Ә.Нурпейсов-Курляндия

жамьглған шинельдің мол шалғайын жоғары тартып, бстіи жауып жылтыраған қоқыр көздерін жайлап ақырын жумды. Есей оны уйықтаткасын да сол арада жатқан жауынгерлері- ніқ бетіне ойыл кездеріндегі сыр уққыш көздерімен үкіліп кеп, түйіле қар-ап біраз турып калды. Бул жаткаи барлаушы, байланысшылардыи аты, улты тү- гіл, туган жылы, қызм^т еткен кәсібі, үйінде неше жанынык қалғанына шейін Всейге бес саусағындай белгілі. Муның бәрі кашаннан жадына токып жүрегіне түйген сыр. Оныц взводьиг- дағы жауынгерлердіқ Петр Денисоізтан баскаларында карт ата-ана, сүйген жар-жолдасы, тіпті кейбіреуініц шиеттей балл- шағасы бар. Ал, мына ортада жаткан жас Шерәлінің Фрунзе институ- тында окып жүріп, көңіл косып үйленген әйелі Қадиша өзі әс- керге алынытг урыска кірген күні босаиды; егіз ер бала туды. Әкесі, өмір-өлім боп тайталаскан майданда, шыбын жанды шү- берекке түйіп, ел шетінде, жау бетінде жүргенде туңгыш дү- ниеге келген кос нәрестеніц біріи — Майдан деп атап, екін- шісін — Тілек койды. Ел арын арлаған ср-азаматтардың жер- жеріне күліп-ойнап куанып кайтуына тілекші болсын деп, үл- кен үмітпсн ырым ғып қойды. Әкесі согыста жүргенде шыр етіп жарық дүнисге келген сол кос нәресте — Майдан, Тілек казір төртке шықты. Жас ана, Шерәліге жазған бурынғы ха- тында, өмір олжасындай егіз ер ульш кызық кып көп айтатын. Кей хаттарға Тілек пен Майданның кол-аягын сыялап басып, суреттерін жібсретін. Еиді, сол сабырлы аиа соңгы кездері әб- ден мазасыз боп алды. Хатка жазған сөздері түн уйкы, күндіз күлкіден айрылған шерлі уайым барыи сездіреді. Сағыныш пен сырдан туған зарығу келеді. Үміттене ацсап күткен ж ас көңілдіқ шыдам шідерін үзген торығу шағы ма? Не әлде, осы кезге дейін, үй босағасынан аттандырып шығарып салга- лы еске алмайын десе де, айыкпай уйткып соғатын уайым «әлде кайтеді?..» ауырлай түскен бе? Быйьілғы жаздан бері жиі жазатын боп алған мазасыз хаттары алыстағы Шерәліге, міне, осыны сездіреді. Айрыкша соқғы кездері «өзіқ жайлы түк жазбапсьш.» деп кіналап кейіп жаза бергенсін, Шерәлі соған кайтарғаи соқғы жауабында «кауыпсыз жердемін» деп жазып еді. Міне, оған да екі жетідей боп барады. Шерәлінің «кауып­ сыз жердемін» деген сол хатын Қырғызстаида, Ош каласында туратын үй-іші бүгіндері алып оқыды. Әрине, оның бул хатын оқыған Ош каласындағы карт анасы мен жас ойепі төрт жыл- дан бері көрмеген жалғыздың жаны «қауыпсыздығына» куа­ нып, шүкірлік қып отыр. Олар, осы бүгінгі таң алдында өзде- рше қымбатты жаннын Курляндия түбінде, Тьмани хуторының батыс жағыігда, биік жуан теректің түбінен қазып салған ала- 50

са, тар жер үйде, сур шинелін айкара жамылып уйықтап жат- канын білмейді. Егер, Шерәлініқ бірер сағаттан кейін ырп-ырп жарылған снаряд, минаның астында, таса-тасаны букпақтап, ашық жерлерден жорғалап жүріп, үзілген телефон сымын жалғайтынын білсе, сорлылар жатпай-турмай жалғыздын ті- легін тілеген болар еді. «Урыста турыс жок», осы жаткан жауынгерлерден бүгінгі шабуылда өлетіндер де, кеміс боп жараланатындар да бола- ды. Ол жағдай бір ғана Есей емес, осы жаткаи бейкам жан- дардың қай-кайсысьша да аян. Бірак, бүгіигі, осы танда бә- ріиін басына кауып-қатер булты түнеріп төніп турса да ка- шан мейрімсіз ажал өмір көгенінен кыйып түскенде болмаса, «мен өлем» деген үмітсіз ой ешбірінде жок. л*

* БУРҢАСЫН і Батальон штабы хутордағы бір елеусіз кішксне үйдің туз- даған капустанык кып-қышқыл ащы иісі сінген аласа лодва- лында туратын. Батальон командирі майор Борзых шабуыл алдындағы акырғы кеңесін жаңа оси подвалда өткізді. Кеңескс жыйналғаи офицерлердің үсті-үстіне жиілеп тарт- қан темекісінеи жүлгеленіп жоғарылы-төмен лыксып кайткаи көгіс түтіні көпке дейін тумандаиып турады. Әсіресе, ортада- ғы узын столдың астьтнда тартылған темекі қалдығы меи күл- дері, шағылған шырпылар копырсып жатты. Батальон шта- бында бірдей тазалык, тәртіп устап майор Борзыхтан өзгеге тсмекі тарткызбай, ылас аяғымеи кіріп шыккаидар болса «сүртіп... сүртіп кір» деп жаманаттасып, гчек көрінішті боп калатын капитан Петрушин бул жолы рота командирлеріне тыйым салуға майор Борзыхтан айбынды. Штаб начальнигін сүймейтін, бірақ өзара тату рота коман- дирлері Борзыхтыц көзінше Петрушиниін үндей алмай, мысы курып тары кауызыиа сыйгандай жері тарылып бүрісіп отыр- ғанын көріп, касақана темекілерін жиі-жиі тартып еді. Петру­ шин: я Рота командирлерінің осы бейбастак. настығына жаньш куйеді! деп осындай ашулы кездерде ықтыярдан тыс қалты- 52

рап кстетін етсіз, узын саусақтарымен қағаздарды қармалап устай берді. Сол кезде сырттан есік аузындағы сакшының: ^— Жолдас капитан, бір офицер штабка кіруге рухсат су- райды, — деген үні естілді. Осындай шабуыл алдында ец соң- ғы дайындыктар жүріп жатканда полк, дивизия штабтарынаи тексеруге келетін көп өкілдіц бірі бола ма деп ойлап калган Петрушин орнынан қалай атып турғанын білмеді. Қыюы кег- кен көне есіктің саңлауынан сығалап еді; өзіне түсі таныс жас лейтенаитты және оның арт жағын ала турған ірі алып дене- лі барлаушы мен жастық бейнесі булжымастан өңінде тур- гаи бала жауынгерді көріп «кірсінді» кешеуілдсп айтты. Белгісіз бір себеппен есік алдында көбірек күтіп калған лейтенант түсін бермей тунжыраған капитанға кішілік әдеп- пен тартылып сәлем берді. Сәлемді алудьщ орнына капитан Петрушин «кімсіцдер өздеріц?»— деп жаратпағаи көзбен ни­ ке кірген үшеудіц басы-аяғьша түксиігі бір қарады. Лейтенант өзініц колайсыз жағдайын тез жөндеп жібергі- сі кеп, өцін бермей ызғарын жайып турған Петрушинге папи- росыи усыиып: — Алыныз, жолдас капитан, таныстығьтмыз темекіден бас- талсын... — деи еді, өзі темекі тартпайтын Петрушин, бул жер- де онық темскі тартуына да тыйым салды. Петрушшшің Бор­ зых батальонында штаб начальнигі бон жумыс істейтіпіи сырттан есітіп білін, рота окобыиа келіп-кетіп жүргепін бір- жарлап көргені болмаса, лейтенанттын, онымен жүзбе-жүз кө- рісіп сөз тартып сөйлесуі осы жолы ғана сді. Бірак, Миро- новтың «мінезден жарымаған жігіт» деп әр жерде айтқанын естіп, ойында жүргені бар. Әлі де болса, қызметте кандай екенін білмейді, бірак., сол Петр Яковлевич айтқандай оньш, «мінезден жарымағап» жігіт екенін көріп, көңілі суыныңкы- рап калды. — Мен басқару взводының командирімін... — Індеріңпен неғып шыктыцдар? Үстеріңе су кірген жок па? — Жолдас капитан, жөн сурағасын жумыс жайын айт- тым, — деп лейтенант ашу шакырғандай лезде ызғарлы түс- ке еиді де, шабуыл кезінде мен Миронов ротасында болам. Егер, батальон учаскесінде ауыр артиллерия көмегі қолма- қол керек бола калса, менімен байланысарсыз, соны білдіре кетейін деп соғып ем, сізге, — деді. Петрушиинің өцінде тац к.алғаңдай өзгсріс байқалды. Бірақ, ол сөйлер жерде, теле­ фон шылдьфап ойьш бөліп жіберді. Рота окобьшан сөйлеген Миронов: — Жака, бізге екі неміс офицері өтті. Екеуі де карсы- мызда қорғаныс шебін устап жаткан «Курляндия» мотобрй- 53

гадасының рота командирі екен. Бастықтары алдында күна- лы бон қашып шығыпты, — деп хабарлап еді. _ ал?.. — деді Петрушин, жактырмағанын жулып ал- гандай айткан кып-қыска сөздерінен-ак сездіріп. — Соларды сізге жіберейін дсп едім... — Оның носін айтасын маған. Жібер! — деи Петрушин трубканы салмакпен каттырак тастап жіберді де, күлімсіреп келіп лейтенантқа қолын усынды. Бейне, бір-бірімен біріи- ші рет осы арада жака ғана кездесін тургандай, оның ко­ льт уысынан жібермей, кысып устап: — Е, өзің «соғыс тәңірісінен» бе едің?.. Аты-жөніқ кім болады? — деп. сурады. — Баскару взводынын командирі Есей Біржанов, — деп лейтенант өзіи кыска таныстырды. — 0 ^ э, — деді Петрушин ойьша жана түсіп, жаңа ғана таный бастағаидай, онын бетіне кадала карап. Өткен Рига түбіндегі катты қырғында Есей біраз күи осы батальонда бо- лып еді. Совет әскерлері Риганьщ Москва ауданынан кірер жерде, Борзых батальонының карсысынан көптеген неміс тан- кілері контратака жасап, шабуыл бетін тойтармак болды. Сол жерде, жаяу әскерлер танкілерге төтеп бере алмай жапыры- лып артына шегіне бастағанда, Ессй дереу рация арқылы Лу- бана тас жолына жаца кеп орналаскаи атыс уясымен байла- нысты; батареянын бес зедбірегінен түгелдей атып танкілер атакасын тойтарды. Бурыннан Есейді сыртынан естумен білетін Петрушин ол жолы да көре алмады. Жау атакасынын артынан ғана* ба­ тальон штабына келген рота адамдарынын аузынан: — Танкілер атакасын тойтарғаң Біржанов дегеи корпус- тык. бригаданың офицері. Па шіркін, артиллерист, атқыш деп соны айт, әне^Зеңбіректерінің атқаны аткандай, колымен апа- рып қойғандай дол түсіп жатты. Оныц снарядтарынан неміс танкілері қурғак дәрідей лау-лау жанады, — дегеп мақтаү сөздерді ғана есітіп еді... Сонан бері, екі айдан асып кетсе де, сонда бір есітіп, ар­ тынан ауызға алынбай кеткен Есей Біржановтыц атьщ Петру­ шин әлі умытнай, жадына сақтап жүреді екен. Я-я, Риганы босататын күні танкілер атакасын тойтар- ған сен бе едің? деп сол токтады да, — ендігі жерде жақын дос, жаксы жолдас болайық, —^деп уысындағы Есейдіц қолык жібермей қысып, тағы біраз турды. • -ӘДГІ’ ЕЯейдің касъша еР|П келгсн екеудің ірі, алып дене- Л1С' Петр Денисов та, жастык бейнесі булжымай онінде тур- ран, жіңішке талдырмаш бойлы, бала жауынгер Кож ак еді Ьсейдің артын ала, екінші боп кірген Петр Денисов уқыгіты 54

көэбен үйдің ішіне айнала бір қарап шықты да, қагаз жазып, қунжывдап жаткан писарьдың қасына барып: — Күніне қанша кағаз жазасықдар? — деп сурады. Писарь үндемеді. Тек «Жоғарыға акиар бересін бе? деп сықақ еткендей оған көзінің астымен карап күлімсіреді де, ка- ғазын үнсіз жаза берді. Петр Денисов оньщ үндемеуіне, тіп- ті сәл күлімсіреген сықақты көзқарасыиа да мән бермеген адамдай: — Япырм-ай, дүниеде кағаздың көбі-ай!.. Біздің батарей­ ный басқару взводында Мишка Фролов деген писарь бар, о да өзіқ кусап күндіз-түні букыйып жазады да жатады. Не та- уып жазатынын да білмейсін. Усов деген старшинамыз бар. Осындай салқын күндері берген жүз грамына да тізім жасай- ды. Ол, ол ма, шешіндіріп тазалығын карағанын да жазып алады, — деді. Писарь басын көтермсй, томен карап қағазын жазған боп отырыі}, мырс-мырс күле берді. Тек, Петька сөзін бітіріп бол- ғасын ғана оған көзінін астымен күле бір 'карап: — «Ох, видать чудной ты хороший» — деп ішінен ойын бір-ақ түйді. Петр Денисов босағада сүйеніп турған Қожакқа қайтып келді. Онымен катарласа беріп, Есейдік колын устап жібер- мей турған Петрушинге карай алып көзін бір кысты да, Қо- жақтыц кулағына сыбырлап: — Мына капитан біздіц лейтенантка әуелі кабағын түйіп түксиіп еді, енді кешірім сурап бас иді ме? — деді. Есей енді кететін ыцғай білдіріп еді: — Жүр, тыска шыгып Миронов ротасының окобын сілтеп жіберейін, — деп, Петрушин Есейді колтығынан алды. — Сілтемей-ак койыңыз, Миронов ротасында түнде бол- ғаным бар. Қай жерде екенін білемін, — деп Есей үй ішінде коштаспақ болгасын: — Ал, онда әзірге!.. — дсп Петрушин де өзінің етсіз, арык колын усынды. II Миронов кішілеу карағай монша тасасында, өз ротасыньтң ^фицерлерімен кенес өткізіп отырып, дәл касынан өтіп бара жаткан біреулерді көрді. Көтеріле беріп мойын созып караса, соңынан екі кызыл әскер ерткен жүрдек, жеңіл киімді бір офи- ЦеР картоп егістігінің арасымен рота окобына карап еңбектеп барады ексн. Жерден басын көтермей, буғып еңбектеп бара Наткан офицерді қарағай моншаның өкпе тусынан өте бер- генде танығаи Миронов: •; 55

— Эй, Есей!.. — деп айкайлады. Олар бастарын көтермей, мойындарын ғана бурып, дауыс шыққан жакка карады. Кожак* тан алдында Миронов ро- тасының үстінде болған кыска атыста жау тылына кеткен Есейлердін аман өткен-өтпегенін біліп кайтуға барғаны бол- маса, жаяу әскерлерге ең алғаш келуі осы еді- Сондыктан, ол Еееймен катарласа беріп, бул кездс түрегеліп, үстін кағып жаткан Мироновты көрсетіп: — Бул кім? — деп сурады. Есей, оның рота командирі екенін, өздсрі шабуылда осы- ның ротасында болатынын айтып, картой егістігініц арасы- нан шықты. Осы арада, оларды немісгср көріп калып, пу- лемегген узақ атқылады. Монша тасасында турған Миронов катты шыдамсызданып, нс істерін білмей, колын укалап, сау- сақтарын сытырлата берді. Есейлср үстінен буршақтай жау- ған октың астымен басын көтермей, жерге жабысып еңбек- теп келеді. Карағай моншаға Есей бірінші боп же.тті. Түнгі шыктан •уланған омырауы, жерге жабысыи сқбектегенде картоп егі- сінің майлы қара топырағына былғанып қап-қара болғпн вкен, оны булардыц бірі де елемеді. Тек, Есейді: — Түу!.. Катты корк.ыттың ғой, — деп Миронов қолай- сыздау күлімсіреп, қарсы алғапда: — МунДай‘мУнДайға корка берсск, куанышты күніміз болмас, Петер Яковлевич,— деді, о да үстін кағып түрегеле беріп. Бул екеуі Рига соғысыиан кейін айрылысып сді. Сонан бе- рі хабар-о-шарсыз жүріп, түнде дивизия барлаушыларына еріп бара жатканда кездесті. Онда да, Ғизатуллин асыкты- рып, амандьжтан артык сөз сураса алмады. Енді, казір, Бе- гайнийдіц шет жағында, кішілеу карагай моншаның тасасын* да кездесіп, сол Рига түбіпсн айырылысканнан бергі бастан кешкендерін сурасса, Миронов ротасында жақалык, өзгеріс- тер көп екен. Есей білетін ротадағы взвод командирлері Кур- ляндияда жүргізілген осы екі айдан астам өнімсіз урыстарда қатардан шығып, олардың орнына жақа, жас офицерлер ке- ліпті. Мироновтың айтуына Караганда, жанадан келген взвод- тықтар бурын-сонды соғыска қатысып, майдан өмірінін ащы- тущысын татып көрмеген, бәрі де Астраханьдагы кыска мер- зімді кіші лейтенанттык курсты бітіріп шықкан өнкей шіп-ши- кі жастар екен. Осы жайларды ол Есейге сыр ғып, оцашалап кана айтты; взвод командирлерін касына шакьірып алып, Есейді «соғыс тәңірісі» деп . таныстырып, «жолдас — Біржа- ■овпен шабуылда тығыз байланыс устандар, сүйемел күшің, сенетін кісің» деп ескертті- 56

