Ә.Нурпейсов-Курляндия

У ж/ • де қуанышты. Сирек кулетія Нуржан да, салған.ж ерде жы- . Разрешите доложить, Ванька взводный Караниязов1 щёш. : — Ә, взвод баскаратьш болдық ба?.. Солдаттыц нағыз калың ортасында болады екенсің. Шіркін, тілін тауып сөйлесе білсс, олардыц ортасы қызық қой. Комедиянық да, драма- ныңда неасылы оолардың тілінен туады-ау, ондай драманы өз тусында Шекспир де, Гогольде жаза алмаған болар. Офи­ цер чинінің ішіндегі солдат өміріне ең жақын осы Ванька взводный-ау, одан жоғарылап өскесіп өгсй баладай кағажула- нып шеттей бсресің!.. ІИеттей берссің. Сенің баратының нағыз, мен сүйетін орын екен! Солдат өміріпе оның қумартып қызықканы кішілеу коңыр көздерінің шоқтай жайнаган қарашыгы мен езулігі жыбыр етіп, серпіліп жогары көтеріліп койған узын муртынан көрін- ді. Мундай көңілді көздеріпде тапалтақ, муртты капитаннын шексіз сүйетін солдат өмірі жайындағы узақ әңгімесін, Нур­ жан осымен догарғысы келді. — Сізбен бір тоуліктей бірге болсам да аты-жөніңізді әлі сурамаппын. Әскерлердіқ осы әдеті-ақ жаман. Ыйықтарында- ғы погоныңа карап бір-бірін эскери атағымен атайды да, фамилиясын сурауды умытып кетеді. Өз айыбын айтпақ болған Нуржан тапалтак, муртты на­ питанный да басындагы бір мінді ашып салған еді. Сондықтан о да, кешірімді кішіпейіл жүзбсн акырын күлімсіреп: — Оқасы жоқ, оқасы жоқ... — деді, — ондай одет менде де бар. Сен бір тоулік' дейсіц... бір тәулік, жарым тоулік... еще пол беды”. Ал, мен... мен ше?.. Нансақ, өзіммен айлап бір бол­ тан офнцерлердің аты-жөнін сурамайтын кезім болады. Өзің айткан сол ыйықтарындағы погонына қараймын да «лейте­ нант», «капитан» деп жүре берем. Тағы жадынан шығып кетті ме, Нуржанга өзінің аты-жө- НІН айтпады; көңілді көздеріндегі өзіне тәң сергек ойлылықпен, осы арада кенет Баян жайын қозғап: — Е, әлгі, анау қыз кайда?.. А? Сурадың ба, қайда ж ібер- гендерін? — деді. Ойламаған жерден тосын койган бул сурак Нуржанның ренішін бурынғыдан да ауырлатқандай. Аңдаусызда катал •гағдыр үкші айырса да, сөн-бес бір үміт сәулесі алдынан д о ­ мелендіре тартып, осында асығып жеткен еді. Енді, о да көз ушында булындаган жсткізбес жалған сағымдай алыстап ба- рады. Ішінен ужуткандай өкінсе де сырты салқын, салмақты еДІмХ Баян етугс руқсат болса> белгілі взаод басқарушы Қаранияэов мен * Ол бір сәрі. I. 150

Өз бонында ол .қызға деген кызу, қумарлығы суынған еалқын көңілмен, жүре жауап берді: — Сурап қайтем... осы мандағы бір полхка жіберген болар. — Қандай жақсы кыз еді, ә?!. Жаксы еді, жақсы еді... Сендердіц аиырылып кеткендеріңе карап жүріп мсн опына- мын. Иансаң меы опынамын. Нуржан, жоктан бар керексіз әңгімелерді айтып кідірген сайын шыдамсыздана бастады. «Кесір кылғанда, бул өзі сүйе- тін шегі жок узақ әңгімесін айтып айналдырып тастар. Тыңда- масац тағы болмайды. Өзі орасан көңілді тур екен». — Лсыгып турсың ғой, ә?.. — деді капитан. Сэл күлімсіреп, тура карай қойған кішкене қоңыр көздері де, «асығып турсык ғой, ә?...»деген сскілді. Лсығыс жайын айтқызбай көңіліисн та- нып білгеніне Нуржан катты қуанды. Оның сезімпаз, уққыр жанына іштей алғыс айта тура: — Шын асығып турмын, жолдас капитан. Дивизия штабы- на тезірек жетпесе, ілгері жылжып орын алмастырылғалы жа­ тыр екен, — деді. — Асыкқаның жаксы, асыкқаның жақсы... жаксы өнеге ол! Солдат өз бақытыи ооғьюта гана сынайды... А-а, тағы умыта жаздағанымды қарашы. Фамилиямды сураған екенсіц-ау. Ул- тым украин, Запорожьеденмін. Остапчук Дмитрий Федоро­ вич, —деп ол Нуржанға қолын усынды. , — Өте жақсы... Сау болыңыз жолдас капитан... Мүмкін, тағы кездесерміз. — А, ол мүмкін нәрсс, солдат тағдыры айдаса жер басқан адам балас.ы бір-бірімсн кездесе береді. Қім біледі, бір бөлім- де істсп те калармыз. Бірак, бул жорамалының бір жеті өтпей орьшдалып, екеуі бір батальонда бірге істейтінін Нуржан түгіл, соны айтқач тапалтақ, муртты капитаннық өзі де білген жокты. Н?ржан- ның артынан көз алмай карап калған Остапчук Нуржан узап анадай жерге барғанда колын былғап: — Абройлы болуыңа тілектеспіні Баянға кездессең, менен сәлем айт!.. Умытпаі — деді. Умытпаса да, үміт узгендей боп калғанда, тәтті кыялдай дәмелендірген мына бір демеу, соншалык ыстық жалынмен Нуржанның кеудесінде қайта коздады. Майданға жсткенше асық боп, алаңсыз көңілмен келе жатканда таң шолпанындай жарқ еткен шинельді қыз қуанышыңның басы болайын деген секілді еді. Енді міне, өткен өмірінін тәтті елесіндей ғана боп, көзі алдында, көңіл санасыида қалды. Кім біледі, ойламаған жерде Митава станциясының комендантында кездестірген сол­ дат тағдыры, оны тағы да кауыштырар... 151

ш Баян әп-сәтте екі жаралыны бомба ойған үлкен апанға, аркалап әкеп катар жаткызды. Үстіиен шинелін шешш алып олардың бастарына жастады. Аласа болса да амалсыз. лча- расын ауырлаған ол екеуі бул жатқанда жердін сызын, жас- тықтын аласасын да сезер емес. Баян оларға аянышты көзбен кыйнала карап: — Сіздер жата турсаңыздар... — дей бергенде, оны Оір кетсе, біржола кетеді деп ойлаған ана екеуі: — Ьізді тастама, тастасац өз қолыцнаи өлтіріп кет деп жалынды. . ._ Жаралылардың бірі қырғыз Шерәлі до, екіншісі булармен күш косып қанаттас кыймылдап бара жаткан латыш корпусы- ның барлаушысы еді. Соғыстан бурын Риганын Югель атты фабрніінде жумысшы боп істегсн екен. Шабуыл басталардав екі күн бурын жау тылына стілге» барғанда жараланыпты. Оны, беті ағаш пен бүркеулі шункырдан, кайдағы, осындаи елеусіз жсрлерді карагі екі көзі төнірегін тінтіп жүретін Баян гана тапты. Каны көп ағыпты. Дштык. пен суыктан әлі курып қалжырап жатыр екен. Бірак, буның екеуі де бул арадан мед- санбатка бір жетсе катарға косылатын үмітті жаралылар. Со- дан келе, Баянның колынан ажал тілеп, акырғы сөздерін айтып жалынады. Үміт тілеулері өнікендей, жүрек зарын ша- ғып жалынғандары-ак тым аянышты еді. Баян кете алмай, кідіріп калды. Олар шеккен жан кыйналысын, жара азабын бір өзі тарткандай. — Сөзім пәтуасын жойып па еді, Шерәлі!? Сіздерді, осы жауьін астында айдалаға тастагі кетсем, сол андалада өзім қалайын! Сеніңдер оган. Жаңа Фролов жараланьш еді, колым- нан колее оны да осы арага әкелмекпін. Ырзалык білдіргендей Шсрәлі үнсіз басын ғана изеді. Баян жанбыр астында, балшыгы езілген апанда өздері де сарала балшык боп, су өтіп жаткан жаралылардьің үстіне жабатын плащ-палатка болмағанына кыйналып кетті. Фролов бір кырдың астында ғана жаткаи. Баян жүгіріп келсе жаралы бурынғысынан да меняем қалыпты. Егер, ауык- ауық астыңғы ерпін тісіне басып, жак еттері де тыржындап жыйырылып, жазылып жатпаса, тірілігінен мүлде үміт үзген- дейсін. Жүрегі соғуын элдекашан тоқтатым, өзі де муздаған өлі денедей. Онын еріндсрі жіңішкеріп, жумулы көздерінін алды да сакыйналанып көгерген, жансыз өлік кескініне Баян үмітсіз көзбен узақ қарап калганда, не істерін білмей дағдарған еді. Бул полкта езінін елеусіз, кішкентай адам екеніи біледі Адатын орны да, атқаратын қызметі де елеусіз. Бірак., әрда- 152

йьш тәнінен жаны ажырасқан өлікті көрсе, не бір осындай дәрменсіз жаралыларға кездессе, оиын санасында жаца сезім оянатып. Өзінің жайшылықөмірде көзге түспейтін елеусіз кыз- метін взвод, тіпті батарея командирлігінен де жоғары бағалап,. өзіне тиген ең ардакты, ең қасиетті үлес білетін. Оған дэр- менсіз жаралыларды майдан даласынан аулакқа аман алыг. шығудан аскан бакыт болмайтын еді. Енді міне, өзге түгіл өз батареясының адамы. Карны жуқа шаптан жарылған. Сыртка ақтарылған жып-жылы шубар ішектерін кан-кан шалғайымен жауып жатыр. Қеудесінде кір- пік-касы ғана кыймылдағандай жаны барлығы байкалады. О да болса, күзгі кара суык желден гүлі еарғайып солып бара жаткан нэзік өсімдіктей. Екі адам боп, зембілмен көтермесе,. не атгоі арбамен суыт жүріп тез жеткізбесе өліп кететін. Жі- нішкеріп, үзіліп бара жаткан жіп талшығындай, бунан былай- ғы болмашы салмакты да елейтін сыяқты. Казіргі тірлігі де­ мосе, келешегі суын сөнғен үмітсіз жаралы. Кеудесінде жаныі барда Баян оны айдалаға калай тастайды? Бул халінен тө- мендетпей тез жеткізсе әлде кайтер еді? Баян не істерін біл- мей, жакын жердегі кырка басына жүгіріп шыкты. Кейінгі^ жакка бара ж аж ан көлік болса бурып әкелмек еді. Қыбырлаған тірі жаннык бәрі батыска ағылып барады екен; алдынғы катарында жалыны лапылдап, өріт кушағынг берілген хуторларда той-думан боп жаткандай, умтыла басық. асығып барады. Оларды бул бетінде, карсыдан өкірген алты- ауыздар да, кары аралас сабалап жауған жаңбыр да, толар- сактан кешкен батпақта тоскауыл боп токтата алмайтын. Бул көрініс аз-аздап кыз көнілін жадыратса да су жерде, жакбыр астында жаткан жаралы жандар есіне түскенде, катты кый- налыспен кабағын түйді. Балтык тецізінен ышкынып соккан. муп-муздай дымкыл жел шуылымен алдыңгы жактан, әлде- кандай бір агаш тасаеьшан өкірген алтыауыздардын уілі де.. сол жанбыр астында жаткан үш жаралыныц ыңырсыған әлсіз> даусьшдай тым аянышты естіледі. «Өлді ғой... елді ғой сорлы жандар!.. Жетсейші, жәрдемің қайда?!» деген әлдекімиін әмір үніндей боп та естіледі. Өзіне омір беріп буйырған халык ру­ лы секілді. — Не істедім?.. не істедім?.. — деді Баян; алкымынан бу* ындырып қысқандай демі бітіп, тыиысы тарылып, туншығыш барады. Осылай не істерін білмей алактап сасып турғанындаі тәнкілер урысынан шыккан ортакол танкі көрінді. Танк* өзімсн катарласа беріп тоқтады. Төцкерген казандай ауыр лкж акырын ашылып, аржағынан май сінген каракөк комбинзоны бар қыяқтай кара муртты, толык денелі біреу түсті. — Қайда баратындарыцызды білуге бола ма, жолдас ко­ мандир? 153 !

