Ә.Нурпейсов-Курляндия

— Өзің хат жаздың ба? Әйелжанды неме, сен жазып та жіберген боларсың? .: — Әйелін жск көретін кім бар. Жасыратыны жок, әйел- жанды екенім рас. Вірак. көптен бері үйге кат салғаным жок.. Дегенмен жеңіс күніне арнаған қуттыктау хатым жазулы, дайын. Соғыс біткен сағатта жіберуге әзірлеп қойдым... Майдан тағдыры косқан жандар пікір, пыйғыл сактауды сүймейтін шынайы солдат сырын шын жүректерінен осылай баян етеді. Орденарец ак. қалайы котелокпен алдына әкеліп койған ертеңгі асты Есей аузына апара берді де: — А, сол бар екен-ау... — деп басын шапшаң көтсріп алды. Өзі біліп істейтін бір маңызды жумыстың орайы шуғыл ойына түсіп, отделение командирлерін шакырып алған еді: — Казір зенбіректеріңнін тозанын сүртіп, майлауға кірі- сіңдер! Осы істі түске дейін бітірсендер, түстен кейін жоға- рының буйрығын күтеміз, —дсп Ессй сөзін бітірді. Осы кез* ге дейін жанмен сөйлеспей, бір шетте үнсіз томсарып отырған Романов колын көтерді: —- Менде сурак бар, жолдас комбат: — Сура. — Осы сапар, екпінділер тобына біз неге кірмей қалдық? Әлде, өткен шабуылда осал соқкан жеріміз болып па еді? — Ос.ыны айтканда Романовтың қулак-шекесі кызара тү- сіп қайта бозарып, ушқын шашкан отты көздерімен комбатка карады. Өң кубылысы намыс ойлап, ар қуған кісінің кулкын танытады. «Візде, намыскср Кожак болушы еді, ол кеткесін енді сен шықтың ба?» — деп Есей қалжындағысы кеп бір окталды да: — Екпінділер тобына бізді кіргізуді кыянат білді. Шынын- да қыянат екені рас та. Зеңбірегіміздің өзі піл секілді икемсіз бір ауыр нәрсе гой. Виэсте өзенінеи бөшкелерге тиеп өткізген- ле кандай кыйындық түсті, өздеріңе? Әйтеуір сыр бермей шы- дадыңдар. Ерлік еңбектерің зяя кеткен жоқ. Штурмға катыс- кандарын. тегіс орден, медальға усынылдыңдар, —деді. — А, Қожак. ше?.. О да усынылды ма? Қожақ Москвадағы әсксри-байланыс учнлишесіне оқуға жіберілген-д}. Оның кеткенін батареяда калған жолдастары сол күннің кешіне есігті. Ауыр жолда өздерімен бір болған жолдасының кылуа мінездерін кызык кып әңгімелесксн. «Онан жақсы офицер шығады! Басы бар бала. Намысшылын айт- сайшы! Жаксы жолға түсті. Өнер жолына, өсу жолына түсті. «Телефонный сымсыз сөйлесегін түрін жасар ма еді, майдан халіи біраз жеңілдстер еді» деп жүретін. Сол арманына жет.- сс енді жетер» — деп қожақтың кслешегіне көп үміт арт- 450

иайдыРекенРЫНаН КеТ“ Де' К° ЛЛа өскен бала!ІЫ1‘ кадфі., О “ ^ “ \"лық- *Д аЧКка* усынып документтерін жібсрдік. Оның Курляндия соғысынан алып кеткен соцгы бміісі Москвада, училище залында генералдын колынан алады и>л ж ерде, ол бала біздерді есіне қалай тусір.чес скеи? - деді Есеи күлшсіреп. Қолында тэрбиелеп өсірген жастың адам ооп тез өсіп акыр аяғында әскери училищеде окып жатканын мактаныш кып қуанғандай. Ж олдас комбат, сізді гвардия майоры штабка шакыра- ды. Картасын қалдырмасын, ала келсін деді. —■Жарайды, бара бер! Казір барам, — деп ЕссГг буГірык. жсткізген шабарманды бурынырак жэнелтіп жіберді ле. жер Дегі атыс плапшетінін үстінде жаткан картаны ала салып езі де жүгіре жөиелді. Есейден баска комбаттар тегіс жыйналып қалған ексн. — Отыра кал! Отыра кал! Қартанды жайып, кагаз, кпрын* дашыңды дайында! — деді Скормкоз оған. Ол ж ана ко.мбаттарды жыйнардың аз-ак алдынлл бригтя штабынан жасырын буйрык алісін. Ол буйрыкта, Екпімді Ар* мияның соцғы буйрығына сәйкес корганыс шебіиен атыс уя- сын казып болганша, батареялардык осы токтаган орныная козғалмәйтыны және баска голып жаткан шабуыл жабдык- гары айтылған еді. Скориков комбаттарға бригада буйрығын кыскаіна таныс- гырды. Сонан ары бул шабуылда да бригада батаремллрілнык полковник Остроумов дивизпясын сүйсмелдейтіи бплгатии айта келіп: — Қазір, осыдан шығысымен басы артык ядлмзлриклы алып көрсетілген орнынан атыс уясми, бакыдау ііункмн кп «у- ға кірпііссііңңддеерэ!!— десді. Так аткаинша калиайндяа казып...г..н..і.ір. у.—.-ігр| иі керек. Бір ескертетінім — кззған жсрлеріидс кыніргаи ыц \\ыс топырақ калмасын. Көк шөппен үстіион жауып іагі.мі.мр. Зеңбіректер орнатылған шукырдыц айиаласы да агам шалып жаксы жасырылсыи. Ж ау көзі көктсмі упіым. жакындап келгенде де көрмейтін болсын. Ьул олплр. ббобіёеурйиы-ккалкууд.ттытңүобсоосбллмуммрізыаа.ккн..ғСыоклЖкчшыааауунбг/ыйауңыклкөдкүаштред.набн.лтдкүгусрклмеаншеитыжгбдсааиикдукаотімі І^.іюжтгаипрксооті :гп теліп отыр. і(іі м.*г*' іігмН' Комбаттар Скориксвтан, рухсат |Г;І|| к .г „|, дай, себеппен бастары куралып <у >■' Г о д а р б далаСга ш ы к к а с Г е с ік алдына'дешелсніи тура кал- 451

ды. Қалтасынан темекісін алып, бірі шаққан отпен бәрі жа- ғалай тутатып шыкты. Есей темекісін тутаткасын: — Жо-ідасгар. р н д і жөнелмейчіз бс? — деп қасындағы-. ллрды асыклырып еді. — Асыксаң бізге капама. Шын айтам, курттай көрмесек кеуде толы жалынмен кумартып калатын сен сыяқты біздщ қайбір Баянымыз бар! —деп Ланцбсрг сакылдап күлді. Әзіл осымен біткен еді. Шала-шурпы тартылған темекілс- рін жерге тастады; желмсн күл астынан кызыл шоғы ша- шырап түскен тсмекі калдығын аяқтарынық басымен таптап сөндірді де, өзді-өзінің батареясына жедел басып, жүгіре жө- нелді. Олар батареяғл барысымен-ак, тып тыныін ағаш арасы сең журген теціз үстіндей сапырласып ксгті. Қаруларына қоса Ку­ рск, араларды алған жауынгерлср жан-жақтан жүгіріп келіп, тізіліп саика турысып жатыр. Есей зеңбіректерінід басына кү- зеттік кана адам кялдырып, калғандарын тегіс бастап жүріп кстті. Еш жерге тоқтамай, тікс тартып жүріп отырып түн орта- сы ауа өзен жағасьша жегті. Бул, өгкен урыста өздерініц бөренемен өтетін өзен бола- тын. Түн карацғылығынан өзеннің сонан бері канша өзгергенін айыру қыйын. Бөрене салсаң ықтырып ала кашатын өзен ағыны сәл бэсендеу секілді, күміс үнмен акырын ғана сыл- дырап ағып жатыр. Бағаиа, булар жолга шыгарда теңізден жел турып, түйдектелғп кара булт көтерілген. Сол булттар, бул уакытта аспан әлемін торлап, дәл бір ертегідегідей алып кус канатын жайып жібсріп, тас төбеңе қалықтап ушып жүргендей, кап-кара боп түнеріп тур еді. Есей өзіне әлде біреү арт жағынан жакындап келгендей сезді. Бурылыи қарап еді, Гогоедзеніқ орнына тағайындалған капитанның караңғыда еңкіштеу, узын, арык денесі көрінді. — Біздің батарея мыз катар болады екен, бақылау пунк­ ты де бір іздерміз — дсп ол усыныс айтты. — Мен, казір бақылау пунктіне орын қарауға жүрем, сіз де әзіп боларсыз. \\ — Мен өзім бара алмаспын. Батареям бэсында жумыс бар. — Онда, Сайкинінді жібер. — Макул, сүйтейін, — деп ол жөнеле берді.- Есей батарея басында калатын Дорофеевка осы арада бү- гін түн істелетін жумыстарды тапсырып боп, Сайкин келгесін жүріп кетті. .і: Сайкин ординарец ерткен екен; сапер батальоны жақын арада ғана салып бітірген ағаш көпірден өзеннің арғы бетіне үшеуі әнлмелеспей ақырын өлі. Онан арғы жолда да үндес- 452