г Оларды босатып, монша тасасьшда тек Есеймен қалғасын: — Ал, калай екен? Көрдін ғой менің жордемшілерімнін.* сиқын, — деді Миронов. Көзіне түсіре басып киген болат калпақ астьшан сәл күлімсірегендсй болган көкшіл көздері де «көцлім толмайды» деп рыйза болмай турғанын танытады. Қазір коркактау балалар, атыс болып снарядтар ыскырса* окоптыд түбінен көресін. Есей үндемеді. Қарағай моншаньщ ыс. шалгаи жарына* шалкалап жаурнын сүйеді де, Мироновка бетін бурыгі қыры- нан көлбей жатты. — Петр Яковлевич, ротанық карсысынан жаудьщ атыс ошағы байқалмады ма? — Байкалды,—деді Миронов ойланбастан,— Пентэрс ху- торында немістін миномет батареясы тур. Соны аныктагт> білдік. Өзі бірінші рет естіп турғаи мына хабарға қуандьг ма, карағай моншага жауырнын сүйеп тып-тыныш жаткан Есей- басын шуғыл көтеріп алды: — Мына Пентэрс пе?— деді ол, колын моншадан асырып, рота окобына қарай сілтеп. — Осы Пентэрсте!.. Жур, окопка барайык, ол ара окоп- тан жақсы байқалады. Олар жазыкка шыға алмай, қарағай моншаиыц жапсары- на сүйеніп бір-екі минуттай турды. Миронов артына бурылып,. взіне тетелсс турған Есейге карап: — Еңбектейміз!..— деп жымыйып күлді. Егер, оныц Есейге айткан осы бір ауыз ғана сөзі, қазір- өздерініқ монша тасасынам шығып жүз метрдсй жерге, рота окобына ецбектеп баратынын білдірсе, ал жьгмыйып күлгені осы екі арадагы кауып-катердің соншалык мыктылығын сез- Діріп, соған «калайсын» деп сынап турғаиы секілді еді. Есей моншаның бурышьшан басын шығарып, окопқа де- йінгі жеткізбес көрінген жүз метрге көз жіберіп қарады да,. Мнроновқа бурылып: — Біз бәріне де көнген адамбыз ғой, ал, кане... Петр' Яковлевич,— деді. — Солайы солай-ау, бірак, бір кабат жер астымен еқбек- темесек, үстімсн еңбектеуге фрицтер көретін богі тур г о с ­ деп Миронов бәгеліп, сәл іркілгенде, — Көрсе бізге не істер дейсін, мықтаса атар, — деп артта.’ турған Петр Денисов батыл ілгері усынып, алға шықты. «Мен Де кеттім» деп Есей де жылжый берді. Екі жактыц күшін та- разыға тарткандай тең бөліп устаған, мына Бегайний мен Пентэрстің екі аралығы баска жерлерге уксамайтын бөлекше^ Жаратылыс бітімі бар, теп-тегіс боп созылған мыйдай жазық. Жер еді. Бул екі арадағы егін, ілөптер де баска жердікінен 57

көбірек тапалып жермен жер боп жаншылып жаткан. Бір-бі- рін мысык пен тышкандай андысқан Пентэрстегі немістер мсн Бегайнидегі совет әскерлері осы екі арада екбектеген адам түгіл, қыймылдап акырын қозғалған шөп бастарына дейін анык. көріп жатты. Жерге жабысыи екбектеген Есейлер ыс шалған қарағай монша тасасынаи шыға бергенде, неміс лулеметінің октары тас буршақтай жауып коя берді. Өз адамдарын бастап біріиші боп еңбектеген Есей қозғалмай қыймылсыз жата коюға жер тегіс боп, моншаға енді кайтып 'баруды ар көрді. Қайтып бара қойғанда да, карағай монша мен окоп арасындағы осы бір жүз метрді калайда өздерінін еңбектеп өтетінін біледі. Неде болса, тәуекелге бел байлап алды да, әудем жерде көрінген кішілеу бір апанға жылдамы- •рақ жеткісі кеп жан салып еңбектеи келеді. Әдепкіде, жогарыдан зулап аккан оқтар енді жер бетін жалап, жыландай ысылдады. Шуккырдың шамасын байқағы* •сы келіп жерден басын сол көтере беріп, асығыс алдына көз тастағанда Есейдін жүрегі зу етіп, шошып кетті. Шукырға не бәрі бес-алты метр жер қалған. Бірақ, осы бес-алты метрді ец ксмінде бес-алты жүз оқ түйреп шаншып, шіміртек тоң жердің топырағын дәрі түтініндей бурқылдатып, ^пііырып .жагыр екен... «Мынадан өту мүмкің емес» деп ойлады Есей. ІІІукырға жеткесін, ол жолын тоскан осынша оқтардан иеғып а.ман өткеніне тац қалды. Қыямет көпіріндей болған, әлгі бес- алгы жүз оқ түйрелеген бес-алты метр жерден жараланбай .аман өткен өзін, өрттен калған бір шоқ қамыстай көреді. Аріта қалғандардан бірінші бол Миронов жетті. Есей апан- ньіц оір оүиіріне ыгысып, ысырыла беріп, Мироновтык шөп жырып, тер шубырған бетінен сызаттаған жіңішке кан сы- зыктарын көріп: ^ .аРаланғаибысың?— дөтт шошынып еді, __ а^ ан болУЬІМ кеРек, — деді, ол. Айтуыи айтса кө^ ? ,не қобалжу кірш, өз-өзіне сенбей: «Ет кызуымен й ^ - іаЙТЫН- ме? ж а Раланган шығармын» дегеи кеудесін уста^ьГ” К03ғап’ КЫЙМЬІДДатып көріп, басын бүйірін, — Атысын күшейтіп жіберді-ау, өздеріі — Атарлық нысана болған сон. атып жатыр ғой. — Нысанасы менің жігіттерім емес ие екен? — Болса болар, әнебір алыбынды акқоз бе деп пәмдедім. Артта қалған адамдардан қауып кылған Есей, атылған ок катарының қоюлығына қарамастан, буғып жатқан шукырдзн басын шығарып шапшақ көтеріп алды. Кожақ қалып койған, •ал Петр Денисов теқіз бетінен ысырыла көшкен ірі тол-кын дөңдеріндей, тонкаңдап еңбектеп тусынан жаңа өтіп барадьі •екен. Есей шыдамай, оған буйыра айқайлады: 58

— Жат солай!.. Жат!.. Қасақана, онан екінші буйрық күткендей, үлкеи сыйымсыз денесін шапшаң бурып алып, адырайып артына карады. — Естимісііі... Жат солай!..— деп Есей және буйырды. Петр Денисов алдындағы бір туп селдірлеу с^йык бутаны паналап, басын буққаны болмаса оның ірі, алып денесі жа- гаға шығып калган жайындай жоталанып, алыстан қарауы- тып жатты. Ысмістер атысын доғарды. Бірақ, булар жатқан жерінен сәл қозғалса, пулеметтерінен оқ жаудыруға әзір «ыякты. Ентігін басқасын Миронов апаннан ақырын басын ишғарып, алдыңғы жағына қарады; аздан сон жолдасына ка­ рай аунап тусіп кырынан көлбеп жатты да: — Бізді атқан пулемет те осы Пентэрсте. Естимісін?.. Егер, сен бул пулсметтін үнін өшіріп бермесең, соңыра біздіқ батальонды окоптан көтертпейді, — деп қорқынышыи жасыр- иай айггы. Есей үндемеді. Болғалы турған урыстық өз басындағы ■жауапшылығын ойласа, тамағына асы жүрмейтін. Әсіресе, ка- зір күн шыға басталатын шабуыл кім-кімге де ірі сынақ, ауыр сыбаға болмақ. Бул оның жатса да, турса да есінен шы- Щ емес. Енді, міне, өз жауапшылығындағы баскару взводынық тағдырын сержант Цыгановка тапсырып, бір барлаушы, бір байланысшымен жаяу әскерлердің окобына келеді; шабуыд кезінде жаяу әскерлермен аралас жүріп батарея зеңбіректері- нің атысыи баскарады. Егер, батальон жауыигерлері каптап атакаға көтерілгенде, дэл карсыдан душпаннын, минометі, не бір пулеметі атқылап ок астына алса, ен алдымен оны Скори- ков телефонға шақырады. Түнде жау тылына баратынын біл- Діріп кетпей, өмірі көтеріле қоймайтын мінезі ауыр комбатын зшуландырып алғаны арына таңбадай басылып еді. Сол айы- бын калай актарын білмсй кыл үстіиде, кылыш жүзіиде тур- ғандай боп жүргенде, әлі де өзі анықтап білмеген, бірінші рет осы арада Мироновтан ғана есіткен ГІентэрстегі пулемет пен минометтердін. үні өшпей аман калса, соңыра Есейге уры- сатын бір ғана Скориков бола ма? Подполковник Бобров та, капйтан Тайнов та, майор Борзых та аман қалған немю атыс °Шағынық турған орнын канта аныктан, тез жок етіп жоиын жіберуді Есейден талап етеді... • Есей үндемей, тунжырап қалғанда алдағы осы жаиларды ойлап еді Миронов онын. булайша кабағын түйіп, тунжыра- *ан салмакты кескінінен, бір ауыр ой бар сезімін билеп кет- кенін білді. Осы ойдан оны тез сергіткісі кеп, жолшыбай батальон штабына соккан, соқпағанын сурады. — Соктым, штабтарында Петрушин деген начальннкте- 59

рің бар екен, — деп Есей күлді де, — өзі нағыз қызыл тіл екен әуелгі мінездері кейітсе де, артынан әдемі сөздері жібіттк — Е, бәсе, солай шығар. Біздіқ начальник тәуір көрген кісісін тік турып төбесінсн жүргізуго бар. Ал, мінезі бір ка- лыпты емсс, оралуан... Бірде ж аз, бірде қыс. Бабын таппаіг устасак, көк жулын муздай жылп етіп қолыңнан шығып кету- ге бар. Қолдан шыққасын жерге түсетіні ғой, жерге түссе- муздай бсріктеу де емес, шыныдай шатыр ете қалады. — Бул мінезді кісі екенін бір көргеинен акғардым. Миронов аса сактықпеи апаннан басын көтеріп, алдыңғы жағына қарады. Сонан соқ Есейге бурылып, дәл карағай моншанық тасасында, жарына жабысып турғандай жымыйып күлімсіреді де, иегін кағып тіл қатты: — Жылж ыйық!.. Ш Запас полкы бул кезде вагоннан тегіс түсіріліп боп еді. Енді сапка турып жолға шыкканша, Нуржан ыссы шай ішіи таң алдындағы тымырсык суық аяздан тоцазыған денесін 61- раз жылыткысы кеп станцияның буфетіне кірді. Кішкене бу- фетте адам көп екен. Ішке кірсе де ілгері жүрмей есік аузын- да турыл қалған Нуржан, көп кісі тарткан темскі түтініие» буалдырланған буфсттің ішіне бойлай қарап көз салды. Жи* койғап көи столдыц есік жақ ауыздағы бірінде скі-үш адам- мен отырған қысынкы шске кіші лейтенатқа көзі түсті. Кіші лейтенант жаратылысы кіші көздерін бурынғысынав да кііиірейтіп кысыцкырап алыпты. Алдындағы бүйрі шект? узын мойын әдемі графинніц түбінде ғана жылтыраған аз га- на сыраға «шіркін-ай, бір қуюға да жетпей таусыласын-ау» ден қынжыла уайымдағандай, көзін тігіп кадалады. Нуржан кеткісі кеіі турғанда, кіші лейтенаиттыц дэл на­ сылай бір орын босады. Нуржан сол орынға отыра беріп еді, — Ә, офицермісіи??. Ертсден бері сөйлесетін адам таппаіі аузын буған өгіздей алдыма келген сыраны ғана сімірумен отыр ем. Жақсы болды, отыра қал!— деп кіші лейтенант тун- жыраған калпынан тез өзгеріп, сергіп қалды. Нуржан о н ьи і сөз болжауына түсінбегендей, танданған пішіиде басын тік көтеріп, шалқалай бсріп, тіксіне бір қарады: — Адам таппағаиыцыз калай? Мына азаматтар ше? Нуржаннық аңғартканы буфеттегі кіріп-шығып жатка;* қызыл әскерлер мен темір жол бойының жумысшылары еді. — Ой, өзің... тек...— деп кіші лейтенант жактырмай қал- ған түр көрсетті. Нуржанды көріп калай тез көңілденсе, мъг- на сөзін есітіп сондай тез салкындықпен суынды. Ж алға» 60

сөзге жаны зәбірленгендей сопақша сурғылт бетке ызамсн ашу ойналы: — канша айтқанмен олар солдат та мен офицер- ми. Дүние кең болғанмен әркімніц өз бойына қарай өріс қы- лар ортасы өлшеулі, тілін уғар теңі санаулы десем, осы отыр* гандарда сол бар ма? Ауырласаң да айтайын, акка кара тарт- кандай осы скі аранын шегін, парасатын білмегенің сондай ренжітеді. Қөп арасынан өз орныңды жіктеп айыра білмесец офицер атыңды, біздің дс кадірімізді кетірссің, лейтенант,—, леп шаншудай кадалатын шамды сөздер айтты. Кіші лейтенанттын аста.м ірілігіне іштей кайнап, ызасы не.псе де, Нуржан әзір сыр берген жок. Оныц сүйкімсіз ксс- кініне суық қабақ астынан кадала бір карап, айтайын дсге- *|н үнсіз отырып іштей өзінс айтып еді. «Кескін, кейпі мынау, бір сөзге келмей аржағының да тайыздығын байкатып алды. Япыр-ау, бул жігіттіц мына алтын асыктай жауынгерлердеи асыл, артыкшылығы кай жерінде?.. Ана, иыгындагы бір жул- дызшасы да... Ай, оттегене-ай...» деп ызалана күйіиіп, оның калақтай сопақ бстінс, кысыцқы шекесіне көзінің астымен білдірмей тагы бір қарады. Кіші лейтенант Нуржанның жактырмаған түрін байқама- ЛЫ. Оиың дәл булай, үндемсй калуын өз қатесін жығыла мойындап жеңілгеніндей көреді. — Жол болсын, лейтенант? Қайда барасын?— деп енді °Дан жөн сурады. — Либберзеге... — Либберзеге?.. Онда бір жергс баратын болдыц гой. — Мүмкін... — Нкпінді Армияға барасыи ба? Нуржан кайда бір ксліссіз адамның касына тап болғаны- ренжісе де, бул арадан турып кетудің тағы ессбін таппай «*ыр сді, алдына ак халат байлаған ссмізше сулу ойел жетіп «еп: — Тәбетіңіз неге шабады? Әмір етіқіз!— деп жалақтай ^алды. — Шайларыңыз бар ма? — Шай жок та, ыстык кофе бар. — Барын океліңіз, тек, тезірек әкелгейеіз. Кеңестен тыс калған кіші лейтенант, графин түбіндегі аз ғзна сыраны кружкеге саркьш куйьш, буркырап көбігі бетіне иіьіккан кою сыраны сирек, сарғыш тістёрінің арасынан сы- зьілтып узак жутты. Бірак, аузында ка.пған былжыр, жылы көбіктіқ қара нан күйігі татығаи дәмін жиркене түкіріп, бул- льіраған көздерімен Нуржанға қарады: — Ал, сонымен Либберзеге қашан жүресін? Қазір, осы буфеттеи шыгысыммен... — Қа-зір? 'і 61

— Я, казір... ' — Тым асығыс екеисің, жолың болсын онда, хе-хе-хе... Лл, мен онша өкпемді алып ушпаймын, казір соғыстын шегі көрініп, жеңегінімізге әбдсн көзіміз жеткеидей болды. Бізсіз де ол жактагы жолдастардың жеңетінінс сенгесін бе, солай карап жүруге аяғым тым ауыр, хе-хе-е!.. Ал, асығыс болсан. барар жеріміз бір болғанмсн ыаған жолдас емессін. Жолыа болсын, хе-хе-хе-с!.. Митавада әлі екі-үш күн бола турам. Станциясында буфеті де бар екен, әриис ол менік ырысым, хе-хе-е-е!.. Кіші лейтенант Нуржанға айткан бул сөзінің соңынан да хе-хе-хе-леп узак күлді. Нуржан оның әқгімссін кулак койып тындамай, алдырған кофесін тауысып ішіп, турып кетті. Көн* лі қалып кейігені сонша, кетеріндс кіші лентенантпен коштас- ластан, аты-жөніи де сурамастан шатынаған ашулы көзбен шаншылын бір карады да, жалт бурылып жүре берді. Есік- тен шығып бара жатканда ғана, үй ішіндегі көп адамнын гуіл кеңесінен кіші лейтенанттың қылғынған адамдай кый* қылдаған хе-хс-хс-е сі естілді. «Бул, не адам? Әлгі сөздсрініц іләміна қарашы. Тосыннан бір көрген адамына айтыгг жаткан сөзі әлгі. Заңғардың іші қандай екен, тартлайтын пештің өңешіндей бықсып жатыр ма екен?»... Бул кезде, тапалтак, муртты капитанның әмірімен вагон- дардан тез түсіріліп боп, тізіліп салка турып жаткан запас полкына қарай бсттеп келе жатып, осы ойға уйыған Нуржан дәл казір өзге дүниені умыткандай еді. Станциядан өзімен ілссе шығып, артынан қуып жете - берген сур шинельді қыз- ды байқамады. Тек, кыз катарласа беріп қаттырақ дауыстап: — Нуржан аға!— деп қалғанда ғана, жалт бурылып, кызды көріп тоқтай калды. — Қайда жүрсін, Баян? — Іздеп пе едіңіз? — Я, іздегенде...— дей беріп, Нуржан кілт тоқтады; «ка- раңғы тунде қайда кеткенінді білмей сені іздеймін дсп сүрі- ніп жығыла-жығыла тізелерім көкала болды»— дегісі кел еді. Бірак, бір көрген қызга бул арада сыр алдыруды шыдам- сыздык біліп, айтпақ болған базынасын ірікті де: — Іздегенде, әлдеқайтті деи корыктым. Аман табылғасын оқасы жоқ, — деді. Отделение командирлері өз адамдарың түгендеп болысы- мен полк катарын бузбай жолға шыгатынын біліп, Нуржан енді асығықкырап келеді. — Біз армияға жаяу баратын болдық!— деді ол өзіменен катарласып келе жатқан Баянға көз қыйығымен бір қарап. 62