— Тармға барамыз. — Тарм?.. — Я, Тарм. Олар баратын жер Баянға бурын-соңды кездеспеген түсі- ніксіз тілде, жумбактап айтылды. Шешуін таппай, «тарм... тарм» деп екі-үш рст кайталады да, кайырып сурады: «Тарм» деп нені айтады? Танкі командирі кызға қарап ақырын күлімсіреді. Көңіл ашкандай, бір қулык эзіл қыт-қыттаи көмейіне келсе де, жөн жауаитан басқаны уылжыған жас кызға айтуды ауырсынды. Сыры жумбақ болган төрт оріптің шешуін ғана талдап, «тарм- ның» урыста закымданған танкті, тракторларды жөндейтіи ар- миялық мастерской екеніи айтты. — Ол мастерскойларың кайда? Жер шамасып білуге бола м а?— деи сурады Баян. Танк командир! достық көцілден тез суып, сәл жерден сақтана калды: — Біздің мастсрскойдын кайда турғаиын біліп нсғыласын? Әлде туфлиіцетака қакггыруға керек пе саған? — Пеге олай дейсіз, жолдас командир. Бар мүддеміз туф- лигс тақа қақтыру болса, бул жерде бүйтіп жүрмес едік қой. — Соны білсең жөнінді айт, жайыцды уктыр! — Соған келдініз бс? — Сенімен сөз таластырып жатуға уақьгтым жоқ. Доку- менттерін. бар ма?.. Неғыгт жүрген қызсың? — деп қара мурт- ты да жібіместей катайып алды. Баяшіын түсі бузылып кстті. Жазықсыз, жалыиышты кес- кіні бір сотте уйткып бузылды. Әуслі, жиі-жиі соғып ксткен жүрек сығылып алкымына тығылып, тас жутқандай турып қалды. Ашу отын төккен көздер иамыскер ызамен жарк. етіп кең ашылып, жасканбай қарсы қарады. — Мэ, көре қойыңыз! Осы сөзбен кляз демін жутып, тынып қалды. Әуелі, осы командир улы халык.тың рухындай боп көрініп еді. Енді, бір сәтте зәбір көріп, жүрегіне муз салды. Документіне сығалагт үңілген командирге ашу төккен ушкынды көздермен кірнік серппей кадалып тур еді. Кенет онық осы бір кыяктай кою кара мурты, қоңқақ мурны естен шығып бара жатқан бір жақын адамын таныткандай болады. Ызамен тутанған ашуы да су куйған оттай бір сәтте ба- сылды; командир білетін жақын адамына уқсап, караған са- йын жылы ушыран бсрді. Жүзі таныс біреу. Бірақ қай жерде, кай мсзгілде, калай кездескендері ойына түспеді. — Біздің мастерскойдың қайда турғаны неге керек бол­ ты? — деді танк командирі кыз документінің дурыстығын көр- генсін, — әлде, сәлем жолдайтын жакын адамың бар ма еді?

— Адамым қайдан болсын, тарм деген атын жаца есітіи турмын. , - ч. — Енді не керегі болды? — Полк штабы турған Петэрмунжеге жолдарың түсіп со- га жүруге мүмкіндіктеріңіздің бар-жоғын білейін деп едім. — Е, сүй десец қайтеді. Қайдагы мастерскойды сурап, адамды кудіктсндіргенше,— деп қара муртты күлді. — Лсыіқса адам акылынан адасады екен. Жакбыр астында жатқан үш жаралы ойыма түссе тынысым тарылады. Әлі де бплса, жаралыларды ала кетугс мүмкіндігіцнің бары-жогын білмей сасып турмын. — Саспа!... Ала кетемін. Барар жерің мына Петэрмуп- же болса, біздіц қашсақ кутылмайтын жолымыз. Үстімен жү- реміз, Либберзегё дейім барамыз. Бул орайға, Баян не дерін, кандай алғыс айтарын білмеді: •—- Рахмет, рахмет, жолдас командир!.. — дей берді. г IV Ортакол танкі Пианава тусындағы кызу урыста башня зеқбірегінен закымдалған скен. Бул арага, мотор бөліміиде бузыры боп, карбюраторынан май жүрмей токтапты. Оньщ бузығын жөядеп болғанша Баян төзбеді. Үнемі, *өз алдыида Фроловтың өлім алдындағы аянышты кескіні елестеп, жіқішкеріп, үзіліп бара жатқан жаннық соқғы жүрек соғы- сындай зар үні кследі. Ышкынып соккан ызғырык желмся, сондай бір су астына бырқырап батып бара жаткан аянышты адам үні талып естіліп, «кутқар... куткар!..» дсп жалынған- дай еді. — Енді кашан жөнделеді? — деді кыз шыдамсызданып. Танк командирі акырын күлімсіреп кызды аркасынан какты. Баян онын осы бір мейірбанды жылы жүзінеи көз ала алмай тағы кадалып қалды. ' «Әйтеуір, бір жсрде көрген кісім» деп ойлап, енді онын езжен сурағысы келді. — СІзді білетін секілдімін... — Мен де сені білетін секілдімін. Атынды да, түрі-түсінці де қазақтын бір батыр кызына уксатам. Бірақ, ол сенен то- лықтау ма еді калай... бсті де қанды еді. — Ол кызбен сіз Ленинград түбіндегі урыста кездесіп пе едіқіз? — Я... я, Ленинград тубіндегі урыста кездескем. ' — Орлов?., сіз Орловпысыз?! • — Я, Орловпын. —г Есінізде ме, Андрей Егорович? -дсп Баян оның колда- рынан шап беріп устай алды да — есінізде ме, 1943 жылы 155

Ленинград түбіндегі урыста жараланғаныңыз?.. Танкіңіз өрте- ніп бара жатыр еді-ау, сіздің. Онда танкіңіз КВ еді, умытпа- сам, — деді. . — Е, есімде... есімде... — деп Орлов та кушағына кіре оер ген кызды, тосыннан көрген кісі таң калғандай шапшан кый- мылмен, жсрден ушырып көтеріп алды. Жерге аяғын тигізбей, жоғары көтеріп турып шат кескінде кыздык өнбойына түгел- дей карады. . — Сондагы Баян сен бе едің?! Онда, сен қазірпңнен бас- каша едің. Көздерің де казіргідей өткір емес еді. Онда ефрей­ тор едін. Умытпасам, омырауықда «Жауынгерлік еңбектері үшін» медаль ғана бар еді... Ал, қазір?... Қазір ше?... Ажалдан арашалап алған кызым-ай!.. — деді Орлов. Қуаныш үстінде. көнілдегіні айнытпай айтып беруге тіл жетпей, ішкі жан се- зімін кыймылынан ғана білдірді. Баянды кушағына кысып, жі- ті көзін алыска тастады. Сондағы өртеніп бара жатқан өэ танкісі көз алдына елестеп еді: Сырттағы өрттің майлы, кара түтіні танк ііиіне уйтқып кіріп, көзге, мурыиға тыгылады. Демді, тынысты тарылтқан отты жалын өзекті де күйдіріп өртеп, узарып ішке кеткендей. Тсмір сауыттың саңлау тесіктерінен жылт-жылт жалақтағав кызыл жалын окта-тскте танкі ішіне узарып кіріп жанталас- кан*Орловка жан жағынан умтылып, умтылып калады. Өзтір- лігін кең дүниеден бөлген капас, қамашау куыста дем ала ал- май туншығып барады. Басын, ыйығын темір жарға соғып жүріп, қармалап қолына устаған нәрселердің бәрі де шоктай басылады. Ешнәрседен дендеп устай алмай, түтін арасында колдары ербендеп бір оңға, бір солға умтылады. Торға түс- кен ацдай, сыртқа шыға алмай тірлігінен дәрменсіз үміттене ді... Үстіндегі киімдері күйе бастаганын да ссзбейді. Кызыл жалыны жылт-жылт жалақтаған кара түтін коркынышты үрей туғызады. Жел ушырған майлы кара түтін, бір кезде, танкіні тырнактарымен бүріп алып, бүгерлеп астына баскан қап-кара жырткыш кустың аспан жүзін жасырған алып канатындай боп та көрінеді. Сондай бір коркынышты үрей алды-артына» бірдей кысып анталай түскен шак еді. Түтін арасынан: — Қолыңды бер?.. Тез?.. Тез!..— деп жанушырған жіп-жі- ңішке жел дауысы естілді. Үйіріп соқкан ыстық түтін Орлов- тың көзіи ашгырмай, канша аласурып, жаиушырып булкынса да, танкініц қызған теміріне басин соға берді. Енді,’ «киімік өртенді-ау!..» деп жаңушырған ащы дауыс дірілдеп шыкты «Оцға!.. он жакка бурыл!» деп әмір еткендей болды. Орлов екі б:рдей колын созып умтыла берді. Сол жерде, әлдеқандай бір жанныц ііэ з ік , бірак сіңірдей катты қолы шап етіп білегі- нен устай алды. Жан екпінімсн жас бала курлы көрмей өрте- ніп бара жатқан танкіден сүйреп алып шықты...

Орловтың әлі есінде, сол жап-жас кыз түтін астынан дем зла алмай ентігіп шықса да, «жолдасың бар ма?» деп сурады. «Бар» десе-ақ, оны тастай беріп жалын атқан майлы қара ту- тінге кайта сүңгитіндей еді. Сондағы майлы, кара түтін арасынан дірілдсп шыккан жіп- жіңішке дауыс та, Орловты сыртка сүйреп шығарғаи мықты тарамыс кол да осы Баяндікі еді. Коштасып айрылысар жерде Орлов, өзінің үй-іші Ленин- градта екенін, Нева проспектінде, 251-үйде туратынын айтып, адресін берген еді де: — Қызым, сен маған Лнза жанымдай боп көрінесің. Өзің* лей ол да майданда... осы макда... — деп, сәл ғана токталып: — Екінші Лизам бол!.. Ажал шеңгелі алкымымнан буын- дырып кысып әлсіреткеи шақта үстімнен шығып, арашашы болдыц. Сен болмағанда, танкіде өлген екі жолдасымдай мен де қара күйе боп өртеніп кетер едім. Енді калай умытармын сені. Үйікнің адресін бер. Соғыс біткесін әдейі іздеп барып, эке-шешеинің колын катты-катты қысам. Сендей кыз тауып, оны батыр етіп өсірген ананы колда көтермей көңіл тьшбай- ды... — деген еді. Содан бері жылдан асса даг Орловтық осы айткан сөздері әлі күнге умытылып есіиен шыгар емес. Борі де, тап жаңа ғана айтылғандай булжымастан есінде тур. Сондыктаи да Баян: — Біздің үйдің адресіи жоғалтқан жоксыз ба? — дсп Ор- ловка кулана карады. — Калайша жоғалтам?.. Адресің өзім жоғалсам ғана жо- ғалады. Қазірде калтамда, міне!.. — деп Орлов комбинзонынық қалтасынан сырты коңыр былғары блокнотын алды. Бірак, ол блсжноттын арасын ашпай, усында ғана кысып устап, мунды лішінде төмсн карады: — Мен уй-ішімнен айырылдым, Баян. — Қалай ша?.. — деп Баян жанушырған үреймен оныіс білегінси кайта устай алды. Өзіне карай тартып кыса түсіп: «айтшы! Айта көрші!..» деген сабырсыздықпен жаманшылык хабар тосты. «Үй-ішімнен айрылдымныи.» артын да айта ал­ май, іркіліп калған ауыр мун жатыр ма? Өзегін өртеп, жанын жаралағысы келмейтіні ме? — Үстіміздегі жылдың басында, Лизам жараланып Ленин­ град госпиталына түсті, — деді Орлов. Муны айтканда ауыр күрсініп, кеудесін кере дем алды. — Жарасы жеңіл екен, тез емделіп шығып майданға жүр- гелі жаткан үстіие шешесі барады. Балаға деген аианын жайы белгілі ғой. Үйге апарып, «отыра тур... кішкене отыра тур» леп шашынан сынпап, ара-гура жылап койып, жібермей отыр- 157