Г ; йаЛ ҚТарЫН ақһТ ым басыл взеннін ағысымен сыпьіра жара вы көбслеп кследі. Былаиырақ шыққасын ғана бастапкы алған Оағыттарынан шуғыл бурылып, анда-санда жаркыддап раке- талар атылып ерсілі-қарсылы жалтырауық оқтар шубырып өтш ж атқан майдан шебіне қарай жүрді. Ендігі ж олда Есейдің артын ала келе жатқан Сайкин жиі сүрініп, элденеден зәрссі ушқандай Есейдің тасасына тығыла оереді. Алактап жан-жагына караган көздеріне алыстан, кей- де тым жақыішан карайған нәрселердің бәрі де қапысын тауып оассалғалы буғып ксле жатқан неміс секілденсді. Сондай қа раиғандардың кейбірі өздерінен калмай сріп келе жатқандай, кеиде тіпті алдарынан шығып көзді алдаған-дьг. Оман сайын Сайкин Есейге, кей-кейде ординарецінс тығыла түседі. «Мына- лар нс біліп қорықпайды? Әлде, алды-артынан бірдей аңду- шыларды көрмой ме екен? Қой, мына Есей кайдағы бәлені көретін болар...» деп ойлап, оқта-текте үрейлі көңлін алдау- сыратады. Есей оның бул кылығына ызаланып «тіл» окелу былай турсын, тізесі дірілдсп аяқтарын да баса алмай кследі деп ішінен өрттей жанады. Бақылау пунктіне орын қарағанда, Есейдің ойына алып шыққапы болды. Ол, ссы туста қорғаныс шебін устап жатқан жаяу әсксрлердің дәл сыртыидағы кішілеу бір хутор болатык. Бірак, оның қартада аты да, орны да болғанмен өткен урыста бар үйлері өртеніп ксткен. К артаға карауға түн каракғы бол- ғандықтан басгапкы бір туралап алған тэте бағыттан маңдай бурмай жүрігі келген Есейлер іздеген хуторынык дәл үстінен өтсе д е, үйлср көрінбегесін әлі д е алда болар деп ойлап ілге- рі тарта берді. Окудан қайткан оскерлер картадан көрсеткен орнына жетіп болмай, әлі жолда келе жаткандыктан корга- ныс ш ебінің көп жерлері нашар корғалатын еді; тастай кд- раңғы түнде жалгыз-жарымдағаи жаяулар түгіл, буғян дсйін снаряд, азық-түлік тиеген артпарктін, шаруашылық бөлімінік машиналары да біздіқ шептен аржақка өтіп кетіп душнан- ның колы на да түскен-ді; кайсыбіреулерінің өтіп бара жат- қанда артынан айкай шығып, екі аралықта жау оғынын. ас- тында турып қалғандары да оолдьг. Бүл үшеуініи корганыс шебінен өтіп бара жатқанын көрш, дыбыс берігі токтатқан жан болмады. Есей адаскандарын енді анық білді. Біпақ, кай шамаға жеткеніи болжаи ал малы; ой- ға алып шыққаи жаяу эскерлердіц желкесіндегі кішкене|ху- тордан әрі өткендерін, не әлде жете алмаи енді-е д келе жатқандарын білмейді. Өзеннен шыккашга Р гаоткан тоқтаусыз жүрістеріне қарап ж еілесе дс ж* у дарьш сезеді. Кенет, Іарсы алдарьшан, есік пен төрдеи жердей көлденеңдеген узыи окопты үшеуі бірден көрдр * \" % £ * * ; іштерінен қуанысып: «э, ж аяу әскерлердік окобіне жана кел 453

ген екенбіз. Кай ротаның учаскесі екен? Нуржан болғай еді. Баска болса түн-түнімен тағы да Нуржанды іздеп жүргеніміз ғой» деп ойлады. . Бул, Нуржаннын да, баска ротаның да корғаиыс участкесі емес, немістердің окобі екенін булардыц ешкайсысы білмеді Окоптағы солдаттардыц карсысынан караңдап келе жаткан белгісіз үшеуді коогенде алде кандай бір унтердш әмір мен октаулы мылтығьгн бауырыиа кчсыіі, гырмысып скоптан шык-; кандарын да олар акғармады. Курулы гузакка өздері барыв тускендей еді. VI •.! Жаяу әскерлғрдің ту сыртынан батареянык бакылау пунктіне колайліл орын қарап кслугс ксткен ол үшеуі тан алдында да, так аткасын да, тіпті күн көтеріле ле қайтып орадмады. Өзеннің жағасында калган батареянын адамдары неге уйғарарын білмей теңіздей толыксып, Есейлердін түнде хеткен ізімен корғаныс шебін устап жаткан жаяу әскерлерге адам жүгіртті. Түске жакын олардың алды оралып келіп «көрмедік... білмедік»... деп, көкіл муздаткандай суык хабзр. әкелді. Дорофеев телефонмен Скориковке байланысты. Есей- лерді іздетіп жіберген адамының түске дейін сандалып жү* ріп-жүріп таба алмай келгенін улкен корқынышпен айтты. «Касына ерткені қолайсыз жан екен. Ер басына кыйыншы- лык күн туса серігіне жарамай бармағын шайнады-ау? Колға түссең де, кап түбінде тегін жатпай тесіп шығатын болаг ’ пышақ едін!..» деп, Скориков осы бір жайды кайғырып ойла­ ды. Кездерін жумып, алақанына ауыр салмакпен иілген ыстык басын сүйеиді. Ішке адъютант кірді. Колына устаған сэ­ ры конвертті стол үстіне, Скориковтык алдына тастай беріп: — Сізге хат бар, жолдас майор. Жоғарғы жерден, Моск- вадан шыккан хат — деді. Бірак онын казіргі көнілсіз куп-қу кескінінен шошынып: — жолдас майор?.. Бір жеріңіз ауырған нан сау ма? Түсініз тым кашып кетіпті ғой?—-деді. — Солай ма?... — дел Скориков адъютаытаіна карап кү- лімсіреген болды да, алдына тастаған хатты алды. Ішін ашып караса Москвадағы әскери-байланыс училищенін бастығы жазған хат екен. «Сіздің басшылығыңыздағы полк тәрбиелеп өсірген курсант Қожақ Жүнісов бунда, бізге ксліп оқуға түс- кесін де жауынгерлік, саяси дайындыктын үздігі болды» деп мақтап жазыпты: урыста шындалып өскен сондай үлгілі озык жауынгерді окуға дайындап берген полкка, әсіресе, полктын басшыларына алғыс айтыпты. Скориков хатты ашып окыған- да ыиығын баскан ауыр кайғыны сыпырып тастағандай. түсі 454

СЭЛ ж ады рап жылы тартты. Адъютантына енді көздерін кы- сынкырап күлімсірей қарады. Көңілінде торығу да, түңілу де Калмаған, уайымсыз жанның карасы. Уайым табы тегіс аиыккан қазіргі кескінінде әлдекандай бір ж еңістіқ бе, жүл- дснщ бе кызғын қуанышы бар еді. Адъютант комсоргты ша- кырып келгесін Скориков хатты колына көтере устап: Мына, хатты біздің Қ ож ақ оқып жүрген училищенін яачальнигі жазыпты. Өзің білесід, бала намыскер еді ғой.. Полктың, полктағы тәрбиеші уйымдардын, абройын оку май данында д а сақтал жүрген көрінеді. Рахмет, рахмет, оған. Оны біз мактаныш ете аламыз. Жолдас комсорг, осы хатты батареяларға, айрыкша комсомолецтар арасьшда окып таныс- гыр. Қолдағы жас буындарды тәрбиелеп өсіруле көп көмегі гиетін маңызды хат, бул, — деп комсоргка усынды. ' Соның үстіне Тайнов кірген еді. Скориков те, іштегі екеу» де оныц бул келісіиен бір жаксылык хабарды дәме еткен* дей, суракты көзбен аңтарылып карады. Тайнов Скориковтын касына кеп: — Ж ац а , жолдас майор, бригада штабымен сөйлееш едім. Бүгін, осы кеш біздің карсымыздағы Борзых батальонынык бір ротасы душпанның алдыцғы катарына соғысгісн барлау жүргізетін көрінеді. Соған, корректировщик рстінде бір офи­ цер ж іберіңдср деп буйырады. Кай батарсядан, кімді жібе реміз? — деді. Кімді жіберуді сурама, менен! Жіберудіц максаты не? Карсыдағы душгіанның атыс ошактарын аныктауды міндет ете ме? Ж оқ , әлде баска көздеген максаттары бар ма? — деп ол енді даусын жумсартып акырын сурады. — Я, я... Өзіціз айтқан, душланның атыс ошактарьш анмк тап, колға «тіл» түсіруді міндет етеді. Скориков үлдемеді. Соғыспен жүргізетін бүгін кеткі бар лауға байланысты, сәтте шуғыл өзгерді. Алаканы.мсн исгін сипап, кішірейтіп кысыцкыраған көздерін д е жумып мүлпп отырыл калды. Хабарсыз ж ок болған үш адамнык кайгылн тағдырын оплаудан шуғыл туған бір шыдамсыз пііга шомын кеткен еді. Тайнов оны енді біраз кідірсе калгып котетлшем көріп: ^ ■ ~ К імді жібер дейсіз, буғаи. деді. __ Ж ауапты жумыс көрінеді, бір комбатты жібересш. Тайнов іске кірісе беруге Скориковтан руксат адыпес.кке дарай ж үрді. Бірақ есікке бара бергенде ойына әл м нг іус кендей артына кайырылды: — Есейлерден хябар есіттщ із ое. ~ Б і з д е Өестігеніміз ж од. Нсғылса да буныи а я ана» « « пайын деп тур ау, бізге!.. 455

