп Сапожииковты мые- кылдап кексткеи елі... Енді, казір Сапожников бастырган сол олак жамау оныіг көзіне умытылмас асыл белгідей жылы ушырады. Бірак, кою кара шаштыньщ Ессчі скснін коныніындагы жамаудан таны- еаида есі ніыккиндаіі коздсрі аларып, үреплсніп кетті. Петр Денисов умтылып коліи Есейдіа бетін көргенде, оиың тірілі- бнен мүлде күд('р үзді. Көкшіл тарткан кансыз бетінде кыймыл жок. ЛМрімді кара көздср де өзі сүйген жарык дүниені енді кайтып көрместсй жумылыпты. Снаряд аударған осыніна саз топырак жогарыга бніктеп көтеріліп алып, актарылып үстінс түскендс. ышкынып аіцы даусы ғана шыкқандай еді. Артык тіл, ақтык сөзгс күші кеімей кыйналып талыксыды ма екен?.. Сондай бір аянышты ссзінуден Петьканын тынысы тары- аыпдемі бітіп, көздерінс іркіліп жас келді. Осы турғанда кын- мылсыз кірпігін калт какса, көз шарасы толған жас актарылып, төгіліп кеткендей, дір-дір етіп узыи кірпіктерін бүгілдіріп, майыстырып әкеткен. — Алда, есіл ерім-ай!.. Арманда, жетпей кеттің-ау?.. Үзі- лерінде кас.ында да болмадык. Үйілгсн топырак астынан кө- теріліп тура алмай кыйналдың ба екен, талықсып? Не қыл- Дың екен?.. Оның жастығын ойласа мейрімсіз ажалға лағнат қарғысын зйтып кіжініп корін төгеді. Бірак, муның бәрі де, адал жан- Нын дәрменсіз ашуы, кур күйігі ғана. Роталар атакаға көтс- рілгенше Петр Ғхейді топырак астынан аршыи алғысы келді; тереңдетіп қазып оны өзі жатқан окобына жерлемек болды. Кыймас кадірлі адамына колдан келгсн соңғы кызметі сол ғана. Енді ол бір аз шыйрагі бекіп алган. Кара жумыска икем- Ді үлксн қолдарымен Есейдін үстіндегі үйілген топырактарды ысырып кулата берді. Денесін топырактан аршығасын, акы- рындан көтеріп окоптын сыртына шығарды. Осы кезге дейін Есейдің бар денесі былк-сылк стіп жаисыз өлік халінде со- зылып жатыр еді. Күтпеген жерден бст терісі жыбырлап, қас- Кірпігі кыймылдады. Іле, өмірініц жінішкеріп үзілер шағын- Да ішкі тыныстык актык деміндей, әлсіз дененің тутас қозға- лыа ақырын қыймылдағаны баиқалды. — Лейтенант-т!.. — деді Петр Денисов. Соцғы көргендері шырағы өшіп сөнген үміттің күтпеген, ғажап куанышы еді. Бір дегенде не істерін білмей абыржып сасып қалып, он- 115

пырм-ай, тірі ме едіңіз? Тірі ме едіңіз? Мен ақмак тамырынды да устамаппын-ау! — деп сәл дірілдеи, икемі кеткен карулы колдарымен Есейді қапсырып кушақтай алды. Оның кан жуккан кум-куги бетіне Петька өзінің дуылдаған -ыстык. шекесін басты. Бул кезде Есей толык болмағанмен аз- аздап есін жыйып акырындап көздеріи ашты. Оныц жаоаурап, өте кішірейген көздеріне әлем жүзі орныкпай, тынымсыз тол- кып жатқан теңіз бетіндей қатты ағыспен ығып бара жатады; енді бірде көзіне көрінгеннің бәрі сөнген шырақтай жели етіп өше қалғандай. Көз алдындағы әлгі тірілік өмір, сол мсзстге мый айналғандай караңғы капас меңіреулікке көшеді. Сол қараңғылыкта өзін де, өзгені де ойлауды умытады. Сондай есі кіресілі-шығасылы халде көзінс көрінгенді бірдей байкап, болжай алмай талықсып жатыр. Қей әзірде дүние төңкеріліп, өзін соның жалпақ сауырынан сыпырылып түсіп, түпсіз тун- ғыйыкда кулап бара жаткандай сезіп кап, олсіз колдарымен окоп срнеуіндегі сәл болмашы норссден карманып устай ала- ды. Дүниеде дым дыбыс жок. Шеке тамыры солк-солк сок- кан басында ғана мазасыз зыцыл бар. Оиы да жаңа*жаңа сезіп ке*'ісді. Адасып қосылғандай болған осы жым-жырт ду* ниеден оны-муны ойына енді-енді түсе бастады. Қасындағы Петр Денисовты да еміс-еміс еске түсіріп барып таиыды. Петьканын беті катты жүріп өткен дауыл артындай: жү- зінде кулкі дс, көзінде сорғалаған жас. Қомандиріне көзі түссе ажарсыз бетіне мын кубылған куаныш толкыны ойнайды. Оның көзіндегі іркілген жас та Ессйге күлкіл қуаныш жасын- дай көрінді. Бірак, оиыц мунша нсге күліп, неге куанатьшын білмейді. Себебін өзінен сурағалы аузын ашканда, еріндері ді- рілден, тісі-тісіне тимей сакылдап соғып кетті. Ар жағынан сөз емес, толкынданып шыққан ыстык дем келеді. Петр Дени­ сов оны калай тыныштандырудыд жөнін білмей, абыржып сасып қалып: — Казір, казір... — деп койындағы аптечкасына жар- масты.Үлбіреген ак мактаға нысаі ыр спиртінен екі-үш тамшы тамызып, Есейдін мурнына иіскетуі-ақ муц екен, біреу төбе шашынан мықтап тартып калғандай, басы тік көтеріліп шал- калап кетті. Қозғап, кыймылдата алмай жатқан денссі де жан кіргендей едәуір женілденіп, казіргі сәтке дейін көзінің алдынан айыкпай турған алдауыш туманный етегі түрілді. Осыған дейін оған бүркеніп бегін жасырған әлем жүзі, енді бір сәтке, бар бейнесінде анкындалып кетті. Бірак, кулағы әлі бурынғысындай, түк есітпейді. «Маған не болған?.. контузия болғаным ба? Қалайша?» Петр Денисов оны иығынан козғап, ақырын өзіне қаратып, көқіліне келген әлденелерді айтып еді. — А- а-а? — деді Есей. 116

Петр Денисовтың айтканы өз куанышы еді, тағы да соны. кайталап: — Ойпырм-ай!.. Тірі табылғаныңды айт! Түсіңді көргенде’ тірілігіңнен шын түціліп ем... — деді. Есей шошып үрейленгендей ме, әйтеуір сондай бір дағда^ рып сасқан кескінде огаи көз айырмай қадалып карап қалған. Онын сөзін уғу түгіл, дыбысы да есітілген жоқ, өзіне умтылып келіп, кулағына аузын такап айқайлағанда гана түкірігі ша- шырап, ішкі тынысыныц ып-ыстык лсбі бстіне сокты. «Не деп тур? Не айтады маған? Оның даусы шыкпай ма, жок әлде меніц кулағьім есітпей ме?» — деп ойлаған Есей Петр Денисовне танырқап қарады. Адал, ақ көкірек Петька командирінің контужин болғаньш әлі де ацғарған жоқ; куа- ныш үстінде ойына келген олденені қатты айқайлап түсіндір- мек болды. Үлкен аузы кен ашылғанда ар жағынан колка, көмекейіне дейін кызарып аи-анык көрініп, асты-үстіне түріл- ген еріндерінін арасынан қатары тығыз, қалың тістсрі де ак- сыйып шығады. Ақжүрек, ацқау жаиның осы кескіні Есейге тым аянышты көрінді. «Бул сорлы сонша неге кыйналады? Сіра, мунын да дыбысы бітіп калған болар? Соны мағав айтып түсіндіре алмай жатыр ма?». Әбден көзі үйренгенсік бе, Петрге енді караса Есейдің күлкісі келеді. Оиың. казіргі хескінінде көніл тоймайтын қызык, қумарлык бар; кадағалап карап отырса кызык уксасгар табады. Дыбыссыз киноларда- ғы экранға емінііт, жетіп келіп, ерні кыймылдап сөйлеп кете- тія жансыз адамдардай ма? Немесе, ерте ескіліктегі «бурын- гының КОЙЫ маңырап келетін еді, осы күнгінің қойы аузын ашып келетін болған екен» дейтін тас‘кулак сацыраудай ма?.. «Бул кай ара? Кай жактан, калай келіп қалдым?» — деп ойлаған Есей қолымен көздерін басты. Кыялдағы көмескі бул- Дыр нәрселер есіне кыйындыкпсн түсс бастады. Жанылмаса... жаяу оскерлер Солдат хуторына соғыспен кі- Ріп келе жатты. Екі жактан атылған мылтық түтінінен тук көрінбеді. Дүние болжатпас булдыр туманға батты. Петр Д е­ нисов пен Кожактан сол арада көз жазып калды. Қаптаған Жүгірісте өзін басып озған, кулап катардан калып жаткзи кыйсапсыз калык әсксрдің кай жағында кеткенін білмейді... Содан ары ше?.. Бэсе, содан ары не боп еді? Өздері Солдат4 хугорынан өткесін душпаннын үшіііші корганыс шебінен кат- ты карсылык кездестірмеді ме? Тас жолдың екі бетін алып, бытырап жата қалғандары кайда?.. Сосын шс?.. Сосын, өзше кврші қызыл әскердін кішкене темір күрегін сурап алды. — А, сол байгус кайда? — деи Есей жумулы көздерін ашты... Жерге салып жаткан басын акырмн көтеріп, көрші Кызыл әскердіц окобына карады. Дәл сонғы көргеніндеи, онык Колдары жайылып, иегі көтеріліп жатыр екен. Қан-кан беті 117

де, төбелікке таман қараша булт қалқып алыстап көрінген көгілдір, кеңіс аспанға қарап шалкалапты.Өмір үшін колдан келген бар кайратын істеп тынған. Енді онда бурынғыдай мак- сат та, арман да жок. Өзі осы жолға аттанғанда артыцда он. сапарып тілеп калған катын, балаға да яртык кыйналмайды. Россия жеріиіц әлдекандай бір түкпіріндегі өмір қутындай кіп-кішкене үйі де енді оған жат. Қолдары жайылып шалқа- сынаң жаткан осы астаудай окопше ғака, онын өзі осынша сңбек сіңірген кең дүниеден тиген ец сонғы үлссіндей... «Қыйын, бірақ амал жок... Солдатка отаныи қорғау — өмЬ рінен де кымбат. Солай карағанда өкініш те емес» — деп ой- лады Есей. Осыдан эры оның ойына Қожағы түсті. Өзі де, тым үрейлі кескінді Петр Денисовке жалт карады. Тілі күрмеліп, туттык- са да: — Қо-кож-ақ... қ-қ-қайда?— деп күшпен кыйналып сурады. Бул кезде, Петр Денисов Есейдің қулағы тас бітіп калға- нын білген еді. «Сол жакта» дегендей артына бурылып, колын сілтеп ымдады. Дағдыланбаған жат әдет болғасын ба, Есей оның ьгм-жымына түсінбеді: г— Тірі болса өз-з-ін... өлі болса бел-гісін-н-н жеткіз... деп оған қысқа әмір етті.Ә р сөзіп жиі туттығып, түкірігіне ша* шалумен шакка айтты; сөйлсгенде шыкшыт тамыры білсуле- ніп, иегі, жак сүйектері кайзаңдап, бар денесімен дірілдеп кетті. Жэсаураган көзіліц де ағы үлксйіп, аларып б.арып, бір ноқатка кыймылсыз қадалып кдлды. Петр Денисов үидеген жок. Есейді бул күйде ок астында жалғыз қалдырып кстудің кауыпты екенін білсе де, амалсыздан тез бурылып, келген жағына карай сцбектеді. Оиыц артынан көз алмай карап калған Есей: “ 7 Тоцкацдама!.. Жа-а-бы-сып еңбекте! — деп дауыстады. Вірак, екі жақтан үздіксіз атыльш жаткан зенбІректер гүрі- лі, миналар бакылы мсн пулеметтердің такыл-дүңкілі, оның карлығып шыкка.н жіцішке даусын кылғып жутып жібсрді. VIII . Борзых батальонный жала наш ашық жерде, жау оғьіның астында жатқаныиа .сағатка жуық уақыт болды. Булармен гі- зе қосып бір ішймылдаған латыш корпусы да Солдат хуторы- нын дөнгейіне. жете бере, алдынан қарсылык кездестіріп ток- таган. Қазірде ол мацдағы немістер арттан келген «улы гер­ мания» талкілерініц сүйемелдеуімен кайта-қайта контр атака- лар жасауда. Борзых өз батальонын алға көтеріп, не артка 118