ғанда қаланы юнкерстер бомбалаты. Бір бомба біздікіне түсіпті... ... Орловтың даусы дірілденкіреп барып үзіліп кетті; жас ке- ліп қалған көзін Баянға көрсеткісі келмей, бетін бурып кы- рындай берді. Баянның демі бітіп, даусы шыклады; тула- бойы сірескеи халге жетіп, турған орнында көкбенбек боп„ сілейіп калды. — Үй курысыншы, жандары... жандары аман ба екен? — Үйге бомба түскенсін жандары қайдан аман болсын!.. — Лиза да, ойеліңізде ме?.. — Я, Лизам да, әйелім дс өлген... Евгений деген жеті жа- сар ер балам бар еді, о да өлген... Енді жалғыэбын, қызым, — деді. Орловтың түнерген кескіиі секілді даусы да күцгірлеп ақы- рыи шықты. Ауыр салмағын арта түскен рахымсыз тагдыр үкімі. Аша, бутағы оталған теректсй, үбірлі-шүбірлі бір үйлі жанпан, Орловтың бір өзІ ғана қалған. Енді онда катын да„ бала да жоқ. Тьшыштык минуттарында жай отырып кецескен- де бурынғыдай -жауынгср жолдастарына «үй-ішімен Леиин- градта... Нева проспектінде...» дегт мақганыш кып айтудан кал­ ды. Енді, будан былай Орлов деген атпен Нева проспектінде, 251-үйде оныц катын, баласы да турмайды. Олардың тірілігі- нен гүңіліп обден күдер үзген. Соғыс бітіп, өз өмірініц кызы- ғы, куанышы білген сәулетті қалаға келгесін де оларды Нева проспектісіиен, кызыл кірпіш уйдің үшінші кабатынан тан- пайды; үлкен қаланың шетіне шығып, агапі еккен көи корым- ның арасынаи, өлілер дүниесінен іздейді... Мүмкін, содан қайт- касын гаиа үйіне барар. Өткен, бейбіг өмірде, узақ жылдар іргені тайдырмай қатын, балаларьшен тату-тәтті өмір сүргсн сол 251-үйдіқ ор кесегін иіскеп, ыстык жасын төгср де!.. төгер!.. Өнбойын өпіпенділік билен бар денссі дір-дір еткен Баян: «Ә, согыс, соғыс!.. Бірді жарты, жартыны жок қылған соғыс! Соғыс өртін салушы жауыздар!»... деп лағнат қаргысын айтты. «Орловтың самай шашы мен кою кара муртына аз-аздап ак енгенін Баян жаңа ғана байкады. Қайғысын қайра гқа жец- діріп, алдагы жарык күннін куаньшіын асыға күтіп жүрген көптін бірі осы Орлов. Үйішінің жаманат хабарын есіткеішен бері, ол Баяндай жаксы көретін көцілдес жолдастарын кездес- тірген жерде катын, баласының казасын еске түсіріп сәл му- ңайғаны болмаса,_ тез есінен шығарып, умытуға да үйреніп еді. Ауыр ойда муңайып турып қалған Баянный, қансыз богі- боз бетіне карап турып: — Қызым, тым жүдеусің ғой. Өткен жылы бетің қанды емес пе еді? Сүзектен турғандай бозарып қапсыц ғой, — деді. Ата-ана камкорындай, жанашырдың сөзі еді, Баянның жүйе- жүиесін босатып жіберді. 158

— Былтыр өзіңізден айырылғасын төрт-бес айдай медсан­ бат та істегенім бар. Сонда қансырап есінен айырылып келген жаралыға қанымды куйғызып едім. Мүмкін, қансыздығым да содан болар. — Алда, айналайын қызым-ай, жаралылар мсн жаның бір- ау! деп, Орлов оны қушақтап кысып турып, мацдайынан сүйді. V Алдарында мықты жау бекінісі барын білген Борзых бата­ льоны дыбыс шығармай сақтанып келеді. Жол айырығына төніп қалды. Сығылыскан сап катарынан озып кстіп, кальш койып, кайта косылып жүрушілер байкалды. Өз адамдарыныц алдында ат турқындай озыл отырған Миронов артына жиі-жиі бурылып қарайды. Қараған сайын өзіне жакын келе жаткан- дар арқылы рота сабыиа сыбырмсн буйрық береді: «автомат- тарыңды оқта!.. гранаттарынды дайында!.. деп, қарацгыда бо- латын қыйын урыстардың с.оңпл жабдыгьш камдайды. Осын- дай, узын шептің өн-бойыиа сыбырмсн тараган соңғы буйрық: «тығылыспаңдар!.. Канаттарыңды жайып, қашық-кашык. жү- ріндср!»— деп, тәжрибелі, ысылган командирлердің сактык амалы. Рота жауынгерлері түйдегін жазыгі бытырай калды. Взводтар отделение-отделение боп өз ыцғайымсн бөлектеніп, жеке жауынгерлср урыс алдындағы өз орнын аныктады. Кай- кайсысы да, қолындағы каруларын кысып устап, усындыра кезеп алған; карсы алдарынан кезін аудармай келеді. Булар төнігі қалған жол айырығынық скі беті кайың, қарагайы ара- лас өскен калың ну орман, айсыз қарақғыда моп-момын бей- неде қарауытып, мүлгіп кана көрінеді. Қалың орманның қа- рауытқан тунжыраңқы түрі бойына жау сақтаганын ссздіріп, қоркынышты үрейлер туғызады. Алдына саперін салып рота-рота бон аңдагі, акырын-ақырын жылжыган Борзых батальонын немістер өздеріне тым жакын жіберіп ап, оқ астына алды. Ок боранын түтеткен пулемет,, автоматтарга уак мішомсггер үн косты. Оған ілех, жол айры- ғының екі бетінде турған тура көздеу зеңбіректсрі күркіреді. Екі жағынын да, кыйыр шеті көз ушына асқан жалпак орман- ның өн-бойынан, косак-косагымен ушкан ракеталар караңғы түиді сыза жаркылдап, жогарылап барып жерге ағып тусіп жатыр. Араларын үзбей жаналап, жалгаса атылған ракеталар ашық жаркылмен жоғары калқып көтерілгенде қараңғы дү- ние тси-тегіс сәулелеиіп, урыс майданының үсті болқан буіақ ашасындай жол айырығы бар бейнесінде айқындалып кетеді. Корқынышты елес берін карауыткан шоғырлар да, Курляндия жерінде жиі кездесетін үйреншікті қалың ормандарға айна- лады. 159

Рота жауынгерлері себелеген ок астында канаттарын жа- 'йып, бытырап жүгіріп беоон метрдей ілгеріледі де, брта-бута- яы бстке устап жата калысты, каруларынан карсы атысты сала, жер бауырлай ілгері жылысты. Сол мезетте жол айрығына бекінген немістерге «Курляндия» мотобригадасынын ба- тальондары келтіріліп, карсы атакаға шыкты. Ыемістің, аскер ба- сылары, кажыған солдаттарын мундзй ауыр согыска айдап саларда арак беріп есін алатын. Кейіннен келтірілген екі ба- тальонға да арак аямай берілген вді. Кып-кызыл мае неміс- тер карсысынан буршактап атылған окты, катарынан жер сүзе, өкіре кулап жаткан серіктерін сезбеді; өліктерінің үстімен жүгіріп келеді. Рота шебінің бірінші катарында, өз адамдарымен жаткаи Есейдің пистолет устаған колы қалтырап кетті. Онысын корык- кандыктай көріп ызалана намыстанады. Өзіндей, дәл казір Мироновка да ырза емес: «Ротасыи неге карсы көтермейді? Орыс штыгін өңі түгіл, түсінде көрсе шошып оянатын неміс тер... отпен ойнаған көбелектей, колдасуға өздері тілеп келе жатқандары мынау... — карсы шаппай калай шыдап жатыр? Қанша жаксы командир болса да, осы салкын кандылығы-ак унамайды». Катты шыдамсызданған Есей бір орнында тыныш жата алмай кол таяиып көтеріле берді. Дәл казір ол Миронов рота шебінің кай канатында жатканын білмеді. Окынан, я солынан, болат калпағын көзіне түсіре басып койып, женіл секіріп, ушып туратындай сезді. Бірақ, оныц бул күткені болмады. Не- міс солдаттары жакындап келгенде, рота шебінің өнбойынан отделение командирлерініц ок атуға берген әмірі ееітілді. Автоматтар, винтовкалар бастаған көп дауысты тутасқан хорға карт «максимдер» үнін косты. Өз ориын жаяу оскерлер- дің арасынан тапқан батальондык минометтер мен зеңбі- ректер көз алдында шуылдап жүгіріп келе жаткан иеміс- терді тура көздеп дәл байлап атты. Бірінші атылған снарядтар жер бетінен зулай ағып өтіп, караңдаған катары жиі тулға- лардың дәл аяғы астынан жарк-журк жарылды. Сол араларға жүйдсмелетіп және, және жарылды. Қарандаған адам тул- ғаларының алды-артынан, снаряд, мииалар жарылган орын* нан кап-кара дінгектер тіп-тік көтеріліп, өз салмағымен жайы- лып барып жерге шөгеді. Бірак, олардың қатарын кемітпей, дәл сондай кап-кара діңгектер баска жерлерден жәнс, және буркылдап, жиілеп барады. Өзі атпай буғып жаткан кішкене шуқьтрдан басын көтеріп қараган Мироноз жүгіріп келе жаткан немістердің серендеп кулағандарын анык көрді. Жаяу әскерлермен аралас токтаған гура көздсу зецбіректері атам дегенше, автоматтар жаудырған октың өзі-ак, немісіердің бірінші катарын жусатын салған еді. 160

Оған ілесе екінші, үшінші катары келеді. Миронов неміс легі- нін екіншісін де автомат оғымен карсы алыл, үшіншісіне рота- ны көтерді. Жаралы болғаішан бері Ессйдің көзі үздіксіз жасаурап ту- ратын. Роталар атакаға көтерілгенде оның жасқа толы көзде- рі булдырап кетті. Онынан, солынан қараңдап ушып турып жаткан аскерлер оган орасан улксйіп, кәлімгі өзі көріп жүрген адамдардан бөлек бітімді алып батырлардай боп көрінді. Есейдің қулағы күні кешегісіндей әлі түк есітпейтін еді. Айна- ла төңірегіндегі тарсыл, гүрсілдердің титтей де дыбысьш есіт- пегесін бе, оның жүрегі бүлк етпеді. Оидағы жүрек жаксылык- ты да, жамандықты да капы жібермей, қашыктан сезетін сеп- гек сезім мүшесі секілді емес, жымдасып, қатып қалған кос шеңгел кара тастай бүлк етпестеи тып-тыныш жатыр. Ессй оқтаулы ап-ауыр пистолетін шапшан алмастырып’ сол колына устады; сонғы кездері бойынан тастамай жүрген көк болат канжарды жарк еткізіп кынабынан суырып алды. Екі жағы бірдей жүз муп-муздай болат канжар каранғыда суык сәуле төгіп, көз алдынан жарк-журк ойнап өтті. Сол канжар жүзіндей төңкерілгсн «Кинжал» жыры да жүрсгінс куат боп куйылып жауға жасқанбай шабуға шакырады. Онық өзі де алысуға әзірлік жасап, күшін жыйып келеді, аузын тістеніп басып қосурты сығылып, көз тамыры суырды; шеке, шыкшыт тамырлары да солкылдап согып, канжарды кыскан қолынық білегі сыркырады. Канжар уысынан сәл босаса серті босай- тындай шеңгелін бурынғысынан да кьгса түседі; кек алу ал- дында кайрат берген Лермонтов өлеңініқ соцғы екі жолы ғана умытылмай есінде келеді: Да, я нс изменюсь и буду тверд душой Как ты, как ты мой друг железный?1 Немістерге есік пен төрдей жер калғанда Петр Денисов Есейді басып озып алға түсті. Өлген біреуден алған ба, қолын- да кесе устаган найзалы мылтығы бар. Қескіні де адам шошы- ғандай коркынышты, канын ішіне тартып, суп-сур боп алыпты. О да, жак сүйегі сыркырағанша азу тісін басып, шыкыр-шы- кыр тістеніп келеді. Біо-біоіНен ж у зі ығыспай каосьг ша\\ъіп бетпе-бет келген екі жақтын. күші енді тоғысар шамаға келді. Өз күштсріне сенімі аз иемістердін толкындаған катары сығылысып барады. Бірақ, Оурынғы әдеттеріндей жалт бсріп каша жөнелмей, колдаскан урыста күш сынасатындай. Ғрандасқан айкаймен карсы шап- 1 Антыма айғак селт стпес рухым бар, Сен қалайсын серігім болат жүзді? И -К у р л якд и т 161