— Қайдан онай соғады? Қайдан?.. Бәрінен бурын, мына зор қыймылдыц жан салған дайындығы тусында болып турға- нын карасайшы. Колға түспесін де... Түсе койған күнде, ха- барсыз үшеудің бірінен коркам. — Сайкин ғой?.. Менде сол... Содан коркам. Жаулық ойы, жат мінезі болмас та. Бірак, жанынан қоркып арын сатар. Тіктесуге келмей беріле калзтын оп-оңай олжа сол болады, — деді. де, Тайнов шығып кетті. Жаяу оскерлсрмсн бірлесіп жургізетін бүгіигі барлауға полктен Марченко жіберілді. — Казір кете берсем кайтеді? — деп Марченко улықсат сурап еді. — Жөн... жөн. Жаяу зскер командирлерімен казір барыгт танысқанын дурыс. Барлау жүргізетін жердің бекініс курылысын да білесін. Сокың борі, сонырағы кауырт қыймыл үстінде туатын басшылық бақылау жумысын да біраз жеңіл- детеді. Соеын, бір ескертетінім, соныра урыспен ілгері жыл- жығандарыңда хабарсыз жоқ болған адамдарга хабардар бола жүр. — деп Тайнов буған да есксртті. Марченко бақылау пупктіне енді айналмады; касына ба- кылау жүргізіп, баяланыс-катнастарына керек болатын жаксы екі барлаушыны сртіп алып, карсыдағы корганые шебін устал жатқан жаяу әскерлсрге тартты. Ол әуелі өздері баратын ро­ та окобьінын жолындағы атые батальонының штабына сокты. Штаб үнінде бурын-соцды кездеспеген кіл бір бейтаныс офи- церлер отыр екен. Олардыц ішінде өзінен атағы жоғарысы болмаса да үстеріне кіргесін Марченко бурынырак солем берді: “ А, хСоғыс тәқірісі» сендер ме? Штабтарың адамымыз- ды жібердік дсп жаңа ғана хабарлап еді. Кәне, бері... бері жа- кында? —двп, Марченконы көргеннен-ак, төрде отырған та- палгақ, муртты капитан ушып іура келіп, өз қасынан орын көрсетті. Марченко тапалтақ, мургты . капитаішын төменгі жағын ала отыпған екі — үш офицердіц бірінен Нуржанды таныды. Унгри коршауында немістердің туткыньшан өздерін «Лео- пардбыз» дейтін латыш партизандары босаткан. Бсейді, пар- лап кос ат жеккен жеңіл шанамен айлы жарык түнде полк- ке әкеліп салатын казак жігіт осы еді. Марченко әуелі оны танымай калып, енді жарыкка жакындап кеп отыра берген- де.ғана түсінен шырамытып: — Ау, жолдас Қараниязов!... деп умтылып кеп колын усынды. РІуржан ушып тура келіп, оның қолын уысына алып кыса берді. Өң кубылысынан аз-аздап кысылғаны байқалады. Қолын алған кісініц кім екенін анык білмей тур. Олар далаға шыкты да зу-зу ушкан ок болмаса да, жау- 456

гГ ж абы сы п\" е'нГбе\"кт™еп жІЛуГредріІ.ДеОЛ!сыР01каешокосбоігныесжпеенткежнушрсгізжетеірн- ркГи3 глІЫ дивизия басш ылыкы Нуржанпың ротасы на берген еіген. О л полктыц, онан батальонный, штабында болып, тут- Кыиылдан согуға есептелген бүгінгі тунгі кый.мылдыц планы- на таны сьш келе жатты. Н у р ж а н окопке ж еткенш е қасыңда- ғы қап и тан н ан жөн сурап, он ы ц Есей қызмет істейтін полкте батарея командирі екенін білді. — Сонымен әлі хабарсы з деціз. Қасында тағы бір офицер оар деи ме? Ол кім еді? Т аны м ассы ң. Сайкин деген кіші лейтенант. Баскару взводы иын командирі. Қоркақтығынан партия кандидаттығы нан д а ш ы ғы п қалып, онбай ж үретін еді. в — А пы р-ай, о?... немістердің колына түспегей де! Туспе гей деп тідей ік, әлі де! — деп Н урж ан осыны айтты да бурын- Рысынан да катты кыйналып кайгырғаи кескіиде төмсн қарап тунжырап калды. Осы козде, окоптың бас жағыиан қарлыққан, жуан дауые ты біреу « р о та командирлеріц кайда» — деп айкайлады . Нур­ жан басын көтеріп алды. Ш апш аң бурылыл дауы с шыккан ж акка қ а р а с а , полковник Остроумов бір топ адаммен окоп- тыН бойын ж агал ап келеді ексн. Нуржан мен Марченко тар- тыла қалды. — Ал, дайындык калай, жолдас Караниязов? — Ж а м а н емес, ж олдас полковник. Сүйемел күштеріпің комаиднрлорі ж ана келіп жыиналып жатыр. Осы турған со- лар, — деп Н урж ан дивизия командирімен ар ал ас онды-со- лынан жыйналып коршай кал ган командирлерді көрсетті. О строум ов жайдары п іш ін де Нуржанныц көрсеткен офи- церлеріне кар ап акырын бас изеді де: — Б ілем , білем... ж олдас Караниязов. Сүйемел күштерщ- нің әзір л ігін ось;иди келе ж ат ы п ж аңа көріп ш ықтым. Күн ба- рында о л ар д ы душпапныц корғаны с шебіне, ж ер қурылысына ж ақсылап таныстырып қой. Біздіц бул ісіміздің ойдағыдаа боп а я қ т а л у ы н а оның да үлкен себебі бар, лсді. Күн батып қас қарэйысымен, кейінде тургал батарсялар- дың бэрі рота окобының көк желкесіне жакындап кеп «риа­ ла сты ;том ағлсы н сыпырып түбін ойған шеле-ктеи үшрсиген үлкем аузын көкке көтере дәлдсп, жау бекінісп у Р тап’ сокыра ататын бірінші снарятгарды іш.ие с а л ь ок^ ц -Н д-аг г ‘г;и = Г с,к тж к 457

командирімен турған Нуржан цифрблаты жалтырауык кіш- кене, әдемі кол сағатына жиі-жні карай бастады. Жүрек соғы- сына сағат соғысы ілесе алмай бара жатқандай. Сүйтіп турғанда, майдан үстіндегі ішін тарткан жым-жырт тыныштыктың ақмрғы, соңғы минуты да соқты. Төбедегі кап- кара булттың төсінде шатыр-шутыр найзағай ойнағандай, бір ғаламат майдан басталып кетті. Окопте буғып отырған жаяу әскерлердік көк желкесіиен кызыл жалын жарык-журык ой- нап, көкке карагі үңірейген ауыздар от шашады. Жер дірілдеп, окоптердің кенерелері шайкалып, шайқалып кеткендей болды Бірақ, бул аласат майдан, сонау Пентэрс, Пампали ша- буылдарындай узакка созылмады. Ж ер бетінің қокыр-сокы- рын айналдырып үйіріп алып, аспандатып ауаға ушырған са* ғымды шілденіқ тымык түсінде жүріп өткен куйындай. Әлдекандай, екі-үш минуттан соң кара жердің кыртысыв аударып, корыс кып казган болаттар ысырыла ығыстап көшкен толкындардай жау бекінісіне терендеп кіре берді. Тымык текіздің үстінен уйткып жүріп өткен кішкене куйыннын сәтті шағын тосқан жаяу әскерлер терең окоптың тікшіл жарынан каргып шығып уралап алға умтылды. Немістер карсыласпады. Уралап жүгіріп келген Нуржаннык жауынгер- лері окопке секіріп түсіп жатыр. Тірі калған кемістердін кеу- десіне автоматын таяп тура калып жауынгерлер ызғарлы да- уыспеи буйра зекиді: — Ну, халт!.. Кольщды көтер! Қолға түскен немістердіц офицер солдаты аралас бір тобын топырлзта айдап кейінге акетті. Нуржан ротасы басып алын- ған неміс окобіне берік бекініп алды. Бейкут соккы душпан- ның бірінші траншеясын басып алумен токтады. Немістер есін тез жыйды; таң атқанша бірнеше контрата калар жасзп, қорғай алмай капылыста айырылған төбе басын- дағы окопты кайтарып алмақ болды. Нуржалның ротасы басып алған ж ау окобынан бір жауынгердің елігі табылады. Бас сүйегі мылжаланып, бе? бейнесі бузылып кеткен. Өлік жаткан жерден көп кағаздары жыртылып, сау беттері канға былғанған «қызыл әскерлік книжка» табылды; суға, канға тиіп, сыямен жазған жазула- ры еріп кетіпті. Қанша аударып қарағанда жалғыз ауыз «ПАП» деген сөз зорға танылды. Марченко батальон штабының телефонымен Скориковке тез байланысып, бул жактан өзі білген бар жағдайды жауын- гердің өлігі табылғаннан бастап түгел айтып еді. — Япыр-ау... япыр-ау, мынауың кауіпті ойдың күдігін аш- кан суық белгі болмаса еді? «ПАП-ты» анық айырып таны- дындар ма? —деді Скориков. Марченко қулағына кысып ус- 458