шегеріп элі бір козғамады. Артиллерия начальниқтерігаен кар- сыдагы душпаннын сестірмей үнін өшіріп беруді талап студе. Бірак, танкілер кврініи беташыкка шыға алмай, артка барып Солдат хуторында үй-үйдің тасасында турып калған. Ендігі демеу алға жану аскерлермен аралас жылжыған уак- зеңбіректер болса, тап қазір олар да дәрменсіз; душпапнмц урыска сүйрсп салып жаткан тірі күшін таптап, куртып, ды-. бысын өшіріп беруге қудіреті, күші жетпеді. Корпусниктер болса осы кезге дейін жау бекінісіне т£рсн- леп, атыс жүрі ізіл жаткан, ауыр снарядтарымен душпаннық шегініс жолын бір өзектен туйыктап буып бақылауына алып турған еді; енді ғана, токтаи қалған бөлім, бөлімшелерге жол <ішып беруге армия штабынан буйрык алды. Топ-тобымен түй- .дектеліп ушкан ауыр снарядтар түгелдей душпанның ыықты бекініске айналдырып алған үшінші корғаныс шебіне жары- лип жатыр. ' ‘Есейдің кулағы, дәл касына жарылған «алтыауыз» мина- сынан корғасын. сртіп куйғаидай тас боп бітіп калган еді. Қазір, ол майдан үстінде артиллерия қыймылмнын кушенгенін зорайып бара жаткам гүрілінен білмеді; жау бекінісін жүндей түтіп, буркылдатып жаткан снаряд* миналардың жиі-жиі жа- рылысынан ғана байкады. Әлгіде дірілдеп кана жатқан жер, енді бірте-бірте теніз бетіндей шайқалын тсқселе бастады. Осей өзі жаткам астаудайг окопшесін ак бас толкыннык төбс- сінде шоршып, сексктеген кайыкгай сезеді. Төбеден штурмовиктер эскадрильясы ушып өтті. — Бәлем, тартар емді тістесксннің сазайын!— деп жауын- герлер зығыры кайнаған кыжылды, кекті сөздер жаудырды. Рота үстіндегі ызалы каукылдар біразға дейін басылмай, бар- ған самым үдеп, улғая берді. Жауынгерлердің бул сөздері ко- гілдір кеніс ауада акырын сызылып, калықтап бара жаткан штурмовкктерге шын сүйсінген шынайы жүректен айтыл- »аидай. Ауыр жүкпен ушкан штурмовиктер жау бекінісінін дәл үс- тіне барғанда жоғары көтеріліп, биіктеп алды; әуелі бекініс курылысын шо.тғымдап бір айналып өтті де, сүйір болат тум- сығын салмакпен жерге шаншылдырып тастап жіберді. Мотор жылдамдығына өз салмагы қосылғанда, осіресе, тым кішірейіп көріпгсн карамына кадағалаған көз де ілікиейді, арты жел- деп, алды гуілдсп, сорғалагі мөлт-мөлт. ағыи барады. Бәрі де пулемсттерінен жалын жалактатып звено-звсносымен шүйлігіп втті. Есейдің жасаупап, тым кішірейген көзіне штурмовиктер биікке самғағап бүркіттей боп кана көрінді. Тек, кос канат- тыц кырына комдырған пулеметтен жалактаған қызыл жа- лындар кара бултты тілгілеп, төбеде ойнаған найзағайдай .жарк-журк етеді. 119

Майдан үстіндегі осы көріністерді сырттай сезіну аркылы байқаған Есей душпаннык қарсылыгы енді уз акха созылман- тынын білді. Бірнеше минуттерден кейін БМ', Д Д 12 зеибіректе- рінің атысып терендетіп, шгурмовиктердіц до кайла шегініс жолдарымен осіресе көпірлерді, колонналар тізбсгіи бомбалау- га арылап ушатынын, ал, жаяу әскерлердік атакаға көтерілеті- нін білді. «Неге кешікті?» деп шыдамсызданып, бас.ын көтеріп қараса Петр Денисов пен Қожак ецбектеп келеді ексн. «Кап мыналар- ды-ай!.. Сөз жок бөксесіз қалады. Ал, ана ант сокқан ГІетькаға бәрібір, бөксесіз қалғанына да кынжыл.майды... Ана карашы, еркек каздай кодыйланып басын да көтеруін...» деп Есей қат- ты мазасызданады. Петр Денисов иен Қожақ жеткенше Есей олсіз денесін коз- ғап, қол-аяғын қыймылдатып көрді; туруға шақаты бар-жо- гын білгісі кеп кол таянып кеудесін де көтерді. Енді, бір кез кулағына топырак толын калғандай сезігі, узын өсірген тырна- гымен екі қулағын алма-кезек шуқылады. Шынында да, ку- лағына канмен уйып қатып, куыс-куысына топырак нығызда- лып калған екен. Бірак, қулақтың ішін канша тазартса да* майдан үстіндегі гурілден шыбын ызыңындай да дыбыс есіт- педі. Есейдін кулағы есітпегені болмаса, бул кезде қол, аяғына кан жүгіріп, едәуір әлденіп калған еді. Рас, қулағы есітпей мүше кемдігі бойына мін болды. ІІІеке тамыры солқылдап,. басы зыркылдап, көзі де қарауытып жасаурауын бір қоймады. Сонда да болса, катардан шыкпай позицияда калуды ойлагг жатыр. Қатардан шығу оның уғымында қол, аяғы кесіліп, не екі көзі бірдей көрмегенде, бар мүмкіндіктен анрылған жаг- дайда ғана болмак,. Солай түсінеді. Өзіне е.мдел деп тыйым салу болса, дерекші ғыи Николай Островскийді қарсы коймак. «Қурыш қалай шынықтыны» окып па едіқ? ...Екі көзден ай- рылып, су караңғы боп калатын Корчагин тағдырын білемі- сіц?.. Су каранғы болса да каламын тастап па еді, ол? ЖокГ ...Ендеше, екі көзім көріп, қол аяғым жумыс істеп турғанда* керексіз жан боп калай қатардан шығам?..» демек. Есейдіқ буйрығымен Қожак бақылау пунктінің рациясы- сына байланысты. Өздерінің Солдат хуторына кірерде адасын кетіп, бір-бірін жақа тапканын хабарлады; Есейдің контужин боп, өзінің сол қолынан жеңіл жараланғаны жанлы бір ауыз. сөз катпады. Айтатын уакыт ілгеріде... Айналдырған үшеуінің. бірі жараланып, екіншісі контужин болғанын білсе ондағылар- дың тығыз түрде шакыртып алуы сөзсіз. Соны білгесін, өздері- 1 Күшті зеңбірек. 2 Алысқа ататын зснбірек.

нін жайын озірше ірке турған Кожак. емес, Есейдін өзі балды. Есейдің контужин болғанын жасырғаны секілді, өзінін ша- кырумен Армия штабына барып кайтканын, жақын арада полк командиршін орынбасарлығына ауысатын болғанын Скориков те тіл ушына алған жок. Батареяға санинструктор боп Баян дсген қыздың келгенін, өздерінде әзірше баска өзгерістің жо- гын айтты да, сактықты қатты есксртіп, алдағы міндетті одан да гөрі каттырақ еске салып өтті; ондагы бар айтканы: — Біз сүйемелдейтін батальонный жолында үні өшпей аман калған душпаннык бірде-бір атыс ошағы болмасын! Ол үшін үздіксіз бақылау жургізіп жаяу әскердің команднрімен тығыз байланыс жасацдар! — деген буйрык сді. Қожак кабылдаған буйрығыи жазып Есейге берді. Есей буйрыкты қалына жаңа ала бергенде, жаяу әскер атакаға кө- теріліп еді. Ол қағазды тастай беріп атып түрегелді. Біракг буын-буыны дірілдеп кетіп, олсіз денесін билей алмай, ауыт- кып қулап бара жатқанда оны Петр Денисов суйемелдеп ус- тап калды. Есей он жагынан өзінен бурынырақ карғып турған Мироновты көрді. Ол, дәл Пснтэрс түбіндс рогасын атакаға көтергеніндей болат калпағын көзіне тусіріп басып койып, же- ңіл секіріп окопшесінен шыкты. Пистолет устаған оң колын ба- сынан асыра жоғары көтеріп: — Алға, жолдастар! Алға-а-а!— деп айкайлады. Есей кең ауада бірден-бірге толқынданып, тарап жаткан «ура-а», «алғаларды» есітпесе де, төрт жылғы соғыста әдетке айналған дағды бойынніа жэнс өзінен бурынырақ секіріп тур* ган Петр Денисовтын. кең ашылған үлкен аузын көргенде, — Сталин үшін ал-л-ға!.. алга!.. — деп айкайлады. Бірак, ол әлсіздігінен даусми созып узақ анкайлай алмады. Тобарсыған курғак аузында желімге айналған сор дәмдес қок> сілекейді жиіркеніп тамсанып жутып: «тым болмаса, ауызды шаятын бір саркасык. муздай су болар ма еді? Тыңайып кетер едім», деп ойлады. Есейге карайлап акырын жүгірген Петр Денисов пен Қо- жакты жаяу оскерлер біріндегі басыи озып алға түсіп барады. Ротаның алды душпанның тас-талқаны шықкан соңғы корға- ныс шебіне жеткенде Есейлер алысгап тағы да артта калды. Петр Денисов жауырынына рация мен телефонды косып та- нып алған еді. Атакага көтерілгенде айкайлаймьш деп күіш үздіккен әлсіз командирін қолтығынан сүйеп, бірде жүріп, бірде жүгіріп келеді. — Қайда атакаға көтерілгенде ісіміз келіспейтін болды-ау, өстіп — деді Петр Денисов. Қасындағы жолдасына білдіргені ренішті, ызалы көңлі еді. — Неге, а? — деді Қожак түсінбей калып. 121

. —г Білмейсін бе, неге өкенін? Дилла сопің шс*])мішгіііинін зарьш тарным. Мунда, снді міне... Кожак кып-қызыл бон кепі, бірак үіідегон жок. Шабуылда ушыла р жагы еш жерлом кярсыдык коздсспрмеи. токтаусыз ал га басил. Гым коГп’иде турим жалка у ягкнп жа\\ зеңбіректерінің өте бнікте дірілдсп ушкан ауыр смарядтары гана капда меціреу ормамға, баімаю ы жерлерге жарылып жатты. «Фердннандтар» да тура көздеуге шыга ком, агаштык не үйдіц тасасынан атады-атады да тайыи отыряды. Душпан* иыц соңғы қорғаныс шебіиеп аскам сои танкілор жая/ әскерлерден жоке бөлінін шыгып, душпанньпі Пиамавадағы емдііі мыкты бекінісінс туралап салды. Осы аралп жаяу эс* керлер до екі бөлінін, бірі — кем кара жолмон Пианаыанын терістік шығысындағы Гаилишиге імпбуылдады. Сүйтіп <>ндя бекінген «Курляндия» мотобрпгадасьміың негізгі күшік карсы- дан таикілергс алан кыла отырып, мыкты бекіністіи күтпеген, қарсылык карсетуге нкемделмегем оеал жорімом скі жактап соғуды көздеді. Майор Борзыхтыц батальоны осы окі бөлінген эскердің Гаилишиге шабуылдаған окіімпі бөліітндс котті. Ба­ тальон Гаилишиге же тлей--ак/ жол устіндсіі Рсіімкаста капы карсылык кездестірді. Кайда бір тас үйлерге, нодпалдарға мыктап бекініп алған немістер барлык кару түріиен агкылап, шабулдаушыларды бір адым ілгері бастырмады. Уак зеңбірект^р бул араға да жаяу оекер.тсрмен аралас жеткен еді, тура көздеуден дәл байлап атып тас үйдерге орнатылған пулемет уясын талкандап жойып жіборді; бірак, подвалдагы пулеметтер мен үй тасасымда іуроаи мшюметтер карсылығын мысқалдай да босецдетс п.тмады. Күн кештете екі жақтан да атыс каруынлн дуэдьдер бә- сендеп, майдан үсті іміің тартып толастады. Автоматтар мен шінаралап кыска-кыска пулемет гср аіысы боп кала іы. Кепінгі ауыр зенбіректер гама душпан батарея,тарынл карем кызу күрес жүргізіп жатты. Рота жауынгсрлері кулағын зецбірек- іер гүріліне тосып, ауык-ауык тыңдап алгапы болмаса, көбі- не иегін окоп кемеріне сүйеп ашык көздері.мсн «ілдыңғы жа* сына карам жатыр. Қыркылжымға айналган бір күнгі өнімсіз урыста жауынгердсрціц жауырымдарына шыккаи сортам терді іымырсык аяз серым катыра бастады. Оқ пен өрттін ішінде, өдіктіқ үстін басып жүргенде- ыстыктам үстеріндогі соңкы киі- мін сьшырып, шсшіп тастагандай еді. Г£нді, міне снаряд ыскы- рудан тыйылып, ок катары да еиреп, саябырлай бастағасын солдаттар желсіз курғак. аяздам жаурай бастады. Қім-кімнің де бүгіигі соғыста оқ тиіп каза тапкан жолдас- тары ес.ше жаңй-жанл түсім жатыр. Көз алдарында шейіг оолі-ан жандардыц дәл урысқа кірер алдьгндағы дымнаи ха- оарсыз жылы, жаркын бейнелері елестейді. Түрлі үнде туған 122