кан кызьы әскерлер де найзалы мылтығын кезеп устап алгав„ лек-лск боп келеді. Айқас алдында ор адамның өз басынан кешетін ауыр сезім де теңіз үстінің дауылындай бір сәтте уйтқып басылған. Қай- кайсысы да осыдан бір минут бурын жүректі айныткан коркы- нышты ойдан мүлде аула>к»өз басгарыиа таянған катер кәдіктің. жуықтыгын сезбейді. Осы жолдыц оц сапарыи тілеп калған үміткер кіатын-балалар да умытылып, оиларынан ілыккан. Кз- шан демі үзілгенше алдағы күннен үмітті жандар найза ушына дөп келген өмірін де уайымдамайды. Бастарында өзге ой да, кыял да жок. Әркайсысы өзіне карсы келген неміске көзіи де, найзасын да дәл кадап оңай түсіретін осал жағын көздеп келеді. Петр Денисовтык карсысындағы неміс ірі денелі ецгезердей біреу екен; тулға бітіміне ебі, күші сай боп шыкты: осындай жакындап келгенде усындырып устаған қанжарлы мылтығын өзіне тартыңкырап. алып айналдырын жіберіп дүмімен как баска кулаштап сілтеді. Петр Денисов муны күтпеген еді; осыныц алдында өзімен алыскан неміске усатып каруын жыл- дам кағып жіберіп кеңірдектен түйреп түсірмек бон келген сді. Жау айласынық асып түскенін айқасқан жерде бір-ак білді. Кару жумсап карсылық жасауға келтірмей, капылыста бассалған шапшаңдық еді. Жауыныц батыл кэл жумсаған еркін кыймылына амалсыздан жол беріп, жеңілгеннің сокғы тәсілін жасаи мылтығын баурына кысып буға қәлды. Сілтегені ти- мей ауып өткен неміс өз екпінімен оның бүғілген белінен серен, етіп асып түсті де, ауыр салмағымен такыр жерге тумсығы- нан шаншыла кулады. Қысылшанда ірі балғын денесі ып-ық- ғайлы боп кететін Петр Денисов тез кол таянып турып кетті де, қайырыла беріп, жақа турғалы жатқан немісті көк жел- кеден кулаштап койып жіберді. Ол бірден артық кол каткан жоқ. Неміс бірден жығылмады, саркылып курып бара жатқан соқғы күшін жыйып, шалкалап шегіне беріп калшылдап ка- тып сәл турып калды. Содан ары, бір үзік ащы дыбыс шығыи, буын-буынын бекітіп сірескен денесі тарқатылған пружина- дай бірден босап сылк етіп, жерге жансыз кулап түсті. Петр Денисов аяғы астында бүгіліп жаткан жансыз өлікке оқты көзбен ата карай: — Болем, сыйынды алган шығарсық, жат солайГ__деді. Жан-жағына тағы да алые тілегендей жалт-жулт карап еді. Өзін қоршаған дүиие, тап осы туста «Робинзон Крузодағы» тағылар соғысы секілденді. Маңайында екеу-екеу алысып» ырсылдаған адамдар ғана караңдайды. Кай жағынан да ка- гыскан қарулар каршылы шығады. Бір-бірініқ денесі қос қол- дап ырғап кіргізген болат найзалар кіршілі, баска, жауырынға тиген дүмдер дүқкілі де естіледі; ышқынып шыңғырған, жа- 162

лынышты үнде ыңырсыған, кай^жері ауырғанын өзі де білмей мағиасыз «ооо-о-оі..» лағандар да көп; өздері өмір сүрген тірлік дүниесіне, мәдениетті адам баласыиыц ортасына мулдо уксамайды. Петр Денисов өзі нак ортасында қалған осы қоркыпышты, хауыпты жердс енді қалай қарай кадам басарын шсшпей сәл аландап турып калды; онда корқып сасқан, не жүрегі шайыл- ған кобалжу жоқ, өмір-өлім боп майдандаскан егеске нык бекіп түскеи. Найзалы мылтыі-ын оңтайлап, оп каиталына ойыстыра устап тағы бір дербес айкасты көздеп тур. Бірак, онық көзі болжаған шамада немістер жағы шалғы тигеи к.а- мыстай жапырылып барады; екеу-екеудеп айкаса түскен жек- пе-жск алыста кағысуға жарамай, колынан қаруы көбірек ушып түсіп жаткдн да солар. Қарацгыда өкірген, шынғырған, ыңырсыған токсан түрлі тарғыл дауыстар да иемістердікі. Аяқ астында жатып, жалынышты жалбарынған үнде жәрдем сура- ран да немістер! Кенет, Петр Дснисовтың есіне контужнн командирі түс.ті. Командирін есіне гүсірумен көз алдындағы қорқынышты дүние бір сотте уйткып өшіп, онық орныиа жаңа ой жаңа сезім пан­ да болды. Бу да катты екпінмен үйіре тартқапдай. Ойында бір ғана командирі. Караңғы түнде көз алдында турақсыз, айны- малы бейнеде оньгқ әр халдегі елесі бірде булдырап, еиді бір- де қарандаи байқатпай өтеді. Бірде, әлгі езі алысқандай усқынсыз алып немістің қолында бырқырап өліп бара жатса, енді бірде ол немісті оныц өзі өлтіріп, астына басыгі бүгерлеп жатқандай болады. Қулағы есітпейтін командирінін белгісіз тағдыры душпан- мен бетпе-бет келгенде бүлк етпеген жүректі енді уйтқыта соқтырды. «Сау болса игі еді?.. Қулағы есітпейді, басын қалай қорғап жүр екен?..» деген ойда, қайдан іздерін, қалай қарай қадам басарын таппай дағдарып бір турды. Келесі сәтте ол өзінен әудем жерде карандап көрінген бір бөлек адамдарға карай жүгірдІ. Каранғыда өз адамдарын жазымдап алмаудан сактанып, ақырын жүгіріп келеді. Жүгіріп келе жатып айнала төңрсгіне абайлап, аңғарымды көзбсн қарайды. Осы бетінде, еның карсы алдынан кесіп өткен біреу неміс офицеріне укса- ған сон бүбГрінеи қосылып калды. Еркін жетіп жакындап та келеді. Оның өзін көрген, көрмегенін білмейді, камсыз түріне карап көрмеген болар дел ойлап, ту сыртынан түйреп түсіргі- еі кеп, усындырып устаған найзалы мылтығын акырын леппен өзіне тартып алды. ■ Өзіне кезелген найзаның суық ушын сезді мс, Петр Дени- совтыц соқғы кыймылымен элгі адам колындағы қаруы жарқ етіл, жалт бурылды да, енді болмағанда түйреи тастай жазда- 10»

ған альт денеліге жүзі ыкпай қарсы карап тура калды. Ьір колында пистолетаскінші қслында жалаңаш канжар. Канжар* дыц төцкерілген жалаңаш жүзіне кан теңбіл тартса да, суык сусын жоймаған.. Бірак, артынан адымын аштырмай еркін куып жеткен найзалы мылтыктыға карсы туруға қолындағы қанжардың кем соғарын білді ме, әлгі офицер шапшан он ко- лына алмастырған пистолетін жоғары көтеріп алды. Үнсіз те­ н т калган алып денеліні қақ жүректен байлап көздей берді де, :қолын тартып алды. — ІІетька!.. Сеибісің? — деп ол қатты дауыстап жіберді. — А, лейтенант?! Я, бул лейтенанты еді. Карсы шапкан екі жактың күші шап 'етіп ен алғаш.айкаса түскенде, Есей кімнің кайда кеткенін білгеи жокты. Өзі екі немістің ортасында жалғыз калды. Бірін табанда атып түсіріп еді, екіншісі Есейді кулак шокеден ку- •лаштап койып калды. Сілтеуін дөптеп сілтссе де, Есей де шан­ т а н буга кап, автомат дүмі басына тайып тиді. Басына соккы тиген Всей демін жутып, көздерін де жумды. Буындары діріл- деп, ыктыярын алған калшыл бар денесінетарады. Қуламайын деп канша күштенсе де әлі курып өз денесін өзі билей алмай ауыткып бара жатты. Қолындағы карулары да босап, уысынан шығып бара жатканда, кысып усгап калды; басы айналып көздері де карауытынкырап барып жөнде.аіп кетті. Есей кулағының шайдай ашылғанын сонда ғана білді. Өз тірлігі берілген тым-тырыс меңреу тыныштык ортасынан мол дыбысты кең дүниеге келгендей ме? Жок әлде шырт уйкыдан шошып оянғандай ма?.. әйтеуір, ол өз тірілігіне жат боп бара жаткан жаңа бір халде. Жаңа ғана төцрегінде болып жаткапдардың борі, жанды норселердің дыбыс шыгармай жағаласып жулкысқан үнсіз алысындай еді. Қулак шеке- сіне тайып тиген неміс автоматынық дүмімен кулағына дыбыс енді. Қараңғы түн кушағында екеу-екеу алысып ырсылдаған майдан даласының бар дыбысы, бар үні бірден естілді. Өз тірлігіне жат боп бара жаткан дыбыстар қатты тол- кып ксп, кулағына урғандай, онсызда шекесін шаныштыра зеңіп айналған бас жел үрлеген бөшкедей күңгірлеп кетті. Есей кулағының кенеттен шайдай ашылғанына таңыркап ту- рып: «Неміс кайда? Мені неғып тағы урмады? Әлде мені ку- лайды деді ме екен?» — деп ойлап. ж\\шулы коалеоін умейлене ашты. Көзін ашар алдында, өзіне дөптеп сілтеген автомат дү- мінің ауаны айырған муп-муздай лебін сезгендей болды. Кас какканша болмай, біріншісі капы кеткен темір дүм оасына. олде желкесіие және соғылатындай сезіп жасканып. буғып калды. Бірак, бул корыккан немісті миронов ротасының оцу жауынгері урып жығып өтіп барады екен. Қапелімде кулагы шайдай ашыльш, неміс катары да сед* 164

діреп суйылып қалғанын көріп, қуанған Есей айнала қоршаған: хауып-катердің бәрін умытты; екі бірдей кулағынан жып-жы- лы боп аккан былақты да сезбестен, екеу-екеу айқастың ка- лын, ортасына кіріп кетті. Сол бетінде Петр Денисовне кездесіп калды: — Кожак. кайда? — деді Есей оғаи жақындай берін. Петр Денисов үндемеді. Қешеден бері командирімеи сөйле- суге дағдыланған әдетпен басын ғана шайқап, білмеймін деген- дей ишара көрсетті. Есей: — Неге үндемейсің? Менің қулағымды есітпейді деп тур- сын ба?.. Есітем, іркілме, айта бер! — деп еді, — Рас па-а?.. Не дейді? Петр Денисов куанғанынан сасқа- лактап айкайлап жібереді. — Командирің өтірік те айтушы ма еді?..- Бул жерден арты түріле ығыстаи бара жатқан былшымай төбелестіц ырс-ырс етке.н дыбысы он қанаттан естіледі. Есей сол жакка жалт бурылып Петр Денисовты қолынан сүйреп • тарта жөиедді: — Жур! Қазіргі төбелестің салмағы осы жақта боп жатыр... Бул аранын шайқасынан босанып шыккан жауынгерлер үлссіне тиген бір-бір немісті жайғастырып салып, сол жаққа қарай жүгіріп барады. Есей жүгірісін жайлап, артта қалған Петр Деиисовты өзіне жеткізіп алды: — Қалайсың Петр?.. Найзаңның басын қандадың ба? — Ой-й... аз... — Сонда да, канша? — Қанша дейтіні жоқ, жолдас лейтенант... біреу-ақ. Есейдіц әлгі айткан жорамалы рас боп шықты. Қолдасқаи урыстыц казіргі салмағы осы жақта жүріп жатыр екен. Кағыс- кан қарулардың шаң-шуны шсміршекке, сүйекке ырғап кіргіз- ген найзалардың кіршілі каранғыда улғайып анық естіледі. Өкірген, шыңғырған, к.ай жері ауырғанын өзі де білмей ыш- қынып, «о-о-о!..»-лағандар косылысып, адам жаны түршік* кендей коркыиышты үнде куңіренеді. Осы араға жеткенше, «менен айырылма!..» деп кайта-қайта буйырып келгсн Есей айқасқа кірген жерде-ак. Петр Денисов- тан бірден көз жазды. Есей қасындағы Петр Денисовтың ка- пелімде, калай көзден таса болғанына таң қалды, оның қарац- ғы түнде жок болған жағына карай сол турды да, «аман болсын!..» — деп, екеу-екеу айқастың еи бір ісызу жеріне енді. Мерген Сапа бір немісті түсіре алмай, онымен колдасып жағаласуға дейін барған екен. Есей келіп кол ушын берді. — Уһ!.. Өмір жасың узак болғыр балам-ай... мендетіп еді, әбден, — деді Сапа алкынып. Аяғынан тік басып тура алмай тенселіп кетті. Есейдің түн караңғылығына үйренген көзі, бір өзіне екі 165