Т^ҒЯУ? кәрі жіліктей т у т қ а д а н Скориковтың ж иілеп Сс оОғҒыЫ•пП .6( 2 Р&ІҺЛН ЖУПӨК СОРМГМН ж г м п п а в о » ............. ....... ________ аньтк ж а зға н скен, айыруға болады. О н да, тапкан өліктеріц... Сайкиннің ертіп кеткен опли- иареці болды ғой? . — О нш асын біле алм ады к жолдас майор. Б а с қ а нөндей белгілөрі бар? Тағі>і да... тағы да каран- лар, ж о л д ас Марченко. Егер гагікан өлікіерің ординареіітік» болса қ а л ғ а н екеуі де сол м аң да жатыр ғой, — деді Скорикоі. Ақырғы сөзін ^йтқанда көцілі толкығандай даусы діпі.-і і^п шықты. М арченко оиы аяп кетті де, «Жалғыз баласыньін жл манатын есіткен казалы әке мундай кайғырмас» — деп ой іа ды ішінен. М арченко касындағы аз ғаи а адамымен окоп ішінде айка- сып сулап ж атқан немістердін. өлігін аударыстырып тагы бір аз карады . Бірақ, жауынгердіц өлігі мен кан-кан книжкадағы кыйындықпен зорға айырған ж алғы з ауыз сөзден журек жа нын ж а р а л а ға н көңіл кудігінің күманді тустарын аныктап аша гүскендей б аска еш белгі табылмады. М арченко арт жактан шоп басы тысырдлглидлй болғащи бурылып қар аса, сур шинелді кы з бен қолтыгыиа зембіл кы< кан ж ән е біреу муздай ж ерге бетім басып, бугып оцбскгеп келеді екси. Марченко ол екеуініц жүзіп көре алм лса ла. кыз дық көк сукно тысты дөцгелек кара бөркііісн онын батар<и* да істейтін санинструктор екеніп таныды. Қыз окопкс сскіріп түскенде М арченко да колы ндағы бинокілін таетай бсріп, кл сына ж етіп барды: — Ау, карындас! — Б а я н шашмян бурылып ж л.п карады д і, Млрчсчіконы кәргенде унсіз тартылып солем бсрді. Бул екеуінік Есей.іер хя бгрсыз кеткенінен кеГііи ен алгапі кеідес\\ч осы оді. Ошяіг бер? яз ғап а күн өтсе де, кыз сылыиып, бші-боз болып жүдсп ка- Марченко иен Баян 459

канда, Борзых батальонының штабында Остапчук бен Нур- жан бар және біраз офицерлер жыйналып отырып, урыспсн жүргізген барлауда солдаттарымен бірге колға түскен неміс ефицерінен Есейлер жайын сурап жатты. Орыс тілін шала-шарпы білстін неміс офицорі былдырлап сөйлеп отыр; узын сөйлемнің әлдеқандай бір кыйын сөздері аузына түспей тутығып калады; анталап отырған әміриіі офицерлердіц қадала қараған отты, өткір көздерінен қысылып, өзініц нс айтқанын өзі білмейді; сөз арасында, олардыц су­ рап айткызьш отырған знгіме жайып тереқдсп аша түсп-ей, озініц туттықканын «жауап берудеи бастарткаңым деп біле ме» дегендей өз-өзінен қоркып, жапырақтай қалтырайды; әк- гіме үзілген жерде шыдамсызданып усқыны ушып үрейлене карайды; колдарында да токтаталмаған діріл бар. Нуржан үй ішіндеіі адамның ешкайсысына да тіл катпай, канын таптып суп-сур болғаи кескінде неміс офицеріне қадалп қарэп, усыныңқырап отырған; неміеіің аузынан шыққан сөз- дсрін қулағыиан қағас қылчай, қулыктап тыңдауда болатын. Неміс офнцсрі әңгімесін аяктамай суттығыгі калған жерде. Нуржан қабагын түйе, түсін суытыцқырап алып зек:«п қалды: — Ал, сосын, сосын ше?.. Неміс офицері Нуржанның әмірлі жүзінен ығыстап отырып, ендігі апткан сөзін қаранғы түкде белгісіз үш адамның өзде- ріне карагі, үнсіз жақындап келе жатканынан бастады. Үшеуін иеміс окобына асылып түсе бергенде, кару жумсауға келтір- мей бас салып байдап алғал. Екі офицердің ортасындағы «Со- веттен зульдат»1 бірнеше адаммен жалғыз алысып журіп, бі- реуінің кулағын кыркьш тістеп алады. Бірак, сол арада «Со­ вестен зульдатты» немістер күшпен жығып, кол-аяғын аркан- мен мықтап буады да, мылшктың дүмімен баска-баска урып мылжалап өлтіреді... Осы араға келгенде Нуржан шыдамады; тізесі үстінде жатқан қолдарын кетере бергенде дірілдеп козғалып кетті: — Екі офицер кайда?.. Оларға да, ана солдатка усатып өлімге бупырдындар ма? Не кылдыцдар, ә?—деп акыра ушып гурегелді. Нуржаниың жоғарғы жағын ала Остапчук отырған. Оның мына мінезін женілдік кеоіп жаратпай калыпты; Нур- жанның колынан шап беріп устай алып, нукып төмен басты да: — Отыр! —деді. Нуржан отырып тынышталғасын,—түу!.. Түу!.. Солай ма едін?.. Сен де осындай ма едің? —деді Остап­ чук. Неміс офнцерініц іүсініксіз көп сөзінен, олардын ендігі укканы: қолға түскен ек; совет офицерінің бірі —«монгол»... 1 Совет солдаты. 460

«Монгол» үндемепті; көмейіне бойлатыл ағаш тығып аузы- _кан ак-тарылса д а үндемепті, соккы га жығылып к у л л « ш д с і О с і р ь т ынырсыпгы. О ны кейіндегі «Курляндия» мо­ тобрига дасы н ы и штаЛына сссіз күйде, арбаға салы п окетеді. инда ап ар гл гы н но Гиілғаііын білмейді. Ал, екінші офицер — Саикин, каіітсем жаным сау калады деп, лезде өзгеріи неміс- 'гер ЖПІЫНЯ інычкан: ж апа курсе тәсілін қ о л д ан б ақ болған Ленинград маііднныпыц ү/іксн иіабуылға дайындалып жатка* нын, кай ж ср д е кандай аскер курамаларыныц турганыиа дей- ‘Н айтып, білгсндерін клртадән көрсетіп те беріпті. Сонан бері немістср кейінде кыймылсыз турған курамаларды тус-тустан гірнектеп тартып, корганмс шебін күшейте бастапты. Кец майданмыц кай жсрінде ле Л енинград майдаяы ньщ шабуы- лын томтаруі а кауырт дайындалы п жаткан кэрінеді. ^Бундай арсы з опаоыздыкты еетігенде М уржандардың каны қай*Гап, күй ін іг ксп і. Остапчук те: — Ә, іш ген піычкэн сур ж ы лан! Таза солдат өлімі буйыр- мады, са ға н . Корлық өлімінде өлерсін, оітда!.. — деп жудыры- ғын түйіп кіжіііді дс, ушып турегелііт телефонға барды. Бул ж а ғ д а й сол сәтте-ак, Тукумус псн Л и б ава арасында іпалкая созы лған кец м айданда білдірмей ш абуы лга дайын* далып ж а т к а н курам а-курам аларга элекгр тогы ндай дыз етіп тегіс та р а д ы ; птлктем дивизия, дивизиядан арм ия штабы ха- барланып жатты. «Бір кары н майды бір к у м а л а қ шірітеді» — деп Сайкиннің опасы здыгы майданның сонша тер тэгіп, күн-түн демей кыйын- дыкден дайы ндалған ш абуы лдары на кесепатты кесел бон жа- бысты д а , ш абуыл жсже кейінгс калдырылды. VII Генерал Фон Рубинштейн с.оңғь1 күндері адам көзіне сирек көрінетін бон аллы. Ол бригада офяцсрлерінен жалғыз штаб начальннгін ен баска жал адамлы кабылдамады; есігін ішінсн ,‘ліп алып сырткы өмір-тір.нкке араласпай жатып едГ Гене­ рал күндсгі сол калпынан бүгін теа вогерді. Үстіие түимелер. жУлынған гтогонсыз ж ы р т н к мундир киіп. касына сенімд! адъютантын ғана ертті. Сүйтіп. ол күн батнп бара жатканда иопгоны сш сбіне маклан түзел жаясыз дяламен жүр.п кетт, ШоЛеп каоанғы тунде жарығын жакпай жолсызбен канғалак- т а ғ і ^ аш и н а н ы тастан таска сокшпып «тіп. „.оршытмп ее- кірхіп келедг ж үрісте де үндемеді. Пшон курын. Генерал ж о . \\ V . е^ | ш н ;нен мендетіп басып алған. Г а Т б ы л г а н д а Г калнн кабак астындагы кішконе кездер дс 461

мүлгіп жумыла түседі. Көзі жумылған сайын машина шайқап ырғалған ауыр деиесі калың ой, караңғы меніреу дүниеге тар* тылып батып бара жаткандай. Мюнхен кадасында өз колынан қурыскан атанынын дәуірлеп толыскан күні мен тасып төгі* ліп, курып бара жаткан бүгінгі күні де генерал Фон Рубинш* тейіннің көзі алдында. Бірак. онын бәрі де мунды жүдеу кө* ңілде турақтап орныға ал.майтын айиымалы елес еді. Өткен өмірдің шзык, кызган күидерін енді бүгін ойласа өңменіне қанжар ушын суккандай. Бір оқ шығармай бас игізіп бағын- дырып, түп-түзу көшелерінен женіс маршын ойнап кірген Батые Европа елдерінің көркем қалалары да үздік-создык елес* теп көкейін теседі. Оның бер жағында жым-жыртуйкыда жат> кан жазыксыз елге түн каранғылығын жамылып урланып ти- ген «ЫЙ5 игіх» деп аталған «Найзағай соғыо дәуірі де аэ дүбірлеп тез өтті. Тып*тыныш жаткан бейбіт елдің букара халкын кырам деп келген фондар акыры мына күйге Жетті. Тасыган су жер бетін ссл ғып ағыи сірә да каптай бермей- ді. Таскынның да токтауы бар. Көл тартылып шөл болады, теңіз сарқылын шалшыққа эйналады. Баска түгіл Фон Ру* бинштейннің өзіие де бір кездерде бүкіл Европа халкын тун- шыктырып селдей каптаған герман армиясының ендігі калды- ғы осы шалшық судай көріпеді. Осы кезге дейін кулаштап жү* зіп келген совет әскерлерінің бунан әрі айкындалып, анык кө* рінген женіс жағасына кыйындыксыз кеиііп өтетінін ол білді. Қазіргі жағдайда Германия өздері үшін алыстағы үміт- кер тілекшідей ғана болгандыктан, ондағы хал-ахуалмен онша есептеспеді; колда күш турганда ақырғы солдат, ең акырғы патрон калганша карсыласуға серт байлады. Германиялағы ауыр жағдайды солдаттардан жасырмак болды; бірінен соң бірі ок тиген жолбарыстай ыңыранып аяк астында калып жаткан Померания, Силезия және Шыгыс Пруссия облысы- нын басты-басты калаларын да айтпады. Бграк, булар канша жасырса да шындык сыр жарыкка шыкпай турмады. Украин майданы әскерлерініц Оппельнлі алып Одерден өтіп алға басканын, сонык артынша Берлиинің коршалып Геб- белстік катын-балаларын да өзімен коса атып өлтіргенін де солдаттар күн өткермей сол сәтте есітті. Совет әскерлері- нің Берлинді алып, Рейхстакка Жеиіс туын кадағанын бахыт- сыз солдаттар бундағы генералдан да бурын білді; Сонан бері бундағы немісіердің де уйткысы бузылып, ір* гесі свгіліп, жазкытурғы ақ жүлге сецдей ірімтіктелген. Жел көтері.піп шығып, күпіейіп сокса, сол соккан жакка жігі ай* рылған ірімтік ақ сеңдердей жосылып, жөнкіп ыкты. Оны токтатып, тыйым салуға Фон Рубинштейннін де, генерал Гнльфердтің де кудіреті. күиіі жетпсді. Жалғыз мотобригада ғана емес, коршаудағы екі армияның екеуіндегі түзеуге кел- 462