күлкідері мен әр кыйльі сөздері еске түсіп, казірде кулакка ап-анык. естілгендей болады. Кейбіреулер, жарылған минадан өзінің аман калып, ал жаркыишағы элдеқандағы біреуге тиіп табан аузында жан тапсырғанын таңкала антады. Шабуыл басталардың алдында «жазым болсам, біздікіне хат жазар- сыц» деп бір-бірінс бсріп қойғаи адрссті сау калғандары кол- дарына алды; майдан үсті ішін тартып толастап турғанда со- гыста өлгсн жолдастарынық үйішіне ңөціл айтып қысқа ғана хат жазбақ ойлары бар. Дэл, сол кезде кейінгі жақтан жерге бетіи басып, жабы- сып еқбектеп, Миронов ротасыныц старшинасы келді. Ол роіа шебін жағалап жүріп: — Туысқан славяндар!.. Астарың дайын. Лсхана ана кө- рінгеи шіліктің тасасында. Енді, астына от жағуға болмайды. Өте жақьшға келдік... Немістер көріп кояды, — деп айкай- лады — Тамақтарыц жаксы ма? . — К.емі жок. ■• — Жүз грамық бар ма? Жүз грамм? Старшинаныц ойында жоқ екен, есіне снді ғана тусіп: — А, айткаидай-ақ жүз грамга бөлек ыдыс ала барыц- дар!— деді. Окоптың өн-бойынан мазасыз котелок данғыры шығып, әр жсрден болат калпақтың домалақ төбесі көтерілді. Жауынгерлер окоптаи бауырымеи жылысып, бір-бірлеп шығып жатыр. Кайдағы жыра-жыраны куалап, жерге жабысып ец- бехт.еп барадьғ. Асханаға жакындаған сайык буы бурқырағзн лапша мен жуа турап, май каткан ботқаныа көқірсігсн ко-, нырқай иісі мурыидарынэ келеді. IX Есейлер ротаға асханадаи ас таратылып жатканда келді. Петр Денисов белбеуіне екі котелокты қосактап байлай салды да, бурылыл асханага ецбектеді; тезірек жетуге барыи салын асығып келеді; асхана меи өзініа арасындағы аз калған жерді эр метр сайьш мөліиерлеп, өлшеп көрсді.-Қанша шапшаи ең- бектеп жакындап келсе де, аеықкаи көңілге асхана ары жыл- жып.алыстап бара жаткандай. Петр Денисон мардымсыз еңбектесіне ызалы да, күйінішті: «лағанат жауі-ыр бул соғыстың адам баласына көрсетпеген корльіғы, бермеген зэбір.і бар ма екен? Кара жерді қарышта- тып бастырмай, .мынау енді .тасбақаша тырбаңдатып қойғаны. Бул еңбектеумен мен асханаға жеткенше казанның түбінде кырыядысы да калмае. Өмірі карны орта түсіп көрмеген асбазшы сеиің азаннан бері нәр татпағаныкды неғылсын. «Өзі- 123

ме де жетпей калды, ашпын» дер. Старшина мен асбазшы атаулыларды қой! Бәрін бір калыптан шыккан дерсік» — дек ойлауда еді. Асханаға келгенсін де. ол кызыл эскерлердун катарьша тур- ган жок. Асбазшының дәл қасына бір тізелеп отыра кеткен еді. Асбазшы оған жактырмағандай түйілген қалык қабақпек тесірейіп бір қарады. Канды кызыл беті сурланып көгіс тар- тып, қабағын калындатып түйіңкіреп алыпты. Көңілге болмасэ асбазшының жацағы карасы: «қайдан шыккан немесіцг* Пісірген асым кайда бір қыягелді тугіл, өз адамдармма да' жетер емес. Жолыннан калма, әуре болма, бар жөніңе тартЬ- деп жекіп білдірген суык хабарындай. Петр Денисов катты: ыңғайсызданса да, сыртка айбарын алдырмады, кулақшыныь-. көзіне түсіре басып киді. Асбазшыға әлде де болса ысырыльн? жакындай түсіп: — Жерлес, енді менің котелогіме куй!.. Лейтенантым жа- раланып;.. асығып турғаным,— деді. — Жерлес?.. Қалай, кай жердікісіц? Ссні бірінші рет ке­ рш турғаным осы секілді... — Енді, ол жайында кейін... соцырақ сөйлесерміз. Қазір асығып турмын, жерлес — деді Петр Денисов тынышсызда- нып. — Сен біздің ротаньжі емессіц ғой? — Я, бул ротадан емеспін. Корпустық бригаданікімін. Мен өзім баскару взводының барлаушысымын. Бүгінгі шабуылда ссндердің жолдастарыңа кездескен душпанның атыс ошақта- рьін талқандап, ротаңа жол ашып бсріп отырған біз, — деді. Өзі де мактаныш қылғанын білдіргендей, осыны айтканда көтеріліп отырды; әрі, астамшыл үстем дауыспен сөздерін дәлдеп накпа-нақ айтты. Асбазшы оның осы кескінін келекелеп кызық қалжықға айналдырды. Оң жағына шапшаң бурылып ап, асхана турған шіліктің тасасында бәрі де бір тізерлеи, буғып отырған қызыл әскерлерге карап: — Есіттіндер ме, мынаныц қалай бөскенін? — дсп асбазшы тегіс күлдірді де, олардан көзін тайдыра беріп, енді мысқыл кескінде Петр Денисовке карады: — Я, бүгін жол ашып беріп келістірдіндер. Мыц мәртебе рахмет сендерге! Сендер ашып берген жолдың даңғылдығы- нан рота тайып жығылыи жамбасын сындырып ала жаздады. Солдат хуторынын батыс жағында, ашық жерде канша жат- ты, оны білесік бе? Әлде сондай тез умыта қалдың ба? Егер, штурмовнктер болмағанда сол жерде турмастай боп мәңгі жз- тып қалар ма едік. Көңіліңе ауыр аларсың. Сонда да айтайык жерлесім, сендер бар ма үкіметтің наны мен снарядтарынын ғана сорысыңдар, әшейін. 124

Петр Денисов сөзін зорға устады, сөз сүйегінен өтсе де шыдады. Егер осы арада асбазшыға жалынышты болмаса озі суймейтін мундай жуантык, семіз асбазшылармен басқаша сөйлесетін жері еді, әуелі асын алып боп онымен соеын сөйлес- «елі келді. Ызалы ашумен алай-түлөй боп у^ткып кеткен ішкі жан сезімін де өң кубылысынан сездірмей, аса салкьш кандылыкпен өзін бір қалыпта устады. Асбазшыныц жалған жала сөздеріне дс түк жәбірленбегендей, кайта күлкісі кел- гендей, басын шайкап, жакындай түсіп: — Қалай жамандасац да, жауды табандарыңныц астына шып жығып берген біз. Оған таласпайық. Оны дәлелдеи жа* ту бул арада қажетсіз... Жерлес, осы екі котелок үш адамға... маныздылау ғып казаныңның түп жағынан куярсың...— деп Петр котелогын тосты. Так калғандай бір нәрсе: осыдан кейін асбазшы әдепкідей Петр Денисовке бажырайып қараған жоқ, «өқіл калдырарлык катты сөздерде айтпады. Узын сапты бакырашымен казанның түбін араластырып бір былғады да: — Үш адамға дейсін бе? — деп қайтарып сурады. — Я, үш адамға!.. Лейтенаиттан басқа жоне бір телефон- шымыз бар. О да мендей ыңғайсыз жаратылған сорлы/Бір жаманы сол денесіне карамай коңкылдак қомағай... Көмірсіз жүрмейтін паравоз секілді, аузынан ас кетсе, жаны коса ке- теді. Асбазшы оның Кожакты суреттеген сыпаттамасына шын «өңілден нанып калган екен, Петр Денисовтын баулығынан көтеріп устаған котелоктарына кіл боткадан нығарлап салды- салды да: • — Ыдысты аз әкеліпсің ғой.. тағы келерсің. Бүгін асты көн пісіріппін. Оның үстіне ротадан оннан аса адам катардан шығыпты...— деді. Осы сөзін аяктап бітірер-бітірместе дәл кастарынан үйдей кара топырак бурк етті. Жер бстіменен тө- мендеп ушкан снарядтыц өстіп дыбысы естілмей жарылғанын бір-ак ақгартатын амангы әдеті еді. Кызыл оскерлер жата каллы. Асбазшы сәл еңкейіп букқа- иы болмаса, асханаға сүйеиген күйі турып калды. Оиың бул «рлігіне сүйсініп, ырза бои кеткен Петр Денисов: «негізі жа- ман болмады... солдаттарын шөміштен кыспайтынын айт. Ыз- дің батареяга да осындай бір асбазшы керек» деп ойлады. Жасы кырыктан жана ғана аскан, дөңгелек зерен жүзді, шощца сакалды ефрейтор ертеден бері малдасын курып бап- псн о.тыр еді. Ол насыбайы таусылған мүйіз шакшанын ты- «’ыиын қумарланып тартып, көз қызара иіскеді; танауьшык үш жағы қызарып әбден тершіп алған. Қөздері. де жасаурай тү- сіп, булдырап отыр. Тығынды мурнына апарған калпы кірпі- гін қақпай танауы да жыбырлап, кышый түсіп, енді-енді түш- кіріп жіберердей бойы балбырап елтіп отырады да, көзін >25

жуяыв' «ат-атчүу!».. деп кадады. Оііын осы калпы «згеменсі: ж у м ы с ы жоктай өзімсн өзі болғаидаи елсу о ^ ю ІІ кьрінсс д<; Петр Денисов пен асбазшыиыа арасыьдаіы , лп • шашау шығармай тықдагт алкан еді. Лра-тура кнрш.иікы. к тіплі баскару взводынын барлаушысына км іш ң асгьпп-ч сүич- некарап жымыйыи кояды- «Жігіт екен... кидыпаи -к ;стссе ло кепер Әлгі кызылордалык лейтенанттыц к;н-ып,шп.і 'Ьпуі.шірі болды ғой. Соз ілеміне қарағаида содаи...» дічі Петр . 1‘чшсов- ты ойша уйғарып отыр еді. Петр Денисов асбазпіыға көп-көп алғысып амтыг. иірзал..;- ғын білдірін, еиді кетуіе мцғайланғанча іііокнііі оака.члы л«і котелогын устай орнынан козғалды. Итіпскзеп м*п Пч-.р соспен катарляскан жерде: — Лсйтсиантыңның жарасы каллй, ауыр сжч* г.ег — д і\" сурап сді, Петр: * — Оиың еаған ксрегі канша? — деді. Көцілге ауыр адған- дай, тым турпайы сөз. Бірак, шокша сакалды опыт лйікапын ч-сітпегендей, есітсе де елемегендей «дурыс, я бурые* та де­ мон,, акырын басын шайкап, күлімсіреді де коГіды. *Жөнсіз... жөнсіз сөзіц... Үйдейтіндей айыбым канша? Әлде, сурагьшда жөнсіздік бар ма?» деп іштей ғана кіналасқандай. Дәл осы арада, ол өзінің үлкендік жасын аркаланып урсып сөкпегені, акырын ғана күліп, жымыйып қойғаны Петр Денисовке ауыр- лау тиді. Өзінін. жөнсіздігін іштей мойындап турса ла, кеші- рім орнына одан фамялияеын сурады. — Байииязов Сапа,— деп таныстырды ол өзін. — Ә, Сапа до?.. Мактаулы мерген Сана сен бе едің? — Қой, шырақ... «Мактаулы» деуің қате, катардағы д е­ сен дурыс болар. — Қайсысы екеніңізді бізге күні бурый білгізген баска да емес, рота командирінін, өзі. — Солай де? — Я, солай!..— деп Петр Денисое басын изей мақулдай турды да,— сен біздін лейтенантты кайдан білесің? Менінше, ол сені білмейді!..— деді. — Рас, біз әлі бір-бірімізді білмейміз. Шабуыл алдында ғана оны бірер рет сыртыиан шолып көргенім бар. Өзі Қызыл- орданың жігіті көрінеді. Бурын-соцды көрмесем де жөн-жо- сығын айтса, Қызылорда мен Ақтөбеніц біраз түкпір-түкпірін білуші ем, осы екі облыстың кол астындағы бірсыпыра ауыл- дар мен де үзілмей жалғасып келген ілік-шатыстарымыз бо- латын. «Сураса келе қарын бөле шығатын», түбіміз бір «карға тамырлы казакпыз». Жас бала көрінеді, өзін тустеп таныма- сам да, тегін айтса топшылап танып калар да ем. Сөйлескім кеп бір рет касына барып турып кайттым. — Неге — е?.. Батылыц жетпеді ме? 126