бірдсй неміс жабылып тықсырып бара жатқан Мироновты алыстан таныды. Миронов қолындағы найзалы мылтыкпен оларға карсы урыс сала, шегініп барады, — бейне бір тактика сабағында қарауыидағы жауынгерлерге найзаласу тәсілін үй- ретіп жүргеи жайшылықтағы бір кезі секілді, қысылмай, кый- налмай еркін кыймылдап кайрат қылады; өзіне жумсаған не- міс солдаттарыныц каруын оц-солына бірде кагып жіберіп, утырлы реттерінде тап беріп, карсы да шабады. Мына кыимы- лынан бул екеуін бір-бірлеп түсірмесе, өзін түсіртпес еді, ар жағынан колдаскан жекпе-жек урыстан босаи шыққан және бір неміс келіп, Мироновты енді үшеулеп ортага алды. Жордемге Есей жүгірді. Бірақ үлгіре алмай калды. Есей жеткенше соцғы кслген неміс Мироновтың сыртын айнала б** рігі, найзасып аш бүйірінен салды. Сол сәтте Мироновтан ыш- қынған ащы дыбыс шығып, узамай үзіліп, үпі өшіп кетті; ол муп-муздай тер бурк ете калған жаралы денесін сірестіріп, шалқалап барыи, қалтырағаи ісарульі қолымен бүйфінен бой- лап кірген найзанын сағасынан шап бсріп устай алды; жак сүйегі сыркырағанша тістеніп дыбыс шығармай, демін де алмай қыймылсыз қатып қалды; жас ыршыған көздері де шарасы- нан шыға аларып барып, агы үлкейіп токтады. Сәлде, жана- ры өшкен көздердің жас ішінде карашығы дірілдеп батып кстті. Сол күйде суи-сур болып, демін жутыл қас қаққандая кыймылсыз сіресіп турды да, жерге жансыз кулап тусті. — А-а!.. — деді шыдғырып. Жан үзілсрдсгі ышқынған аіды дауыс еді. Есеймен бірдей жеткен Миронов ротасынын жауынгері әдепкі екі немісті атыл кулатты. Үшшш:сі Мкроновтың аіи бүйірінең ырғап салған найзасын суыра алмады. Сүбе кабыр- гаға бойлап кірген кырлы кайза барғэн жерде үш жа маиысып иіл:л қалып еді, калай жулкыі: тлртса да суыра ал- мяда. ЕіС і, алды-гүілынан таянып келген екі-үііі адсчды ,-өріп «Гитлер капут!.. Капут!..» деп қолын көіере коиды. Ьізалы ЕсеГі опыц касына жетіп барии: Сен I ііілерің мен қсса капут!..—деп канжсрки кеудесіне сукты. Дэл осы кезде, эр жерден «жау қаіпты, қашты» лаған* куанышты көтеріцкі дауыстар шығып, көпшілік үні қараңғы түнді жанғырықтырыгі жіберді. — Алға жолдастар-р-р!.. Алға-а-а!.. — Мироновтыц қаиы үшін!.. VI Қар, жаңбыр алмалап кезек жауып, жел де орнықпай мың ауысумен тур. Әлгіде, тецізден соқкан муздай жел сәтте қуирығы» бурып ап, арқадан соқты. Енді, шығысқа ай- 166

дзп опарып иіріп тықкан жаңбыр бултын жөңкітіп батыска куды. Бул жолы, беті ашыкка айдаған өткінші кара булттан кыйыршық қатты кар жауып, курғак жел сокты. Тізеден бат- пак жол да, сай-жыралардан сылдырап су аққан төбе бау- райлары да тез муздап ката бастады. Снаряд, бомба ойған шукырлардыц ағыссыз, иірім суыныц сыпыра жағасын жиек- тей, ксуілжір жука муздар турды. Іркілдеген суйық батпак коюлакып, атты арбалар мен машиналар жүруге жол үсті жешлденді. Бірак, Курляндия табиғатьшық қубылмалы ауа райына сырмінез сапер батальондары жол салүын бәссңдеткен жоқ. Қайта, осы каткыл тусында оскер жүретін бастььбастьт жолдарды жөндеп алғылары кеп жол салуға жумыла кіріскен. Либберзеден соғыс болып жаткан жерге баратын екі кара жолдың жазык беті сыналасқан калық әскерден көрінбейді. «тдр.М-да окдальгп шықкан танкілер снаряд тиегеи автоко- лонналар, патрон тасыған атты арбалардың борі де батыска ағылып кегіп жатыр. Ауыр зеңбіректер мен адортераларды сүйреткен ЧТЗ-лар да жол үстін-ен жиі кездеседі. Олар бейнс Волга, не Енисей секіл- ді ірі-ірі өзеидерде баржыларды сүйреткен пароходтардай жалпак темір туяғын кең, кара жолдын, былжыр балшығына еакап басып, асыкпай ақырын жылжьтп барады. Лпбберзе станциясыиан иан алып кайткан шаруашылык •белі.мі шабуылда бара жаткан өз бьліміне тез жетуге асығып, жол устікдегі машиналарды, атты арбаларды бір-бір лет ба­ сып озып, «жолды босат!..» дегендей үзбей, үсті-үстіне дут-ду- дут-тап айқайлаумен өтеді- Армкя штабынан шабуылдың барысын. бакылауга шык- кан генгралдыи кішкене виллюсі даланыд ор қояішидзй бул- тыкдгш. жсдіднда кездескен атты арбаллрдыц, танкілердін, а?.тс-!.*л'бпльяердің, глгяу оскерлсрдің бірде оны, бірдс солынан жяа7 беріп зымырап өтіп барады. Жас шофердің қасында, екі кольш і.тесініц уегіне салып Разумов оіт>|>. •.‘<;бырлы ксскінді, сэлмаклы, ойлы көздерін тура алдьгиа тастапты; кей-кейде на- зәри жол үстіне, калың әскерге ауып, кірпігіи какпай қадала- дь>. Тек, «виллюс» жолдын адыр-будыр жерлерінеи майда толкын жасап, ырғып өткенде генералдыц ауыр денесі ырға- лақтап қояды. Бул көле жаткянда бурыннан білетін таныс адам болмаса оны генерал-лейтенант, Екпінді Армия коман- даиіысы екен деп ойлай коятын емес. Үстінде еш белгі жок, қарапайым, қатардағы солдаттын жағалы сур күртесі, басын- да көзіне түсіріп киген көкшілдеу буйра папахы бар. Осы па- кахынан ғана оны полковник, нсмесе подполковник болар деп ойлағандайсыц. Разумов өздері жүріп келе жаткан кең жол- дьпі жәлпақ жазык бетін жасырған калың әскердіц алды-ар- 167

г :т . г тьгпан КӨЗ алмай отырып, кенеттен, со бір қысаң дәуірдін. өзі ,куә болған ауыр кезен,— шсгініс жолы есіне түсіп, көз алды- }': ;аа елестеді. Онда, күндіз осылай жүрсе, қайкыш карала ка^- :,/}.вгт юнкерстер қыйратып кететін; ерігіп, ермек таппағандай ;,көз ушынан сорғалай ағып шүйлігіп келіп жапан дүзде өз . жөніне кетіп бара жатқан жалғыз адамға да бомба тастай- тын. Ал күидіз шегіне калсаң жаи-жағықнан ажал анталаг» кеп ауыз салгалы турғандай болатын. Қайқыш қарала канат- л тар әлде қай жағынан шығып калатынын білмей алақтап, бултсыз, ашык аспанға қарай беретін едің. — Енді міне... — деді Разумов ішінен, — енді міие!.. Мез- гіл түс. Немістер мунша әскерді білмей, көрмей отырған жок, білсе де амалсыз... «іш қазандай кайнайды, күресуге дәрмен жоқтық» керін тартып отыр. Олардық дүние жүзіне ойран сал- ған дәуірі «Ыііз кгіх»1 өтті. Келместей, қайталамастай болып атымен өшті... Казір көкте де, жерде де, теңізде де үстемдік бізде... Біздің колымызда. Сталинград түбінде олар турған жоқ, Тельзит түбінде біз турмыз... Алдыңғы жакта, сурша ақ булг жүзгеи көгілдір, кеқіс ас- панда бірнсше ЯКР — 1 ушып жүр; жол-молмсн ағылған жердегі мунша аскерлерді коктен корып торуылдап ушады. Бір мезгіл Разумовтың көзі осы кызыл тумсық, көк қустарға ауды. Олардыц желмен оратылған оңай кыймылдарын, қар- лығаштай қулдырай жөнелгеи жүйрік жеңіл урыстарын тан- тамашалап қызыға қарайды. Санаға, сезімге толы салмакты ауыр кескіні жол бетін жасырған қалыц әскерге ауысып, не истребительдердіц ушысын таң-тамашаласын, әйтеуір генерал- дың жадынан жайлап бара жаткан шабуылдық барысы бір шыкпай, ойын үнемі ауырлата түседі. Армияда жасалып, майдан штабында, одан жоғарғы бас командашыиық ставкасында бекіген шабуыл жоспары бойын- ша тізе қосып қоян-қолтық кыймылдағац Остроумов дивизия- сы мен генерал Калинберзин корпусы шабуылдың екінші күні Джукстэні жаудан босатпақ еді. Сол қарқынын бәсендетпей, қайта үдете, улғайта отырып, бас соккыға белгіленген қолда бар тық күшпен тағы бір катты қыймыл жасар ма еді! Қурляндияныц қубылмалы ауа раны шабуыл басталган күні жадыранкы болып турса да, келесі күні тез өзгеріп, так алдында қар аралас жаңбыр жауды. «Дала патшасы» жаяу әскерлер жер езіліп былжырап жатса да тоқтамай алға басты. Оларға жүгі ауыр шаруашылык бөлімдері ере алмай, асхана- сы» обозымен артта алыстаи калды. Бірдей, қолма-қол сүне- 11 «Найзагай соғыс> — нсміс фашистерінін ел-елдіқ борін, оның ішінде Советтік Россияны «көзді ашып жумғанша> жаулап аламыз дсген мак,- саты. 168