У/чт:.ІЛ ..... .. у у ү і т к7оі ісі ке/і келеді. Үстіне т\\имелері үзілген погонсыз мундир киіп, қайда блра- тынын ж анға сездірмей түнді бетке алып, жасырынып шык- қан себебі д е осы. Мініп келген машинасын жолда, батальон штабьшда кал- дырып, адам көзіне түспейтін слеусіз жасырың жолмен та* саланьш ж \\гріп отырыл, Фон Рубинштейн ж аяу эскерлердің окобына барды; қорғаныс шебіндегі бар жағдайдыц бәрі де артық-кемі жок, дал өзі естігепдей боп шыкты. Екі-үш ада- мы бар бір пулемет раснетынан ешкім квлмапты. Бір топ еол- даттар окоптыц бір бүйірінсн үңгірлеп казған караңғы үцгір- де шам жарығына жыйналып листовка ок.ып жатыр. Окоптың өзге жерлерінен де екеу-ушеу, төртеу-бесеуден шоғырланып жыйналған солдаттар «совет әскеріие өз ыклыярымсн өтсе соғыс артынан үйлеріне кайтарылатын» жайын айтып жаз- ған үгіт кағаздарын дауьгстап окыгт, дабырласьгп жатыр. Өмірі сакталыгі, соғыс артынан үйіне, әйеліне кайтарылаты- нына бәрі де куанышты. Тіпті, окоптың кей жерлерінен бес ондап көзге түсіп, көріне кетіп бараткан солдаттар да караң- ғы түнде әртустан караңдайды. Оларды тоқтатып, кейін кай- тарып жаткан сфицерлер де жок. Мына сумдықты көргенде фон Рубинштейн окоптык жа- рына ыйығын сүйеген күйі кыймылсыз каллы. Тек кекті жү- ректе өрттей жанған өкінішті ызадан колдары калтырап, діріл каккан ыйыктарынын басы да тайғактаи окоп кенерінде тур- май барады . Калын кабағы астынан карангыны кеулеп өткон кішкене көздері әлдекайда, алыскд кадалады. Кайда караса да кару-жарағын тастап, арын таптаған солдәтгарын көрсді. Сонымен бірге өткен күидері де, Франция, Италия. Голландня- ға ж асаған көиілді жорыктар да, дәл сол күнніц өзіндей боп өзгермеген айкын елеспен ап-анық богт көз алдынз кследі. Пнын беп жагыида герман армиясынын. Сталинград, Лніин- 463

орақ ең алғаш Москва түбінде муқап, Сталинград қырғынын- да шегесі босяды. Енді міне, белден келген бітік егін түгіл, тастақ такырға шыккан жалғыз қадақ кылтанақты да қыр- К.ЫП кеспейтін боп қолға устаудан калды. «Күнім өтті, көз көрмейтін қараңғы қуысқа лактыратын мезгілім жетті. Жет* ті енлі!» — деп күнірсніп, бір жола түңілдіре бездіргендей. Генерал Фон Рубиннітейін екі қолымен бетін басып, тур- ған жсріне бүк түсіп отыра калып, еңкілдеп жылап жіберді. — Курыды империя, курыды!.. Өзегін өртеген өкініш ызасын ыстық жаспен төгеді. Жас адютанттын колтыгынан сүйеп, көлгірсіген жалынышты дауыспен кәмегііне жас келіп айткан токтауына да тыйылмады. «Солдаттар көрер, генерал мырза. Мундай қыйыншылыкта жі- гер бсріп жауға бастайтын сіз жыласаңыз, олар бор боп езіл- мей ме» дсп, адъютант оны енді жігерлендірмек болды. Бі- рақ генерал басын көтермеді. Солқылдап жылап отырып: — Опасыз солдаттар бүйтіп менің жылағанымды көрмесе де, империянын кулағанын біліп қашып жатыр ғойі Кашсыи, қашсын опасыздар! — деді. Шынында да, отыздан астам неміс дивизиясы қамалған сыйыр тіліндей тумсьіқтыц сыпыра теңіз жағалауларын айтиа- ганда, курғакшылык, майданнық көп араларында корғаные шебін устап жаткан әскерлер батальон, полкімен кару-жара* ғын тастамай командирлерін де ала Совет жағына өтіп жатты. Совет әскерлері соғыссыз ілгерілеп алға басып барады. Кү- иі-түні бірдей аз ғана күзетпен артка айдаған тутқындар лек- лек боп шубырып өтіп жаиы. VII! Улттык расчеггың оқтаушысы грузин жігіт штаб жақтан зырлап жүгіріп келе жаткан біреуді алыстан көріп: — Әй. анау кім? — деп дауыстады. Зеңбірек басындары адамдар тегіс жалт қарап назарын соған аударды. Сол арада, эркімнін де басыиа «Есейден хабар болған шығарі...* деген дәмелі он келіп, жүгірген адамды асыға күтіп, шыдамсызда* иып турды... «Желаяк» Потехин екен, парторг Ивановтың буй- рып «тез жет» — деуімен штабтан шыға жүгіріпті. Өкпесі ау- зына тығылып, сөйлей алмай алкынып турып: — Жо-жолдастар!.. Қуанышты хабар әкелдім! — деді. — Я. ол не хабар? — Ку-у*анышты... — Есей табылды ма? Атыс уясының басындағы зеңбірекшілер жумыстарын тас- 464

;і*а.С\" п п ^ п Р:П. . К“ ІП- жатыР- П о г а сн д І к ап™ „. Потехин ентігіп демін екі иінінен алып турып, Бепдннде Германия үкіметініқ атынан капитуляцияға фельдмаршал іЧеатль кол к.оиьіп, неміс эскерлерінін. тегіс тізе бүккен хаоарын аитты. Сонын. соқынән батареяларға парторг Ива- новтың в зі келіп куанышты ж еңіс хабарын жауынгерлерге сүикімді, жатык. тілмен жеткізді; герман армиясына күшпен €ріксіз тізе бүккізіп, Рейхстакта Кейтьлге қол қойрызған келі- сімніН іш індс дэл өзі болған адамдай байыптап дәлме- дэл аитты. Ол ортаға койған снаряд жәшігіне шығыи ту­ рып өзі ж ақа ғана радио аркьілы кабылдап, жазып алған Совет Одағы карулы күштерінік жекіспең куттыктағаи үндеуің окыг; еіді. Оныц ендігі сөзінің аяғып куанышты «Уралар» көтеріп, шарыктатып әкетті. Әуелі уралаған жалғыз гана батаоея адамдары секілді еді. Аяқ жағында осы мандағы әскер туркан агаштардан да жамыраи жан-жакка толкында- нып, тарап жатты. — Ең нағыз ауыр, шегініс жылы, Сталин ж олдас біздін. ісі- міз әділ, біз жецеміз дсп сді. Міие, біз жендік! Соғыс жер- жердс д с токтатылып, нсмістер қару-жарағымен бізге өтіп жа. тыр, — деді Иванов сөзінің акырында... Немістер ө з жсрінде каруын тастап тізе бүксс де, Курлян- диядагы соғыстар, әлі бурынғысындай жүріл жатыр. Бітімге кол қойғаннан кейін фельдмаршал Қейтльдіқ «қару-жарақтп- рыңмен Ленинград майданының әскерлеріне беріліндер»,— деген әм ірін алганда генерал Гильферд келекелей күліп: — Қолында отыз солдаты ж ок фельдмаршалды фельдфе­ бель десем , отыздан астам дивизиясы бар инфентера генералы оған калай бағынады? — депті... Бірак, сол күннің ксшіне, б-екіністе қорғаныс шебін устап жаткан немістер білдірмей шегіие бастады. Бул шегініс әуе- лі бір ж ер ден басталып бүкіл майданға тутаса тарады. Осы кезге дейін күшін жыйнап қыймылға кіріспей әл бағып жат* кан совет әскерлері де тегіс шабуылға шыкты. Немістер ток- таган ж ерлерінде бурынғыдай жан салып карсыласқан жок, кішкене кысым көрсе сөмпецдеп каша жөнеледі. Көмілген тан- кілер мен тура көздеуге койған зеңбіректер орын-орнында ка- РаЙДУшпаЛнды ^өкшелеп қуған Ленинград майданынык эскертд- рі жолмен де, жолсызбш де ағылып бар элі де алдарында жатканмен босташиылык. бейбіт өмірдш кед Ф гіГ бәр і д е осы бүгін сезгендей. Шалкыған оиынжүлкшен, іштеріндегі сауыккойлары сырнайын тартып онге басып ба- Р а Дал казір, соғь,с журіп жаткан майдан даласынан алыс- ЭО— К ур л я н д и я 465