т Жок, тәйір... Ж ау бекінісіне дүрбіден клрап, кағазына *гёнтүсінбейтін бірденелерлі түртіп алып жатыр екен. Бтздіц чазақта, «сырын білмегсп аттың сыртмнаи жүрме» дегеи бар. €ыр мінез болмзғли бп.ча. Жасы кіші болса да үлксшіің ор- нында жүргесін ііе дел таетарын кім білсін?— доп Сапа ток- тағанда, — Бекер-ак сескснгенсік,— деді Петька.— Менің лейте­ нантам онландмц кісісі емее. Адам тацдамайды* Үлкенін, кішің бәрі бір. — Ә, годам де?.. Жаксы жігіг болды ғой лейтенантыи. Жарасы қалай? Қатардан шыгып қалатын ба? Элле?.. буған жауап берудіи орішна Петр Денисов карк-карк. күледі. Әлленеге моз болгаидаіі. — Ойбай-ау, но сумдык шакырғанмн? Коіпужин болғаны раста. мен асханаға кетсрдо жараланған жоқ еді ғой,— деді. Байлауын бермсіен скіупмы сөзі енді онын өзіне де күлкі кө- рінді. Сапа онын бунысына нанбады. — Ау, өнімдс естісем де, «түсін» деп жсңбекпісің? Гап жаңа ғана асбазшыға «.теіітенантым жяраланьш еді» дедің. Кай айтканыңа нанам сеніи? —Соңғысыиа наік А.і, асбазшыға лейтенантым жараланды Десем, оны солдаттың іш саясаты деп біл және олардын ту- кымына өмірі шынымды айтып. сырымды ашып көрген жан емеспін. Сапа енді ғлна түсінгендей, оны иығынан қағып калып сөзің бар болсын сенін» деп сақ-сақ күлді де: —Қалай. есітпей м е?..— деп сурады. — Қайдан естісін... Кесір боп тур неғылса да... сөйлесуден налдық. — Онық несіне саркылдын. Контужиіг болған адаммен қа- газға жазып сөйлеспей ме. Сөйгіп жататыи еді гой... Сен де суйт. — Айтар ауызға да ол. Әйтпесе, өзінден адамға бірдеңе деу үшін қалтацнан кағаз, қарындаш іздеп жатқаннын өзі °Най ма, әрі мен өзім жазу, сызу дегенінді жаным бір сүй- ^ейді. Жақсы болғанда, тслефоншы боқ мурын балам бар, •іейтенантқа айтатыиымды соған жаздырып турам. 'Сапа окопка жакындап келгесін қоштасып рота шебінш °Н канатындағы өз отделениесіне бурылды да, Петр Денисон еқбектеп өздері орналаскан жерге келді. Окопке түспеи кене* Рінен асылып Кожақка котелоктарды созылып беро беріп, нз- йь5нық бар-жоғын сурап еді. — Жок,— деді ол. Старшинадан нан алмап па едің. # Петр Денисов калам «боқ мурын» десе де, адамгершілігі злдында Қож ак өзінін өмірі өтірік аитып көрмеіенін мақта- 127

ныш ететін. Сол Кожак осы арада амалсыздан өтірік айтты. Онда да, старшинадан алған нанын ауырлап жолға тастап кеткенін айтса бурын «бок. мурын» деп жүрген Петьканын енді «шерміш» деген және бір ат косыи тағарын біліп, әшейін «умытып» кетіпгіін дей салды. Қожак ойлағандай Петр Дени­ сов _ калай, «кайтып умыттын, нанды да адам умыта ма екен» деп тәтпішке алған жоқ, тек түсін суытып карап: — Жолдан нан камдастырмадьщ ба? —- деп сурадьк — Жолда нан шашылып жатыр деген! Кейде кайдағы жоқты соғып кетесің-ау, өстіп. — Әне!.. Тілінің удайын карашы. Трофей-срофей банағы траншеялардан табылатын еді ғой. Нанның қулкыныца керек болатынын білмедіқ бе?.. Ана жаткан дорбада нан бар, ал со дан... — Петька окон ішінде жатқаи дорбаны нускап турып бу- йырып айтты. Кожақ колыи тартып басын шайкады: - - Жанымды жеп альш, енді нанымды же демекпісін? Ол сыйыңа ракмет. Аш емеспін, ботқа да болады. — Әй, еен баланың осы мінезің бар-ау!.. Жақпайсын ма­ ран... Жакпайсың,— деп онық өзі окопке секіріп түсті де. дорбадан бір қалашты алып Қожакка берді. Өзі дорбаның ка- сьшда окоп жарына сүйеулі турғаті ранецті ашты. Муны душ- панныц соцғы қорғаныс шебініа үстінен өтерде қолтығына кыса кеткен еді; ішін ашып көрмесе де карамы комакты бол- ғанға көділіне ток санаған. Енді ішін ашса, солдат мүддесіне керексіз кіл ала-кула асыл буйымдарға толы екен. Петр Денисов ызаланып күйініп кетті: — Қөзіне кум толмай, қузғыны тоймайтын қурдымдар!.. Төрінен көрі жуық боп қамауда жүрсе де, латыш қыздарынын іш киімін сыпырыи алудан тыйылмаған! — деп, кіл жібек көй- лек пен жука трусыларды сыртка лактырып жатыр еді, ра- нецтің түп жағынан мукыяттап ораған бір жарты зубровка мойны сорайып шыга келді. Петр Денисов күлімдеп, куанып кетті. — Жануар адал мал, иесіне буйырғанын кара!— деп жартыны қолына алып тыгыііын ашты. Үнемі белінде жүретін темір сауыттың аузьша төнкеріп кигізген мүйіз стаканға «адал малдан» толтырып куйып әуелі өзі көтеріп салды да, екінші куйғанын командиріне усыиды. Есей бірден алмады! Қолыи тартыгі гурып, муның қайдан шыкканын сурап еді Петр Денисов күлімдеп касындағы Кожакка иск кағып: — Бала жаз!.. Жаудан түсірген трофей,— деді. Кағаз қарындашы озір Қожак, онық айтканын ез сезімен булжытпай жазды да Есенге берді. Ол окып шығып касында турган Петькаға ашулы қабакпен ызғарланып карап, басын шаиқады: 128

— Ақыры кайда соқтыратынын қайдам!.. трофейге қумар- сың. Жүз грамды бір-бірден тастап алып, тоя жеген астың ар* тынан бүгін күн узын тартқан бейнеттерін борі түгел умы­ тый, денелері сергіп, тықайып калды. Кожақ осындай тоқтаған жерлерде өзі дағдыланған әдет- пен бакылау пунктін рацияға шакырды. Баяғы бір «как слы- шешь прием?..» деген үйреншікті сөзді қылқылдап, қайга- қайталап айтып отырып, ақыры уәделі оуе толкынын да та- бысты. Қожақ Есейдіқ жау жайында жазып берген соцғы мағлуматтарын хабарлады; сосын өздерінін жетіп токгаған орнын танытты; ең акырында барып рацияда өзі отырған Скориковтан зеңбіректердің, тылдың штабтың орын алмастыр- ған, алмастырмағанын сурады. — Зеңбіректер Солдат хуторыиа жетті. Казір, душпан ба- тареяларына карсы күрес жүргізіп жатыр. Штаб беріде.... Жа­ ка ксп тоқтады. Ал, біз, біз...— деп Скориков сәл кідіріп ап, сонан арғы жайды іле жалғады. Скориковтың айтуынша бакылау пункті булардан аз-ак ке- йін турған боп шык.ты. Бастапкы орнынан жылжымай, табаны аумай жаткан тек тыл болды. Скорикоп полк тылыиын осы шабзндығына күйіиіп, ыза боп жүретіи; оның тізгінін еркін өзіне беріп койған полк басшыларына, алдымен Бобровқа ызалы еді. Осы жолы да, тылды ауызға алғанда ар жағында айтылмай іркіп калған бір «әттен!..» болды. Онысы коздай көтеріліп, тығылып, тап алкымға келіп, актарыла жаздап ба- сылды. Дәл қазір, рацияда отырған Кожак емес, Есей болса, сгезге салып алса болар сді, нс панда полк командирі де болмадым...» деуі сөзсіз еді Қожак Скорнковтен сурап білгсн жаңалықтарын толык кып қагазга жазды да, қасында турған Есейге берді. Есей дауыстап окып еді. Оның. арт жағынан кеп, иығынан асыла тыңдаіі турған Петр Денисов «полк тылы» айтылған жерге келгенде: — Сабаздар! — деді кекете күліп,— біздің интенданттар калай асыкпайды? Өздерінің дене бітіміндей, қозғалыстары да ауыр-ау. „. Оның айтканын есітпесе де, қағаз бетшдепге түсінгснде: — Бул енді жақсы эдет емес. Жақсы эдет емес.. дей берді Есей. X Есей окоптыц алдыцғы кемеріне асылған күйі душпан жақты жай көзбен бағдарлап тур еді, дол карсы алдынан үн орындай жердіц топырағы бурк етіп аударылып түскенін көр- 9 —Курляндия 129

ді Сондай бірнеше кара ділгектер оннан, солдан және бур- кылдады. Окоп түбіне жүрелерінен отырып астарын алдын» ала берген рота жауынгерлері каруларын устай-устаи ушып турып жатыр. л ^ — Тыныштык. керекпегені ме? Өздері тяіскеш солаи бол­ таны да. Ендеше сазайыи тартар сонысынын,— деген ызалы дауыстар жамырай шығады. Кожақ пен Петька ас ішкен ыдыстарыи сүртіп дорбаға салыл жатыр еді, миналар жійілеп жарыла бастағанда. — Лейтенант қайда?— деп екеуі де орындарынан атып турды. Окоптан мойнын созьгп, миналардың жарылысын бакы* лап турған Есейді дол өз кастарынан көргенде: — Жолдас лейтенант, буғыцыз! — деп екеуі де оның етегіне жармасты. — Нс дсп турсындар? — Буғыныз! Есен олардың айтқанын ссіткен жоқ. Бірак, етегінен бас- қандарына карал «бук!..» деп турғаиын шамалады. — Козғамаңдар мені. Орындарына барындар!..— деп түсін суытып әмір бергенде Кожак. ығысса да, Петька сол орнында тапжылмай турып калды: — Бурынғыдай емес муиын тірлігіне ендігі жерде біз жа- уаптымыз. Көндіру керек айтканға! — Ес бар ма, өзіңде! Командир емес пс ол, калай көнді- ріесін? Петр Денисов канын тартып сурланған суык. кескінде үнсіз тоқтап тур. Есей ол скеуіңің арасында болған алыс-беріс сөз- ді есітпесе де Петр Денисовтыц өз әміріне ығыспай, кыр көр- сеткен карсылық түріи таныған. Сонысыиа шамданып: — Не дедім саған? Бар, бинокльді қольща ап бақылау жүргіз? Орыида тез! — деп еді. —- Орындайьш. Өзі буксыншы. Жазып берші сүй деп,— деді Петр Денисов Кожақкд бурылып. Бірақ, Қожақ отыра к.а- лып жазбак болғанда, Есей оған да: Таста!.. Таста-а-а!.. Тур, кет! — деп акырды. Оның екеуі де шарасыз көнді. Есей үндемесе де, ол екеуіне ішінен аяныш білдіріп арттарынан узағанша қарады. «Кайтсін... Кулағы есітпейді деп корқады ғой. Мен олар- дыц жанашырлығына да жекіріп жатырмын..» Есей айналасын барлап анык көріп тур. Немістер әуелі- минаны окоптың алды-артына бір-бірлеп тастаса енді нысана- сын дәлдеп алғасын ауыр минаиы косак.-қосағымен жаудыр- ды. Екі кызыл әскер контужин болды. Екеушде де ес-тус жок ауыз-мурындарынан актарылып қан кеткен; көздері 'ақшаң- дап, колдары ербендеп мағнасыз «аа-а» лай берді. 130

Немістердің бір жерді төрт бурыштап тіліп алып такта- лап ататың әдеті. Аткан жерінің арсасын шығармай баска жакқа өлсе бет бурмайды. Есейдің кулағы естімесе де, көзі көреді. Әуелі бір жерден бастап, сосын жағалай бурқылдал кеткен топырақтарға карап немістін бул жолы да такталап ататынын аңғарды. Қулаш-кулаш кара діңгектср көтерілген орнынан эйдік апандар үнірейгенде, жер жарығы дәл сол араға уксайды. Есей осы апандарға карап, өздерін атып жаткан ауыл арасының ит-күшігіндсй жақындағы уак мино­ мет, жеңіл зеңбірек емесін шамалады. Алты ауыздар ма?.. Одан баскасы болса да, артиллерия- ның. анык ауыр түрі. — Алтыауыздар гой... Анық сол ғойі Үңірейгсн апанына, жерді шайқалткан түріне карасайшы! — деп Есей өздерін аткан кару түрін, осылай ойша шамалауда. Тәжрибелі барлаушы жаңсактаскан жок, өздерін аткыла- ған алтыауызды булжытпай, дәлме-дәл айырды; бірак, кай шамада каншасы турғанын білмеді; жиілеп бара жаткан кара діқгектерді көрігі не істерін білмеді. Онық сол үстіне майор Борзых пен Миронов жүгірткен арнаулы адамдар келді; кол- дарында -бір-бір жапырак кағазы бар, ойласып, койгаидай екеуі де бірауыз сөз жазыпты: «Прошу подавить».1 Осы екі ауыз сөзді кағаз бетіне түсірудіц, не окып шығудың түк кы- йьіндығы жок.*Солай да! Ал орындап көрші... Касында бул жолыңа серік болғандай сенімді байланысшың да, барлау- шың да бар. Жаудан не болғаны екі жүз метрдей жерде, жаяу әскерлердің окобында турсың. Бакылау пупктісіз-аіқ, ра- Цвяңмен мына Солдат хуторындағы -зеқбіректерге уәделІ әуе толкынында байланыса аласык. Бар кыйыны координат пен квадратты аныктап біліп рациямен Дорофеевка хабарлау ма? Не әлде, снарядтар көздеген нысанаға дәл тимей ауып түссе«ноль пять в право», не «в лево...» деп, жетпей калса, «не­ долет...», асып кетое «перелет...» деу ме? Бар болғаны сол ғана ма?.. Қөзбеи кормей көңілше ойлағанға бар болғаны осы ғана. Ал, шындык сыры буган тіпті уксамайды. Сен буған отыр- ран окоптан неге болса да бел байлап, тәуекел деп тегіс жа- зықка шығасын. Қарсыннан ліейлі ок атылсын, снаряд жа- рылсын, кымсынбай ецбектеп ілгері жылжыйсың. Осы жолда, рахымсыз ажал сені аш каекырдай андып ізіңе түсіп, үнемі айнала торуылдап жүреді. Немістердіц көрсе қоршап алуы, душпан колында кор боп каза табуын да сөзсіз. Майдан жа- йының бул сырларын солдаттан артык кім түсінс де, уға біл- ген? Ана, сур шинельдің жауырынынан шыккан тузды сортак осындай ауыр жолдыц үнсіз таныткан әділ айғағы емес пе? Окоптан шыкканда ол осы жолдын қауып-катерін біледі. 4 Жау зеңбірегінің үкін өшіріп беруді өтінем. 131