Әңгімені көріне ашып айтиай, сыпайы әдеппен туспалдап өз^ жайын білдіру арқылы оның тамырьш басып көрмек. «Біз сүйтеміз, енді өзіц қайтесін? Еремісін?» — деп сөз астына өз ойын тасалап, тіл тартқаны еді. Зейілі жүйрік Баян, жігіт ойын сезсе де, шешіліп сөйлемедІ, тек сурақка ғана жауагт беріп: — Білдім...— деді. — Бізбен бірге жүретін боларсыз? — Сіздермен бірге жүрем. Бүгін мснің де жететін срокты күнім еді. Бір күн кеш баратын болдым. — Армияға барғасыи да бір полкқа кетсек... Баян үндемеді. Қыздық булайша үндемеуі сыры терец жумбак секілденіп, неге жорырын білмеді, қалайда онын өзін сөйлеткісі келді: Барғасын бір полкка сурансақ жіберер ме еді? — Жіберср жібсрмсс, сурап көрейік. Тапалтақ, муртты капитан орасан көцілді көрінді. Тап ка- зір бағыныштыларына берген буйрықтары мен сөйлеген сөз- дері де аса бір әдепті, таза тілде «сіз...», «біз...» бсн айтылып жатты. Әлгі бір, полк түсірілер шактағы жан адамға ырза болмай ашу қыскан әмірлі, ащы даусыныц да зәрі сынып, ку- лаққа әке даусындай аса жылылықпен естіледі. Нуржан оны ең алғаш эшелон алдында, полк түсіріліп жатқанда көргендс,. бағыныштыларыныц ісіне ешуақытта ырза боп көңілі толмай- тын беймаза командир екен деп жеқіл ойлап қалған еді. Ен- Ді, сол тапалтак., муртты капитаннан солдаттың жаны көрі- ніп тур. — Жолдас Қараниязов, біз дайынбыз,— деп Нуржанды куанышпен жайраңдай қарсы алды* да, — дегснмен, өздері жігіт, ә?— деп тізіліп сапта турған жауьінгерлерді нусқады. —Ана... ананы қарашы... сонда, кейбірініқ шинелінде погоны жоқ, жоқ та болса, сапка турғанда өздеріне ерекше айбат біткенін қарашы?— деді. Қарашығы шоқтай жайнаган коңыр көздсрі күлім қағып, аузын жапқан қою муртының уш жағын шыйыршықтап кошкар мүйіздендіріп алды. Домбыра шегіндей қос қатардан түп-түзу боп созылғаіг полк сапын жағалап жүріп, жауынгерлердіқ бас аяғына кара- Ды. Қазір, декабрь айының аяк кезі болса да, осы турған жауынгерлердін кай-кайсы да запас полкынан киім жаңалау- ға үлгірмей госпитальдан киіп шыққан жыртық киімдермен жүдеп келе жатыр еді. Талалтак, муртты капитанның жок- тықка мойымайтын шон жүрегі шанышып шымылдай қалды: «Солдат!., солдат!.. Бул дүниеде сенің өміріңнен ащы не бар екен? Үкіметке түсетін ауыр салмакты көтеретін тек кана бір сенің алып иығың. Ар да, данк та бір сеніц атыцмен байла- 63

<яысты. Сол солдатка, ксйде үстіп киім-кешек мерзімді уақы* тында берілмей калады»... Жауынгерлердің бас-аяғына карап шығып, капитан сапын >бузбай жол жүруге буйрык берді. Полк орнынан ауырлау козғалып, акырын жүрігі кетті-. Бул кезде, сызаттап шығыс* тан білінген кызгыш тан. шапагы, әлем жүзінсн түн қаранғы* -лығын серпе сыпырып, айнала төңірек тегіс көріне бастап еді. Боз кырауға малыш-ан шөптср жерге түсксн кызғыш сары таң шапағынаң болмашы жылтырап, терістік-шығыстан білін* ген салкын жел лебіне акырын шайқалып, сыбдыр қағады. Жаяу оскерлсрдің шалт көтеріп, шапшаидагі басқан аяктары жолымдағы шөгіті жапыштай жапырып, тынык тенізде жүз- геи желкемді кеме ізіндей арттарымен сызып жол салып ба* рады. Кызыл оскерлср бул жолға азыкты курғактай алыгт, узак күнге ыссы ас көрмей лшығыцкырап, көңілсіздеу келеді. V зақ жол үстінде олардың бірде-бірі үндегеи жок. Күз айла- рында орылып, муқыл түптері қалған шөптерді, азакғы кы- раудан тумсығы суланьщ былбыраған жайыы ауыз бәтенкеле- рімен жайпай басып, есіп келеді. IV Миронов көкіректен казылған енсіз, тар окопты жағалап келс жатып кайсыбір аласа жерлерінен басын көтермей бу- ғып өтеді. Әзір панасын бергең окопқа жалғыз-жалғыздан жаоысқан жауынгерлері, бекіністегі нсмістердін басы карсы окоптан кылт етіп көрініп калуын ақдып, мылтығынан сыға- аП Т^ ‘ ^ еи^ФеУлеРІ» окоп түбіне журесінен жүгініп отырып, - ыста калган қагьш-балаларына шабуыл алдындағы өздері- і к іска хатың жазып, жауынгерлік сәлемін жолдап жатты. ™ е ° ”ов бУлаРДьі көргенде өзініқ соігау Сибирьде, Томс- КарТ окесіно жетіден бері хат жазбағаны мрй коіімгі ^?зір’ Рот.а шебін жағалагт шыққасын, үрей бер- Үиреншікті жайбаракат сөздермен амандығын ра­ жа 0ьша хау.. жаз^ак: болды. Бір жсрден окоптык КӨ0Р онһін^ятп^\" сүиегт’ бҮпліп отырған рота пнсарін \\үшііГббу^рпыышпттыг х; а^ттыПңЫшМеетіі? кбыетлштыйбыаспқатнүрқоскледнарынын арасынан жакын^апХк^?п' п ^ п б°ЛДЫ? .Жай Миронов сьщ көтепіп яллм к арь бар ден€С1мен шошыиа селк етіп ба- кездеріне ағытылып кеГіркГле’ш и и Т ™ кызар,ан ісіңкі сылып төмен карады. Р \" сағьшыш жасынан қы- - Хат алғанбысын? Қім жазады? ішкене балам жазады. Ж ас баланың жаттьікпаған 64

тіліи кызык көруші ем. Шыдай алмағапым, жолдас аға лей­ тенант. Жүрек елжіреп турғасын көцілі курғырдық бузылып кеткені... токтата алмадым, — деді. Бундай үлкен шабуылдын басталар алдында, ауылдакы кішкене баласы жазған хатка көкілі толкып көзіне жас ал- ған әкеге командирдің күш беретін демеу сөзі ты.м керек-ак еді. Миронов оныц орайын білсе де, өзін рота шебінін оң канатында күтіп қалған Ессйге тезірек барғанша асыкты. Соғыстыц басынан бастап күні бүгінге дейін майдан кыйыя- шылығынын не бір ауыр жағдайын көріп жүрген Миронов, бул писарьдың шабуыл басталып соғыс дабылы кагылған сотте-ақ баласын, баласыныц ірі ғып аныктап жазгаи үш бурышты хатын да умытатынын біледі. Жске бастыц өміріне кауып іөнгеп кысыдшанда ауылдағы баланы ойлаған әкенің көзі. қурулы пулемет тасасында жатып өздеріне ок аткан немісті ғана көрсді. Ол немісті колындағы автомат огымен канына туншыктырып тілдіріп өтуді ғана ойлайды. Умытыл- иас өмір сабағындай әркімге әртүрлі эсерін тигізген бул со- ғыста, талай-талай оз басыиан кешксн осы тожрнбелерінө сенімі бар Миронов ксц ойын кыскартып, аз сөйледі. — Айыптайтын ала болса екен, көңіл шері, көздін жасы Деген оркімніц де басында бар, көпке ортак норсе ғой. Уяты жоқ —деп кете берді де, кайрылып тура қалды. Писарьдын басыидагы кулакшынға көзі түсіп еді. — Сенің болат калпағыц кайда? — деп сурады. Писарьда үн жок. Миронов онан сайын, онымен іштей арбасып, өшіге егескендей, — Күрсгін. кайда? Бойындагы бас корғаныштың борінен ада болганбысьж? — дсп ызбарлы сурақпен үсті-үстіне бас- Дьірмалай төндіреді. — Писарь үнсіз. Басы салбырап піскен тары сабағындай иілгснде, күжірейіп жағасынаи шыккан жаланаш мойны ку- лағына дейін дуылдап кызарып, үндемссе де, аға командир алдында іштей мойындаған ауыр күиасын танытады. — Сендей адамды не деуге болады? Баланды сүйетінің Шын болса, бар өмір корғапыіпынан безуіңе себеп не? Казір Шабуыл басталады. Роіа болып окоптан шығып атакаға кө- 7ерілеміз. Карсыннан душпаннын пулеметі, не минометі аты- лып ок астына алмасын кайдан білесіп? Алдыннан бундай казулы, әзір окоп әрдайым кездесе бермейді. Ашык жерге жатуға тура келеді. Каие, сонда өзіқе бас пананы немен ка- засын? Тырнағыңмсн бе?— деді. Сонан ары үстем әмірін жүргізді. Старшинаны шакырып ап писарьға болат калпак, болат күрек бергізді де, — Рота шебшің оң канатында боламын. Маған санинст- рукторды жібер! — деп буйырды. 5-Куріяндия 65

Ол асыгып келсе Есей душпанның алдықғы катарына би- нокльден бакылау жүргізіп жатыр екен. • . — А, Петр Яковлевич!.. Келдіціз бс?.. Пентэрстеп өзің айткан минбатареяны анықтадым. Есейдіц бакылауға бейім көздері хутордың шет жағынан агаш бутағымен мукыяттап жасырып, білдірмеи койған бу* яан баска жәие бір тура көздеу батареясын байкады. Көзге ілінгеннің бәрілс күдіктеніп қарайтын Есей бул ^ батареяны жасырған ағаштарынан білді. Егін, шөбі орылмай, сарғайыа жаткан теп-тегіс жазык жерде бөлекше біткен бір шокағаш, бір көргеинен жасанды нәрееге уксап сенімсіз күдік туғызды. Жакын араныц орманынан сындырып әкеліп жиі-жиі шаи* шып кадаи койған ба? Аша бутағы жер баурынан нәр ала алмай, сол жерден рахым тілеп табынгандай, бастары иіліп салбыраган. Жаиырактары да сол мацдағы өзге ағаштарді* кінсн көрі солыцқы, сарғыш. Жел каттырак шайкаса Да, су- ылдап үзіліп жапалактап ушып түседі. Осы белгідер Есейді.ч көцілінс күдік туғызып, көз алмай кадағалап карап турғанда ағаш арасы шет жағынан акьірын ашылып, бинокльдің көзі- не апара берген бір немісті көрді. Сол жерден нардай шөк- кен ірі зецбіректің күжірейген шоктығы да карауытып, көрі- ніп калды. Есей жалма-жан алдьшда жаюлы жаткан карта* га соңғы аныктап білғендерінің белгісін косым салып еді. — Меніц байкауымша, бул маңнан бүгін біздін шабуыл- ға шығатын сырымыз, немістерге белғілі боп калган секілді. Кейіндегі күштерін осы маңға сормалап тартып жатыр. Есі* темісік» кара коцыздыц гүжіліндсй осы бір дыбыс танкілер- дің гүрілі-ау. Әрине, жакын арадағы танкілсрдің гүрілі емес, сонау Солдат хуторынан да ары ма, калай? — деді де, жа* уырынын окоп жарына сүйеп, шалкалап турды. Мына хабар бүпигі бар ойы, бар тілегі бір ғапа шабуылға берілген Ми- роновты мыктап шошытты. — Білсе, жаман болды ғой? — деп ол суык хабардан шо* шынғандай Есейге емініп жакындай түсті. — Әрнне, жақсы смес, кыйынға соғады. Дегенмен жарты сагаттык артмл0іерия дайындығы ойдағыдай өтсе, душпанның алдыңғы катарға төккси әскер күшін куртып жіберуі анык- Онан арғы жол бізге ашық қалады, бумы байкайсың ба? *— Қайдам, артиллерияқа сенеміз. Сендер біздің сенімі* мізді актай білсеңдер, тек. — Сен, сен!.. Сенімдерің бул жолы да алдамас. Душпан шебін бузып, талкандап береміз. — Казіргі менің ойым да сол. Бірақ, біздің орыс халкын- да: «күнніц капдай боларын кеш көрсетеді» деген бар ОсЫ аитқан сөзіңе сокырағы жүгінісср әділ төрешіміз уакыт бол* сын. Уакытка сенемік. 66

Осы сөзбен оныц екеуі де сағаттарына асығыс карады: он жеті минуты кем тоғыз... Іііығыс жак, түнгі бір керемет өрт- тіқ сэулесі түскеидей жалкылдап кызарған. Әлі де, жср бе- тіне көрінбеген, бір-ақ дағдылы жисгіне жакындап иек асып қалған күннің к.ыр астынан көтсрілгсн керемет кызғыш ша- пағы әлем жүзін тегіс басып барады- Бір минут... жәие бір минут өтті. Көк жискті көз ушынан шырмап, орап жаткан жасыл орманнан өртенген дөңдей кып-қызыл от шашкан күн- нің төбесі баяу көтеріліи жоғарылап келеді. Бағана, таң атып, төңірек жаңа-жаңа бозарып келе жатқанда, шығыстан «сок дауыл!.. сок!» деп бүгінгі өз тағдырынан дүлей дауылды күт- кендей шоғырлана түсіп, тастай түйіліп, төбелікке таман тырмысып барып турып калған қараша булттар, баяғы ор- нынан әлі козғалмапты. Қаны шыкдан шикі өкпедсй шалғай- лығы кызарып, жалкылдап турды. — Он екі минут калды... — дссті сағатына бірдсй караған ол екеуі косарланып. Сол кезде, окоитыц бас жағыиан Тамара келді. Ол рота комаидирініц касыида турған сырмақ күртелі жас лейтенанттыц Рига урысына таикілер атакасыи тойтар- ған Есей Біржанов екенін білсе де, оскер уставының әдебін сактап, ең әуелі өзін жумыс бабында шақырған адамға бар­ ды. Миронов өзінің шақыруымен келгенін баяидай бсрген Тамарадан, — Колында кашиа дәрі-дәрмегің бар? — деп сурады. — Жеткілікті, жолдас аға лейтенант. — Бинт ше?.. Жауынгерлерге тегіс үлестіріп бердің бе? — О да жеткілікті. Әздерінде бурыннан бар еді, кеше және бір-бірден бас-басына үлестірдім, — деді- Тамара өзініц бірден барып амандаса алмаганына кеиіі- рім сурағандай, айыптылау күлімсіреп кеп, Есейге қолын усынды. — Кашаинап бері кездесуіміз, бул? — деді Есей, оның саусақтары жіңішке салалы қолын өз уысында жібермей кат- тырак. қысып. Тамара осы сурақты күтіп, эдсйі ойланып кел- гендей: 1і — Екі ай да он бір күн болар, умытпасам, — деді. Онан мундай дол жауап алам деп ойламаған Ессйдін іші жылып кетті. Көптен көнілінде жүрген бір үміт сәулесі енді ка- зір айқынырак жаркырап, дәмелендір^ түскендей болды. «Ә, ка- Рындас біз айрылыскан күиді есіне алып, есептеп жүреді екен ғой. Ойында болғасын есегітейді де. Әйтпесе, кез келген адаммен қай жерде, кай мезгілде кездескенін есіне сақтай бере ме?» — деп ойлап, дәмелі тәтті кыялға шо.мып кетті. Осы ойға уйыған ол Тамаранын асығыи кеткісі келген ын- ғайын байқамады. Тамара бірден бурылып кетпей, шегініп бара жатып: 67

— Шабуылда бізде боларсыз, жолдас лейтенант, э? — деп сурағанда, Есей өз дағдысынан тыс әдетпен басын иіп: — Я, сіздерде боламын, — деді. — Жаксы... Тағы кездесерміз, онда. — Жаксы, кездесерміз, — деді Есей. Кашан карасы узап көзден таса болғанша, кыз соцыкан кыймылсыз карап каллы. Миронов онын иығына колып салып бетіне бетін такап ту- ралап карап: «Білсемші... өзін біздіц саниструктор кызбен көз кыспайын бар ма еді?» — деп озі.пдсй сөйледі. Есей онша кы- сылмалы; ж\\гз таныстыгы болмаса, сыр таныстығы жоғын жасырмай айтты. Бірак, осыдан әзіліне ілгіш болғандай бір талғажау таппак болған Миронов: — Ойың бар ғой, солай ма? Жасырмай айтшы, кане? — деп күлімсіреген куакы кескінде оған бетпс-бст карсы келіп турды. Ессй шсшіліп сөйлемей, «это секрет»... дсп басын шай­ ка п кашырта күлді. Сырын сыртка шығармаса да онын Та- марада ойы барып Миронов бул жолы смес, бурыннан бай- кайтын. Бірак, Тамарапын басы бос емесін, сүйген жігіті барын айтып, ескертіп кою ойымяа болса да, орайын таипан келгсн. Соның ынғайы жака келгенін біліп: — Кыздың кемі жок, жаксы кыз! — деді, айтпак ойьш ашык бастамай, алыстан орап әкелді. — Бірак, бізге жок, сүйтеи жігіті бар, өзіцдей о да офицер, — деді. — Кайда, ротада ма? — Жок, Рокоссовскнйде. Белорусе майданында. Үзбей хат алып турады. Осыдан кейін ол екеуі үнлеспей, душгтаннын корғаныс ше- біне бинокльден кайта бакылау жүргізіп жатты. Пентэрстен арырактағы кец кара жолдыц устінек тымык ауяға тіп-тік шаншылып шыккан боз шакдак барган сайын биіктегі көте- ріліп бермеи жакыидап келеді. Корғаныс шебіне жакындәп ксле жаткан неміс танкілсрініц алыстан естілген гүрілі дс кем-кемдеп айкьшдалып барады. Пснтэрстіц манынан куру- лы женіл минометтерді сүйретіп, пулеметтерді көтеріп, ок» снаряд толы жәшіктерді аркалап жүгірген неміс соллаттары- ИЫҢ сарғайған егін, шөгі арасынан кылт етіп бірде басы, бір- де иығы, енді бірде бүкірейген жауырыны көрініп калалы. Есей, атыс ротасынын окобыма келгеп аз уакытта Миронов айткан минбатареядан баска Пентзрс төнірегінен тура көздеу- ге орналасып жаткан бірнеше уак зенбіректер мен миномет- терді байкап, оларды картасына белгілеп алды; телефон аркылы бакылау пунктінлегі Скориковпен жалғасып жакадаи аныктаған неміс батареяларының координатын хабарлады. Узак бакылагасын ба, Миронсвтык көзлсрі жасачфай бУл- дырап, тап әлгіде ан-анык көргеидері күмілжіп, бір күңгірт дүнисгс батты. Биноклін көзінен ала беріп скі иығын, кең кеу- 68