тап қалған Джукстэ маңында атыс бурынғыдан да кушейген. Қаранғы түнде жоғарыға атылған жалтырауық оқтар неше түсте жаркылдап ушьш шубьіртпадай тізіліп өтеді. Қызыл-жа- сыл ракеталар да түн-түнімен жарқьілдаи ушып, қараңғы тун- нің қабағын бір жаитырмайды. Сондай мыңдаған рахеталар- дың қара барқыт аспанға жосаланып түскен айқын таңбасы, қатты жаңбыр артынан көлеңкелі көгілдір ауаға көлбей асы- лып турып қалған кемпір қосақтардай. Уласып соққан төрт жылғы дауылдыц ішін тартып басылған тыныштык бейбіг ніағын танытқандай. Бу да, соның куаныш белгісі, жеңіс са­ лют! секілді. Майор Борзых батальонный карсысындағы иесіз бір хутор- да совет парламентерлері мен Гильферд бастаған неміс гене- ралдарының кездесуі болды. Осы арада совет үкіметінің аты- нан елшілер генерал Гильфердке жыйырма төрт сағаттын ішінде бар жерде де қарсылығын тоқтатын, әскерлерін қару* жарағымен өткізуін талап етті. Егер, муны қабылдамаса Ленинград майданыныц қарулы күштері азаңғы жетіде үзілді- кссілді ақырғы қыймылға кірісстіні де ескертілді. Гильферд касындағы ақылшы генералдарымен оңаша кеңесіп, акыры бір іүйінге келді. Совет елшілерінік алдарына койған талабына көніп, екі жағы да келісіммен тарады. Гильфердке еріп барған акылшы генералдың бірі Фон Ру­ бинштейн еді. Ол мотобрнгаданың штабына келгесін маши- надан түсіп, өзін токтап тосып турган командашасына барды. Семіз, сары Гильферд мерседестен жаңа түсіп жатыр екен. Фон Рубинштсйін қолын артына устаған күйі оның карсысана келіп талтайып тура қалды... ; Сонымен бригадаға қаруыңды үйіп, қолыңдьі көтере бео деймін бе?.. — деді, демін екі иінінен ентігіп алып. Бағыныш- тысының бул мінезі Гильфердке бой усынбай айбат шеккен кыры секілденді. Өгкен жылдың 20-июліндегі оқыйғадан кейін герман ар- миясы басшыларының өз арасында бір-біріне сенбескауіп ту- ған-ды. Қасында күзетшісі мыкты болсада, Фон Рубинштейн- ніқ казіргі мына түрінен сескеніп қалып, он колы кіндігінік. үстіндегі кішкене пистолетіне барып кайтты: — Бригадаң қару-жарағын үйіп дайындала берсін. Қазір бар да соған кіріс! Оларға-а-а... Бірінші болып сеніқ брига- даң отеді. Солай, генерал!..—деп буйырды да, шегіншектеп барып машинасына отырып қараңғы түнді жамыла жылжып жүріп кетті. Фон Рубинштейн Гильфердтің буйрығын орындауға кіріс- кен жоқ. Адъютантына туткынды әкелуді буйырды да, есігінік аузыпа карулы күзет койған карағай үйге беітеді. Өзіие тағызым етіп тартылып турған күзетші солдатка да ол сенім- 466

С13 к ө зб е н с у з іл е бір карап өтті. Үйге кіргесін совет парламен- терлерім ен сөйлесуге ж ү р ер д е сығырайтьіп басы п кеткен шам- нын б іл т е с ін көтеріп ж а р ы к кылды. Сол к е з д е есік ақырын ашылып адъю танты кіруге ульгксат сурады. — Ә к ел дік бе, тутқынды? — Әкелділг, генерал мы рза. — К іргіз! С ол ә м ір м ен адъю тант ш а п ш а н бурылын, к ол дар ы кайыры* лып б а й л а у л ы туткынды ыйығынан бүріп устай алды . Айдап әхелген екі солдат та адъю т ант т ы ц ыңғайымен туткынды ея- седеп т ү й іп -т ү й іп калысты. Туткы нны к усгін де ж ағасы өңірі* нен к ак айрылған ак көйлек кызылала кан екен. Бетіндсп ж а л к ы л д а ға н көк ала ісіктен к өздері д е х ф л ы л ы п , кян уйып каткан к ірп ік тері ілін іп -іл ін іп к етеді. Д ен есін е түск ен осы жд р а л а р д а н ә б д е н калж ы раран туткын аяғына ны к басып т^ра алмай, тец селіп кетеді. Ф он Рубинш тейн туткынның көзінше пистолетін октап ал- дына қой ды . Сонан кейіи туткыннын. ісік бетіне суп-сур боп демін ж уты п , ызғарланып кар ап акырып калды: — А йтасьш ба ш ы н ы и д ы ... Ж ок иа? Тутқын унсіз басын ш айкады . Б ул, туткы н деп отырғанымыз, осыдан бес-алты күн бурын бакы лау пунктіне колайлы орын карап келуге кетіп, хабарсыз ж ок болаты н Есей еді. С онан бері ол нем істердің колында туткы нда отырды. Өстіп, күніне екі үш рет тергеп жауап алып. әскери купыяны зор л әп айткызоак болады . Суракқа ж а у а л к а т п а й , уясіз гуры п алғасы н онын ж ан ы н кыйнап к»іі зәб ір б е р д і. Рига госпиталін де салғызған үстің гі екі алтын тісін д е кемістер ш алкалатып жығып салып кыймыддітцай, к еу д есін ен басы п от ырып а т а уы эб ен суырып алды . Б ір а к , сырына берік Е сей канша азап ш ексе д е жумған аузы н аш пады . «Ж ауға ж аны кды берсең д е , сырынды бвр- ме» — д е п өзін -өзі ж ігер л ен д ір іп , «білмеймін... менің айтарым ж ок ...^ тан бір танбады. С оны мен осы бүгінге келіп еді. Б ү гін гі тергеуде немістерге, айрыкша Фон Рубйнштейнге онан с у р а п білген әскери купиядан гөрі отағгын жан-тәяімен сүйген а д а л ?лды зәбір л еп жасы ту максат болдЫ. Әсіресе казір карсылыкты токтатып, әлде кандай үш*төрт сағаттан кейін кяоү-ж аоактары м ен Л енинград майданы на берілуге Й ы н и й Л К я һ о т р у ш ш » « М »Й я с я р и Х “ “ керегі д е ж ок еді. Д ер к езін де әскер- колда бар күшін карсы кояты и д ә \\ір бас р тыри Тан атьгсымен қолынан куш, басынан билі Р лерім ен туткынға берілетінш жаксы біледі. басын ягі' бол м аса өж ет совет оф и ц ер ін ін жігерін ж ас 467

зіп,. дарға асып өлтіруді ғана ойлады. Оны сол максатпея соңғы тергеуге алғызып отыр еді. Айтасын ба, жок па?! — деп Фон Рубинштейн писто- летінің аузын Есейдің жалацаш кеудесіне тақады. О да тук саспаған пішіндс неміс генералының қалың қабағы астынан ушкындап от шашкан шүңірек көзіне кадалды. —' Айтасын ба... жо-жоқ па? — Меніқ айтарым жоғына әлі көзің жетпеп пе еді? Жан— арым садағасы. Зәбіріңе, жазана өзімді бергенмін. Жаным колында, жазала да кегіңді ал. . Фон Рубинштейн оның кеудесіне таяған мылтығын кейін тартып алып кайырыла беріп кулаштап қойып еді, өзі осыған деиін теңселіп турған Есей жерге ушып түсті. Кектеніп кал* шылдаған генерал оны бүйіріне бір тепті де, бул кезде боса- ғада кыймылсыз қалшыйып қалған қос жендетіне зэрленіп жетіп барып: Көрдіңдер ме көздері шыккырлар!.. Сендер де фюрерге, нмперняға осы маңғолдай берілген болсаңдар, Германия бүй* тіп, женілмес еді ғой! — деді. . Солдаттар үндемеді. Ызалы генерал аяғы астында әлі ку* рып ыцырсыгі жаткан тутқынды және теуіп калып: — Барыңдар, апарып дарға асындар! — деді. Әмір алран екі жендет Ессйді дырылдатып сүйрей жөнел* Ді. Ьірақ ол әлсіздігіне карамай акырғы кушін жыйып тал- пьінып турмак болды. Генерал Фон Рубинштейн совет офице­ рш!^ өжеттігіне таң қалып «орыстардыц бізге жеңдірмегеңі де осы жанқыяр ерлігі ғой... Әйтпесе, бізде адам да, кару-жа- рақ та^мол еді. Жетпеген жалғыз осы ғана...» деп ойлады. Есей өзін далаға суйрелеп алып шыккан жендеттермен кар* сыласпады. Ракымсыз ажалға әбден мойын усынып көяген. Соншалық ардақтайтын аяулы жас өмірінің акырғы шағында кандай азапқа да кабак шытып кынжылмастай. Қорлыкпен кыйналып өлсе де куліп келген дуниеден күліп кеткісі келеді. Қараңгыда жол танымай сүрініп кетіп етпетінен жер сузе кУ* лагандарында да тізесімен демеп, умтылып өзі турады; ексес!- нең түйгізбей-ақ, айдаған жағына елпеңдеп келеді. .Оны биік төбе басындағы кумбезді ақ шеркеудін бет ал- .дьіндағы жуаи теректіц біріне аспак боп, аркан жібін куні /бурын даярлап койған еді. Ол жағдайды Есей білмесе де жуйрік көнілі сезіп, өмірінің тым аз калған акырғы шағында ата-анасын, жарын, жолдастарын еске алып ойлап, кый- , нала коштасады . Қвз алдына Баян елесгейді. Туткындалып колда жаткан с^гтең казіргі осьі шағына дейін соншалык сөнбес жалынмен кадірлеп сыйлап, үмітшіл кыялдан да бірге оянған жаиг. Талай