Үстінен домалап таудыи тасы кулап, теңіздіц суы каптаса да, гонык боріне пейіл боп, соғыстағы солдат талайына сыйынып шығады. . . .. -■ Мына Рсймикастын. ту сыртында белгісіз бір тасада тур- ран алтыауыздардың үнін өшіруде де олардын алдында міне эсындай кауып-қатер жолы жатты. Бірак, солдаттыц арынан жаны ардйкты болған ба? Есей касына Петр Денисов пен Қожакты алып жау бекінісіне еңбектеді. -—- Өзі ергені қалай? Бул жолды бізге сенбегені мс. деп Кожак наразы күнділ шыгарып еді, — Үніңді өшір! — деді Петр Денисов, — біз біпретш жу- иыс болса бақылау пунктінде, взводының арасында қадмас аа еді? Кожак үндеген жок. Өз ішінен ғана «бірақ, солай-зу!..» деп келісті. Есей өзініц екі адамын бастап еңбектеп келеді. Оның қазіргі кемдігі — қулағы. Баска кемдік зарьш әзір тарг- қаи жок. Петр Денисов уйымдастырған әлгі жаксы тамактан соң ол тіпті олденіп калған. Бірақ, кулағы есітпей дыбысты дүниеде саналы саңыраудай боп калуы ғана муң боп барады; рахымсыз қатал соғыстын ауыр жазасындай. Соның бул да бір түрі секілді. Есей өз жігіттерінің арасында жүргенде қулағы есітпесе де, снарядтардын жарылысын бакылай алғасын онша кемдік көрмеген, жау тылында езіне қыйьщ соғярьш окоп ішінде білді. Жау тылында бір «езди!. кергені жеткіліксіз, кулағын да мүкісіз жаксы есітетін болуы керек. Шөп басьшың кыймы- лы көрінбей, сыбыры ғана естілетін ксз болады. Осы жагын ескеріп, бул жолга Петр меи Кожакты жібсргісі кеп және бір эйласа да, жалац ерлікке түспейтін, жауапшылығы ауыр жу- мыс болғасын сенбеді, бас боп өзі кетті. — Жаксылап тындандар!.. Естіле ме, «ешак» кай шама- дан өкіреді?..— деп ол жол-жөнекей сураумен болды. Ж ау гылына шығып және бір дәуір жер жүргесін: — Есітпейсіндср ме?..— деп сурады. Петр Денисов пен Қожақ бір-біріне «осы-ау!.. Осы шама- ау!» деп, дәл карсыдағы бір шоқ ағашты мезгеп, Ессйге көр- сетті. «Өзі де бойына жасырып күш сактағандай панасы бар жер екеи. Ана биік қалың ағаштың аргы беті миномет туруга кандай қолайлы... снаряды 45° тік бурыш жасап ушатын зеқбірек емес, миномет қандай биік ағаш болса да такалып гаяу турып-ақ ата береді». Петр Денисов псн Қожақ көрсеткен ағашка қарап жатьш Есей осы жағдайды көп ойлады. Г- Жүріндер, кеттік! — деді Есей ақырын. Бірақ, олар жүз метр де жүрген жоқ, қарсы алдарынан біо гоп неміс шыға келді. Қөбіне бастарын көтермей, буғып ең- 132

бектегендіктен, нсмістерді булар әуелі байкамай бетпе-беі кеп калғаида Петр Денисов ғана көрді. Төңіректегі жағдайды Есей көбіне касындағы серіктерінің сырт өңінен шапшаң се- зетін боп дағдыланып еді. Өздері жатқан жердің сабағы сар- ғайған биік шөбі арасынан басын шығарып көтеріле түсті де, тез бука каллы; жаны түршігіп жүрегі шошығандай Рейми- касты қорғаушыларға кейіннен жіберген көмек күштері ме? Әйтеуір, өңшең женіл каруланған немістер жолсыз далалык- пен туп-тура буларға келіп калғап екен. Есей: — Бізді көрмесе тимеңдер! — деп тез байлауын айтты да, Қожак пен Петьканың жауабын тоспай — оңға ойысамыз. Еріндер соцымнан!— деп кыска омір етті. Үшеуі аса сактыкпеп қалыңдық бозғыл арасынан білдір- мей екбектеп жасырына жөнелді. Айрыкша Петр Денисовтығ әшейінде икемсіз көрінетін узын, ірі денесі жолындағы шөп- тердің арасымен жуқпай өтіп барады. Булар нсмістердің жо- лынан не борі он-он бес метрдей ғана бурылды. Пулемет өн- герген аргқы екеу болмаса, өңшсң автомат, гранат псн қару- ланған немістер топырлап тез өтті. Ессй дем алдырмай муншалық тынысын тарылтып, тун- шықтырып, бара жатқан бір зіл батпайды сілкіп тастағандай кеудесін кере дем алды' Мацдайынан муп-муздай тер буршак- тап калған екен, пистолет устаған колынын сыртымен сүрткеғ болды. Оған көз кыйығымен білдірмей ғана караған Петр Денисов: «кыйын-ау!.. Жеме-жемде сыр бермеген болады. Қайтсін өзіне қарап үлгі алатын адам болғасын үнтпссе және болмайды» дсді ішінен. Есейлер таса бегінде алтыауыздар турған ағашка жакын- дады. Өздсрі де кайдагы жыра бойымен жасырынып енбектел келеді. Алтыауыздар дамылсыз өкіріп жатыр. Атқан сайыв алды, артынан қою кара шандар бурқ-бурқ көтеріліп дым көрінбей кстеді. Атыспсн атыс арасында ғана аспанға көтеріл- геи кою шандақ ыдырап, сейіліп акырын жайылады. Неміс солдаттары өз тілінде каукылдасып, кызу кыймылдап жатыр. Қолына блокнот устаған унтерлер ғана көп қыймыльша ара- ласпай онашалап, оқшау шығып алып, команда беріп тур. Алтыауыздар бул дүниенің бар тірлігіне дыбыс ніыгармай үнін өшіріп қойып, өз қаһарын ғана дауылдай соккызып жат- кандай. Он-ондаған снаряд уйлыккан алты бірден ауыздан «ажал!.. ажал!..» деп үн салып ушканда унтерлер де жымын- дап жайдарылана түседі. Есейдің каны кайнап кетті; көздері енді молырак жасау* рап, кірпігін де серпіп жиі-жиі кағады; тілі күрмелгендей, ды- бысы шықпады. Бойын кернеген ызалы ашу, осы жолда оны аянбай, айбынбай кыймылдауға бастағандай. Оныд өзі көрген екі жауынгерді аузы, муриынан қан ағызып, акшандатып тас- 133

таган жауын енді табан жерде көргенде қоркыныш та кауып та бірдей умытылды. «Бэлем... кідіре турыкдар! Көресіні кө- ресіндер!..» — деп кіжінді де, Кожакка бурылып: — Байланыстын ба комбатпен? Енді ісашан? — деді. Қожак дсрск каткалы аузын аша бсргенде, оны мына жа- ғынан Петр Денисов түйіп калыпг — Ес бар ма, өзіндс? — деді. _ £ немене?.. _ Сөйлеме! Казір оиың айтқанын, алдағы әмірін тында! Көресің бе, ашуланса есі түсінси айрылғандай калшылдап кетеді. — Петька саған қарасам казактын. бір мақалы есше тү- седі. — Не деген? — «Өзіқ диуанасың, кімге пір боласың» деген... Пето Денисов теріс карап күліп жіберіп: — Ай, сенің осы тілін бар-ау... түбінен такап турып кыр- кдтын тіл нағыз, түбі пайда бермсйді бала,— деді де, түсін тез суытып — бол шапшац, байлапыс комбатпеи! — деп оған әмір етті. Бакылау пуиктінеп зеңбіректср оқталды, атыска дайын деген .хабар болды. Бірақ, әуелгі снарядтар көздегеи ныса- наға Дәл тимей асып түсті. Есейдіц әмірімен қайта түзеп ат- канда снарядтар колмен койғандай дол көздеген нысанаға гиді. Бірер снаряд қана ауыңқырап түсті. Есей енді багареяға жүгірмслетіп атуға әмір берді. Немістер снаряд ең алғаш жарылғанда-ақ кару-жарағын тастай қашып еді. Көбі ағаш арасьша кіріп жоқ болды. Өз- гелерден окдіау шыгып әмірін жүргізіп турған унтерлер де зып берісті. «Ә, солай ма екеп?.. Шыдай алмадыцдар ма? Алтыауыз- бен урып бізді қозғай алмап едіңдер, жекеауызға өздерің шыдай алмадындар ма? Щыдам... шыдам... кайран шыдам!.. Соғыста шыдамды ғана жеңеді. Қулағымнан айрылсам да, мені жолдастардық катарында калдырғаи сенсің, шыдам...». ’ Соцғы атылған снарядтар екі алтыауызға турған үстінде дәл тиіп жырым-жырым бон жапырылып жацқа темірлері калды. Алтыауыздыц өзге калғандары да жансыз өліктей, тағдыр үкіміне үнсіз бас иіп арнаулы оділ жазасын күткен- дей. XI Ротаға кайтып келгенсін Есейдің әлі бітіп қалжыраған денесі ауырлап дел-сал бола берді; отырса да, турса да жа- саурап қызылы қалықдай түскен көздері жыпылықтап жумы- I 134

, •• • • >;ч&л‘ V»!••*. лып кетеді; басы каңғырып, мыйы айналып меқ-зеқі шыкты. Бойын басқан уйқыны сергіткісі кеп, окоп бойынан Миронов- ты іздеді. Миронов рота шебінің он канатында, солдаттардың арасында жүр екен. Бірак Есей барған бонда оны майор Борзых шақыртты да батальон штабына кетті. Есей баска еш жерге бурылған жок, кайтып өз адамдары- на келді. Окоптың бір жерінде автоматына иегін тіреп Петр Денисов калғып отыр екен. Оның шөңкерілген ауыр денесі ілгерілі-кейінді ырғалып кетеді; ара-арасында демі біте тун- шыға қорылдап, пык-к-с деп үлкен аузын кең ашып калады. Онан арыракта Тамара Кожақтың жаралы колын жанғыртып таңып жатыр. Қожақ окоптың бойын жағалап келіп Петька* ңың касына тоқтаған Есейді әлі көрген жок. Қолын катты тартыи тақған кызға бірде жан қыйналысын сездірген кейіс- тікпен кабағын шытып, кынжыла қарап, енді бірде жасаура- ған жалыиышты көздері жаутандап жутынып калады. — Түу! Мундай да ракымсыз боларсыз ба?— деді қыз жөнеле бергенде. Есей бул екеуіке, окоитың бір басында, кеуде толы қу- марлықпсн қызығып карап калған. «Шіркін жастык!.. Адам өмірінде умытылмас, аяулы бір кезеқі болып есте калатының да осы ыссылығың-ауі Ок тө- беңнен зулап ақса да өмір мен өлімнін айрылысар шегіндей өшер үміт, жанар бакыт кезеңінде турсак да, жастык тілек бір өшпемді. Ыстык бетін ок кайыра алмағаи не деген күш еді!» — деп ойлады. Осы ой үстінде Есей өз басынан кешкен жастық шағын еске алады. Әдетте ол жігіттік жастык ша- ғын бастаса да, аяктаса да орта мектептің сокғы оныншы класынан аспайды. Аржағында жас болды, окыған окуды, сабақ берген муғалімдерді ғана білді; онын бер жағында жастығына карамай колына кару альт, ел егееіне, майданға түсті. Майданда канша журсе де жаны сүйгендей сүйікті жар етем бе деген жалғыз Тамара ғала болса, оның да баска жакта сүйген жігіті бар боп шыкты. Мироновтан өз қулағы* мен соны есіткелі одан да біраз көңілі суып түңіліп калды... Рас, жас көнілге медеу болған жаца үміт туды. Бакылау пунктімен сонғы байланысканда, комбат батареяға санинс­ труктор кыздың келгенін хабарлап сді. Аты кім деп еді?.. Қожак баска мэліметтермен бірге кыздың атын да коса жа- зып берген. Бірак сол арада жана келген кыздың хабарына ойын бөліп онша әсерленбеп еді. Енді қазір, окоптың бір ба­ сынан Қожак пен Тамараны көріп, өзінің де қызықсыз өткіз- ген жігіттік, жастық шағын еске алса тек келешегінен ғана үміттенеді. Әлі таппаған өмір серігі, жар жолдасы алда ғана секілді. Тек алда ғана! Ол кім?.. Қандай жан?.. Есейдің ендігі бар ацсары түгел- 135