десін тіктеп кейін шегініп турды. Үстіндегі сур шинельдің сар түймелі өңірі мен кос шынтактығына дейін сызды окоп- тык кәдімгі саздай ылғал тогіырағы жугып, кағып-сілікпесе кетпестей боп жабыскан екен. Бірақ, топыракты кетірсе, бул сур шинельдіц сәні кететіндей, немесе мундай сур шинельдің топырақ, тозац үшін ғана жасалғанын білгендей омырауы мен кос шынтағыиа жуккан коныркай топыракты кақпады. Муны кетіргенмен бәрібір, бір аздан соц қызғылт немесе сар- ғыш топыракгыц жуғатыны сөзсіз еді. V Миронов окоптың бір басында турып бөлімше жауынгер- лерініқ шабуыл алдындағы соңғы дайындығына көз салды. Үстінен Караганда болмаса, аралас жүргенмен аңғара бер- мейтін окоп өмірініц тіршілігі тізіліп көз алдына келді. Жа- зық жерге иретіліп түскен окоптыц әр жерінен әлдекімдердіц төбесі караидап кылт-кылт етеді де, тунык суға шым баткан тастай капелімде тез жок болады. Осы кезде тым-тырыс рота шебінің арғы басынан мсргел мылтығы катарьшан екі атылды. Миронов бірінші октың ти- ген-тимегенін көрмсді; ал, мылтык екінші рсг атылғанда ок пулемет сүйреткен немістіц сгін арасынан кь»лт етіп, көрініп кеткен басына тиді. Неміс колдарын басынан асыра актық рет ербең еткізіп бір какты да етпетінен жср сүзе кулады- Мылтык атылған жакка Миронов умтылып жүре түсіп: — Уай, аткан кім, Сапа ма? — деп сурады. Сол кезде, окоптық әр жерінен басын көтеріп алған кызыл әскерлер «Сапа!.. Сапа!.. Тағы екеуін сулатты» дсп бір-бірін костап, косыла дауыстады. «Ә, бірінші атканы да аумай тигсн екен ғой. Бәсс, ол аг- са оғы не ғып кал г кетті деп едім, өзім де. Осы шалым жарап тур, енбегің ескерусіз калмас, бір медалың мойны.мда» деді Миронов ішінен. «Сапа» деген дауыска окоп түбіиде темекісін тартып, жай- баракат отырған Есей елен етіп басып көтеріп алды. Оның ез окесі Біржанмен бірге туған Сапа атты ағасы өткен Сталинград қырғыиында хабар-ошарсыз жок болып кетіп еді. Оған сол хабарсыз ағасы ойда жокта дәл касынан шыккан- Дай қуанышты сезім пайда болды. Қашан түптеп анығына жеткенше куанарын, не с.абыр тутып салкын каидылыгын сақтай турарын білмей бір легенде сасып қалды. Сәл калты- рап. әдеттегідей калың кағазға жуан ғып ораған, әлі жар- тылаи та тартылмағаи темекісін икемі кеткен қолымен окоп- тьщ снртынан асырып, лақтырып жіберін, өзі атып түре келді: 69

— Сапа дедіндер ме?.. Фамилиясы кім оның? — деді, Ми* роновзың касына жетіп барып. — Сапаның фамилиясы Байниязов. Сыр бойынан- Бурын- нан таныс болмасандар, Кызылорда облысы болғанмен, сен білмейсін оны. Ротаға жуыкта ғана келді. Соғыстан бурын аңшы. Өзі: Сарыауыз дегсн шитім болды. Көздеп атканым потуә емес, көтеріп усынғаным калпал кстіп көрген жок еді. Ал, «винтовкаға әзір үйренетін емеспін»,— деп арыз етіп жүр. Оныц вимтовкаға үйренс алмай жүргені рас, — деп Миронов сыкылыктап күлді де, — бүгін, осы танда үш атып, үш не- містін жанын жаһаннамға жібсрді. Соның екеуін өз көзіммен көрдім. Әсіресе, бірінші атканын айт! — деді. Ротаға жакында келгеніне карамастан, Сапа Миронов бөлімшесінің бетке шығар каймағы бон алды. Жасы елуді шалғайлап жүрсе де, кол-аяғы женіл, козғалысы жылдам Са­ па өзініц тындырымды ісімеи командирлсрінің көзіне бірінші келген күні түсті. Әсіресс, колынл винтовка алып көп арасын- да мсріендік өнері сыналғасын оны сыйлап курметтеушілер тіпті көбейді. Сапа біріншІ немісті атып түсіргенде рота ко* мандирініц өзі ыждағаттап оны «Жауынгерлік ецбектері үшін» медалына усынды. Сол күниен бастап мерген Сапа тан- ның атысы, күнніц батысы мылтығының караулынан сығалап, өзіне тиген орнынан козғалмай кыбырсыз жатады да кояды. Ец акыры, котелоктсн асыи ішіп, тілі астына иасыбайын сал* са да, скі көзі алдында, жау окобын карауылынан екі елі тай- дырмайды. Миронов, Есейге Сапанын. өзі білетіи осы жайларын бул- жытпай айтып бсрді де, сонан арғы сөзінде сылк-сылк күліп: Япырм-ай, аш мысык та індеткен гышқанды ондай ан- дымас, көзі кырағы, көнілі сергек бір адам, — деді- Ессй осы азғана сыпаттамалардан, мына мергсн Сапаныа өз ағасы еуссін буіді. Сөйтсе де, элгі окоп үстінде «Сапа» де- ген дауыстан Есеи жүрегіиде қаулап тутанған үміт оты сон- шалық әсерлі еді. Қашан мергсн Саианы өз көзімен көргенше кызуы салқьшдамады. Тап жаңа ғана, колына устағандай Оолған сенімді куанышын жалған деп, тотті кыялдай көңілге ғана қобалжу сап, дәмелендіріп кояр деп ойламаған. «Ол кі- спп көзбен көрмей, көніл шіркін басылар емес. Өз ағам Сапа олмаса да, сондай жақсы көрген жан ашырым, сыйласым олар. Ка.паида жолыгаиын оган. Бірак, шабуыл артынан бол- маса, казір іздеп барып жолығуға уақыт аз калды» деген ладп т^ )ғанда’ а-ьш ы н астьшан зыңьілдап телефон шылдыр- артына шапшаң бурылып, окоп түбінде, телефон жа- —■ Кайда***? °ТЫ^ған Кожаққа дауыстады: Штабтан, сізді телефонға шақырады. 70

І — Кім екен, сурап білдін бе? — Штаб начальнигі Тайнов. Тайнов шапшац, шалт қыймылды сүйетін, іске барынша ыждағатты адам. Шакырған уакытында бірден жауап катпай, кеш барып күттіріп калсаи, дәлел-дерегіңс карамай омырау- лап кейіп алады. Оныц осы мінезіне сырлас Есей, өзін шакы- рушының штаб начальнигі екенін білгенде окоп түбіне бір ті- зелеп отыра калды: — Трубкені бер, бермен!— деп Кожакка колын созды. Бірақ, Есей трубкаиы колына алып, қулағыиа жаңа апара бергенде Тайновты бригада штабы телефонға шакырып, еу- раған адамымен сол сәтте сөйлесе алмады. Сол отырғаннан Есей телефон жанында екі-үш минуттей күтіп отырды да, бір сэттс алай-түлей артиллерия шабуылы басталып кеткесін, трубканы Қожакка устата салып, өзі орныиан атып турды. Петр Денисов әзірлсп турған бинокльді ол көзіне апарғанша, жүздеген снаряд пен мина Пснтэрстін алды-артына бытырай тусіп, бірдей жарылды. Муны көрген Есей: — Қожак, батареяныц бакылау пунктімен тез жалғас! Кайда, кай квадратка атып жатыр екен? Комбаттан соны су­ рап біл, — деп оған асығыс әмір етті. Кенеттен басталған зеңбіректер атысы әдепкіден де үдеп, улғайып барады- Әдепкі каркында тымык ауадан жекелеп, жалғыз-жалғыздап естілгсн гүркілдер, енді бір зор дауыска уласып, жерді үздіксіз калтыраткан туракты гүрілге айнал- Ды. Көкжелкеде, тура көздеуде турып аткан танкылдак, ащы лауысты, уақ зецбіректердіц де азанғы үнін айыра алмады. Олардыц курғақ тацкылдары майдан үстінде турған туракты бір гүрілге уласып, сол гүрілді зорайтып, молайтып кана жат- ты. Ормандардың, хуторлардың тасасында, сай, жыралардыц бойында турған ірілі-уақ зецбіректердін үңірейген аузынан са- кыйналанып жарысып ушкан көгіс дәрі түтіні көзге ілеспсй- Ді; бейне бір, жарды кеулеп кіріп көрінбей казған карсактын. артына түйдектеп аткан топырагыидай үсті-үстіне бур- кылдайды. Казіргі осғл көріністерді бакылап турған Есейдің бір тан калғаны—майданнык бул манында артиллерия күші муншалық көп екенін білмеуші еді; атыс роталарының ту сыртында, туг ра көздеуде турған «фуклдектер» 1 мен батальондык мино- меттерді ғана көбірек көріп, көнілі орта соғатын; ауыр артил­ лерия атаулыдан өзі баскару взводыиың командирі боп кыз- мет істейтін, полковник Сидлердін корпустык бригадасынан оз- ге курама жок деп жүретіи. Енді, казір сулап жаткан орман- Ды-даланың адыр-будыр бетінеи буркылдап ушкан санасыч 1 Фуклдек деп — солдаггар жеңіл зекбіректерді айтады. 71

көгіс түтіндерлі көргенде, әрбір бута түбін тасалаған зенбірек- тен кур еместігін сезді. «Шамасы, кейіннсн осы түнде келтірілді-ау, ә? Кандай бригада қурамалары бар екен? Шабуыл беті күшті болуға карап барады. Енді осыдан жаяу әсксрлер ілгерілегенде, кор- пусниктер артта калып коймаса, кезектесіп алға жылжып, колма-кол сүйемелдсп отырса, әне сонда жаяу әскерлер де- мікпес еді. Кайта кызу урыс үстінде күш алып, әлденіп оты- рар еді» — деп ойлаған Есейдің көзі енді бір кез орманды далага түскенде, — Ай, жер жаман-ау, сорлзтқанда. Жер жаман-ау... — деп кынжылды. Бакылау пунктініц сырт жағында, Тьманий хуторын таса- лап турғап дивизион бір минуттей уакытта жүйдірмслетіп жы- йырма үш залп бсрді. Есей, дивизион зеңбіректерінің ор бер- ген залпын даусынан аныктап айыра алмаса да, бурк етіп шыйыршық атып, жоғарылап жарысып ушкан көгіс шарларын көзінен жөиелтіп тур. Өңешін көкке созған такаббар зенбі- ректер зірк-зірк жөтелген сайын үңірейген кең аузынан көгіс шарлар сығылыса сакыйналанып шығып, зыркырай ыткып жарысып уиіады* Тымық, ксціс ауага жоғарылап барған са­ йын, көк түтін шарлар ыдырай тарагт, акырыңдап баяулап калады. Осымдай мынлаған түтін шарларынан түскен туман, азаңғы жер бетін бүркей жауып кымтап алды; сол жер беті- не калындап шөкксн көгіс дәрі түтініне жасыл ормандар мен майдан даласы да бірте-бірте мунарланып батып барады. Ен- ді бірдесін, Есейге Тьманидегі дивизион зсқбіректерінің үні- рейген аузынан бурк-бурк ушқан көкшіл шарлары түгіл, сол Тьманидің кыйрағаи үйлері де туманды тецізде бүйірінен тол- кын шайкам, тецселіп жүзген кемедей, түтін ішінде булдырап қана, батып шығып, көріиеді. Кенет оның назарын екінші бір норсе аударды. Тьманиден арырақта карауыткан жасыл орманнан бір керемет жалын* нын. жалактаған узын тілдері кулаш-кулаш лапылдап, түтін- мен көтерілген ушкындай кып-кызыл от үзіліп бөлек шыкты. Дәл сол кезде майдан үстіндс турған туракты гүрілден де куш- тірек найзағайы шатырлап, үдей күркіреген күндей бір зор дауыс кулакка белекше естілді. «Ка п о ш а » д е д і Есей. Кү- лімсірей калған куанышты көздерін лапылдаған жалыннан бө- лініп ушқан, жай оғындай сүп-сүйір кызыл снарядтардан тай- дырмай карап тур. Кол саласындай катарласып ушкан, сна­ ряд жоғарылап, жарты доға жасап барып, Пентэрстен де әрі- гс, сонау кец кара жолдың о жак, бу жағына түсіп жарылды. >л кезде Есейдің буйрығымен Қожак бакылау пункті- ің телефонына жалғасып, Скориковтан кайда, кай квадрат- ка атып жатқанын сурап сді. Скориков: 72

— Сонғы рет өздерің аныктаған Пентэрстегі минбатарея- ны атып жатырмыз. Казір төрт зецбіректің екі залпын жібер- дік. Тигені бар ма? Бакылап жатырсыңдар ма? Алло, алло!.. Есіттің бе айтканымды? Нысанаға тигені бар ма? — дсп су- рады. ; Есіттім, есіттім... Аткандарыішын тиген, тимегенін біл- меймін. Лейтенант бакылап жатыр. Сонан сурап білейін. — Я, сөйт!.. Сура да, бізге тез хабарла! Кожак бакылау гіунктімен жалгасып, Скорнковтан сурап білгендерін булжытпай Есейге айтты. Бірак бул кезде Ееей душпанның алдьщгы катарын бинокльден шуғыл бакылап жатыр екен. Оныц айткан хабарларына кулак, аса коймады. Душпаннын минбатарсясы турған Пентэрстін бергі шетіндегі сурғылт, тас сарайға төрт зеңбіректіц демін үзбей аткаи екі залпы бірдей тиді. Бірінші жарылған терт снаряд сбл сарай- дыц шатырлап жапқан ағаш төбесін өртсп, кошкыл кара тү- тін көтерілді. Екінші, үшІнші залптың снарядтары колмсн апа- рып койғандай сарайдын іргесіи ала, ар жағына асып түсіп жатыр. Он шакты нсміс солдаттары өрт алгап сарайдын іші- мен арғы таса бетінен дүрлігіп жүгіре шықты. Қур қолдары ербеңдеп, көздері акшандап, бір ілгері, бір кейін жүгіріп, ажал аузында жөи таппай уйпығады. Сол минутте, Миронов ротасының «максимы» тр-тра-тра- та-та-а-лай жөнелді. Ажалдан үркіп, жөн таппай безгеи не- міс солдаттары шебер шалгышы сүйкеп өтксн бір түп еркек- тей жусап қалды. Пулсметшінің мерген атысына рыйза боп, сүйініп кстксн Ессй: — Жігіт екен пулеметшіц- Бәрін де сулатты-ау. Уксатып сулатты-ауі — деді. Төрт зецбіректіц іздеріи куа аумай жарыскан снарядтары әлі де Пентэрстегі тас сарайдың сыртына бытырай жарылып жатыр. Ауыр салмакпен дірілдеп ушкан снарядтар жарылған жерін үй орнындай топырағымен аударып тастайды. Ессйдің жиі қаққан кірпігінсн жылт-жылт ушкын ушкандай. Ішінде артық сактауға шыдамы жетпсй, жанындағы Мироновты шынтағымен түртіп калып: — Көремісін, а?.. Сен айткан мннбатареяныц үні өшіріл- ді. Үнін өшіргси біздін батареяныц зенбірекшілері. Комбат Пентэрстегі минбатареяны атып жатырмын деп хабарлады. Әнеі.. әнс... Қарашы өзін, снарядтарының колмен апарып кой- ғандай дәл түсулерін карашы!.. Кожак, — дсді Есей, кеиет шалқалап артына бурыла беріп, — телефоныңмен хабарлай ғой! Аткандары дәл нысанаға тиді. Рахмет, жігіттерге!.. Ен- Д»Душпаннын. баска атыс ошақтарына атсыл! Соны айті Мин- батареяның үні өшті! 73

VI Атакаға көтерілердің алдында, Есей бакылау пунктіие байланысты да, Скориковке өздері сүйемелдейтін батальон- ныц карсысындағы атыс ошактардың төбсгс уррандаи тепс уні өшірілгенін хабарлады. Сонаи сон ол трубканы Қожакка устата беріп: — Телефонықды жыйнауға кірісі Тез, бол! — деп асык.- тырды. — Хуп, жолдас лейтенант. Бакылау пунктімен ендігі бай- ланысымыздыц жолы калай болады? — Рациямеи байланысамыз. Бол, тез! — деп Есей әмір ет- ті де, турып кетті. Қожақ телефонын жыйнап, баска байланыс мүліктерін және буып-туйіп алға жылжуға әзірлеп койды. Өзге журттын көкірегінен келстін терец окоп оган бойымен бірдей болғасын өкшесін көтеріп алдынғы жағына асығыс карап еді. Жарты сағатка созылғап артиллерия шабуылынан кейін, ол бүгінгі майдан сахнасыныц үсті болған Пентэрс ауданына карап, алапат дауылдын акбас толқыны шайқап, асты-үстінс шыккан теңіз түбін көргендсй болды. Қожақтың әдепкі таң калып та- ңыркай караған ойран дүниесі, енді біраз турып майдан үс- тіндегі осы бір көрініске көзі үйренгесін, совет артиллсриясы- нын керемст күшіне сүйсінген аса бір кадірлі мактанышка ай- налды. Взвод командирі Есейдіц акылы мсн білімін, күші мен ерлігін биік аскар тау десе, осы турғыдан өзін тау етегіндегі төмпедсй ғана көретін Қожақ: — Қазір, тірі неміс турсым, өлісі де табылмас. Сіз калай ойлайсыз, жолдас лейтенант?— деп пікір тартты. — Ол иттердің тірісі де, өлісі де табылады. Алға жылжы- ғанда анғырг болмацдар! Сак болындар! Бір-біріниен айры- лып адасып калмай, ерісіп қатар жүгіріцдер, — деді Есей. Майдан өмірінде өз тәжрибесінде талай-талай кездескен осы бір мүмкіишіліктерден алдын-ала сактандырған ескертуі. Жарты сағатка созылған артиллерия дайындығынан кейін, бул мандағы зеңбіректордеи тобы-түйдегімен жулынып жар- кылдап ушып, жау үстіне жарылып жаткан снарядтар енді бір-бірден ығысып, душпан бекінісінің терец түкгіірлерін болат таскын туншыктырып басып барады. Ендігі күрес душпаннық алыс маңдағы ауыр зеибіректері- не карсы жүргізілді. Артиллерия оғы душпан бекінісін терең- деп атып түпке көшкен кезде, артта турған танкілер бөлімі агаш арасынан сыпырыла шығып, куйындай уйткып жер шаң- дағын шубалта созып алға умтылды. Оиы көргенде қатгы шыдамсызданған Есей: «Қеш қалды, кеш қалды. Осы кезде 74