кальш' есі» жыйғандарында да есінс оны бір1інгш «ілып бурын таныгітын еді. Сол Баян тап казірде баяғы бірінші көргендегісіндей көз аддына жылылық елес беріп жақындап келеді... Енді бірде өз жанынан өте жакыннан елестеп, ерісіп огырған секілденеді. «Сенен қалып мен не болам?! Сені асқан дарға мен де... меи де қосыла асылайын»—деп кунадан пәк, кіршіксіз таза денесін сүйген жігіті жолына қурбандыкка усьшғандай. елес аякталып үзіле бере, Скориковтың... Тайновтың... Ивановтың бейнелері көз алдынан тізіліп өтеді, талай*талай жерде, не бір кысац тар кезенде айнымас адал оерігі болған Петр Денисовын да бір умытпай, есіне жиі алады. Енді бір кез тірісіндегі істерімен қалай өлгендерін де бі летін Ефремцев пен Мироновты, Петрушин мен Гогоедзе, Ғи- затуллиндерді ойласа, өзінің өліміне де онша өкінбейді. Ерлік өлімге орынды жеріиде етікші Сапожников өзі суранып бар- мады ма? Осы кезге дейін ойынан шықпаған ата-анасын өмі- рінің соңғы шағында есіне алғысы келмейді. Бірак, кыяста- нып қанша ойламайын десе де көкейін тсскон бір арманды күйік бар. Сол, өздері күтіп алатын түлкі кулакдіынды, кара- күл жағалы , кен, кара тонды балыкшы карт кайда бурылса да көз алдында турады. Соңғы көргендегісінен өці баска. «Қулынъш, кулыным!— деп, жан күйігін шакырғандай ыш* кына бір айкайлап, — бул халде сені көргенше сукарацғы боп көзім неге акпайды? Ж аудан шеккен азабыда айғақ болғанша, сенід ауыр азабынды мен неге тартпаймын? Сенен айрылыл зар каққанша, жолыяа неге жалау етлеймін шыбын жан ды ?»— деп кушағын жая карсы келіп қалғандай. Міне, міне ана аруағындай әйел кара шашын жайып, күңіреніп боздап келеді, о да болса жалғызьт жольгна жаскаибай жан берген- дей. Е сейдің жүрегі жиілеп соғып, шымырлап шаншып кетті. Сонымен бірге, бүтіл денесі де аркауы таркатылған жіптей бірден босап, аяктарын баса алмай калды. Сол кездс кос ав­ томат дүм і көк желкесіне кабат тиіп, етпетшен ушырып тү сіпген еді ' Умтылып турам дегенше, айдаушы немістер колын байлаған кыл арканнан сүйрей жөиелді. онсызда бітеу жара- ' Й І с Г д » « І » таст.я.т.ска сс* ™ р » . сүврай т,р™ „. « ... тебен й “ р - ™ 1 жуа\" тер“ ,ін “ ” ■ карғы б у т а м и бір басы тури» б ай л ап , астына жәш1^ . ^ ЙпДеп ^ ӘШікке м ш гізіп, бірі кыл ар- Есейді колтығынан су й ем ел д еп ж « Ш _ мойнына жааа қаннын тузакталған басын онын ж . 469

хипзіп жатканда дәл бір жер астынай жарып шьгшндаі өң* шенқарулы адамдар жан-жактан коршап тура калдьт. — Қолдарынды котер! IX Бул күн, Курляндияда қан төгістік бір жола тоқтап, қор* шаудағы неміс полктерінің совет эскерлері жағына өтуІмен басталды. Бір кездері мыңдаған солдаттың айқасып, өлігі жапкан сар шандақ жолдармен енді бүгін тірі калған бейнет- керлері топырлап Шығысқа өтіп жатыр. Бәрінід жузі жа* бырқау. Ыйығына түскеи бастары былғандап бурқылдап, аяк астынан көтерілген суйық сар шандақты жутып барады. Әлем жүзін -басьш алмақ боп бейкуна елге бейкут бастаған канды жорыжтыц аяғын неміс-фашистер осылайша жеқіліспен бітір- ді. Абжшанкың ордасына ойран салып, жан- жағынан дүбірлеп әскер кірді. Болашағы булдыр немістер, енді солдат кызметі- нен бір жола түңілгеядей. Бірақ, әлі де әскер тәртібія бузбай, төрт катар боп тізілген полк сабында батальон-батальонра бөліеіп, баста командирлері келеді; шаруашылык бөлімдері атты арбаларымен шан басқан асханалары өз полкінің соңын- да барады. КелІсім бойынша немістердін кару жарағы ғана алынып, солдат мүліктері бойында қалдырылып еді. Белбеулеріне бай- лаяғав котелок, кутылары мазасыз былғандап, даңрыр-дуқгір үн салып барады. Немістер шубырған кара жолдын бір жанымен совет полк- тері жорары өрлеп келеді. Корітустық бригаданын гаубица полкі мен барлау дивизионы әлдекайда асып кетті. Трактор тартқан зеңбірек полкі ғана аргга калып койды; әлі де болса, артынан қуып жеткендерге жол беріп асыкпай ақырын жүріп келеді. Зеқбіреік полкініқ штабы ғана барып-барып тоқтайтын жерін картадан көроетіп беріп, басқару взйодынық адамдары- мен ілгері кеткен; Скориков та солармен бірге алға кегіп еді. Қазір ол кең кара жолдың ойлы-қырлы жерлерівея көтеріп тастап, кулдырап келе жаткан төбесі ашық кішкеде виллюстің үстінде парторг Иваяовпеи катар отырып, немістердев көз ал- май карап калған. Бүгін таңертекнен бермен төрт катар боп пфбырып өтіп жатқан немістер оны әсіресе енді ойландырған- дай. Бурын акылы жетпей, көкірегінде кашаннан бері түйткіл боп жүрген жумбак майдан жайы да ең алғаш осы бү* гін шешілгендей. Қоршауда болғанмен осы немістерді осынша қару-жарағымен соғысып бағындыру оп-оцай түспейтінін көріп келеді. Кенет Скориков, ойлы жүзбен жол үстін шандатып шубыр- ған немістерге көз айырмай қадалып караған Ивановка, кен. квудесін тутас бурып: 470

— Япырм-аЙ , о с а л ж а у д ы к а ш а ж атбаппы з-ау, тегі. Біз- Ді ж а п п а й кыймылға ж іб е р м е й , осынша теж еп келгенде жора- рының камқорлы қ ойына ж а ң а түсінгенімді көрдің бе?~»деп шын к ө ң іл д е н с ы р ы н ақ тар а еө й л еп еді. Осы к езге д е й ін үнсіз отырған парторг та: ү ~~ О ны ң рас, Иван И ванович,— деп басын изеп,-мақулдай қостады. — Б із канша араласы п Ішінде ж үрсек те, көз жеткен ш®ма б о л м а с а , алдағы істін бол ж алы н онша аң ғар а бермейміз ғой. Қ ө б ін е көзбен көріп, қолм ен істегенде болм аса, ілгері күнде б із өзім ізге не зад ал , не зыян екенін д е әрдайым біле бермейміз, — деді. С кориков үнсіз ғана басы н изеді. Аякталмаған ойын пар­ торг И ван ов сонан ары тер ең дете түсті: — Б ізд і жаппай кыймылдан тыйғанда Сталин жолдастың біз ө зім із байқамайтын, бір ақ б ізд ің тутас қамымызды ойлай- •тын кам қорлы ғы ны ң бар ек ен ін е сенішті ем. Б ір а қ , ол кісі- нің к өзі ж еткенінің бәрі ө зің орындағанда бол м аса герең сы­ рын к е з к елген ім із түсіне д е берм ейтінбіз. Сол сырды мен до ж ан а ш еш кендейм ін. Улы к ісін ің бізге ж әне б із д ің солдатгары- мызға қанш алы қ қамқорлық жасап, борыш артканын енді біліп келем. Б ул ек еу і осы әңгімемен «Курляндия» могобригадасы тур- ған кіш кене хуторға келіп кап еді. Дәл тойға жыйналғандай, ш еркеу тур ған төбе бауырынан әскерлер мен ж ай халыктын калың ш оғы ры егектегі ж о л ға қарап беттеп келеді екен. Ал- ды нғы к а т а р д а ақ көйлекті, ж ал аң бас біреуді әск ерш е киінген екі кісі колты ғы нан сүйеп, ақырын алып келеді. — Б у л неткен адам? — д е д і Скориков өздер ін ін жолына карай беттеген адам дардан көз алмай кврап отырып, таяда- нып айтты . — М ен д е түсінбей отырмьш. — Ә ск ер і әскер болсы н, ял ана жай халыктын аеыяған 41 кан барлауш ы лар мея байланы сш ылардык аузы нда бір ғана .1 сөз: 471