мелдеп, тоқтаған жерлерінде жол ашып беріп отыратын артил­ лерия күші де ере алмай, тым шалғай қалды. Трактор сүйрет- кен ауыр зеңбіректер су түбіне шөккең кемедей алыстаи карауытады, ауыр салмағымен кою батпакка ырғала кіріп, козғала алмай тур. Батареялардыц бақылау пункті ғапа бас- кару взводының азғана адамымен жаяу әскерлерден қалмай, ізімсн ілгері жылжып барады. Бірақ, аткан снаряды жыйырма төрт шақырымға ушатын Бобров полкынан баска артполктер душпан батареясымен бел- десіп, карсы күрес жүргізе алмады. Пысанаеьш ен соңғы ше- гіне койып, дәріні де баса салып кашықка аткаиның өзінде, зеңбірек аузынан жоғарылап ушкан сиарядтары душпанның корғаныс шебіне я жетіп, я жетпеді. Кен ауыз, кысқа мойын гаубицалар атыска араласнады; томағасын киіп, кыска мойы- нын жсрге салып жіберіп, жетіп токтаған жерінде қыймылсыз турып калысты. Батпакка каз бауырынан кірген танкілер бол- са, аяғынан кақпанга ілінгеп кәрі көкжал қасқыр секілді,. икемсіз ауыр булқыныспен гүр-сар-р етіп ана жер, мына жер- де де карауытады. Жол үстіндс ағылган әскерлер таскынын көктен торуылдап- жер бетінен төмеидеп ушқан азғана истребитель звеяосы бол- маса, бомбардировщиктер аэродром алаңынан қаііатыіг жайып көтеріле алмады. Олардын сүйемелісіз жаяу әскерлердіц өрісі тар, адымы қыска. Қанша жанкыяр ерліктіен аянбай кый- мылдаса да жол айырығына, көпірлер сағасьша, ормандар ше- тіне бекінген немістердің тоскауылдарына кідіріп, жиі-жиі токтап калып, узакка созылған ауыр урыстардан сон ғана іл- гері басады. Ондай тоскауылдарды үнемі өз күчнімен талқан- дап отырғасын атыс полктерінің катары едәуір селдіреп қалды. Сондай бөлім, бөлімшелердің бірі Разумовтың өзі бармак боп, бет алып шыккан Борзых батальоны еді. Гаилиши шығы- сындағы жол айрығына бүгін таң алдында жсткен батальон соларадан әлі аса алмай, ауыр соғыстар жүргізіп жатыр. Осы жолы генерал рота-роталарға барып, жол айырығындағы жау бекінісін өз көзімен көрмек; барлаушылар жыйған жана мағ- луматтарды акылға сап салыстырып, акырғы бір кортыпдыға келетін оны бар. Артта узап калып койған шаруашылык бөлімінің обоздары, артпак машиналары мен тіпті ЧТЗ сүйреткен ауыр зецбіректер де жакындап келеді. Солар жеткен сон осы кеш және катты кыймыл жасап, жауды ыкылык аттыра, өлтіре сокнақ. Бірақ, бірақ... соғыс салмағының ауыр басын өз ыйығымен алып шығатын жаяу эскерлердін халы оны көтере ме?.. Атыс полктары, кеше мен бүгін жүргізген ауыр урыстарда катары кеміп қанша адамынан айрылды. Курляндияның ор- манды, батпакты, жолсыз даласында эр шукыр үшін жүргізген 169

кырғын соғыстар тірі калғандардың да тыйтығына жетпеді мс? Қалжыраса да қолда бар аз гана адам әлі талай кайтара ер- ліктер көрсетер еді, катардан шығып саны кеміген жауынгср- лердін орнын кайдан толтырады? Бүгін алған бір запас полный бүкіл Екпінді Армияға бөле бастағанда не болмак? Тенізге тамған бір тамшы емес пе?.. Еременко болса, одан артык. бе- рері жоғын шабуыл алдында ескергіп түңілдіріп койды. Фельд­ маршал Шернердей, майдан тынысы тарылған жерге оннан, солдан дивизиялап әскер алуға ол жағы ашық қалады. Май­ дан шебінің іпағындау бір жерінен утып, екінші, үшінші жер­ дей уттырса жаудан бурын өздерінің халі нашарламай ма? Үйтпеген күнде, майдан мен ставканың Пентэрс шабуьтлында көздегсн мақсатын калай, кайтып орындап шығады?.. Штык саны көзге түсерліктей кеміген атыс полыктарының катарыи толықтырмаса, шабуылдың негізгі мақсаты — Джүкстэні жау­ дан босатуды орындай алар ма? Вас соккыға белгілеген 2-эше- лондағы әскерлерді алса кайтер еді? Бірақ, сдан утары не?.. Душпан бекінісінің тактикалық терецдігін бузуға армияның бас соққыға сақтап кейінге калдырып отырған әскер күшін жумсайтыи капдай генерал? Оньг алса, түпкі көздсгеп нысана- га, ертедгі баратын жеріне жетпей, жары жолда жығылғаны емес пе? Өрісі алдагы шабуылдын каркын күшін бәсеңдетпей дем беріп қалай дамыта алады? Үстемдікті өз колында устап, алысқан жауыңнан үнемі бір демің жоғары турмаса, жсңге- иіц қайсы?.. — Шынында да... Жеңгенің емес, жеқілгенің онда,— деді Разумоз өз ішінен. Осындай көп кыйсынды жайлар басын ысытып ауыр ойда отырғанда генерал виллюсінің Нуржанмен кагарлаеып келіп жанамалап өте бергенін ақғармады. Нуржан да оны кырьшан өтіқкіроп кет:??сін көрді. Коз ючтятып карауға келпомсГ; г.ғызып өте шыкты. Ол.т г?.| т;сіе жглк-ч багытта жан саля қыймылдагі жүргсн көп бригздатіың, олде жеке полктып командирі болар деген ойда калды. Осы- л?» Ү~ Т:'РТ сагаУбурын Армия штабында, кадрлар бөлімінде Курляндия түбегіиің табиғат ерскшеліктерінен туған немістер іактикасындағы жацалықтарды түсіндірген генерал осы сженін Нуржан білген жоқ. Ол қай жағыиа калай карап бурылса да, ушы-кыйыры жок уласкаи жасыл орманды коинау батпактар да көз тутады. корс-корсы шықкан Бурын-соңды көрмеген, басқаша жаралған бөлек бітімді бір жер. “7 Шабуылдаушылар жағына кыйын екен, біздің әскер- лердщ алга баса алмай жатқаны да осыдан ғой. Табиғаттың такаббардыгы, деп Нуржан жан-жағьша ойлы, салмақты көзбен токталып қарады. 170

Өзенніқ ағысына қарсы жузген кемедей, алдыңғы жақтан жолдың сыпыра жапсарымен ағызып, жалғыз танк кслсді. Қызу соғыстан шықкан екен. Башнясына қара, сау жері жок, шурқ-шурқ тесік. Үстіндегі жаралылар кімдер екеи? Танкі десанттары болар... Бір жас кызыл әскер жалықтырған узак жол устінде жу- мулы аузын бір ашпап еді, катарласып келе бергеи жаракатты танкі оны да сөйлетті: — Әй, сен!.. — деп қасындағы өзіндей жас кызьтл әскерді женінен басып қалды. Ол кыйсац етіп, басқан жағына тізе бүкті де, ашуланып калғанын жолдасына аларып карасыпаи сездіргені болмаса үндеген жок. — Сонша неге бажыраясын?.. Одан да, мыма танкі үстін дегі қызға карашы, жаралыларға бойік болуын. Байкайсьпі ба? Қандай ажарлы? Бой сымбатына қарашы... Әскердегі кыз балаларға онша қонымы жоксур шинель де үйлесе калыпты... Нуржан осы екі жігіттін артында ізін басып, өкшелеп келе жаткан. Жол үстіндегі ауыр салмақпен акырын қозғалған мунша журтка жан бере тірілтіп тілге келтірген жаракатты танкіге бурьтлып, енді қараса: үстінде екі-үш жаралы бар екен. Борінің де қолы, басы ак марля мен орап таңылған, кішкентай қозғалғанда да ауырсынып кіржне қалады.Өзкүшінендәрмен- сіз жаралыларға бәйік боп басында жүрген сур шинельді кыз- лыц бетін бірден кере алмады. Танкі Иуржаннық тусынан ағызып өте бергенде ғана кыз шапшаң бурылып, шеткі бір жаралыны басынан сүйей калды. Қырьінан болса да кыздын атжақты кансыз беті өзіие ен алғаш Митава стаіщиясыяда кездескен казак кызына усады. Караған сайыи көзіне жылы ушырс-п сол кызга, сонын тап өзіне уқсәды. Ынтықтыра тар- іһ;п, сезім ер;'.іп коудеден шыккан жаидай-ак байкатбай, біл- дірмей «Со;і, сол!.. Сопың тап озі»— дсді Нур- жачньщ кенет уйткып кеікен іііікі жди сезІмі. Кыялляғы кол жетгтес арман боп бара жатканда, солдат тағдыры айдая бул арада бір-біріне тағы кездесті. Нуржан бул бара ж*л-:а»чда танкіні токтата алмасын білсе де, Баянға көрініп қалғысы келді. Сол оймен жолды жапсарлай өрлеп бара жзтқан таикі тусыңан ағызып өте бергенде, бүйірден косылды. Бірак, алды- наи нт жетелеғсн мина іздеушілер өтіп, көп арасынан шыға алмай бөгеліп қалды. Узап бара жатканда гана қыздыц ар- тынан колын булғап: — Баяи-н-н!.. — деп айкайлады. Жол үстіндегі кызыл эскерлер сур шинельді кыздан көз- дерін ала алмай бурылып караумен келе жаткан. Өз арала- рындагы адамнан \"кыздың атын есіткенде бәр[ бірден елец -ете калды. Нуржашіын бірінші дауысы үзілмей-аіс «Баян... 17!

Баян!..» деп, косыла айкайлаған көп дауыс жол үстін жаң- ғырыктырып жіберді. Баян ац-тан. Башняға жауырынын суйеп кыймылсыз ту- рып қалған күйі, өзіне қошемет тутып кол булғап бара жаткан жол үстіндегі калың әскерлерге қарады. Көп арасынан көзі V түспей қалмаса, бірдс-бірін таиымады. Ал, олар муны таныды. . Узаған сайын, «Баяндаған» дауыстар көбейіп, косылып шы- ғады. Кейбір кызба желөкпелері болса, қулакшынын лактырып, кол булгап барады. Баян ойда: «Булар кім, а?.. Танымадыи ғой, бірін де... Не жумбак?.. Кешегі запас полкынын жауынгер- лері емес пе екен? Олар болса тануым керек еді ғой»... Танкі жолсыз адырмен жүріп келіп көптен бері адам-кара жүрмей, жиегіне каулап шөп өскен жалғыз аяк жолға түсті. Бул жол ілгері жүрген сайын жаналап қосылған өзгс жолдар- мен арнасы ксңейіп үлкейе берді. Казір бул жол мен жак адам жүрмесе де, таза топырак бетінде айкыш-уйкыш түсіп, бірін-бірі үстіиен басып, сызып өткен жаца ізаіер шыжбайы жатты. Жол буларды танкіге карсы казған терең ордың үсті- нен, біздіц саперлер жаңа ғана салып бітірген отыз тонналык. көпірге әкелді. Нсмістер көпірдіц салынғанын біліп, соны ка- лайда кынратпай тынбаймыз деп ерегіскендей, ауыр снарядтын астына алып тур екеи. Қауыпты көпірден өтерде Орловтың танкісі жүрісін жай- латып акырындай берді. Алды кара жерге жана иек асып тырмыса бергенде, тастөбеден сорғалап кулаған снарядтыц әлем жүзін харап кылатьшдай коркынышты бажылы күшейіп шык- ты. Ес-түссіз Фроловган баскасы кең ашылған үрейлі көз- дерінің ағы аларып аспанға қарады. Снаряд көпірге жарылды. Қаз бауырының алды кара жерге жана ғана ілінген танк» шойырылып барып зорға ырғып кетті. Төбеден асып ушкан көп жарқыншаіктын казан пышактай «бірі жас байланысшы- ның кылша мойнынан кыялай тиді; актық рет ауызын «а» деп ашуға келтірмей басын кыйып түсті. Алдамай үзілген басг танк[ төсін жерге соғып катты екпінмен ырғып кеткенде, доп- тай ушып арыкка түсті. Муны көргенде демін ышкына тар тьтп, жансыз өліктей сілейіп турьш калган Баяннаи жаспеь аралас бір үзік ащы дауыс та шығып еді. Жас байланысшының канға боялған бассыз кеудесін көр генде латыш жігітініқ де жаны түршігіп кеггі. Майдан дала- сында не бір аянышты ауыр өлімді көре жүрсе де, солдатк* келген дәл мундай ракымсыз ажалды кездестірмеп еді. VII Скориков батареясының төрт зеңбірегі Кремунас сыртын да сирек агаш біткен ашык алаңға орналасқан екен. Мойныь ) 79.