дей соған ауды. Қыялдағыдай, тап өзі дәметкендеи нәзік жан- ды жас сулуды ғана көргісі келді. Пул дүниеде өз жары, өмір қосағы шын бар болса, елеспен болса да көз алдына кед- тіріп, бір-ак рет көргісі келеді. Кім біледі, көріп білмеген, бірақ қыялында осынша әсерлі боп оянғаи бір ғана үміт тілеуі — жаца келген жас санинструктордыц өзі боп табыла ма? Енді, Есей сол санинструктор кызбен тезірек кездесуге асыкты. —• Көрерміз де, кездесерміз де... Көңіл жарасканды аит, тек... — деп окоп жарыиа жаурнын сүйеп, шалкалап турды. Төбеден ауьір бомбардировщиктер өтті. Олар кеш қайгкан жыл кусындай, зыта зымырап өте биікте ушып барады. Есей, бомбардировіциктердің қарасы узап, көзден таса болғанша карады. «Түрлері алыска ушқанға уксайды. Мүмкін Либава- га, не Виндава портын бомбалауга ушкан болар». Есен Петр Денисовтен де баска, эр жерден окоп жарына сүйеніп калғыған рота жауынгерлерін көрді. — Қой, мен де аз-кем мызғып алайын. Ол өзі турған жсріне отыра кетті де, шаршап әбдеи кал- жыраған денесін шалкалап окоп жарына сүйеді. Тым кіші- рейген көздерін ақырын-ақырындап жума бергендс, көк жел- кеде тура көздеуде турган дивизиондық зеңбіректер кенеттеи оу-у дсп қалды. Сол мсзетте, жаракатты жер де катты бір сілкінгендсй болды. Жермен коса окоп та шайқалды, қарсы кабырғалары кусырылып, қабысып қалатындай, умтыла қозғалып усынып қалды. Қатты шайқалған окоп жары Есейдің де жаурыны- нан нукып, түйіп калғандай жумылып бара жатқан көздерін аиіып алса, дәл қасынан шннслді бір кыз асылып окопке Жа­ ка түсіп жатыр екен. Ол қыздың ту сыртынан көріп еді. Ба- сындағы көк шуга тысты дөңгелек бөріктің астынан екі иы- ғына коюланып төгілген қара шашын көріп «казак бола ма» деп ойлады. Сол ой онын уйкысын шайдай ашты; бойын ау- ырлатып есін алкан мең-зең халдеи шымыртып шапшак сер- гіді. Бей-жай уакытта кездескен бейтаныс кыз, бундай кысыл- шац кауыпты жерде де өзіне оқайлыққа түскен жеп-жеңіл қыймылмен дік етіп секіріп түскенде, бу да умтылып туре- геле берді. «Япыр-ау бул кім?.. мен көрмеген жан ғой?»—-деп көңі- лін уйыткыткан кобалжу ой келеді. Әлде, әлгі бір ойлаудан арманды аңсаудан туған кыял түсі ме? Онда ол ойын, сезіміи ауырлаткан кыялдағы үміт ғана болатын. Енді соның шьш өзі қыялдағыдай өңінде келді ме? Сүйткені ме-е? Дәл касы* нан жака турып жатқан жылы жүзді жас лейтснанггы көр- 136

генде кыздың да ішкі даусы «сол!»— деп қалды. Бірақ бу>- рын-соңды көрмеген адаіМы болғансын сырттан есітумен мег- зегенге онша сснбейді; әуелі бул арадағы кімнің әскері екенік аныктап білгісі келді. Ж ас лейтенантқа туралап карап, тар- тылып сәлем берді. Сәлден соң кыздың уш жагы сүйір аппак. бетіне жукалац қызьы қан ойнап, енді-енді сөйлейтінінен ха- бар бергендей болды. Мироновтың ротасы осы м а?— деп сурады қыз. Есейде үи жоқ. Кыздың сөйлегенін еріндерінің кыймылы- нан көРгені болмаса, не деп турғанын білген жок. Шын дағ- дарған кескіндс анырып турып қалып: — Коитужинмін іқарындае. Кулағым есітпейді, айтарыцды кағазға жазып бер — деді. А, солай ма еді? Мен-н... мен.. — деп қыз да енді оған аянышты көзбеи карады. Тіл арқылы сөзбен жеткізе алмағаң жылылығын көз карасынан сездіргісі келеді. «Контужин болса, ол болмағаны... Бірак оның кандай екенін жауынгер- лердои есіткенде көз алдыма келтірген сол бір елее... Я, я, сол бір елее дол осы емес пе? Сырт түрінің бәрі соған келмей ме? Орта боилы, жылы жүзді... Тіпті жана-жаңа тебіндеген балапан түкті муртына шейін жауынгерлерінің сыпаттағанына келеді. Ол болса контужин балғаны калай... жок басқа» деп эсксри кыз оньгмен артық тілге келмей жүре беріп еді, — Қарындас, кім боласың? жөніңді білдіріп кет? — деді Ессй ерс түсіп. Кыз токтай калдьг да: «Енді не істедім?.. Айтканды есіт* псйді. Жазып беруге...» деи қалталарын карады. Есей онын. не іздегенін аңғара койып, кағаз бен қарындашты өз жаны- нан алып берді. Қыз отыра кап, кағазға «бул кімнің ротасы?... Маған Миронов ротасындағы басқару взводының командирі Біржанов керек еді» — деп жазып берді. Есей асыкпай оқып шықты. Өзінен «Біржанов керек» деп жауап күтіп, турған кыз- Ды, енді өзі де топшылағаидай еді. Бірак, өзін өзінен сурап; тургасын ба, Ессй шинельді кызға көзінің астынан карап акы-> рын күлімсіреді. Кідірмей усыиып колын да соза беріп: — Баскару взводының командирі Есей Біржанов! — деп- өзін кысқаша таныстырды да, кыздан: — Біздің батарсяға санинструктор келді деген... Сол сіа. боларсыз, қарындас? — деи сурағанда, «я, менмін..» дегендей.- кыз ақырын басын изеді. Бул Баян еді. Ол жаяу әскердегі өз адамдарын көріп қай- туға ғана келген. Енді бас-көз болар адамның кулағы есітпей, калған үстінен кеп шықты. Баянның батареяға кеп жауынгерлік семьяға кіргеніне бір күн де болған жоқ. Бірак ол осы аз уақыт ішіпде, Есей тура*- лы іш жылып, жан суйсінгендей көп-көп әңгімелер сстіп кел- 137

••• ••$• ■ ген >Енді оның өзін мундай аянышты, ауыр халде көргенде катты кынжылды. Өзі білерде контузия түрлішс болады. Ең‘ жамаиы: кулағы бітіп, тілі байланыг^ көздері де_ акшан- дап, сөйлей алмай кекештеиіп калады. Муныкі оған уксамаи^- ды, кулағы болмаса сөйлеуі, көруі дурыс. Бірак, оеындаи жеңілдерініқ де айлап, жылдап созылып узак>ка кететін сыл- «быр, шабан түрлері бар. Егер, муныкі де сондай сылбыр бол- са, полк оны канша кыймағанымен айдан артық устай алмаи- ды, госпитальға жібереді. Баян міне осыған кыйналады. Қыйнала отырып, Есейді казір, өзімен бірге полктың санитар ‘бөліміне, ала кететініи жазып бсріп еді, — Болмайды, Баян. Болмайтыны өзііце де белгілі... — деп Есей басын шайкады. Медицина ғылымы контузияны ауыр жаралылармен пара­ пар санайды; кашан айығып, кулағы есіткенше, соғыска жа- рамсыз деп табады және бул жайында жаңа осында келердін длдында, капитан Заренкова да өзіне телефонмен қатац ескер- тіп еді. Міне осыларға арқа сүйеген Баян неғурлым батыл болғысы келді; соғыс даласында жараланған адам мейлі офицер, мейлі .генерал болсын медицина кызметкерлерініц ефрейторына да 'бағынуы тиіс екенін жазып бергісі келеді. Бірак бул дауга •«.улағы есітсе барар еді, майдан даласыпда немістерден басып алған окопта буғып отырып жазыи жатуды артыксынды; юған уакыты да көтермейді. Бір есептен, Есейдіц емделуден «бастартып, «болмайды Баян...» деуі тандығы жок, өзіне де, «згелерге де тән касиет; майдан даласында өзі көріп жүргсн ъіык-мындаған журттан екінің бірі баратын іс. Есейдің орнын- да осы кемістік өз басына түсседе, Баян емдетем деушіге «бол­ майды... болмайтыны өзіңе де белгілі» — дер еді... «Ал... сон- да калай болады? Жумысы... ештеқе етпес еді, касында адам- дары бар ғой, өзінің бас қорғауы қыйын болады-ау... Ушкан ок, ысқырған снарядты өзіне тигенде болмаса, дыбысынан сезбейді»... Баян шын кыйналды. Есейді калдырар-калдырмасын біл- мей үнсіз отырып қалды. Баян кейінге әкстем легенде Есей: -«болмайды...» деп басын шайкаса да, санинструктор шындап кіріссе шарасыз көніп ере берер еді. Бірақ басын шайқап айткан «болмайды ғой...» дан кейін катайып отырған Баянный ^осаңсып калуы, орыидалмастай көрген өз үмітінен Есейді қатты дәмелендірді; қатты келмей көнілін тауып акырын сөйлессе кыз айтқанына көнетін секілді. Соны аңғарған Есей: — Ерік өзіңізде, Баян. Бул араға офицерлігімді салмай- мын. Макул көрсеніз бүгінше қала турайын. Мен кетсем жаяу әскердің халы кыйын болатын. Жердегі сенер сүйеніші жалғыз біздің батарея еді, — деп буынын босата сөйледі. 138

Баян буған да үндеген жок. Жана осында келсрдің алдында Скориковтын Тайновпен сөйлескенін есіткені бар, ол телефон аркылы: — Біз сүйемелдейтін Борзых батальоны душпанның бекі- ніс ауданына тоқтап калды. Барлаушы самолеттердің хаба- рына қарағанда, Пианаваға жеткенше ДОТ пен ДЗОТ1, көмілген «пантералар» көп көрінеді. Жол ашып беру керек — деген. Осыған карап Баян өз батареясының көз-кулағы — Есейдің алдында үлкен жауапшылықтың турғанын анғарған. Оған енді токтап калған жаяу әскерлерге жол ашып беруде Есейдің қандай орын алатыны да белгілі, ол аткаратын жу- мыс батареяныц, кала берді, полктың абройы екені акыйқат. Есей Баянның үндемеуіи өз пайдама игеиім деп біліп: — Келіссең озірше меніқ контужин болганымды Заренко- ваға білдірмейсіз. Ал, Пианаваны немістерден босаткасын полктың санитар бөліміне өзім барайын. Уәдеміз осы болса кайтеді? — деп Баянға карады. Бул жолы да оған «кыйма- •сыңды тіледім, кендігіқді көрсет..» деп қыйылғандай кішірейіп карайды. Баян да босап кетіп: — Ай, ағай-ан!.. «болмасын деген онбасын» — деген еді. Менің ісімнен өз басьщызға задал келетіндей кыйылдыңыз той, тіпті — деді. Бірақ Есейдің есітпегенін білгесін, қағазга «әміріңізге бағынатын адаммын, көнбеске күшім бар ма...» деп жаздыда, колына берді. Есей окып шығып, оған сәл басын иіп: — Рахмет, Баян. Көрсеткен хурметіңді сірә де умытпас- ■пын, — деді.. Баян оныц бул сөзін тым артыктау көрді. Өзі де уялған лішінде төмен қарап кетті. Осы қалпында оған тура қарауға тайсалғандай назары төмендей берді. Тек сонынан ғана Есей- ге көзінің астымен токталыңқырап бір карады. Мунысында бой жеткен кыздың сезіктснігт, кымсынған сыйкы байқалмай- ды. Бар болғаны «0, ие дегеніціз... Айта көрмеңіз..» деп турған ибалык назы ғана секілді. Мунан кейін Баян онын касыиа ерткен қосшыларын сурап кағазға жазып берді- Есейдің кағазды окып турып, бір таң калғаны Петр Денисов пен Қожақтык аумаған өз аттары жазылыпты. Мына қалғып отырған зор денелі алып — Петр Денисов те, онан арғы, ана бір көрінген — Қожак, — деп Есей колымен нускаса да, екі көзі Баянда турды: «Қандай зирек! Келмей жатып батареядағы адамдардың бәрін біліп алыпты-ау!..» Баян кідірген жоқ, Есеймей қоштасып, окоптан шықты. 1 Темір-бетоңды берік бекініс уялары. 139

Жерге жабысып еңбектеп барады. Узаңқырап барғасын ғана, Баян бурылып артына бір қарады. Оныц бул карасы туңғыш рет жүрегін оятып, сезімін билсген бір жанды ызғарлы, суык окопта қалдырып кетуге кыймастық еткен аянышты қарас секілді. Оның артынан кіриік кақпай карап калған Есейдін жан жүрегі осыны сезді. «Баян!., атың кандай жаксы еді? Арамызда басталған достык илаһиімда баянды болғай да!» Есей бойын тіктсп екі аягына нық турды да, төцірегінс баса бір карады. Батып бара жатқан күн, бүгінгі согыста екі жактаи төгілген қанды бетінс жағып алғандай, қып-кызыл; денесінен бөлініп шыккан сонғы қызусыз жарығы да каннын сәулесіндсй тым қызғылт. Жерді де, көкті де күн кызғылт сәулесіне шомылдырып, жоғарыдагі да, төменнен де бүгінгі соғыста шсйіт болған жандардың қанын елестетіп турғандай... Шығыстан көтерІліп, төбелікке тамаи тырмыса түскен қараша булттар Есейдіқ бүгін таң алдында Тьманидің бет алдында турып көргеніидей әлі бір орнынан козғалмаған, сол күйінде шоғырлана түсіп тастай түйіліп тунжырап тур екен. і