рота үстінен алды өтіп жатпағасын... .артиллерия шабуылы басталған сон-ак, 'Гьманидің сыртына келіп, жакындап тур- ганда болатын еді, оларға» — деп кейіс білдіргсн қатты қын- жылыслеп кабағын шытты. Дәл сол кезде көгіс түтін үйріліп, дәрі нсі сіңген буалдыр ауаға Кызыл ракета жарқ етіп көтеріліп, акқалы турған жул- дыздай биік төбеде кас какканша іліиіп турып калды. Бул атакаға берілген алғашқы белгі еді. Есей шыдамады, бурылып Мироновка жалт карады: — Ау, Петр Яковлевич!.. Ротаны көтермейсіз бе? Ана, Кы­ зыл ракета баста, көтер деп тур ғой. Миронов үндемеді. Осы тургәнда онық жанын мазалаған кынжылу, кейіс ызасы бардай; канын тартып, катуланып ал- ған. Әлгі, Есей сөзімен онық өзі де шугыл артыпа бурылып, жер шаңдағын шубалта каптап келе жаткаң танкілсрге ка­ рады. Ағаш арасынан кеш шыккан танкілердік әлі де жақын- дәп келгенін тәуір көретіндей. Оның салкын канды кескінінен ішке түйген осы ойын аңғарған Есей, бурынғысынан да қатты шыдамсызданып: ~ Танкіге карайлағаннан утарымыз жок. Кайта кымбзт уакытты уттырамыз. Казіргі бір минуттын алдағы соғыс тағ- дырын шешіп калуы мүмкіи. Душпанның бірінші корғаныс ше- бінен карсылык болмайды. Көтеріңіз ротаны! — деді. Жаксынын да көпке жаклас бір міні болады. Сол секіл- ді Миронов қаидай сауатты, жаксы командир болса да, кару- лас көп жолдасынын бірі Есейге унамайтын оның бір міні' бар: атакаға ротасын өзі бас боп -бірінші кетермей кейін ка- лады; казір де, кара нөсерді сорғалатып төгіп жіберетіи ка- һарлы найзағайша жарк отіп, окоптан карғып шығып баталь- онды бастағалы турған жок; оңы, я солынан әлдекімнің бяс- тап беруін күткендей, арттағы танкілерге карайлап, бір адым да болса бері жакындап, бірге кеткснін тәуір көреді. Әрине, Миронов кеш калғаи танкілердіц өздеріне жакындап келіп, аралас кеткенін тәуір көрсе, броньның корғанысыз жазым бо­ лам ба, әлде кайтем деп өз басыиан коркып кауып кылғаны емес. Өмірге катерін тіккен қысылшақ жағдай таянса, май- даңдағы екі адамның бірінін басына келетін «жазым болам ба, қайтемнен» бул сапар да ол аулақ, коркынышка көңі- лі толкып, ойы берілген жок. Тек карт әкесіне хат жазалма- ғанына ғана кынжылады. Не бір керемет артиллерия дайындыктары артынан-ак душпан бекінісінің корғаныс шебінде аман калып қоятыи пу­ лемет, минометтер бола береді. Ондай пулеметтер, жаяу әс- керлер атакаға көтеріліп алға умтылған жерде карсыдан ат- кылап, ілгері жылжытнай тастайды. Егср, сондай қысылшаң 75

жерде, алда танкілер болса, башня зеңбірегінен атып, неміс пудеметінін үніи өшіріп, ротаға жол ашып береді. Міне, ось» бір себептермен танкілердің өздеріне жакындап келуін тәуір көрген Мироновтың сабырыи Есейдің «уақытты уттырамыз» деген бір ғана сөзі күл ғып ушырып жіберді. Соғыс кезінде кур жіберген бір минуттың, көптеген адам- ныц канына туратын кезі де болады. Жоғарының көрсеткен уакытынан әлдекандай бір минут кеш калса да, бастағалы дайын турғаН шабуылдың кейінге калдырылуы мүмкін. Не сы- рынды душлан біліп алса, тус-тустан әскер тартып, шабуыл* ды сеиен бурын бастап, бір шайкаста утып шығуы да сөзсіз. О жағдай согыс гылымынан хабары бар адамға тан. емес. Адам акылынан туатын айла, тәсілдің бәрін жумсап, аңдысып турған мундай майдан өмірінде аумалы-төкпелі токсан түрлі окыйғаныц бір күи емес, бір сәгтс-ақ боп калатын жайын Ми­ ронов жаксы біледі. Осы жағдайларды ескеріп «уакытты ут- тырамыз» деген Ессй сөзі үрей туғызып, сабырсыздана бас- тағанда, оныц көз алдына майор Борзыхтын ызғарлы, суык елесі кейіп келіп қарсы тура калды. Майор акырып, — ата- мын!.. Әскерн трибуналға беремін!.. Көтер ротаңды, шапшаң! — деп буйырып турған секілденді. Жердің шаны көтеріліп, доріиіц түтіні үйірілген буалдыр асланныц биігінде, кас каккашна жыпылыктап турып калган скінші кызыл ракета жаркырап акканда, Миронов болат қал- пағының алдын көзіне түсіре басып койып, жеціл секір;п окоптыц кемсріне шыкты. Сол жерде ол, пистолет устаган колын шалт жоғары көтеріп ап, артына бурылды да, — Алға жолдастар!.. Алға .. — деп айкай салды. Оның бір үзік ащы даусын, иретілген окоптың узына бойы- нан жамырай шығып, жанғыртып әкеткен күшті тьщ дауыс- тар көкке көтеріп шыцылдатып барады. — Отаи үшіп! Сталин үшін алға! — деп күшті толкынмен каһарлы бір үн қосады. Рота жауынгерлері алда не боларын, ненін тосып турганын ойламастаи, өздеріпің шыдамсызданып, асығып күткен үйреншікті таныс командасын есіткен сәгге окоптан ырғып-ыргып шығысты. Олардын окопта турып сар- сылған аяктары, енді кеціс жердің жалпак, жазык бетін емін- еркін ныктап басты. Сыз окоптың ішінде тымау тигсн мурын- дарына тоңазығаи курғақ жср мен бозкырау шөптің муздай исі келіп, тыныстары кецейіп, дәрі исі сіңіп, көгілдір түтін үйрілген үйреншікті ауаны кеуделсрін кере кумарланып жу- тысты. Автоматы бары автоматын, винтовкасы бары винтовка- сын колдарыньщ бар күшімен қысып устап, өңсштерін керіп, адам боиьша бітпеген бөлекше бір күшті зор дауыспен «ал- ғалап» айкай сап барады. ч 76

• VII Полктын ең соңында Нуржан келеді; ААитавадан шыкка- лы үнсіз; керек дссс касындағы кызбен дс сөйлеспеді. Алды ашылған узак жол үстінде, өзіне еркін тнгсн бар онаша уа- кыгьгн станция буфетінде ксздестірген кіші лейтенант тура- сында ойлап келелі. Әуелі кіші лейтенанттыц калактай со- паша бетін, кысынкы шекесін, еңкіш, күржік жаурынын көз- алдына елестстті. Сонан соң онын айткан сөздерін есіне тү- сіріп шықты. «Соныц бәрін кызулыктан айтты ма екен? Ай, білмеймін... Қызу болса да көнілі, ойнаса да ойындағысын айтканы емес пе?» Оған кіші лейтенаттың кылғынған адам- дай кырылдаған жінішке даусы меи екі иінін селкілдетіп үз- Дік-үздік күліп хе-хе-е-лсгені де ап-анык естілгендей болалы. Нуржан буфстте отырғандағыдай, дәл казірде оның осы жиіо- кенішті күлкісін есігкісі келмеді. Бірак, кіші лейтенант ту- расындағы ойды калай куалап кетірмек болса да, түриідей жиіркенішті хе-хе-хе-с ызыцдап Нуржанныц кулағында тур- ды. Етігі жапырған жолындағы шөптердің тысыры да бейне сол офицердіц үздік-үздік күліп хе-хе-хе-легеиіндей еді. — Нецдей адам! Өзіиің аты-жөніи де сурамаппыи-ау... Полктың алды кішілеу бір хуторға кеп токтады. Күн кө- теріліп сәскелікке келсе де, кеше кешкісін жеген нан мен кон- сервадан соң әлі бір нәр татпаған жауынгерлер, осы араға отыз шақырымнан астам жолды артына тастап әбден шаршап жетіп еді. «Енді токтасак керек» деген солдаттар арасында* гы сыбыр-күбір бойына сумаңдай таран, бірден-бірге жа- йылып еқ алдагы тапалтак, муртты капитаннын, да кулағына шалынды. Әлі де жүруге жол узын болғанмен, осы араға тоқтап бір бел көтеріп тыцайып алмаса, күш үздігетінін онын. езі де білді. Бірак, әскер өмірініц катац тәртібін сүйетін ол бул жолы да полк сабынан бір адамның аягын бура бастыр* мады; өзінің сілтеуімсн, жауынгерлерді хутор сыртындағы алапты үлкеи ойиаңныц күңгей бетін бауырлай орналас- тырды. Нуржан мен Баян полктык шет жағына токтады. Жсрде өлі кырау жатка». Нуржан жүзім ағашының ык бетіндегі иіүйгін, соны шөгпердін. зер шашактай жалбырап жылтыл каккан басын стігімен каккыштап түсіріп, сол араға плащ- палаткзсын жайды. ^ — Шаршаған шығарсын Баян. Түнде де уиыктаган жоқ- сың ғой, жүргенше жатып дем ал!— деп касындағы қызға ағалық камкорлык айтты. .. — Рас, шаршадым,— деп о да костай келісіп, кол таянып отыра беріп, көзінс түсіре басып киген кулакшынын кейін сырып қойды. Ьірак, сүйдеп айтуын айтса да, жап-жас ба- 77

сымен жігіт алдында «шаршадыМ» деуді ар білді ме, төмев карап уяла күлімсіреді. Нуожам б\\'л отырыста жас кыздың сәл норседен кымсы- нып 9яла калатын сәбилік бала мінездерін онша баикамады. Терістіктен білінген болмашы жел лебі Баянның кулакшын астында бусанған кою, кара шашынан акырын сыипап, ык жактағы жігітке жаца ашылган жас гүлдік жуиар иісін әкел- ді. Митава станциясыиыц комсндантыида, осы сур шинельді кыздын. бір ғаиа жай карасынан онын жас жүрсгіне ушкын* дап түскен отка, желмсн ссксн жупар иіс май богі куйылған- дай. Жігіттің өзі де кызулы отқа салған қоргасыпдай жүйе- жүйесі босап балқып барады. Кенет пайда болған ішкі жан сезімінің кызу толкынынзн ба, әйтеуір осы арала Нуржанның қумарлык сезім билеген денесі тоназығаидай тітірсді. Карсы алдында кысылыңкырап отырған Баянныц, айлы жарык түнде акшыл сәуле төгіп жар- кыраған күміс теіиедей, жазық кең маңдайыиа кадалып ка­ рап калган. Осы карастаи кысылып, артык отыра алмағап Баян бір кырындап бст бурып түрегеле бсріп: — Сіз жатып дем алыцыз. Мен ыстык ас дайындайын — деп еді. Жүзім бутасының түбінде турғаи когелоктерді устай Нур- жан да түрегелді. — Сіз, жата беріңіз, суды өзім әкелем ғой. — Жәрдсм етейін, жалғыз үлгіре алмассын. — Полк бул арада канша болады ексн? Сурамадыцыз ба? — Капитан асыгыс көрінді, әскерлерін тамактандырса кі- дірмес, жүрср. _ Өзі бір кызық кісі скен,— деді Баян күлігт. Нуржан, оныц «өзі» деп таиалтак, муртты капитанды айт- канын түеінсе де, «кызык» деп кандай оғаш мінсздерін сөз ғып, сықактай күліп турғанын білмеді. VIII Майдан жа^ктан келе жаткаң бір виллюс, полк орпаласкан ерді бүшрлеи беріп жалг бурылды да, бул кезде солдат оты тепс тутап ақшыл түтіндер желсіз тымық ауаға тііьтік шаншылып шығып жаткан ағаіиты, ойпаңға карап беттеіі «Іенерал-ау шамасы?.. Жолында жатка,. көп әсксрді Көр- гесш біле кетейш деп бурылған ғой» деп ойлаған Нүржан виллюске ° нша_ квн.л бөлместеп қудыкка келді. Қудык басын' да котелок, кутыларымец Су алуға турған кыҰп, ™ „ „ ,К,Н. Бірак ““\" 3 78

жолдан косылған жас офицердің әсксри атағын сыйлап, осын- дай жакындап келгенде екі айырылып, араларын ашып жол берді. Нуржан кайтар жолда котелокті ернеулетіп, толтырып алған су шайкалып кснеріне соғып, шылп-шылп шашырап, еыртына төгіле бергесін аяғын сппен басып акырын журді. Суға барған-кайтканыида ойынан Баяи бір сәг умытылмай, «рас шаршадым...» деп көзінс түсіріп киген кулакшынын шал- қайтып кейін ысырып койған әскери кыздың сүйкімді соңгы бейнесі көз алдында турды. Ойламаған, кутпегеи жердеп кез болган осы әскери кызбен ол кайда барса да бір кеткісі, бір- ге болғысы келді. «Бірақ, біздің колымыздан келер не бар? Тілге токтап тілекті тыңдаса жаксы. Барған жерде екі бөліп жібермесе неғылсын?» Нуржан осы ойда езі .калаған бір тілек үстінде жаи берген- дей табынып келе жатып, жолындағы жер ошақтай шукырды абайламай басып калды да, сол аяғын бір жамбасымсн ас- тына ала қулады. Екі колына баулығынан бос устаған коте­ лок пен кутысы дацғыр еткен үнмен қолынан ушып барыи, анадай жерге актарылып түсіп, домалап-домалап кетті. Нуржан кыйналса да кудыкка қайтып барып су алып, те- рісі сыдырылган аяғын сылтый басып келді. Баян жок. Өз- дері токтағлн жүзім ағаншныц касына, бул суға кеткенде пайда.боиған от маздап жанып жатыр. Бір аркадай томар аралас ку отын да бар. Әлгіде жолдан бурылған виллюстың бунда келу-кстуінен хабарсыз Нуржан алансыз жайбаракат көңілде; су толы котелогін лаулап жанған оттың кызуы мол жеріне ысырып койып, отын үстінде жаткан ак калтаны колы­ на алды. Калтанын. аузын ашып ішіне караса, осындай жолға ніықканда бсретін жупыны солдат паегінен: бір аз ғана шнкі сөк пен кос уыстай туз, екі-үш жүз грамм сарымай бар екен. Аты аталған аз ғана нәрселер майдандағы оскери кыздарға тән усынактылыкпен тап-туйнактай таза жыйиалыпты. Осы- ларға карагі отырып, кенегтен о.йына әлдсне түскендей Нур­ жан езу тартып акырын күлімсіреді. «Тағдыр-ай, о... соғыстан бурый окып жүргенде ғой, он жылдықты жаксы бітіріп, жогары дәрежелі білім алып, мек- тепке келіп муғалім болуды ма, ғалым болуды ма арман ет- тің. Жалғыз Баян ба, мына менің де, мендей мындаган баска совет жастарыпыц да ойлаган ойы, ацсаған арманы осы еді гой. Соғысты кинолардаи көріп, онан берірек келе Толстой, ^Урманов, Островский, Фадеевтерден окығанымыз болмаса, *ан төккен кырғынның кыйыншылығы мен куанышы да бо- латынын кім білген? Сол, Папка Корчагин, капитан Тушин- Дер бір кезде біз өзіміз боламыз, олардың ізін баскан урпак- Қа үлгі ғып калдырған жауынгерлік жолы, жац кыяр, ерлік- тері алда бізді де тосып тур, деп сірә ойладык па? Рас, әлем 79

жүзіпе елімізді бір-бір көтеріп тастағаи әйгілі Стаханов коз- ғаіысы, Челюскин жорығы, Сталин маршруттары боп жат­ канда. солардай мен де ел көзіне түсетін ерлік еибектер жа- сап Стаханов, Чкалов болғым кслді. Арман еттім, ансадым... Бірак, әркімніц аягы жеге бермейтін биік асу еді. Сол асуға жеткізетін жолдын оку скснін білдім. Орта мектспті бітірісі- мен Чкалов окыған Орынбордакы аэроклубқа түспекші дэ болдым. Аяғында не болды?.. Тағдыр өзініц дегенін істеді. Ел шстіне жау кіріп, ер-азамат колына кару алып түгел жо* рыкка аттандык. Бір кезде кітаптан окыған Папка Корчагин, капитан Тушин енді біз өзіміз болдык. Болмадық па?.. Олар* дан да артык болды к кой...» Улкен ойдыи ариасына кірген Нуржан лаулаи жанған от- ка карсы карал, екі беті кызара күлімсіреп, нурлана түсіп отыр еді. Ту сыртынан отіп бара жаткан біреудіи: — Ау, жігіт, кызь;ң кетіп қалды ғой, оны білдің бе? А?— деген даусын есітті. Таякпен как мандайдан салып калғандай еді. Шошына бурылып, жалт караса, талалтак, муртты капи­ тан ту сыртынан өтіп барады екен. Нуржан орнынан атып ту- рып, узатпай куып жетті дс: — Баян бір жакка кепі дедіңіз б е? —дсп, асығыс капи- танды сол бөгеді. — Түсін кашатын түк те... түк те болтан жоқ. О да біз баратын армияға кетгі. — Канга и? — Жака... жаца ғаиа... — Ыемен? Бірак, Нуржан бул сурағына жауап ала алмады. Өздері- нен елу-а.ппыс метрдей жерде, жаккап оты су болып ащы тү- тіи быксыл әбігерлеиіп жаткан бір бөлок жауынгерлерді көр- генде, талалтак. муртты капитан төзе алмады, ызалана күйіп: Ай ай, иіикі-ау!.. Шикі-ау!— деді дс, оларга жедел ба- сып сип оорыл сді. Быксыл, ащы түтім уйткыған оттай «бы- лай... былай турыцдар!» дел олардыц бәрін айдап шығып, шык тускен су отынды оп-окай тутатыл берді. Соиан сон. ана- дай жерде өзін күтіи калган Нуржянга келігі: Сен не сурап едін жака?.. Шала солдаттардын отын жагыпI берем леи умытыл калғанымды карашы,— деп өзіне Ьфза болгандай сакылдап күлді. Нуржан сурағып клйта.плды. - • А-з-а, немон кетті деген екенсін ғой. Виллюспсн кетті. Ьііллюспен... Ол кайдагы виллюс? А п м ^ т ,! 42 Сен хУТ0Рд а» су экелуге кеткенде бізге Еклінді жатктн ’япа ГаДР“ППр бөлім,ніц иачалыіигі келді. Алып келе Каи адамДарыцды тез жеткіз деп асыктырып кетті. Ша- 80