көкке созып жіберіп, қол саласындай қаз-катар турған төрт зенбірек дамылсыз атып жаггы. Жаралыларды тиеген Орлов танкісі осы зеңбіректер жаиына катарласа беріп тоқтады. Ба- тареяның атыс уясын басқаратын жас лейтенант танкіден ж а­ ралыларды түсіруге әр отделениеден бір-бірден адам берді. Жаралылардыц денесінен аққан қаішантанкініңтемір сүйе- гі сарғыш тартып тотығыпты; кей араларында уйыған кандар іркілдеп, өз түсін бермей кызарып жатты. Атыстан шыга са- лып жүгірген зецбірекшілердің көзі танкке тиеген үш жара- лыда келеді. Олар, алақанымен кос колдап ішік басьш, мык- шыйыгі отырған Фролов пен узын бойлы, ыйыкты, өздері таны- майтыи және бір жаралыны көрді; үшіншісі бір шетте тасада жатыр екен, булар танкіге асылып Караганда: басы жок, кеу- десі канға былғанған белгісіз бір өлікті көрді. Коркынышты көңілге болмаса, орасан үлкейіп көрінген өлі доне Петр Деии- совқа усады. «Сол, сонын. өзі!..» деген суық сезім кара та- банды как жарып өтіп, тебе куйкаларын шымырлатты. — Бул бассыз дене Шерәлінікі... Не турыс бар, келіндер танкіден түсірейік! — деді Баян. Зеңбірекшілер асылып танкіге мінгенше, Баян Фроловты сүйемелдеп тіктеліп отыруына дәрмен етті. Фролов жауырынын башняра тіреп, шалқалап шірене түсті де, ішін басып кайтадан бүгіле қалды. Саусактары арасынан жылмаңдап шыға берген шырышты тарғыл ішектерді алаканымен басып, суп-сур боп мыкшыйып барады. Жак сүйегі шығып, капы қашкан жүдеу беті көгере кукыл тартқан. Тынысы да тарылып, танауы ку- сырыла түседі. Бірак, содан келе үи жоқ, өз етін өзі жеп, сүйегін кеміргендей бір жан. Фролов үндемей жыйырыла туе­ се, Баян да косыла кыйналып, жан азабын бөле шегіп, бірге тарткандай болады. «Ай, бул адам болып катарға қосылмас. Түсітым кетіп калған екен. Бүгін ксшке жетпес, сірә?..» Әлсіз денесін козғай алмаса да, көздері ашық жаткан ла­ тыш корпусының барлаушысы өзін зембілге көтеріп салған жерле Баянныц қолын қысып: — Жолың тусіп Ригаға бара калсаң, біздікіне сок. Соғыс кезінде мүмкіндігі болмаса, соғыс біткесін... Жарай ма?.. Күте- міз. Біз Ригаиын ек суду көшесінде, Альбертте турамыз, — деді. Баян онын таза лостык. көнілмен шын ыклас білліоген ті- легін ырзалыкден кабылдады. Бастас адамдардың жарасымды ззіл калжыңымен ©зінің де жатыркамайтынын айтып: «ӨзІқе шақырасың, оның көңілге жақсы. Өз көңіліңе карағанда, тым болмаса өзге көңілін алдасад иетті? Өтірік те болса, соғыс біт- кесін еліңе оарам, күт десеңіз оолмас па едіг..» деп кіпалағы- сы келсе де, онын әлсіздігін ойлады. Жаралыларды жәрдем керсететін орынга жөнелтіп жібер-

гесін, Заренкова Баянды қолынан үнсіз жетелеп оцашаға алып шыкты. Оның осы үнсіз, сазарған түрінде арнаулы бір зіл бардай еді. — Батареяқда бул екеуінен басқа жаралы жок па:* — ӘзІр жоқ. — Жаяу әсхердегі адамдарыңда болдың ба? Аман бя екен? деп әлде бір суык хабар есіткендей шошыка сурадьк Осы сурагы тусында өзі дс Баянның көзінен көзін айырмай кадалыңқырап карады. Сезігі бар суык қарас. Баян қысыл- ғанын оған сездіргісі келмеді. Жаяу әскердегі адамдарында болғанын іркілмей айтса да, сонан арғы жауабына қыйнала- ды. Есейдің контужин болғанын айтса Зинаида Григорьевна- ның өзіне урысуы сөзсіз. Ал, Есей болса кыйылып өлердегі сөзін айтып, контужин болғанын докторға білдірмеуін сураған еді. Ар мен әділет, шындық пен жалған боп екі жақтап ортаға алып кысканда жаи тері шығып кетті. — Болдым-м... — Болғанынды білдік кой... Аман ба екен ондагылар? Баян үндемеді. Зинаида Григорьевна және кайталап сураса да үндемеді. Бар кінаны өз мойнына аркалап «жазғырсац да, сөксеи де жазыкты мен...» деп өзін устап бергендей. Үлкеч алдында басын йіп тур. Зинаида Григорьевна Есей жайында узын кулактан есіткем хабардың рас екенін енді анық білді. Баянның өз аузынак «болдымнан...» баска мойындаған олі бір ауыз сөз шыкпаса да, зейіні соған анык жетті. Сыр сактамас шыншыл, таза жү- рек Есей жайыи гіл ушына алмай канша жасырса да, бір сөзге келмей сырт көзінен танытыи алды. — Жарамайды Баян. Батареяға келгенің жақа. Қылмыс іске көріне қадам басасын. Контужин адам жарылған мина мен жанап ушкан октық бірін сезбейді. Өзіне тигепде ғапа бі- леді. Сенін жігіт колкасын қыймас нәзік жүректілігіңнен полктын бір адамы катардан шыкса қалай болады? Жаксы ма?.. Жоғарынық тәтпешін есіту эйел атымызга лайық па еді? Нәзік жүректіліктің де орыны бар, — деп Заренкова кіналай сөкті: Енд! ол будан артық сөзге келмей, жалт бурылып жөнеле берді. Баяннық жалыньшіты дауыспен «Зинаида Григорьев­ на!..» дегеніне де кайырылмады. Әлгі айткан сөздері Баяк- ның жүрегіне арнап атқан октай аумай қадалғанын да сезбеген. Қирзі етік кигсн кішксне аяктарын тыпыц-тыньщ басып жаралылардың артынан кстщ’ барады. Баян ере түсіп, тоқтай калды. Және бір айкайлағысы келсе де, жасына тун- шығып дыбысы шықпады. Олі де болса, Зинаида Григорьевна узанкырап барып токтар деп ойлаған, кайрылмай көзден т

асып бара жатканын көргенде екі бірдей алаканымен бетін басып отыра калды. — Не біліп айтады?.. Қандай орынсыз сөгу еді? «Жігіт колқасын кыймас нәзік жүректі» болдым... Есейді суйгенсін :өзіи кыймаппын... Жылжый алмай жатқан жаяу әскерлерге жәрдемі тиер, бір адамды ойЛап бар батальонды камқорсыз тастаймын, деген ой менде болмапты! Қандай жглған еді?! Орынсыз кіналау жолы осылай бола ма скен? — дсп ызалан- ған Баян көпке дейін жасын тыя алмады. Өзіне айткан Заренкованьщ әлгі сөздері есіне түссе, жүрогін жандырады. Ак, адал жанын қаралаи, жазықсыз күйдірген озбыр кыянат біледі, қорлық көреді. Қеиет, бетін басқан алаканыиан басын тартып алды. Бірден көз жасы да тыйылып кастерін тіккен жібімес, ызғар- лы түске енді. Батыл іс алдында, өжет адамдарда байқалатыи отгы кескін. Сурғылт тартқан кансыз бет’шде жаска толы ка­ ра көздері кірпігін кақса, шакпак тастан ушкан ушкыпдай намыс оты жарқылдайды. «Кім екенімді келешек көрсетер. Кеш емес, олі... Сынак біткен жок, жаңа басталды» деп, өз-өзін қайраттандыра түсті. Салмакты, ойлы кескінде аяк- тарын акырын басып келеді. Мандайы — батареяның атыс уясы. Бул кезде, зенбіректер атысын әлгіден де үдетіп жібер- ген екен. Батарея зецбіректерінің атысын баскарып жүрген лейтенант Дорофеев қасына келген Баянмен қыска амаи- дасты. — Кешірерсіз, Баян. Атыс үстінде келдіціз. Фрицтердіи үнін өшіргенше ісіміздін, бәрі асығыс, — деп Баянга карап күлімсіреді де, зеңбіректердіқ арт жағына курылған мосылы буссолга жүгірді. Женіл, жылы киінген зеңбірекшілердің кыймылына када- ғаласкан көз шақ ілеседі. Тым шалт. Снарядтарды жәшіктен альт беру, зеңбіректерді октау, угломерді туралап, нысананы дәлдеу кірпік қакканша дайын боп, «Уау!..» деген жеке зор дауыстарды ғана естіп, бурқ-бурқ ушкан көгіс түтіндерді көріп каласыц. Қатар турған торт зеқбіректің ішінде көзге айырыкша түсетін сержант Романовтын улттық расчеты; оның зсңбірегі жанында қыймылдал жүрген алгы-жеті адамның ор улттаи куралғанын бір көргеннен-ак білесің. Бір-біріне кейіп-кескін- дері уксамай, тілі баскалығын танытса да, өмір талабында тілектері бірлігі көрінеді. Бір декеге бағыиған ор мүшедей, әркайсысы өз орнында, өз міндетін ынталы, ынтымакпен істеп жүр. Баян бул батареяға келгелі екі күи болса да баскару азводының жауынгерлерінен «улттык расчет» жайында көя- 175

теген кызык әцгімелер естіген. Дэл осы арада, Романовтын «зеқбірегімнін дауысына дауысын коспасам да түтініне түті- нін қостым» деген мақтан сөзі есіне түсті. Бул сөзді ең алғаш бакылаү пунктіндегі барлаушылардың аузынан есіткенде Баян наибады; ойда бар да, орындалу үміті алда жаткан халык кыялындағы көп армандай көрді. «Женіл зецбіректер болеа бір сәрі, ауырыныц түтініне түтінін косу мүмкін емес» дегсн сенбестік ой келіп еді. Енді міне, улттык расчет кыймылын өз көзімен көріп, Романовтыц сол айткан сөзінік растығына сеніп тур. Әлгі жалаға күйіп жәбірлепуі де есінен шығып бірде танданса, еиді бірде шаттана күледі. Өзге зеқбірсктер бір-екі атканша улттық расчет жидірмелетіп үш-төрт рет атып тастайды. Айткандай-ақ зецбіректің көкке қарап үңірейген аузынан шубатылған көгіс ‘түтін бір үзілмеді. Бейне, завод трубасы- нан будактап жаткан кою кара түтін сыякты. VIII Нуржаи батальон командирінің үстіне жаңа кіре бергенде. немістер он бес танкініц сүйеуімен екі ротаның карсысынан контратакаға шықты. Далада гүрсч:-гүрс-с-с жарылған снарядтардан жер үйдін аласа төбесінен сауылдап сурғылт топырақ куйылады. Майор Борзых үстіне кірген жас офицерді көрсе де, онда жумысы болған жок; екі рота командирін телефонга бірдей шақт»фып алды да. неміс контратакасын тойтаруға қандай шаралар колданып жатқанын сурап біліп, кыска буйырды: Жау танкілерін рота катарына кіргізбсндср!.. Танкіге қарсы каруланған адамдар жібер!.. А.пло, Ефремцев!.. Бережной!.. Алло... ал-ло... тфүу!.. Сььм үзілді. Немістер контратакаға шықканнан-ақ, осыныц боларын біліп, октаулы автоматын колына устап дайын отырган екін- ші байланысшы далаға жүгіре шыкты. Сол бойда сым жал- ғанды. Бірақ, майор рота командирлері Ефремцев пен БереЖ' нойды телефонга шакырып та үлгірмей сым кайта үзілді. Не- містердің алты танкісі кыйратылып, жүзден аса офицер сол- даттары өлтіріліп, контратакасы тойтарылганша роталардап таотылған телесЬон сымы узіллі де жалғанды. үзіллі жалғанды... Сым үзіліп телефон сөйлемей калган кезде, майор Борзых қолына кысьш устаған тутканы лақтырып жіберді де, телефон сымы жалғанғанша жаны төзбей, күйіп жанғандай кап-ка­ ра оольш 'гүтеп, үидіц ішін кезш жүрді; темскіні комағаила- лана сорады; кішілеу қыр мурнынық’ уш жағынан шымырла- ған тер бүршіктері көрінеді. Жайшылықта,.офицерлік сусынан 176