ТОСҢАУЫЛДАР Армия штабынан урыс жүріп жатқан жердін картасын г 'жазып устаған екі жас майор жүгіріп шыкты. Бір анадан егіз туғандай бет әлпеттері, әсіресе, бой сымбаттары бір-бірі- нен аумайды, бірі екіншісінің айнаға түскен көлеңкесінд^й. Кадрлар белімінің кабылдауын күтіп турған Нуржан, бул екеуінің аумаған әдемі уксастығына кайран боп, кашан көзден узағанша арттарынан карап калды. «Адам арасында мундай эдемі уқсас та болады екен. Сірә, екеуі егіз болар»... Осы козле кадрлар бөлімінен шыккан талдырмаш бойлы жас капитан: — Документтерің дайын. Начальник те оңаша отыр, қазір барып кірс ғой,— деді. Ол айткан, осы бір «оңаша отыр» сөніл бара жатқан үмі- тін дәмелендіре оятты. Көңілге қуаныш, жүрскке жубаныш боларлық нур куатындай еді. Казір өзі кіргенде өзге жашіын болмай онаша кабылдауын тіледі. Кеше өзі ілсстіріп әкеткен әскерд кыздың кай полк, қай дивизияға кеткенін аныктап сурамак боп кадрлар бөлімініц есігін ашты. Оны көргенде подполковник: — А, Қараниязов?.. Кіріңіз!.. Юріңіз, жолдас Қараниязов! —деп колын соза түрегелді. Жылы шырай, жаксы пейілмен кабылдады і4 1

— Бурый взвод командирі боп істеген екенсін. Әзіршег бізде де сол қызметіқді аткара турасын. Нуржан үндемеді. Подполковник алдындағы беті ашык жаткан өмір айнасындай, оның мінездсме қағаздарына қарап. — Жараланардын. алдында, сенін соңғы кызмет істегек Холм полкын қазір біздің карауымызда, деп еді, — Мына кара!..— деп танданып бір отырды да,— Холм полкы түстікте емес пе еді?— деп шапшаи сурады. — Жазгы шабуылда бізге кеп косылған. — Жолдас подполковник, мені өз полкыма жіберуіңізді өтінем. — Холм полкының офицсрлері толык. Полковник Остроу­ мов дивизиясына жібсремін. Әзірлігін білдіргендей Нуржан да атып турыгі: — Хуп, жолдас подполковник. Улықсат па кетуге?— деді. Подполковник онын жіберген жеріне баруға муншалык ыкылас білдіруін іштей унатса да, сыртып суытып сыздана ка- рап: — Урыска кіргеншс шыдамай-ак тур екенсін?— деп кыз балығын мысқылдагандай күлді. Подполковник узақ жасаған өмірінің осы жасына дейін Орал тауыиан арман асып көрмеген адам еді. Орта Азиянын халкы, жсрі жөніндс оның гсографиялық қыска моліметтер шецберінде ғана хабары бар-ды; казак, өзбек, кырғыз жігіт- тері мен ең алғаш осы Улы Отан соғысында ғана істес боп араласын, олардың ерекше улт касистін акғарған; карауында болған жігіттерден Орта Азия халыктарының аршыл, намыс- кер келетінін біліп еді. Жақағы сөзі Нуржанныц көқіліне кеп іренжіп калғандам көріп, подполковник әнгіме бетін шапшаң бурды: — Тезірек жстпесең болмас, сен баратыи дивизия алға жылжығалы әзірленіп жатыр. ІІІабуылдың бірінші күні диви­ зия ауыр урыстармен жеті-сегіз шақырым алға басып еді. Осы бүгін токтап қалды. Адам шығыны да бар... Қатардан: шыкқан команднрлердік орнын толықтыруды тус-тустан су- рап тыншымды алып тур. Ссн казір тура дивизия штабына бар. Взвод командирі етіп бір полкына жіберер... Бул скеуінің үстіне генерал Разумов кірді. Үсті-басы мал- мандай су, төбесі қызыл барқыт қарабуйра папахтан сорғала- ған жанбыр суы бетіне тамады. Ішкі жан кынжылысының сыртқа сездірген айғағындай кансыз кукыл бетіне әжім табы айкындалып түскен. Әсіресе Разумовтың көлеңке баскан арғы бетінін әжім сайлары әрі узарып, әрі терендеп көрінгенде., Нуржанның көзіне шаткал, жымды, орта орыс қыраты елесте- ді. Қою қалыц қастары да, төбесі жалтыр, төсі жалпак. қы- раттардың етегін жиектеп көбелей біткен ормандарға уқсайды. 142

Папахтан тамған жаңбыр түйірлері қою, қалың касына ілінігс қап, бір кез жіп-жіңішке талдарын майыстыра дірілдетеді. Разумов теріс карай бурила беріп, папахын катты бір< сілікті де басына кайта киді. Нуржан да, подполковник те оның сурғылт жүзінен сезімді билеген ауыр ойды байкап сді. шабуылдың барысы бәссцдеп бара жатқанға генерал қын- жыла кыйналады екен. ~ Жер езіліп кетті... Жаяу әскерден басқалары жылжый алмай жатыр. Солдаттың ерлігін теқеуге сөз жетпейді... — де- ді ол. — Бүгінгідей күні әскерлерге шабуыл жасамай-ақ, ашык. окопта отырудың өзі ауыр гой, жолдас генерал. — Неміске бізден де ауыр. Соғыста сірә жеңілдік жок» Шабуылда бол, мейлің шеп устап бекіністе жат, алысқан жа- уыңның калай да өзіңнен бір демі кем болсын. Үстемдікті өа колықда устап турғанда екі жакка ортак кыйыншылыкка пе- йіл болу керек. Кыйыншылыксыз сірә да жеңіс жок, — деді Разумов. Генералдын жан қыйналысын жасырған осы салқыга канды сабырлы жүзіне Нуржан көз айырмай қарап қалыпты. Көкейіне қонған генерал сөзін ішінен кайталап шыкты; тусі бозарып, еріндері де дірілдеген күйі генералдың жүзінен көз ала алмай, табынып қалғаи. Разумов ішке кіргелі жас лейтенантқа жаңа ғана назар аударды. Оиың бас-аяғына көз токтатпай, қыскалау карат өтті де, қасындағы подполковниктен: — Бул лейтенант бір жақтан келген бе?— деп сурады- — Жаңа келіп тур, жолдас генерал, Улан-Удэ госпиталы- нан емделіп шықкан екен. — Ә, толықтыру ма?.. Қай дивизияга жібермексің? — Остроумовқа... — Дурыс еткен екенсін. Нағыз жауапты да, қыйын да учаскедегі дивизия еді. Өздерінде адам шығыны да көп бі- лем, — деп генерал тунжырай калды. Осыдан соң ол біразға дейін үндемеді, ауыр ойға шомған салмакты кескінде, аяғын Да салмақпен санап басып, тар бөлмені кезіп жүріп кетті. Бойын баскап ауыр ой осылай жүрсе ғана ыдырап сергитін секілді. Подполковник те, Нуржан да геиералдық ойын бузғысы келмеді; оның жүрер жолыидағы орындыктарды жып*жылдам стол астына ысырып қойып, өздері бурышка такалып, кый- мылсыз турып қалысты. Разумов иіліп бара жаткан басын^ капелімде тіктегі көтеріп алды да, бетін Нуржанға бурып тура парады: — Бурын, қай араларда соғысып едің? V 143

Иуржан бул суракка бірден жауап бермей, ойланынкырап 1 ЛДЫ. Нуржан әскер қатарына соғыс басталған жылдык алғаіикы •айларында алынды. Бірак, ол бірден барып манданта түсс қалған жоқ; Томскі маңында жылға жуык әсксрн даиындык- га боп, сержант атағын алып шыкты; кырық екінші жылғы .жазгы іііегіністе калмақ даласыныц үстімен урыс сала шегі- ніп кеп, ең алғаш Халхута тубінде жараланды; одан Белград мацындағы кырғыңда басынан аягыка дсйін қатысты; сонғы рет, 2-Украин майданьшда бои, Яссы түбіндс ауыр жараланып, Кыйыр Шығыстағы Улан-Удэ госпиталында емделіп шығып еді. Сотые жылдарында өз басынан ксшкен жауынгерлік жол- дарын осылай, дәлме-дәл айтып берді. Одан скі көзін айырмай айтқандарын уйып тындағанда баска бір жайды да ойлай турған Разумов: — Кіл, қурғакшылык жерлерде соғысқан скенсің. Курлян- дияға бірінші келіи турғаныц той бул? Әлгі айткан жерлеріц, Халхуга, Сальскі, Белград жерлерінің бәрі де кургакшы* лық. Белорусе, Карел жеріндегі урыстарда 'болып көргенін •бар м а?— деи сурады. — Болтан емеспін, жолдас генерал. — Онда, бул Курляндия коршауындағы немістер тактика- сында, өзіңдей курғак жердіц урысынан келгендер біле бер- мсйтін бірсыпьіра ерекшсліктер бар. Ол ерскшслікті білмеген коімандирге соғыста біраз кыйындық түседі. Иуржан, бул сөздерді де түп-түгел өзіне арнап айтқандай сезді. Бірақ, көн.іліііе ауыр алып, зәбірленген түрі байкалган жок; аты үлкен отты кара көздерін генералдың иығынан асы- ра қарап тур. Оиың казіргі осы бір қыймылсыз кескіні Разу- мовка жаксы көрініп, жылы ушырап барады, — жаксы жас болса да, көргені көп, тәжрибелі командир секілді; кірпігін какгіай, кадалып карайтьш өткір көздері, салмакты жүзі оймен өлшеп, акылмен жумыс істейтін саналы адамды таны- тады. «Жаман командир болмас...» деп ойын іштей бір түйген Разумов, жаңа келген жас командирді Курляндия группи- ровкасының тактикасындаты ерекшеліктермен кыскаша таныс- тырып жібергісі кслді; сол оймен, жаиынан сотые жүріи жаткан жердіц картасын алып, столдың үстіне жайды. Гене­ рал Нуржанды касына шақырып алып, оны әуелі картамен таныстырды да: — Міне, Курляндия жерінін орманды, батпакты екснін карта бстінен де көріп турсын. Біз ауырсынатын кыйыншылык та осылар. Сотые салмағы бірдсй жолта ауып, сол үстемдігі үніін үнемі қыргын урыстардыц жүріп жатқаны да табиғат- тын шабуылдаушыларга жасап отырған бөгеттерінен. Сірә, немістер саясатта ақымак болса да согыста акымак емес’ 144

Курляндия табиғатының бекінушілерге утырлы жағын көре білді. Өзіне карсы жаклын басым күшін дурыс бағалап, әрбір жол айырығын, көпірлер сағасын, жеке үйлсрге шейін табан тіресерлік тоскауылдарға айналдырып алды. Сондықтан біз: дің шабуылдаушы бөлімдер, душпанның үш қорғаныс шебін талкандап бузып етсе де, жол бойындағы атыс ошактарына жиі ушырап барады. Мысалға, кешегі урыстың бір сабағын алайык. Сен баратын дивизияның бір батальоны Пентэрс тү- бінен шабуылға шыкты. Батальон командирі майор Б-бо-бор... — деп Разумов канша ойланса да есіне түсіре алмаған соң, токтаған жерінен кайта бастады: — Сол батальон шабуылдың бірінші күні душпанның үш корғаныс шебін бузып өтті. Енді, душпанныц түпкі сағадағы бекінісіне жеткенше күрделі карсылык ксздестірмеуі керек еді, оноіц орнына шиеленіскен ауыр соғыстармен ілгері басып барады. Кеше батальон Реймикастағы жау бекінісінен катты карсылык кездестіріп, күшпен бузып өтті. Оған сүйемел күші көи жәрдем етті. Бүгін ол батальон Гаилишидің шығысын- дағы жол айырығынан аса алмай, кызу урыс салып жатыр. «Пантера», «фердинадтар» болса, әр үйдің айналма бурышы- нан, ағаш тасаларынаи жні ушырасып отырады. Сак. та, көре- ген де болмасан, кыйындык. жағдайда үнемі өзін каласын. Жаү күтпеген жеріңнен шыға келіп атады атады да, сен кар­ манам дегенше тайып отырады... Сондыктан да,— деп, Разу­ мов осы арада, тікшіл катан көздерін Нуржанга кадай карады. «Уғып турсын ба?.. устағанын бар ма?..» деп сынай кара- раны секілді. — Сондыктан да, жаяу әскер командирлері артиллерия начальниктсрімен тығыз байланыста болуы керек. Бул — бір. Екінші айтарым — шабуылда баратып жол бойынан душиан- ■нын атыс ошағын кездестірсең, оны өздерін білетін одіспен айналып өтіп, коршап кстуге, коршауда қалған жауды кур- туды екінші эшолон әсксрлеріне қалдырып, ілгері жылжый беруге бул аранын табиғат жағдайы коспайды. Себебі түсі- нікті ме?.. — Түсінікті, жолдас генерал... Жолдан бурылып шыкқа- сын ормандар мен батпактан жаяу әскерлер өтсе де, танк, артиллерия жүре алмай, бөлініп калады ғой. — Я, бөлінігі калады. Мундай жағдайда душпанның атыс ошағын артыңда ілесіп сріп келе жаткан зенбіректерге тал кандатып, жолдан негізгі бас күшіцді тайдырмай жылжыту керек. Жолдан айрылдым догсі-пле — колыңдағы үстемдіктен айрылдым де!..— деп Нуржанға жәнс бір кадала карады да, генерал екі қолын артына устап, тагы жүріп кетті. Нуржанға оның дәл булайша тар бөлме ішін ерсілі-карсылы кезіп жү- іО—Курляндия 145