буыл басталыпты. Екпінді Армияның полктары ілгерілеп, ал- ға басып барады дейді, бул келген подполковник. Мына хабардан кейін бурықғысынаи да гөрі шыдамсыз- данған Нуржан: — Я, ал? — деді. Әлде болса кыз жайын толык. есіткісі келген көңіл бар. Курттай көзі тайып жүзі тасаланғанда өзіне қарамай, әлде- кімге ілссіп еріп кеткен кызға, салган жердей кешірілмес кі- на тағады. Кайда күтпеген адамынан бундай зәбір көріп кор- ланғандай. — Обалы не керек, кызда кіна болған жок. Кіна кешік- кен сенін өзінде. — Кешіксем де келетінімді білгесін неге карамайды? — Оған болдыма... Подполковник асығыс екен, жыйнал- ганша жанын шығарып болды. Тегі, сен өзін де шабан жігіт боларсын. Осы турған хуторга сонша кідіргенің не? Үлгірге- ніңде сөзсіз алып кететін еді. Жазған жаяу әскерге жерден айрылу жазылған ба?.. Бізде жер анасынан айрылса күшінен айрылатын бул заманның Антиі!..— деп үнсіз турған Нур- жанныц иығынан кағып капитан сақ-сак күлді. IX Тапалтақ, муртты капитан шаруашылық жумысына ике- иі, ыждағаты бар адам еді; латыш шаруалары арбамен кел- тірген үлксн-үлкен ак бидондагы жаца сауган жылы сүтті жауыигерлерге бірдей ғып бөліп бергізді. Ол Нуржанға да ас ліскен кезде әдейі адам жіберігі шакыртып алды. Ашығынкы- рап қалған тапалтак, мургты капитан әдепкіде тонмастай ко- ^ағайланып отырып катығы мол, кою ботканы ысылай жеп жіберіп еді, жүрегін алды. Соңғы жағынан токпейіл тартып ботканын суыған жерінен касыктын шекесімен іліп алып, қа- ЗДдағы жолдастарын: «тойсам, онша тамаксау емеспін» деп кҮлдіріп отыр еді. Кенет, хуторга барып қалған үш кызыл ^керді көріп: — Аналар кім а? — деп шатынаған ашулы көздерш олар- кадай атып турды,— не деген... не деген... акмактар, а? сПке дейін айткызбай өздері әкеліп беріп жатыр. Жүрген ^ріңе сыпайы болсан сыйлысын, Түу!... Түу!.. Капитан қасына Пуржанды ертіп, үш кызыл әскердщ ізін- хуторға барды. Бірак хутордаң өзініц урыксатымен кет- Ке« Ходжаевтан баска, жаза баскан полктың бір адамын Таппады. — Жака біздін алдымызда келген үшеу кайда? — Сіздерді көрісімен зытты. <'К у р ля„ дия 81

— Қай жакпен кетті? Біз неғып көрмедік? _ О, не дегеніціз, ортак капитан? Олар солдат емес лс. Сіздердің көздсріцізге түспейтін жермен жасырынып кетті,- деп капитан мен Нуржанға өздерінен таяк тастам жсрдеп жы раны көрсетті, — осы жыра бойымен жогары өрлеп полкка тартты. Ходжаевтын айтуына К а р а г а н д а , ол үшеуі өздерін орасан әдепті устаған. Сүт ішкен үйдің иесіне үшеуі жыйнап бэсінси артық акта берген екен, үгі кесі шал колын сілтеп: «бізді... бізді кой, шырактарым» — деп бастырмагаи. Бірак олар да касарып, кеждене ерегіскеидсй акшаны әдепкісінеи де косы;: көбсйтіп шығарады. «Соғыста бул көкала клгаздын бізгс к.'- регі аз. Жауға ататын оқты старшина сатпай береді»-— д с і: күлдіріп, үй иесіне акшаларын алғызғанын Ходжасвтан ауыз- ба-ауыз есіткенде, осы араға ашуланыи, ксйіп кслгсн капитан тез-ак көңілденді. — Я, я, тағы ие деді? Латыштар ырза балды ғой, ә? Бол ды... болды, оида. Ендеше, мен де ырзамын. — Рас, сол сүт ішксн үйдің жас келіншсгімсн аздап әзіл- десті балалар. — Кайтсін, жас кой, жас кой... Госпитальда жаткасын ба, өздсрі аздап тәртіпсіздеу. Иығында пагопы жоқ солдатта, тойі- рі әскердің тәртібі кайдан болсын, енді осыдан тутымды ко­ мандирами колына түссе бірден жөнделеді. Капитан Нуржанды ертіп полкқа кайтты. Тоя жсгеи ыссы астан деиесі кызып екеуі хуторға жалаң гимнастеркамен жс- лен келіп еді. Кайтарда, күтпеген бір әцгіме басталып, сол әнгіменіц кадірін кетіргілері келмей, еріндері көгеріп тонся да жүрістсрін жылдамдатпады. Қазіргідей көнілді кезінде ора- сан әңгімешіл капитан өзі сүйетін шексіз, узақ әңгімелерінеи: солдаттың ащы өмірін, оиың сондыктан да халык жүрегіне кадірлісін қызулаиа көтеріліп узақ айтты. Бул жерде енді канша боламыз? — деді Нуржан полкка келгесін. Тез көтерілеміз... Іез көтерілеміз. Разумов жыйырма төрт сағатта жеткіз деп буйырады. Жацағы подполковник те қалайда еріең ертемен Екпіиді Армияға жеткіз деи асықтырын кстті, деп тапалтақ, муртты капитан жолга шығуға әмір беретін боп асығып кслсе де, ас. артынан уйктап кеткен жа- уынгерлерді көріп,—- дегенмен бул арада әлі де он-онбсс ми- нуттаи болармыз. Бірсыпыраларының көзі ілінген екен, аздап... аздап тыныстасын. Солдаттық ащы өміріндегі ең бір тәтті минуты осы, кысқа уйкы гой. Оны өзі солдат болған, солдат катарынан өскен офицерлер гана біледі, — деді. сі>і араға дейін тоңғанын сездірмей дірілдесе де демін 82

жутып тістеніп келген Нуржан, қызыл шоғы жайнаған шеткі бір отты көргеидс шыдамады: — Жылынсақ қайтеді, жолдас капитан. Сіз д е тоиған шығарсыз. — Жок, жоқ, мен онша тонғаным жок. Тоқғанмен дс отқа жылынып көрген жан емеспін. Жүріп... Жүріл жылынам Одет боп кетті. Сенің сріндерің көгеріпті, тоқғаисын ғой. Жы- лын... жылын!.. Мен полкты бір аралап шығайын, — деп та- палтак, муртты капитан ілгері кетті. Нуржан отка жакындап опгырды. Бес-алты жауынгер мол ғып маздатып жаккан отты айнала коршап, шырт уйкыда кыбыр етпестен жатыр екен. Жалыны басылған, бірак кызыл шоқтың қызулы табьша ғана шекесі қызып күрен. тарткан кал- кыңқы беттері мен болмашы тершіген мурындарыныц ушы да, акырын алған тыиыстары да, ауыр жолдан кейінгі солдат вміріңде сирек кездесетін рахатты танытады. Жаидарын қый- наған ауыр жол бейнетінік, дәл осы арада, осы жаткан т а к ­ та біржола умытылып естерінен шыкканын, тапалтак, мурт­ ты капитан айткандай солдат өмірінде сараң ушырасатын «тәтті минуты..» осы бір кыска уйкы деп турғандай еді. Нуржанның көцлін тосын шыққаи катты күлкі бөлді. Қақпақ жаурынды, кек кеуделі, ірі денесі мен иіліп бара жат­ кан басыи тіктсгі көтеріп ап, шапшақ бурылып күлкі шыккан жаққа қарады. Өзінен он-онбес метрдей жерде, бір топ кызыл эскер әлденеге мәз боп күлісіп жатыр екен. Узак, ауыр жол алдындағы аз ғана бос минутын тым болмаса көқілді өткіз- псі кеп қатты кумартқан Нуржан, солдаттардың кайғысыз, мунсыз көңілді әңгімесіне кулағын тосты. — Жаңа біз үшеуміз бір латыштыц үйіне бардык. Шекесі жіліктің майындай жылтыраған бір әп-әдемі келіншек бізді куанышпеи күлімсірсп қарсы алды. Бірак, бір жаман жері орысша білмейді ексн. Сүт сурап едік, жацағы келіншсктің бүлдіршіндей беті алаудай боп қызарып, басын шайқаи «несоп- Рот... несопрот...» дегені бар емсс пе? — деп әнгімеші кызыл аскер осы арада сәл токтады. Анталай төніп аузына кадалған жолдастарына күлімсіреген уытты көзбен қарал: — Алдымызға сүт келді; Біз, Вася екеуміз келіншекті *аңа көріпиіз бе, «қоршауға» түскен сүтті екі жактап ортаға алып кеп қалдық. Ал, Ж ора!.. — деп ол узын бойлы, арық солдатка мыскылдай карады. — Он бес жасар кыздай сызы- ЛЫП отыр. Қасыкты да колсымағынын. ушымен устапты. Кай- Дзн тапканын білмеймін, калтасынан щелоч, солидол1 сінген най-май бір орамалды шығарып ернін кайта-кайта сүртеді. Осы оңгіме басталғаннан бір-бірін шымшылай түртіп, мыр- 1 Щелоч, солидол — мылтык майы. 83

сылдай бастаған кызыл әскерлер далаиы бастарына көтерө ду күлді. Күлкіге жалкау Нуржан да танауынан бір мырс етіп, басын шайкады. Жора әшейінде тауып айтсын, меилі таппай айтсын, бундай әзіл-қалжыңға бола коимаитын ксрга- бан кыцыр тентектің нағыз өзі сді. Сөз таппай так кысылғач жерде, көнілге карамай сыбап боктап салатын шәлкес мінезі де бар еді. Бу жолы, ызалы ашу тілін буып үндетпей таста- ^андай, айтар сөзі алкымына кептелііі турып калды. Жолдас- тарының калжыңына артык азық болғысы келмегендей, ол енді жалт бурылып, шыға жөнелді. Вася оның артынан карап турып: — Жігітті әзілдейміз деп ашуландырып алдык-ау, деп қыйналғандай болғанда, басы оңгімешінің өзі боп, сол жерде- гі кызыл әскерлер: — Ашуланса барсын! Он бестеғі қыз емес кой, калжыңға өті жарылып кетпес. Казір калжындап көңіл көтеріп алмаған- да, ертең соғыска кіргссін калжыңдасамыз ба. Онда барғасын «.алжындауға фрицтер жетеді,— деп, шуласты. Осы арада Вася хутор жактан келе жаткан бір кызыл әо; ксрді көріп, касындағыларға көзін кысьгп, ымдай калды: — Көремісіңдер, ана шалды?.. Ходжаев әкәннік өзі- Оны мунда шакыру керек. Жаңа біз хуторға барғанда жасы өзімен карайлас кырыктық алты, жетеуіндсгі бір латыш әйелімеш сөйлесіп отыр еді. Шал да болса мунымен катарыңдай қал- жындасуға болады,— деді де, колын булғап Ходжаевты ша- кырды. О да баска жакка бурылмастан туп-тура буларға кел- ді. «Нема гәпур дейсіз, ортак?» деп, ол әзілкой адамдарға ғана тән көңілділікпен анадай жерден күлімдеп келе беріп еді, Вася күліп: — Калай, жаңагы сөйлескен әйеліңнің басын айналдыра алдың ба? — деді. — Менде арамдық ой болған жоқ. Латышша аукаттардык атын үйрендім, ортак. Вася Ходжаевты аркаға кағып, кошаметпен күлді. Үйренгенің. нағыз солдатка керек сөздер. Есіңде гур- ғанда кағазға түртіп ал. Әйтпесе соғысқа барып тарсылдың ортасына түскесін басыңда түйірі де қалмайды. Кағазды жоғалтып аламын, ортак. Кағаздан кәлләмда сактағаным сенімді!— деп Ходжаев күлді. Дәл осы кезде, полк орналаскан шоқ ағаштың бас жағы- нал тапалтак, муртты капитанның киік а-сығындай жуп-жу- кішкене денесі караң етіп көрініп, тез кайта жок болды. ныд жолға шығуға берген буйрығымен кызыл әскерлер апыл- кутіыл ушып түрегеліп, алды катар-қатар боп сап түзеп, ой- нныи. жанбауырын ала тізіле бастаған еді. Өзгелері отде- лениелеріне жан-жактан жүгіріп, келіп, косылып жатыр. 84

Нуржан да полк сапка турып жаткан жерге келдь Дәл вагоннан түсірілер жердегідей, тапалтак, муртты ка­ питан атнулы да, асыгыс та ексн. Нуржан касына жакындал келе бергенде, ол шеткерек бір үйсін шіліктің ығында орнынап жана турьш, бірі шинелін қағып, екіншісі шинелініц жен’не- колын суғып жаткан екі кызыл әскерго қарап ойыстап барды да, оларға «тез!., тез!.. Сапка жүгіріқдер!..» деп буйыра ай- кайлады. Онан Нуржан Либберзеге кашам жететіндеріи сура- рысы кем, әдейі іздеп келсе дс, дәл казір оның жауап бермесі» ашулы түрінен танып, ундеген жок; ызалы ашудын артын алғысы келді. Запас полкынын жауынгерлері тсгіс сапка турып, бір ко- мандирдін әмір еткен ашы даусы саңқ еткенде, төнірек калт- ш т етіп, тына калды. Дэл осы арада тапалтак, муртты капитанды бір кызуы мол кумарлык сезім елең еткізіп, «осы команданы өзім берсем» дегендей, капелімде көнілденіп, кү- лімдей калды. — Әне!.. Әие!.. Бір сызыктын бойында тартылуларын ка­ раты. Дегенмен, оздері жігіт. Мундай солдаттар колына тигеіғ командир бакытты ғо й ,— деді. Кою, узын муртының езулігі «озғала жыбыр етіп, кіпіілеу қоңыр көздері де күлім кағып куанып айтты. Нуржан тапалтак, муртты напитанным кумар­ лык билеп, ыстык қан ойнаған екі бетіне көзініц кыйығымеи жымыя бір карай: «Жаиағы ашуы кайда? Жан жуып бара алмастай зәр.ті кескіиі калай тез жадырады? Тамаша... тама- ша...» — дсді ішінен. сБүгін танда бурын-соңды кездестірмеген екі адамды көрдім. Капнтанмеи бірге жүріп жумысты жаксы істеуге болатын. Мүлтіксіз адал істі, темірдей тәртіпті сүйе- тін адам. Оныц солдат өмірін сүйетінін айт. Жаны баска!.. Ал, кіші лейтенант...» деп Нуржан артына бурылып Митава станциясы жакка карады. Ойлы, салмақты кескінде Нуржан үнсіз тур. Жараланғав калык кабағы астынан аумай бір нокатка кадалған, жіті көз- Аерін жор шсгін көмкерген көк торғын пердедой көк жиекген де асырып тастады. Өткеи август айьшда болған кырғын тан- кілер соғысында бір колдан бір колға екі рет ауысып өтііқ аяусыз кыйраіан Митава станциясының бүгінгі, таң алдын- дағы елесі көз алдына кслді. ...Запас полны гусірілген кызыл вагондарды кішкеие тол- качтар кө-кө-е*өк-ку-у леп кысқа-кысқа айкайлап, бір жолдан екінші жолдын айырығына салып, куалап жүр. Темір жолдың арғы бетінде төбесі өртеніп, жарының бір жапсары кулаған КЫЗЫЛ тас үйдің бастырмалап жапкан бір бөлмесі буфет. Сол бУфеттін есік жак аузыида, кара көлеңкелеу бір бурышында. столға шынтағын тіреп отырған кіші лейтенант сырасы бар узын мойын графинге «таусыласын-ау» деген ренішпен кыинаг 85

лып карайды. Онын калақтай, сопакша беті, кысыңқы шекесі... Дәл, осы арада, Нуржанныц ойын, тусынан өтіп бара жаткан тапалтак, муртты капитанның: — Жолдас Қарапиязов, біз кепік, жүрмейсін б е? — дегсн хабары бөлді. Запас полны бул жолы да, дэл Митавадан шығардағыдай тізіліп сапка турган ориынан ауырлау козға- лып, акырын жүріп кстті.