— Іэіздін комбат... Комбат... СолардыЯ, алдымен секірғен ‘Баян, өзін біреу түйіп қал- ғандай, жерге ушып түсті. Е йді турам дегенше үстіне жәна бірнеше адамдар жығьілып Баяннық колыи ауыртгы. Бірақ, ет кызу, куаныш үстінде олардың бірде-бірін кыз елен кыл- мады, ушып түрекеліп Есейге жүгірді. Келе оның мойкынан қатты кысып кушактай алып, жалындаған ыстық шекесін жалкылдаган ісік бетіне басып: — Есейім!... Есейім! Не болғансыц?! — деді, жаска булық- кан даусы дірілдеп, тым акырын шыкты. Осы араға Есейді колтығынан сүйеп әкелген әскери екі адамның бірі өткен Унгри коршауында оны немістер колға түсіріп, генерал Беге штабына айдап бара жатқанда куткарып алатын, сондағы Бенципилистің балықшысы Ян еді. Өгкен тү* Ні генерал Фон Рубинштейіннің әмірімен, терекке аскалы кыл аркаяныц дузақтаған басын 'мойнына жаңа кигізе бергенде Есейді куткарып алған да осы Яндар болатын. Есейді одепкі қутқарғанда, Ян Түкумустың гимназист екі бала жігітімен Вашеляспур батпағының меңіреу орманына па- налап, тығылып жүріп, шетке шыққан аз ғана немістерді ра­ на аңдыйтын; сондай жырылып, тобынан бөлінген немістерге ғана ағаш басынан атылған азулы кабландай ансызда капы- сын тауып соғып, қуртып жіберетін еді. Сонан бері, Яннын төңірегіне ашынған халықтық кекті, ызалы улдары топтала жыйналып, Тузае атындағы партизан жасағына айналыпты. Ондағыдай жеке бөлініп шетке іпыккан топтарды ғана анды- май, жау эскерінің жатағана да тутқыйылдан тиетін болып, машыктанып алған еді... Екінші әскери адам хабарсыз жоқ болған жолдасын бун- дай аянышты, ауьір халде кездестіргесін ротасын ілгері жө- нелтіп жіберіп, өзі артынан куып жетпек боп салт атпен ка- лып койған Нуржан екен. Өткен жылы, Митава станциясын- да ек алғаш көргеннен бері о да жастық журегін бф ғана Баянньигжолына бағыштап жүретін. Урыс үстінде, айында, атасында әлдекалай кездескендерінде хал-жайды қыска су­ расура ғана шамасы келді; ыстық жалын агкан жая-сезім толқынын, жүрек сырын баяндай алмады. Бірак, кыялында сенішті үміт таңындай жарқырап оянған қыз бунық да жү- рек сырын, жан-ссзім тілін білетіндей көретін. Кыз көқілін анық танымаса да, үмітін бір үзбей тілеуі алда боп келіп еді. Енді, сол кыз оған бір сэтте жат боп көрінді. Ер намысын қорлағандай кан сәскеде қымсынбастан келіп Есейді кушак­ тай алды. Жасын жуткан дірілді дауыспен «Есейім» деп мой­ нына асылғанда, сол Есейдін колтығынан сүйеп турған Нур- жанның түсі бузылып, қап-кара боп шегініп кетті’ Бірак, сонын арасынша шапшаң есін жыйнап акылға кеяген-ді. «Кызраныш 472

ічйпіі, кь!.янат қатаР жүрген жолдаска кыянат етпекпін бе’ Ол 2 Й Юрек' ^ ЙГеніММе“ ме« кіналі болмасам сүй медің деп Баянды қалай кшаламакпын. Теқін таүып катаоы “салыГп,Г т\"о к™т а у' аКй*ттТыТЫ. болсын « « а ғ ы ! » - д е „ ө зТ зГ н еТ ь Г м п а£ л Л ОС< кезде неміст«Р шубырып өтіп жаткан жолдан *іань-0 еРг батареясынын. бір жауыигері ентігіп жүгіріп келіп көпке карап катты дауыстап: Саи-кин!.. Сайкин кетіп барады! — деп хабарлады. — Кайда? — Кәне? Көрсетціі өзш? — десіп Сайкинді білетін зығырлы жан- дар ызалы ^кекпен жалт қарады. Мына хабар шамалыға көте- р:ле коймайтын Скориковтын да кегін тутатып кеудесіне сый- і-ызбай барады: Алып шығыңдар!— деп Петр Денисовқа карап иек ка- ғып әмір етті де, айдап бара жатқан адамдардын оған Сай- кинді бере қоймасын біліп, — сеиде баршы! — деді бір офи- церге. Ол екеуі кара жолмен ақырын жылжып бара жаткан ку- рылыс батальонына қапгалдаса беріп» асығыс көз тастады. Офицер шыдамсызданып: — Кайда әлгінің айтканы ?— деді. Петр Денисов алдыиан топырлаи өтіп жагкан немісгерге унсіз көзін тігіп кап еді, кенет азу тісін шықырлата басып: — Ит-т-тің ғаиа баласы! — деп ызғарлана кіжінді де не- містердід катарына сүнгіп кіріп кетті. Солдаттардыц бутының зрасынан буғып өтіп, жасырынып бара жаткан Сайкинді тап бастырмай куып жетіп, мыкты шеқгелімен көк желкесінен бүріп устап, шынғырып жан ушырғанына да карамай, сүйреп алып шыкты. Бул кезде Нуржан да өзіи шыр айнала жер тарный, гы* қыршып турған атына ырғып мініп ап, ротасы асын кеткен жакка карап бет ала беріп еді. Петр Денисов әкеле жаткан Сайкинді көріп ол да атының басын шуғыл бурыл алды. — Әлгі, немістіц алдындағы тергеуде өзін орыс емеспін дейтін Сайкин осы ма? — деді Нуржан Есейге атын тебініп жакындап келігт. — Я, сол Сайкин. Сол сөзінце турар ма екен, енді.! „ ■— Айткаи сөзінде туратын серті бар адам осындаи бола ма. ААлдяаммшшыыплыыкк_аапрддыаці емес,тшаиі£ріЙкТыжианснеыкіңлдкіумліны, -ғодие. н Нуржан о ш ршГ = ',ы г“ А ' Щ р ж » “ ™ м э к~ 473

аспанға шаншылып атылып қалды. Нуржан да артына тегіл- ген ат жалына карай еңкейіп әзірлік жасады. Сол арада Сай- кинмеи бетпе-,бет кеп қарсысынан көргенде, оныккөз алдына умытылып өшіп бара жатқан алыстағы бір елес келеді. Көгіс ‘ темекі түгінінен буалдырланған буфеттің есік жақ аузында кішкене көздерін сығырайтып кысыңкырап алып, алдындағы аз ғана сырасы бар узын мойын әдемі графинге «бір куюға жарамай таусыласын-ау...» деп іренішпен кынжыла карайтын сондағы кіші лейтенант... Сонық, соньгн дәл өзі... Ондағысы* нан үстіндегі киімдері ғана өвгерген. Әрі ажал алдындағы үрей ускынын алып, куты кашкан. Сүйтсе де оның сондағы кысыдкы шекесі, сопақша беті аумаған анық өзін таньгтады. «Мынау сол ғой.; Соның өзі ғой. Өзіндегі кайғы халыктікі емес, кара басынікі екенін сонда*ак білген едім» деп кіжініп ызғарлы түске еніп аядьг. Скориков алдына әкелген Сайкинді қарашығы жылт*жылт ушк*ын шашқан отты көздермен октай атығт, үнсіз кадалды да: — Итке ит өлімі!.. Ана төбенің басына апарып өз взводы* нық адамына аттырындар) —деді. Кешірімі жок, кыска үкім 'еді. Бас аяғы бес минутке де жетпей, Сайкинді биік төбе ба* сындағы күмбезді ак шеркеудің бет алдына сүйреп апарысты. Өткен түні Есейді аспақ болған шеткі жуан терекке жауын* герлер кыл арканмен козралтпай катты танып Сайкинді бай*1 ласты да, командирден алған әділ үкім жазасын булжытпай орындады. Кыл арқанның қушағында қулындай шыдрырып дәрменсіз булқынған Сайкин бір кезде суык аузн өзіне карап үнірейген он шакты мылтыкты көрді. Кәр төккен кекті үкім кыска кесімін айтты; «Отанын саткан азғынға ок атындар!» Сол сәтте бәрі бірдей от алран мылтыктар бурынғы мол ды- быстан арылған жазғытурғы тымық, таза ауаны жанғьірык- тырып жіберді. Көздеп аткан корғасын окгар, бул кезде үрей- лі көзі шарасынан шыға аларып, ағы үлкейіп, акшандаған ес- сіз, түссіз Сайкиннің басына, кеудесіне кадалды. Кан жуған жазалы арам дежа бүктатіліп барьш, сыАк етіп жерге шөкті.

МА3 М У НЫ Д ау и л алдында . Беті Буркасын 3 •'2 С оқ дауыл, соқ! 87 Тоскауылдар . 141 198 Тол ас .... 238 287 Крумидагы «гастроль» 327 ЗІІ7 Қоршаудан қоршау ЗІ/9 433 Үш күн, үш түн дегенде . , Алмасу . Кездесу . «Броньды белбеу»

АБДИЖАМИЛЬ НУРПЕИСОВ К У Р Л Я.н Д И Я ! * Роман (на казахском ялике) Издание Казгослитиздата—1950 *** Ответ, по выпуску Молдашева М. Технический редактор Коробко И. Л(. Конповки и заставки художника Романова С. Обложка и титул художника Ходжпкова К+ *** Подписано к печати 4>Х 1930 г. УГ0С041 Изд. № 97 У«.. изд. 28,9 Объем 29.75 п. л. ф. б. 60X92'!,, Тираж 20.000 иена 20 р. А лм а-А та. ЛолкграфкОМ бинат*» Казполиграфнздата при Совете Министров- КазССР. Заказ № 1925.