руі сыр-сыпатын тез уктырмас, шешуі қыйын жумбак секіл- депді. Сол жумбақты шешкісі кеп канша қумартканда, «жаи- ды ойлағандык болао» дегеи туспал жорамалдан артық тап- қаны болмады. Разумов кеиет бір шапшаң кыймылмен Нуржанға карай жалт бурылып, жакындап келді дс: - Шабуыл соңьшан сенімен әдейі кездесемім. Өринс, сткен еңбектерінді көрем. Елді еміренткендей үздік еңбектерін болса гана өзінді көрем. Ал, жолың болсын!— деп Ыуржанның қо- лын кысты. II Балтык теңізіиен муп-муздай дымкыл жел азынап еогьш тур. Жел айдап жөңкіген жаңбьф булты нөсерін төгігі-төгін батыстан шыгыска өтіп жатыр. Бірак, жуық арада арты се­ йши ашылар емес, әлем жүзін қара булт қалындап басып ба- рады. Күмі кеше, шацдагы шығыи, тозаңы табан астында буркылдап жатдан ксц, кара жолдлр бугіи тізеден іркілдегсн уйық, камырдай иленіп, жслімлсй жабысады. Ойпаи-ойпаң көл табаидарға жллтырап как турган. ІІүсерлеп куйған жаң- быр суы жмра, сайларга сыймаіі жер бетін сел ғып қаптап, катты агыпмсн саркырап жатты. Армия штабы орплласкан Кызыл тле үйдің өкпс тусында- гы жапыряііглн карленм бір басы:» іргслей өтін жатклн коц, карп жо.ідың үстінде ок-дорі тасығаіг атты ар- бяляр мси автомлшииллар іізіліп тур; ілгсрі, ис кейін жылжый алмай. кей араллры пюгыр.ілні яіі жпі катармсн көз ушыман асып гозылілм ммкі-м. Длдынгы кос доңгслсп' шукыр то/ік уііық бппілккл еүигіп кіріп, шлшиылып тоқтлгаи колонка басын- длгы ЗИС-кг спл лрлдлпл бар шофер жпбылыпты. Бір маши­ нағи бул дүнис.іе шофср.іср білегіи лііла-пмалдяіі ісгелмей калғаиы жок. І.нді не ісіеріп білмсй, дагдпрган шофсрлар суы сорі лллгам зілдей кмімімімі толарсактан батнакка кіріп, жауын асгыпдл сілсйііі турыи кллысты. Боріиің де бет-ауыз- діірындлгы жлңбирга сзілген слрала бяліішқ жоса-жоса боп моиындарыни куііылган. Бірлк, блрлтып жерінс тсзірек жстсв бул коргсп кор.іыктыи бірде-бірін слсц қылар бірі жоқ. ЛИС*ті баіллкіап шыгарып адуды гана ойлап, ор қыйсынға басгармн клгырды. Шинеліндс дорсжс шсніи білдіргендей сш белгісі жок, жугымлм жылпос бірі ортаға іпығып: Кейін шстіндіруге артында машина тур-ау. Енді не істе- ;іік? Жер сзілсс до, шабуыл юктаған жок. Зснбірскшілерге снарядты аркалап тасысак та жеткізіп беруіміз керек,— деді. ^зін қоршаған шоферлардың бетіне жағалай қарагі айггы; акылыпа акыл косым, кеңес беруіп сурағандай. Бірақ олар- аыц бір, дс үндсмеді, тастан куйған суреттей, ауыр ойға >иыган жыбырсыз бі-ггері салбырап жерге тартылған 146

Қейіннен еселеп машиналар, атты арбалар келіп жатыр. Бәрі де осы араға ақырғы күшін сарқып, болдырып жсткен- дей. Моторы дірілдеп, радиатордағы суы бурқ-сарк, қайнап бурқырағаи ыстық бумен бауырлары жсрді сызып кследі. Жол үстінде табаны сырғанап кетіп, су толы арыкқа жамбастап жығылған машиналар да бар. Ондай машиналардын шофері тусьшан Откен-кеткеннід шалғайына оралып, жордем сурап калады. Колонна басындағы ЗИС-ке, қасына он шақты адам ерт- кен, қартацдау бір генерал кслді. Обден шаршап сілесі қатып турғап шоферлар кастарыиа келген геиералды көргенде түк азап шекпеген тың адамдай сергіп кетті. — Командирлсрің кайда? — Мен, жолдас генерал,— деп шинелінде белгісі жоқ әлгі жас офицер шоферлер арасынан шыйрак басып алға шыкты. Генерал оны әлі де өзіне жақындатыңк.ыраи ап, дәл кар- сысына ж үзбе-ж үз кслтірді. Боны офицерден биік болғапдық- тан генерал бір умсынғанда-ак. оньщ үстіне төнін қалып еді; қарашығы шоктай ушкындаған көздерін кысыцкырап сығы- райтып ап, калыц кірпігі арасынан кадала қарады. — Кімсің сен?.. кай колхоздың мүшссісін? — Колонна командирі... лейтенант Логинов..— деп офи­ цер де өзін. шашиац таныстыра беріп еді, ашулы генерал үндетпей тастады: — Лейтенант?.. Колонна командир!... Жалған.. Жалған!.. Лопшов болсаң боларсын, бірак лейтенант емессін. Біздін армияда дэл сендей лейтенант жок.! Генерал оған ез атыиан бес сотке арест берді. Логинов қапы кысылып өз-өзіке урсын та тур. Генерал бергсн бул «бес сөткенін» айлык акысынан бес күнгі елу процент ақша устаумен бітпесіи біледі. Полк кауымында, талай шаршы топ- тин ортасында әцгіме болуы акмйкат. Баска басшылардын не дерін өзі білсін... Парторг Ивановтыц оцашалап отырып «жолдас коммунист!., бунық калай?» деуі анық. Эрине, муны айтқанда ол ашу ызғарын жаймайды, не болмаса акырмайды, кайта бурьшғысынан да босец дауыспен акырын айтады. Өзі- де де сол-иэл күлімсірегеидей болған кішкене көк көздерін қысыцқырап ап, қырынан сығырайып карайды. Әмірлі сөтке жазасынан да, арлы адамнық жанына ауырырак бататын, осіресе, осы мөлшерсіз жумсактық еді. «Да, этого миновать нельзя1»,—деді, Логииовтыц өзі де ни­ тей мойындап. Онын погонсыз шинеліне тенсралдың көзі үйренді білем, оған енді қуқыл бетінің әжімін қалыңдатып, көз-* * Овсыз болмас та, дегені. 147

аерін де кысып, сығырая караған жок, дауысы да ақырыа ніыкты: — Кай КАБР-денсін?..1 — Полковник Сидлердің бригадасынанбыз. — Бул бригада артпарігінің машиналары ма? — Жок, зеибірек полкінікі. Генерал енді кайтып үндемеді. Басы погонсыздығына жаз- ғырылған Логинов бои, артпарк шоферларының аянбай адал кыймылдағанын, бірак, жүгі ауыр ЗИС-тің козғалған сайыв батпакка ырғалып кіре бергенін біліп тур. Казір буларға «ты- ғын жасадындар!.. жолды босат!..» десе, бір сөз қатпастан бәрі жумыла қыймылдауы анық. Бірак, аз адамның ынтымагы атқара алмас жумысқа әмір күреме? Қалай кыймылдаса да бір артнарктін2 шоферлары не бітіреді?.. Жаибыр болса мынау, жер бетін телегей-теңіз к.ып қуйып тур... «Көгі түкірсе көл болады». Жауын астында, жол үстінде кыбырлаған бар жанды жумылдырып жауьш жі- берсе, сөз жоқ тығоін ашылып аз ба, көп пе ілгері жылжыр еді. Осыған ойы бекіген генерал қасындагыларга енді әмір бергелі турғанда ара, балталармен қаруланған сапер баталь­ оны келді. Оларға ілгері өтіп бара жаткан жаяу әскерлер косылды. Артпарктіц ЗИС-і тығын жасап, жол бөгеп жүрө алмай турған жол үстіндегі автомашиналардан, атты арба- лардан да адамдар косылып, көбейіп жатыр. Бір сәтте, каптаған калың адам кец, қара жолдын екі бетінеи үйілген шөмелелер- ді бузып, кушак-кушак шөп келтірді. Етектеп тас теріп, бутак отап әкеп жатқандар да бар. Жакын жсрдегі ормандар ара- сында аралар ысылдап, өткір балта дүзі жаркылдады. Армия штабынан көңілді шыккан Нуржан жол үстіндегі осы көріністерге жүрегі айныды ма, біразға дейін селтие карап гурьш калды. Ыуржан Асан қайғы айткан «көкпектен баска шөбі, көкек- ген басқа кусы жоқ» кен созылған сахара шөлде өскен еді; төрт жылға созылған Отан соғысында да мыйдай жазык Сальскі даласында, шандағы шыккан калмак жеріндсгі урыстарға катысып еді. Оның, курғакшылыкка үйренген көзіне Курлян­ дия түбегінің мыйы шыккан батпакты жері бір түрлі корқы- нышты көрінді. Ағаш кесіп, жол салып жаткан саперлар мен ^ашииасын батпакка турғызып алып, саскалақтаған шофер- лардың бас жауы осы Курляндия табиғатыныц кикілжіңі көп такаббар мінезі секілді. Осыдан екі-үш күн ғана бурын қалык 1 КАБР — корпустың зенбірек бригадасы. * Зеңбірек паркі.

карлы Россия жерінің үстінен жүріп өткені, бугін муны көр- генде, кыялдағы түс мунары секілденеді. «Бул неткен жер... Мезгілсіз жауған неткен жанбыр? Әлде, бул жакта кыс бол- май ма?.. Кейінде кеңіс дүниедегі әскерлердің болып жатканы мынау, үнемі октың астында жүрген жаяу әскерлер не күйде екен? Суы шыккан батиак жерде бастарын көтере алмай жаурап жатқан болар...» Осы бір ой Нуржанның жүрегіне аяныш уялатып: — Мунда соғысу кыйын екен... — дей берді де, ауыздан шығармайтьш бір кылмыс пікірді қозғағандай, тулабойы түр- шігіп кетті. Жадына тоқып, жүрегіне түйген генерал сөзі есіне түсіп: «немістерге бізден де кыйын... қыйындыксыз сірэ дз жеңіс жок». Нуржанның көзі жолдан ауып, карсы алдындағы карағаі моншага кадалды. Осы араға, өзімен бірге келгсн запас пол- кыныц жауынгерлері екі жерден монша жагып, алды жана жуынып жатыр екен. Кішкене қарағай моншаның сынык әйнегінен ыстық пар будак-будак шығады. Терезеніқ тутас тершіген көгілдір шынв әйнегіиен іште жуынған адамдардың бірде жалаңаш жауыры ны, бірде ыйығы, енді бірде басы көрінеді. Моншаға жупыны сур шинельмен кірген запас полкының жауынгерлері дүниеге жаиа келген адамдай жанарып шығып жатыр. Маңдайына жулдыз кадап, ыйығына погон тағып, шыт жаңа киінген К ы ­ зыл әскер көңілденіп күлімдеп шығады. Солдат өмірінің св- німді ссрігін де жаңалап алған; түбін жалын шалған күйелен- ген кара котелок орнына, іші жалтырауық, көк сырлы коте- локтарды баулығынан былғаңдатып шыкканда, солдат бойынав о да жарасымды өмір сәнін табады. Буларды көргеиде Нуржанның ойына тапалтак, муртты капитан түсті. Оны дәл осы арада көруге кумартты. Солдат өмірін шексіз сүйетін, бір кезде өзі де солдат болған сол адам, жупыны сур шинельмен жүдеп келген жауынгерлерін казір көрсе, үстеріндегі жыртык киімін тастап, жаңарып шығып жат- кандарын көрсе... Қарашығы шоктай жайнаған кішкене коңыр көздері үздіксіз күлімдеп, узын мурттың уш жағын қыйыршык' тап кошкар мүйіздендіріп алар еді. — Қызык кісі.. — деді Нуржан күлімсіреп. Бірақ, өзінін асығыс жайы есіне түскепде шинелінін жағасын көтеріп аласа баспалдактан жергс жүгіріп түсті де, штаб үйінін бурышынав айналып өтіп жүгі ауыр машиналар, атты арбалар ағылып етіп жаткан кең, кара жолға карап жүрді. Ол хутордың ше- тіне шыға бергенде, карсыдағы бір үйдін айнала берісінен кылт етіп тапалтак муртты капитан шыға кслді. Айрылыскан- дарына әлдекандай екі-үш сағат болса да, узақ жылдар көр- мей сағынып қауышкан достардай қолдасып тура қалды. Екеуі 149