т СОҢ ДАУЫЛ, СОҢ! 1 Ңожақтын жүгіріп келс жатып егіи сабағына сүрініп жығылып етпеттей ушып түскенін көрсе де, Петр Денисов Кайрылмады; алдына ок бойы озып шыгып ап, аяғы аяғына тнмей табаны жаркылдап асып бара жаткан Есейдің ізін өк- шелеп жүгіре берді. Бірак Қожактын. екінші рет және жығыл- ғанын көріп: — Аркалағаиы ауыр ма?.. Өзі де бір мардымсыз неме,— Деп амалсыздан кайрылды. Атакаға көтерілер алдында взвод командирі бул екеуіне «бір-біріне ер-кара болыңдар! Адасып калмандар!» — деп ка- таң ескерткен болатын. Кожак осы арада өзінің жастығына, злі Де болса буыны бекіп, буғанасы катпағанына катты ыза- ланды. Іштей жанған ызалы күйініш. Командир алдында кдзіргі көңілі күдікті де куысты. Оган енді калай көрініп, кай- тып қараймын деген коргалак кысылу да бар. Сен, бала неге жыладын, а ? — деді Петр Денисов оный Үстіне жауар булттай түйіліп, теніп келіп. Кожак үндемеді. Соңғы жығылған орнынан тізесі бүгіліп, %іліп барып тәлтіректеп турып кеткеніне карамай, бул кезде алды узап алыска барып калған жаяу әскерлердін. соңынан жүгірді. Петьканың бір мінезі кім де болса өжст, өр көкірек адамды артыкша сыйлайтын. Осы арада Қожактың өзіне 87

жауап бермеуІ, жығылған орнынан кол таянып, шапшан түре- келіп тәлтіректеп бүгілген тізесімен жаяу әскерлердні сокы- нан умтылуы оның ашуын лезде басты. Ол Қожактың арты- нан еркін куып жетіп онын жаурынында екі иығынын басына былғактап соғып бара жаткан дала телефоны мен сым төк- кен зіп-зілдей екі катошканы косып алды. — Сен бала, енді калма. Рациям жауырынына таңулы, те- лефонымды колтыгына кысты, енді өзімді иығына мінгізеді екен деп ойлама. Енді ере алмасац душпанның бірінші корға- ныс шебіне жеткен кезде желкекнен мықтап бір түйіп, окопка кулатып кетем, — деп оған ашулы кабакпен ызғарлана бет бурды. Әшейінде сәл болмашы әзілді де көтермей быж ете кала- тын ызакор, иамысшыл Кожак бул сапары үндемеді, тікендей кадалган Петька сөзін көніліне ауыр алмағандай, оған шын дос көцілімен шексіз алғыс білдіргендей күлімсіреп карады. Түсі суык, зор алып денелі осы барлаушы кыйыншылыкта код ушып бергесін бе. бган ерекше жакындыкпен жы.пы ушырап, ыстык көрініп барады. Ыкылас, пейлі жолдасына бүтіндей ау- дарылған Кожак, ендігі жүгірісте Петьканыц алдына ат тур- кындай озып шығып, «кім калды, коне? Мен бе, сен бе?» де- гендей мыскылды жүзбен кырындай түсіп, жымындап кояды. Есей артта калым койган бул екеуін шыдамсыздана тыкыр- шып тосып алды. — Неге калыл койлындар? Әлі баяғы бір Кожак па? — деп, соцгы сөзін Петр Денисовке карап айтты. — Баска кім деп едіц, Қожак болмағанда. — Телефон, катушкілерін сен алганбысык? Енді калмас*. — деп, өздерінен өтіцкіреп барып анадай жерге токтаган Ко- жактын артынан карады да, Есей Пстькага бурылып иек какты: — Жүр, кегтік! ^Бул кезде Тьмани сырты.члағы агаш арасыиан кеш шығып кейжде калган танкілер де буларға жакындап жетіп калган. Жүгіріп келе жаткан Есейдің кулағына жакындаган самым дүрілдеп шығып, сырылдап кететін моторлар даусы әртүрлі үн- де, әлденелерге уксап естіледі. Бірде таудан төцкерілген тас- кындай болса, енді бірде асау теціздің әупіп соккан акбас тол- кынларындай сарыл, сарын естіліп, өзінің түып-ескен жерг еларан елесі көз алдына келеді. Бір сәтте ғана сагынышты көңілге іркіліп, толкып келген айнымалы елес. Шын са- ғынған көндлмен мундаи кысылшаң кыйыншылыкта да өзі ту­ гаи елдш табнғат сырларын куанышпен еске алады. піп хоПараН Су |^|келі ж ?ға^а Усынып кеп, мойнын салып жібе- ккііЫріннккіірпеРппНлбаЖрОыЛпбажрЫарСлТаанЙы’ пАрбаіглкетне,іІеІЗтІеНгІіҢтоТлукщыын -сбоағсарбужғоатзаылньа» 88

бвік шокы. Белараннын толкьтн соғар жак тумсығын балык- шылар «Қаражар асты» деп атайтын. Теқіз колтығынык өзге жерінен Қаражар астының ерекше бір касиеті — жағасы мін- бе жар боп, суы терен үйірме келеді. Аңғардан болар-болмас жел лебі білінсе айдынныц тынык суы түйіліп, лыксып келіп жағаға соғады. Ал, сгер жел катанып дауыл турса, теңіз тү- біне дейін шайқалып, бетінен буйратты белдерден долы тол- кын бурканады. Ондай толкындар жағаға жеткенше жылан- дай мың бүктеліп кеп, басы шудаланып арыстанныц жалыи- дай жалбырағанда, асты аждаһанык аузындай үңірейіп, не зор ірі кемені де жумарлап бүктеп алып жутып жібергендей болады. Мундай толкындар мын бүктетіліп, куалан жарысып сузісіп кеп, Каражар астына сокканда арыстандай арс егеді. Қозғалмай ыңыранып кана жаткан көкшіл тас, сом тулға жар канша мызғымас мыкты болса да, сол сәтте катты бір ыкк етеді. •' Осындзй сансыз толкындар соккылап әупіп аккөбік атып жататын Қаражар астын Ессй бала кезіндс де, есейіп ержст- кесін де көрді. Казір де, артынан таянып келіп калган танкі- лер моторынын дүрілінен онын сагынышты жүрегінде сошиа- лық ыстык сезіммен бір жылылык суреттер оянды. Косылып шыккан көп моторлардын сарынын Қаражар астында жиі бо- лып туратын теціз толкынынык әупіліне уксатып бара жатыр еді. Ар жағынан жерді баурымен сызып, төмеидеп жасыры- нып келгсн ИЛ-2 лср зскадрильясы дал булардың төбесінск зрылдап ағызып өтті. - — О!.. Жүгін тастап жснілденіп кайткан екен! — деп Петь­ ка колын былғап дауыстағанда, касындағы ексуі де бір-біріне карап көнілдене жымындап «снаряд та, самолет те сенен ^на­ лы. Ол сорлы.пар сосын неғып шыдасын, — карсыласпай жо- сып бара жатканы да сол ғой> — дегендей болды. Болат кустар бір калыпты ушпады; Тьманидін сырт жел- кесіндегі жасыл прманға жете бергендс, төменнен адям кор- ген коньф каздай канкан етіп жоғары көтерілді де, бнікгеп кө- ^ріле бастады... п Есей душпаннын. бірінші корганыс шебіне Петр Денисов пен Қожактам бурынырак жетті; тікшіл кенері опырылып- ішһіе қүлаган тастак, такыр жердегі тар окоптың арғы оетте бФ енсіздеу аласа жерінен карғып вте беріп, кара көленке түбіне асығыс көз тастады. Ол окоптың арырак тусыи ангар­ ная жок 'ал өзі карғып өткен жсрі буршак соккан жанбыр. таспакасындай тырбыйып жаткан неміс солдаттарынын өлі- пне толы екен; ок па, олде жаркыншак па, жасырынып бу- ғьіп отырғанында дәл төбесінен тиіп, жар кабакка жабысып жүрелеп калғандары да бар. Кей араларда үиілген топырак астынан селеудсй суйык шаштар жалбырап шығып, жел шаи- 89

кап акырын козғалады. Етсіз узын саусактар кылтыйып, ағаш ултан солдат бәтинкелерінін де басы шығып жатыр. «Дүние жүзін басып алушылардын. енді міне тоиырак астында басы- лыи калған сыйкы...» дегі Есей жымыйды. Осы кып-кыска ағыс караста онық назарын аударған жә- не бір нәрсе: немістіқ МГА пулеметі болды. Курулы турғзнда снаряд дәл үстіне түсіп жарылғаи ба — пүлеметтіқ небір бі- лсктей жуан тсмірлері қацылтырдаи жапырьілып, кармактам майысыпты. Ал, пулеметші солдаттьщ дал-дул ғып жаркын- шақтар жырткан денесі канға былғанып жатыр. Согыс дала- сында солдатка келген рахымсыз ажалдын бу да бір түрі. Пар­ ша-парша боп канға былғанған солдат өлігін көргенде, Есей- діц ойына жерлесі Ғизатуллин түсті. Онын. денесі осы бір ара- ларда болар дсп жобалайды. Кіршіксіз таза солдат макса- тымен ел арын арлап өлгесін бе, оған Ғизатуллин бурыиғы бірге жүргендегісінен де кыймас, кымбатты досы боп барады. Казір де, кодімгі өзінің бауырмал үйірсектігімен күлімсіреп, колын созып келіп оған «я, жирләш...» деп тургандай. Нсмістер үнсіз. Әлі күнге жан салып жагаласкан жок. Ми­ ронов ойлағандай үні өшпей аман калған пулеметтер де бол- мады. Астан-ксстен, ойраны шыккан жансыз өліктер дүниесі. Қожак жүгіріп келе жатып: — Жака «тірі бір де неміс калмаған шығар» деп сізге айтканымнық келгенін караңызшы. Рас қой, ә? — деп Есейгс карады. — Үндеме, тірі неміс Курляндия түбегінде бізгс жетерлік бар. Ол иттер аз да болса екі жүз елу мыннан асады. Бірак, буған кашанда өз пікіріне табанды Қожак түк ко- балжымады. Курляндия түбегіңде иемістің отыздан астам ди- визиясы барын оның өзі де білетіңін, «тірі бір де нсміс калма- ған шыгар» деп корганыс шебінін. алдықғы катарын айтатъ'.- нын ол және тағы қайталап келе жатқанда, Есей: Асыкпа, асыкпасаң алдықнан да табылады, — деді. Жо-жок, сіз мсні тіпті түсінбсдініз. Алдыңғы катар деп жау бскінісінің бірінші корғаныс шебін айтам. Есей үндемеді. Өзінен жауап күтіп жаутаидап карай бер- ген Қожакка көзініқ кырымен сүйсіне бір қарап күлімсіреген- дей болды. Кашанда оныц таймай турып қалатын табанды мінезш унатады. Казір мунан баска бір жайшылық кеңіс жер болса «Карткожағым» деп аркасынан қагып, маидайынан сый- пар еді. ГІентэріске жакындап келгенде Есей өз *адамдары “ <і \" ,б ‘рге ^ аяу әскеРлсРді куып жетті; рота жауынгерлерін р-бірден басыи озып, хутор шетіне кіргенде ең алда бара жаткан Мироновпен катарласты. ғ Аушпанның минбатареясы! — деп Есей оған өз р ы өртеген тас сарайды көрсетті. Сарайдың төбесін 90

.шатырлап жалкан жука тактайлар әлі де пышырлап жанып, шп-кызыл шоктар жерге ушып түсіп жатыр екен. Үйіріліп алып» уйткып иіалкый жөнслген кара түтіннен сарай тасасын- да есіз калған минометтер көзге ілінбей күмілжіп карауыта- ды. Түтін арасынан каулап, куйкылжып көтерілген кызыл жалын лапылдап жанып турады да, окта-текте жалт бсріп ка­ ша жөнелген алтайы түлкідей, лап етіп кыймылсыз миномет- •ерді каба калады. Есей муны көргенде зецбірекшілерініц ше- Щ атысына шыи көнілден рыйза бол ішінен: «жарайды жі- гптер, ракмет! Ракмет!» — дсп алғысын жаудырды. Сактыкты эркашан да кеп ойлайтын Миронов немістердіа мрсыласпағанына да күдіктенеді сксн. «Неге үнсіз калды? Куші саркылды ма?» — деп ойлап келе жатыр сді, дэл кар- сыдан кыйкылдап «есектер» өкіріп, ауыр миналар тас-тебе- Ден сорғалап жарысып кем жарыла бастады. Жаяу оскерлер оған токтамады, кайта душпаннык терт жүз метрдей жердегі екінші қорғаныс шебіне жеткенше бар жүгірісгерімен быты- рап шашыла жүгірді. Осыдан былай карай душпаннык кар- сылығы улгая бсрді. Әсіресе, пулемет, минометтер белсеніп Кыймылдап, катты карсылыктар жасады. Жарты сағаттык артиллерия дайындығынан кейіи жаппай шабуылға шықкан Остроумов дивизиясынык алдьщгы катарлы белім, бөлімше- лсрі жау бекінісініц екінші қорғаныс шебінен арман аса алмай, арттан танкілер жеткенше токтады. Кідірмен танкілер де жет- ті. Жүйткіп келе жатып, душпаннык жақын-жакын жерден *ац ене бастаған атыс ошактарьш башня зеңбіректерімен Дүркін-дүркін атады. Варынша катты айдағандыктан артына түйдекгеп сар шаияак агкан каз бауыры түтін арасында жар- кдлдап, үлкен бір кемелерді ағын су ушырып айдап келе жат- каидай болады; кей-кейде жалпак каз бауыры жердік кедір- %ьірына соғып локсып, ауыткып та кетеді. Ец алдагы танкінін бапшядагы люгінен, кою кара муртты, толык денелі біреу басын иыктығына дейін шығарып, окоп- тзғылардык үстінен өткснде, колын былғап айкай салды: - Эй, вы матушка пехот-та-та... держись!1 Танкілер окоп үстінен ырғып. ырғып өтіп алға түсісімен *аяу әскерлер де каптап атакага көтерілді. Пентэрстен үш- ^рт шакырымдай арыракта, жол айрығында турған Солдат 'Уторы катты урыстардан кейін босагылды. Алдыиа танкісш °злган жаяу әскерлер онан өікен соң, катты кара дауьіл ^ соғып, жөнкітіп бет ашыкка айдаған жауын бултындаи, жол бойьімен жосылып шубап барады. « 1 Нй, алыбым,— жаяу әскер... бекем бол! 91

II Немістің 16— 17 армиясы быйыл күз айында Курляндия* түбегіне қамалды. Сонан бері біздін жак. оны судан, курғак- таи бірдей кысымға алып, тынысын тарылтып жатыр еді. исы скі армияныц бас командашасы фельдмаршал Фердинад Шер- нер бугін ертенгілікте совет әскерлері бейғут шабуыл баста- ғаида генерал Бегенің штабына келді. Корганыс шебін бузып- жарып кіргсн Бірінші Екпінді әскерлерін тумсыкка урғандай тойтарып катты соқкы беруге, аянбай бар күшін салды. Сол максатпен Тукумус каласының түбіндо майдан шебін устап жаткам «Улы Германия» атты тамк дивизнясын ш корка- ныс шебі үзілген осы осал маңка әкеліп салды. Сөйтіп, фельд­ маршал Шернер «тырнактарынмен жерден бүр!.. Акырғы дем- дерім біткенше карсылас!» деп кәдімгі өзіне тән мейрімсіздік- пеи, кажыған солдаттарын тагы кырған кан гөгіске айдады. Неміс солдаттары фельдмаршал Шернсрді онашалап, өза- расында сөз кылғанда «Зокіаіепкіаи» десе, гемералдары «Ое$- ІаҒо» дейтін. Онын. мәнісі фельдмаршал солдаттарга кандай* ракымсыз, катал болса, өз әміріндегі офицер, генералдарға да сондай ракымсыз болатын; үнемі әмір уысында, улы тыр- нағын батырып устайтын; кәрі түссе канды шецгелін аяусыз сығып, жаныштап жібереді; басқан жеріпеп кан шығарып, как шықпаса жан шығарып сонысымен агы шығып дабыраиып ал- ган мағыз каражүрек, канды шенгелдіи өзі еді. Осындай мей- рімсіз болгамы үшін, Гитлер езгс гекерялдагь нын і\" *и-е онк ерекше артық бағалады. Өткен жазда бүкіл Прибалтика жа- ғасынан кансырап, куа соккылаиыи кеп «Қыскы камал» уры* сында аяусыз күйретілсе де, Гитлер оныц мүндиріне үздік же- ністерге кана берілетін «рыиарьлык кіресія» кадады. Сол Шсрііердін бүгін азанда Пентэрс шабуылымен кабат- тзсып карбалас шыккан катал буйрығы қурама ко.мандирле- рін катты састырды. Фельдмаршал дыбыс келмейтін тыныш жорде отырып, ок астында бас көтсре алмай жүргендерге «тырмагыцмен жердеп бүр!» деп канша буйырса да үсті-үстіне еселеп тиген катты сокқы оларга ес жыйғызбады. Бул ба* гыттакы белді курамалардын б:рі ңемістін мотобригадасы болса, о да табан тіресе алмады; ок астынан тайкып шыккан солдаттары жолмен де, жолсызбен де сөмпендеп кашып, жо- сылып келеді. гм и?иаНЬІЛ ЫСЫЛ|:аН ф° н Рубинштейн кэдімгі өзінін кәрлі кы- іиргіи«л іб лСЫП’ П° « К’ батальон командирлеріне «токтатындар мағягкш 1 ТГ ЫН б° ріиА1 де!>> деп акырады. Оган токтата ал- нян шайяпи'\" ҮстеР1не шегініп келе жатқан әскерінің алды- ғғыынн ж5 іберппді. БҒірІ 'а!қаі,ІШ*фРо“нП' Рфуеблиьндшматрейшнанлідңыңде,соңфгыердбич-нйарныд- 92

і Шернердін де әмір буйрығы штаб босағасынан шыкканша кәрлі болса да, көкала түтінге кіріп, тарсыл-гүрсілдіц ішіне барғанда зәрі сынды. Атыс ішінде ажалды эр минут сайын •он рет тосып жүрген адамга «атамыи борінді д е » — деп теле­ фонная айкайлаған алыстағы генерал, акыл-есі ауыскан жьш- ды секілденді. Қысым көрген бригада шегіне берді. Шенқумар неміс генералдарының ішінде фон Рубинштсйн- лін ерекше бір артыкшылығы өзгелерден окшау турады. Бас- калардай бу да солдат каны арқылы данный асыруды өзіне максат етумен катар, жеке ерлікті де сүйетін. Оның екі өцірін- де тоты қанатындай жалтылдағаи көгі крестің бәрі мотобри- гаданың жеңісіне, немесе ойдағыдай өткізген жеке операция- ларға берілген жок, қыйыншылыкта гранатын колына кысып устап алып, жау танкісіне ж үз таймай карсы барған солдат ежеттігіндей жеке басынын үздік ерліктеріне тиді. Шернер мейрімсіздігінен атын шығарса, бул жанкыярлығымен топтан жеке шыкты. Оның генерал бола тура көп уакытын корғаныс шебінде, ызгарлы, суык окопта, карақғы бункерде өткізетінін «Отан және майдан» газеті көп дәріптеп, бірінші бетіне сурст- терін де басып шығарып жүр. Соныц бәрінде де фон Рубин- штейнді дәріптеп «еіп есһіег сіеиізсһеЫ деп атасады. Соған же- ліккен генерал осы сапары да жеке ерліктерімен Шернер ал- лында тағы бір көзге түсіп, көрініп калғысы келді. Өздеріне қоршау қаупы төніп келсе де, бригада штабын Солдат хуто- рынан көшірмей, колда бар күшін корғаныс урысына эзірледі. Бірақ, штабта әскерлер кыймылын баскару, колда бар тың күштерді реттеп утырлы, урымтал жерінде урыска салып оты- рып, шегініс бетінен жаңалап контратакалар уйымдастыру секілді толып жатқан басшылык жумыстарынын бірде-бірі істелмеді. Әскерлерін ок астынан аман алып шығуды жеке басының максатына сатып, кан орнына «кара кресті» — алу- Ды арман етті. Фон Рубинштейннін дацк күткен дәрменсіз «рлігіне штаб офицерлері өлердей ызалы. «Калай... калай му- «ысы? Солдаттардың күші шыдамаған шабуыл бетіне штаб- тын несін карсы қояды» — деп олар бетке батып айта алмай, іштеп ғана жанып тынғандай. Пентэрстен айырылған сой ендігі соккының салмағы соған жалғас Солдат хуторына ауды. Төбеден сорғалап жауған сна­ ряд, миналар осы хутор үстін төпеледі. Енді бір кезде үйлері «ртеніп, кою кара түтін кошкылдана көтеріліп еді. Алды соқ- кы жеп шегініп каша бастаган мотобригаданыц шаруашылык бөлімдері, шандак баскан атты арбалары, асханалары бір із- бен шубырып келеді. Онын артын ала басын, колын байла- ған өншең жаралылар өтті; әуелі бір-екеуден басталса да арты1 1 «Нағыз неміс», мағнасында. 93

көбейіп барады. Енді бірде узак шубырып өткен жаралылар- дың арты урыс салып шегінгеи полк, батальон солдаттарына, уласты да, лезде Солдат хуторынын үсті айкай-шу болып тү- ’ тін шак басып, біреуді-біреу көрмей уйкы-туикы боп кстті. Фон Рубинштейн сонда да болса шегінбеді; таскын судак сел боп, каптап келе жаткан қалын. колға каскайып карсы турып алды да, үстінен өткен мотобригаданық бөлім, бөлімшс лерін токтатып тағы біраз қарсылык кайраттар жасады. Ок астында солдаттармен аралас жүріп, ол соғысты өзі баскар- ды. Бірак, жүре шабуыл сап келген полковник Остроумов ди визиясы карсыдан согып козғалта алмағасын, енді канатта рын жайып, кусырып, немістерді коршап алуга карағанда, фон Рубинштейн колда калған әскерлсрімен хутордан шыға кашты. Осы бстінде артынап жел қуган булттай жөңкіп жосылыіт келе жатқан бригаданық алдынан үш жабык машина шыкты. Түсі суык машиналар сүрлеу жолмен шубырып кеп, алдағы іптаб машинасына тумсығын тірей токтады. Штаб офицсрле- рінің арасына суық хабарлар сыбырмен сумандап тарап, бір- біріне «Зсһогпег!... Зсһбгпег! . . 1 деп жатты. Мотобригада офицерлеріпе жан алғыш әзірейілдей көрі- нетін фон Рубинштейн фельдмаршалдыц алдына барғанда тіс жарып, тіл ката алмады. Май баскан іркілдек семіз денесіь олдскандай бір ауыр салмақ жерге тартып сіқіріп бара жат- кандай еді. Шернер оның осы кескініне мыскылды көзбен жиіркене қарап:1 — Жецісіңді қуттықтаймын, генерал!— деи бір мырс етті де, — колындағы устап турған колайлы позициядан айрылып кашканда кайда барып тоқтамақсың? Урыспен алға баспай, жан сактап артка кашу герман армиясының тактикасына кос- кан сенің үлесін. болар, а? — дсп акырып калды. Қалын каба- ғының астынан кірпік кақпай қадалған мыскылды көздердін кар^ашығынан ушкындап от шашырап, фельдмаршалдық икем- СІ3 Денесі ашумен қалшылдап кетті. Кірпік, кастары ті- кірейіп, еріндсрі жымқырылып жінішкеріп барып дірілдеп токтады. Онан байкалған осы бір сырт қыймылдар бунык ар- тында ызалы ашудық бурк-сарқ кайнап көтеріліп-көтеріліи кайтканын, астындағы отын енді сол-нәл үрлесе ернеулеп та- сып төплетішн ацгартты. Арына тигізіп айткан ызалы кекесінге фон Рубинштейн де КОрлань,п’ КҮЙІНІП кетіп: «жан сактап артына ӨТ Р,ВДСІ' калгам' Москва түбінде кырғынга Дилдь™тған л„яа мен бе? ИДО,нгрыақдтбаер ПжаауглыюнсдаарЛмеиняисныгнрадктоарншакуудыа- лып Латвия, Эстония жершен бірдей айырылып, акыр-аяғын- 1 Шернер. 94

да осы аралға қаматкан да мен бе? Солдат хуторынан айы- рылды деп сонық бәрін менен көрмексін бе?»— деп фельд- маршалға карсы акырғысы келді. Бірак. дол козір айткаи сөзі- нің от үстіне май боп куйылатынын біліп, корыкханынан үн- демеді. — Менің буйырығымды орындадық ба? — деді Шернер. Орындамағанын, орындауға мумкін емесін біле, тусіне тура сурады. Онымен кашаннан сырмінез фон Рубинштейн бул Шернердіқ соктығар алдындағы жөнсіз сүйкенуі екенін бай- кады. Мунан ары ашу отын коздырмай ыңгайын алып кіші- рейе бергісі кслді. Әйтпесе, бойындағы у-зорін тісінс жыйып алып ыскырып келген жыланның өзіне акырғы, соңғы атылуы ғана калғанын сезді. Айыр тілін безеген жыланның улы-зорін кішірейіп айткан жалынышты сөз ғана кайтара алатындай көріи: — Фельдмаршал мырза, мен болсам да пәрменіндегі сол- датық. Бул урыста да буйрығыңызды орьшдаудан бастарткан жерім болған жок. Сеніқіз... карсы туруға шама келмсді. Большевиктердін күші бізден басым. Солдат хуторындағы урыста солдаттардың катарында жүрігі өзім де ок. аттым,—■ деді фон Рубинштейн. Осы сөзбен генерал «Ннді кайт дейсіқ?» деген жалынышты кескінде Шернерге карагі еді. Ол: — Шепке кіріп солдат болған генерал оцбайды’ Жеме- жемде акыл тауып, шайқастан жеңіспен шыккан ғана гене­ рал! Ук. осыны!— дсп фон Рубинштейнге тура карап тіктеліп бір айтты да, «тырнағықмен жерден бүр!.. Шегінбе!» деген буйрығын оньщ алған-алмағаныи сурады. — Алдым, фельдмаршал мырза. Алған сәтте, полк-полк- тарға адамдар жүгірттім. Бірақ... ■— Не, бірак? — Болыиевиктердің күші басым. Сәл бөгелсец басып, кый- ратып бара жатады. Сосын... — деп Рубинштейн ендігі сөзінде кішкентай қарсылыктың да қур босқа қырылу екенін айтпак. боп еді, ашулы Шернердін. оғаи «сосынның» аргы жағын айт- кызбады. Шернер аяғымен жерді теуіп, акырып калды; тура қарап, тік кадалған көздері кып-қызыл, жанарынан өрт соу- лесі тегілгендей. Қазіргі бул карасында да кан тілеп, кырғын- ға қумарткан ракымсыздық бар. — «Тырнагыңмен жерден бүр! Шегінбе!..» дсп сендерге, сендердей опасыз нттерге буйырылды. О буйрыкты калай, кай- тып орындайсыцдар, онда фелъдмаршалдыц жумысы жоқ. Ал, орбір орындалмаған буйрық сайын менің алдымда баста- рыңмен жауап бересіндер! Шсрнер 'осьшы фон Рубинштейнге ақырғы сскертуіндей, қанын тартып ызғарлана акырып айтты. Сонан арғы сөздерін- де, әмірлі жуан дауысьш сәл жумсартып ақырын шығарса да, 95

'буры нғьг с у ы к ж ү з ін ж ы л ы т п а й с ы з д ы к а л ы н к а б а к п е н с ы з д а - На _^Ал, сендердіц бастарыңды кағып алу маған мынаны сындырғаннан кыйын емес! — дсп фон Рубинштеинге колын- дағы темекі тутаткан бір тал шырпыны көрсетті де, пырт ет- кізіп ортасынан как, бөлді. Фельдмаршал ІІІернср коштасып жүрер алдында өз оғы оның, ол кусаған баска да дивизия, бригада командирлерінің желкесіне ксзеулі болса, олар оғын ана ыкылассыз, ынтасыз солдаттардыц көк желкесінен бір елі тайдырмаулары керек екснін, әйтпесе, казіргі ауыр жағдайдын бунан да ауырлаи түсетінін бул жолы тағы айтты; Германия жері элі артта бол- ғанмен, осьшша адаммен өздері камалған Курляндия түбе- гініц тарлығын, Пентэрстен бзстаған большевиктердін шабуы- лы енді тойтарылмаса, жел бузған ірімтік муздай осы бетімен жосып ыга берсе... дәл Кырымдағы Кара теқізге батырылған •генерал Мольте әскерлерінің кебі кідірмей өздеріне келетінін де жасырмады. Осыдан шығарып Шернер фон Рубинштейнге лулеметпен каруланган бір ротаны алып, шегініп келе жат- кан әскерлерінің алдынан шығуға буйырды: — Токтандар!.. Токтамасаңдар атам де, атам деп ескгрт! Тыңдамаса ат! АямаІ Артынын. сурауы болмайды, — деді де Шернер жүріп кетті. III Берілген буйрык булжымай орындалды; фельдмаршал Шернерден әмір алған фон Рубинштейн пулеметпен карулан- ған бір ротаны алып, үстеріне шегініп келе жаткан әскерле- рінін алдынан енді өзі шықты. Сөйтіп, неміс солдаттарынык артынан да, алдынан да кашса кутылмайтын кәдімгі «Қор- кыттың көрі» казулы турды. Осы көрдің ортасында камалған пакыр солдаттар тым болмаса бүғып отыратын бой тасасы бар үшінші корғаныс шебіне мықтап бекінді. Оларды кейін- нен келгірген тың батареялармен тура көздеуге шыккан «пан­ тера», «фердинанттар» сүйемеледі. Осы араға дейін танкілсрдің күш беріп коян-колтык кый- мылдд\\ымен, бастапкы каркыны босеңдемей келген полков- ник Остроумов дивизиясы душпаннын. соцғы, үшінші корға- тм рЯШй5п»е Қарсьілық хездестіріп, Солдат хуторынан ккаалідіыы.6'Жж'аяя™у әэсгкЛепрлТеЭрСмежноладрыәлцасекжі ебтектеінн таалнакіжлаейоығлаынпа жата тутіи арасьшан сурылып жулындай үзіліп ш ы ғ ы п ^ р а к ө з д е у д ё н аёға умтылдыҚаН ЗСҢб,ректеРяі* де оғына карамай куйғытып Солардың ішінде айрыкша үш « Т - 34». салған жерден а л - 96

ға суырылып озыи шықты. Башня зеқбіректерінен сыпыра ал- дын аткылай отырып жүйтку мсн жау окобын жаныштап, тап- тап өтті. Сол іздерімен үшеуі де айналып қайта орала сап, жазық жердегі жіцішке окоптың тікшіл жарын табанына са- лып жаныштап кстті. Осы үш танкіге душпан оғының әлі бірі дарыған жоқ. Қанша жабылып атса да нысанадағы үшеудің бірін өртей алмаган немістер обден өшігіп, танкілердің, ізіне түсіп алды. Муны көргенде ашық жерде, рота шебінде жатқан Есей касында Петр Денисов пен Қожактыц бірі болмаганына күйі- ніп, ызаланып кетіп, екеуін сыбап бір алған еді... «Қол ушын беретін жер еді. Танкистерге ракмет, рақмет! Қалай кыймыл- дайды, а? Өзіне атқан окты да ссзбсйтін өжст срлік осылардікі емес не?». Бағанадан бері тапкілердін. қыймылын бакылап жатқан Есейдіқ денесі, кенет аяз қарығандай дір етіп муздап кетті. — Аһ! Әне біреуін мыктап закымдады-ау... Жакыннан аткан бір снаряд танктіқ к.аз бауырынан тиген екен. Көлденсндсй бергенде, көтеріп дол бүйірінен толқын соқкан ксмсдей, үлкен танкінін ауыр денесі ауытқып аудары- ла жаздап калды. Осыған дейін күн сәулесімен кубыла жар- кылдаған қаз бауырга снаряд тигенде шаңгыр етіп үзіліп кет- ті. Үзілгеи жері, уршығынан зыр айналған екпІнмен танкі баурынан сытылып шығып, атылып анадай жерге түсті. Танкі- нің өзі болса, ыссы бу, ащы түтін шығарып, тітіреп калшылдап кеткен алып денесін игере алмай шойырлып, бір жамбасынан Шйсайды да, «ал, енді қолықнан келгенінді істеп бақ» — де- гендей, жау оғьша бүйірін беріп көлденен токтады. — Қолынан келгснін булар аянбады. Адал кыймылдады,— деді Есей. Немістер тус-тусынан тартқан күшін соңғы корғаныс шебі- не төгіп жатыр. Әлі де төгу де!.. Жаңалап күші косылып, ка­ тары толыккан сайын карсылықтары да катайып барады. Әсіресе, бағана таикілер үнін өшірген алтауызды минбатарея- лар, енді дэл қарсыдан атқылап тур; көқілге болмаса ныса- наларын да туралап, дәлдеп алған секілді; миналар ауаны теңселте, толкындата у-улеп ушып келіп, әскер жаткан тас жолдың екі бетін ала бытырап жарылып жатыр. — Көресің бе, а?-—дсді Миронов қасында үнсіз жатқан Есейге бурылып. Буған ол басьтн изегені болмаса үндемсді. — Жағдай кыйындауға айналды. Көмегіңді казір болма- ғанда қашан бсресін, көрінбей алыста турып аткан «алтыауыз- дардық» үнін өшіру сеніц міндетің, Есей, — деді де, Миронов рота шебінін. оқ жак канатына еңбектеді. Алтыауызды минбатареялар, неміс әскерлерінің оар май- Курляндия 97

данда да қыйратуға, қыруға көбірек қолданып, шеп бузуға жүмсайтын ек бір қоркынышты қаруы. Маидандағы біздін солдаттар буны «алтыауыз» деп, «есек» деп әртүрлі атаиды. Шынындгі да, ол атқанда кыйкылдап есекше өкірсе,_ көкке қарап үңірейген алты ауызынан ауыр алты мина жулыньш шығып, жарысып уі^ды - Жеткеи жеріне де бытыраи түсіп, бірдей жарылады. Әрбірінің түскен жерінен үй орнындай үні- рейген үлкен апандар казылып, темір тотынан сарғыш тарт кан лай сулар калкып бетіне шығады. Осындай коркынышты, кауыпты миналар қазір де тыйым- сыз есіруде. Алтыауыздардың үнін өшірсе, өшіретін бул ба- тальондағы жалғыз Есей болса, осы жатқанда о да дәрменсіз. — Қап, әлгі екеуі... — деп ауык-ауык буғып жаткан жері- нен басын көтеріп алып, мойнын созып қарайды. Алтыауыздардың сндігі аткан минасы Есейдін. дэл қасына түсіп жарылды. Шыр айналдырып үйіріп алып аспанға әуелетіп ушырып оксткен куйын ба, әйтеуір сондай бір бойыцнан еркінді алып екпіндеп соккан ыстык толкын Есейді жер бетінен үй орнын­ дай топыракпен коса көтеріп алып, кісі бойы биікке апардн да салмағымен тастан жіберді. Топырак үстінен басып салды. Жас ыршыған көздері енді кайтып ашылмастай тас боп жу- мылды. Осы жумғап көздерін топырак астында канша жатып, кай уакытта ашканын артынан онық өзі де білмеді. Бір кезде есін жыйып козін ашты. Осы ойран дүниедс түк дыбыс жоқ. Екі жакта бір-біріне оқ атпай тым-тырыс тына калғандай. Тек ал- ды-артынан үй орнындай жердіц топырағы бурқ етіп аспанға атылганда, «А, бул нс^..»—-деп ойланды. Ол кеудесін езген мылқау салмақтан қол-аяғын қыймылдата алмады; демі бітіл, тынысы тарылып, дыбысы шықпай талыксып барады. Ман- дайьшан сорғалап акқан муп-муздай тср түйірі жсрге тырс- тырс тамады. О да болса, жан азабын тарткан жүрек жа- сындай. Есей үстінён ауыр салмакпен баскан топырак астында сар- қьільіп, курып бара жаткан соқғы күшін жыйып, бірнеше рет булкынып, дәрменсіз қыймыл жасады. Онан жэрдем болма- ьасын буыны дірілдеген колдарымен жер тіреп зорға дегенде басын көтерді. Кенет, сол арада Есейдің есіне өзінік Петр Денисов мен Қожағы түсіп «қайда екен, олар?.. Кайтып адастым, сау болса болар еді» — деп ойлап, капы тынышсыз- өзіне жақьш жаткап адам болса жэрдем су- сын шығарды П’ Кү пі,іеі1 ҚЬІЙналғанда барып окоптан ба- тегіс 'ттуРммаанн° боаассккааннлдааййУ, түк бк™ере аламғаандык. еӘзіл, гаідлеемөзіжүкзүірнектеспу-- 98

рап алатын көрші Кызыл әскер де, сағым көтергендей булды- рап, толкып көрінеді. Оған как маңдайынан ок тиіп өлген екен, колдары жайы- лып, иегі көтеріліп, кан-кан беті көкке қарап шалкалап жатты. Бурылып екінші жағына карауға, Есейдің күші жетпей, басы айналып көздері карауытты. Қолдары да ауыр салмақ а-стында шықырлаи майысқан әлсіз тіреуіштей катты діріл- мен бүгіліп барып, топырак астында басылған денесі сылк стіп төсімен жерге соғылды. Өте кішірейіп курып барып, шарасы толы ыстык жасы жерге мөлт-мөлт төгіліп кеткен мейрімді ко­ пир көздер де бул дүниеден үміт үзгендей акырын жумылды. IV Не жумыспен шакырғаны белгісіз, комбригтың полк шта­ бы арқылы берген буйрығында: «тыгыз түрде Екпінді Армия- вың артиллерия командасына жет» деп кыска ғана жазыпты. Скориков екі кайтара оқып шыкса да машинага басылған ко- лындағы тілдей кагаздаи көзін алмай үңіле қадалып, түсі қа- шып, боп-боз болып турып калды. Шыцға жорып, сене алма- ғандай кайта-кайталаіі окый түседі. Тегі, Скориков басына түскен істің ауыр, жеңілін белі кайыспай берік көтеретін са- бырлы адам болса да, осы жолы алды-артьш туйыктап орап, кып-қыска ғып жазған, мына буйрык катты састырды. Не істерін білмей сасады. Артиллерия командасына не болса да бара көрер еді, орнына калдыратын адамнын. орайы жок. Бас- кару взводының командирі өздері сүйемелдейтін жаяу әскер- лермен алға жылжып, ілгері кетті. Бірак, батарея тагдырын ойлайтыны шыи болса, Есей екеуінің бірісіз мундағы басшылыкты Цыганов пен Саладуха- ға қа.пай тастаи кетеді? — Булары калай? Буйрық жазғанның жөні осылай боп кетсе де, — деп онын ашуланып турған үстіне штаб началь- нигінің жәрдемшісі капитан Подлесний келді. Ол Эстония жерінде болған үш күнгі урыста қалың сан етінен жараланса да, госпитальға бармай полк дәрігерлерінде емделет'ш боп суранып калған. Сонан аяғын ауырсына ма ^күргенде кішкене қол таяғына сүйеніп, жеқіл сылтып басатын бопты. - — Жақсы келдің, — деді Скориков көңілденіп — Мына бу- йырыктардың жөнін түсіндірші. Орныма кімді қалдыратыным- Ды білмей сасып тур едім. Батареянды уакытша мен қабылдаймын. Алып, берген- Дігімізге акты жасамаймыз. 99