сыпайылығы басым сабырлы кескіні өрт сөндіргендей. Назары түскен адамға суык жүз, салкын көздерімен шаншылып ка- райды. Нуржан ашулы майорға батып бара алмай, сәл іркіліп калса да, далада атыс дабылы үдеп, улғайып бара жаткан соң шыдамай: — Жолдас майор, бір ротага белгілеп беруіңізді сурай- мын,—деді. Үлксн алдында кішілік әдеппен узын бойык сірсс- тіріп, гузу устаса да, сурғылт кескінінен «жібсрші, жібер!..» деп қыйылғандык. байкалады. Нуржан мунда келгенше, полк штабы телефон арқылы «сіздің карамағьщызга сондай бір офицерді жібсфдік» деп хабарлап койса керек, майор Борзых бірден келіп, согысқа суранған лейтенанттық бас-аяғына сы­ пай бір карады да, «кімсід» деп сурамай-ак: — Асыкпа лейтенант, мундай-мундайдыц талайын’ әлі алдыңнан көрерсің. Төзе білгенінді айт, тек,— деді... Немістердід контратакасы тойтарылды. Майор Борзых ротасы үстінде урыс болған екі бөлімше командирін телефонға шақырып еді. Соның бірі, кіші лейте­ нант Ефремцев телефоиға келмеді. Оның орнына сол ротада- ғы батальон замполиті жауап беріп, контратаканы тойтаруда- ғы урыстың корытымдысын баяндап ксле жатыр сді, бір жа- маншылык. хабарды іші біліп шошығандай Борзых оның сөзін аяктатлай, токтатып койып: — *Рота командирі кайда?—-дел сурады. Демін жутып дыбысыи шығармай тындап тур. Замполиттің жауапка кый* налғандаи тутығыл, токтап қалуы да жүрегі сезген жаманшы- лықты растағандай еді. Сонан арғы сөздерінен «Он погиб» 1 —деген шолак хабарын ғана уғын қалды. — Как?.. Как погиб? 2 — Как погибают наши люди... так и он, товарищ майор3. Борзых телефон трубкасын кулағына қьісып устаған күйі сілейіи турып калды. Жол айырығында нсмістердің контратэ- каеын тойтаруда каза тапқан Ефремцев, Миронов ротасына Пентэрс шабуыл басталар алдында, Астраханьдагы кіші лей- тенанттар даярлайтын кыска мерзімді курсты бітіріп келген взвод командирлерінін бірі еді. Дәл, осы жол айырьггыпда, өт- кен түнгі айқаста Миронов өлгесін рота комаидасын ол өз колына алған. Жаңа, немісгер он бес танкшіц сүйемелдеуімен контратакаға шыкканда бір жауынгер табансыздык. көрсетіп рота шебінен шыға қашты. Ажалдың көзі корыкканды көреді, куйындай жүйткіген жау танкісі қашкан жауынгерді еркін 1 Қаза танты. * Қалаиша?.. Қалайша каза гааты? * Біздіц жігіттер қалайша каза табатын еді... Од да солар сыяқты қа за тапты, жолдас майор. 12 - Курляндия 177

■і куып жетіп казбауырымен бүктеп астына басып өтті. Танк к.ан- ды ойнак салған жерінен кайта бурылып, рота қатарына кір- генде бір жауынгер оған карсы ецбектеді. Жақындап барып қысып устаған гранатын көтеріп енді лактырам дей берген де, жау танкісі оны пулемсттен атып кулатты. Ендігі калған жауынгерлер катарынан үрейлі қобалжулар байкалды. Ефрем- цев жау танкісіне карсы барар жэне бір ер жүрек жігіт бо- лар деген үмітте дәмеленіп жатыр еді, бірак* соғыстағы ен бір қауыпты жау — үрейдіқ өз адамдарын уйтқытып әкетіп бара жатканын көргенде шыдамады. — Қашпандар, бауырлар!.. Өлсек көріміз осы ара бол- сын!..— деп айкай салды да, гранат устаған колын бауырына кысып өрекпіген танкіге өзі карсы еңбектеді. Танкі жакындаған сайын жер бүйірі кагтырак солкылдап, ауыр салмак астында иіліп майыскандай болады. Ефремцев дірілдеп кеткен колдарымен уысындағы гранатын кыса түсті; қолы дірілдеумен катар тісі-тісіне тимей сакылдап, өз-өзін токтата алмады. Денеге шым етіп тараған муп-муздай суык тер бір мезгіл бурк етіп шскеге шыккан ыстык канменен оп- оңай алмасып, шапшаң кайталап отырады. Отка кыздырып алып суға батырған темір тәрізді. Осындай, жеке баска катер төнген кысылшанда, оған кец дүние орасан тарылып кішкене денесін жер бстінс сыйғыза алмагандай. Буршактап көзіне куйылған терді жецімен сүртіп, умтылып алдыиа карап еді. Танкі әлгіден де жакындап калган екен. Еиді кірпік какса үстінен жаныштап езіп өтетіндей көрді. Астында солкылдаған жерден колдары калтырап, буын-буындарына да діріл тарап бойын билей алмай барады. «Не болды?.. Не боп барам?.. Алысуға келтірмсй әл-дор- менінді алатын үрей осы болғаны ма?» — деп ойлады. Көзде- ріне куйылған терді де сүртпей, езіие есік пен төрдей жерден де жакын қалған танкіге соцгы рет карады. Қоркынышгьі көзге болмаса, жумарланған осы бір ірі, алып дене өрт асты- нан өзіне карап ыткыған ызалы жолбарыстай. Көзге ілеспей зыркырап айналған жалпақ казбауыр да карсы алдынан жылт-жылт еткенде, аяктарын бауырына кысып алған жырт- кыштык оояланған узын тырнактары секілденеді. Ефремцев демін жутты. Жерден кол таянып көтеріле бе- ріп, гранатын жіберіп калды. Қысылшанда колы калтырады ма, не әлде көзі булдырады ма, әйтеуір көздегені тимеді. Сол ксзде ол буғып жатқан шукырдан жан ушырған екпінмен ай- кайын -сала атып турды. Бар жылдамдығымен катты ағызып куйындатып келген танкіге ыткып карсы атылып кеудесімек соқты. Уыздай жас дене бүктстіліп, ауыр салмак астына, каз- бауырдың ггабанына түскеиде, қойынына толтырып таккак 178

і: гранаттар гүрс етіп жарылып танктыц быт-шытын шығарыгг еді... Борзых оңыд осы ерлік өлімін көрмесе де, замполнттің әлгі сөзінен-ақ халык киесіндей улкен бір касиетті уғып кал- ған екен. Жолдас Ефремцсвтің өлігі кайда?.. Жаксылап жерлеуді уйымдастырарсыңдар. Өмір үшін жанын берген курбандыкка соқғы кьгзметімізді адал өтейік,— деп еді. — Бул айтканын меніқ де көп ойлайтын жумысым екенін білерсің, жолдас майор. Бірак, Ефремцсвтіқ денесі біздіц ко- льшызда жок. Өзі кыйраткан жау танкісімен денесі де жок болды, — деді замполит. Борзых үндемеді. Телефон трубкасын кулағынан ала беріп ауыр тартқан денесін акырьш козғап бурылды да үнсіз тур- ған Нуржанды касына шакырып, карсысыиан орын көрсетті. Дауыл арты жауынмен басылып, күн нурына шомылган жер бетіндей, майордық реңі жадырацкы; Нуржанның ибалык тутьщ рахмет айтканына болмай жаца басталған «Беломор- дан» усынып, шырпысын шағып еді. Нуржаи өзінсн жасы үлкен, атағы, кызметі жоғары здам- ның көрсеткен әрбір кішіпейіл ылтыйпаты сайын кысылып, кымырылып болды. Бунын. оған істейтін бірінші ылтыйпатын үи-үлкең басымен, буған ол істеіг отыр. Содан ба, әйтеуір Нуржан езін оның алдында борышты адамдай сезді. Бірақ, ол неніқ борышы екенін, капелімде калай борышты боп кал- ғанын, ол борышты немен өтерін білмей ойда отьтр еді: — Сені взводка жібсрген екен, өз билігіммен сені үшінші ротаға командир етіл тағайындаймын. Жоғарыдағылар кар- сы болмас, келісер, — деп Борзых осы арада сол тоқтады. «Буған өзің калай карайсың?» деген суракты көз бен каба- ғын көтеріп Нуржанға караса да, кідірмей кайта бастап кетті: — Осы жерге батальон бүгін тан алдында кеп токтады. Содан бері Ілгерілей алмай, жол айырығында урыс салып жатырмыз. Бул жсрге мунша көп тоқтап калуымызға себеп, жау бекінісінін мықтылығьг, күшінін. көптігінде ғана емес, Курляндия табиғатыныц жаратылысына байланысты. Мэсе- лен, бүгін тақ алдында жаңбыр жауды да, жер езіліп кетті. Шабуылда бара жаткан жаяу әсксрлер колма-кол сүйемел- деп отыратын бас күшінен бөлініп жеке кетті. Жолынан көмілген пантералар мен доттарды жиі кездестіреді. Бул аты аталғандар жалаң солдат ерлігіне бузылмайтын, бсрік корғаныс. Тура көздеу зедбіректерінің оларға әлі келмейді. Корпусниктер керек. Сенің ротанда, корпустык бригада өкілі бар. Баскару взводынын командирі казак... Сен де Казаке- таннан боларсьщ?.. 179

— Қазакдіын, жолдас майор. — Онда, жерлесің... Болмаған жаксы артиллерист. Өткеи түн Римикастағы жау бекінісін талкандап, батальонға жол ашып берген сол. Соның зецбірекшілері... Рота командасын колықа алғасын жолдас Біржановпен тығыз байланыста бол! Жолыңда кездескен тосқауылдарды бузуға өз күшінді ала жүгірме. Ондай әдеттен аулақ бол! Жаяу әекерге осы жү- ріп жаткан урыстар да оцайлыкка түспейді. Сүйемел күште- рін гіайдалан!— деп Борзых турегелді. Мунысы «кетуіңе бола- ды» деп білдірген ьщғайы екенін білген Нуржаи атып турды. — Қызу көрінесің, келмей жатып байкатып алдың. Міне- гснім емес, эр мінездің лайыкты орны бар, орыиды жерінде ыссы бол... Қарғыс аткыр, осы екі жолдың айрығы канды болды. Үшінші ротаға командирді қутайтпай тур. Тақ алды- нан бері екі рота командирінің өлгені... Енді сен, үшінші боп барасың, — деп ол қолын усынып келіп Нуржанның қолыи қатты қысты: — Ал, бар, ротаны кабылда!.. IX Нуржан ротаға келісімен взвод командирлерін жыйнап алса, тең жартысы сержант екеи. Шабуыл кезінде қатардан шыққан офицерлердін орнын сержант пен толыклыратын жағдай айрыкша жаяу оскерде көп болатыны өмір сабағыи- дай, оған бурыннан белгілі сыр еді. Сондықтан, ол тандан- ған да, ренжіген де жоқ. Взвод командирлерінен колында канша адам калғанын, олардыц каншасы коммунист, қанша- сы комсомол мүшесі екенін жекелеп сурап, блокнотына түр- тіп алды. Жол айрығындағы тоскауылды бузар алдында өзі- ніқ олардан не талап ететінін тілі жеткенінше әдемілеп қысқа ғана айтты; содан соң, взвод командирлерін ертіп жүріп рота шебін жағалады; аз уакыт ішінде, жауынгерлердіқ үсті-ба- сын, кару-жарағын қараи шықты. Сонан сон, Борзых айтқан Есеймен кездесіп, жол айры- гындағы жау бекінісінің қурылысын, қай жерде қаидай бата- рсялары турғанын, кайсысыиың рота қатарын көбірек атқылайтынын Нуржан айрып сурады — андысу үстінде, узамай өздері алысатың жауды бар жағынан біліп алғысы келеді; онысыз «қандай көп күшің де қумға сіңген судай. Жол айрығына бекінген немістерді талқандау үшін, өздерінен элі талай.кан да, тер де төгілетіні анық. Ол жағдай бірі емес, осы жаткан екеуініқ де ойынан шықпайды. Нуржан- ның сурактарына Есей таза артиллерист тілімен координат, квадратгарды жиі қайталай отырып, қарсыдағы өзіне белгілі батареялардың бірін қалдырмай айтып берді. Нуржан біресе карта бетіне, біресе қарсыдағы жол ай- 180

рығына кара$|р. «Енді, ротамның қандай жаумен алысатыны бірсыпъіра (щйлі болды. Білгенім элі де аз. Көл жайды көз- бен к ө р у о н с ы з айлалы жаудан әдісінді асыра алмай- сық. Жер^де малдын. кырык катпарындай, калтарысы көп екен/ Жзсйрынран жау көзгс бірден түсе коймас. Барлау :кү.',!ысай^хушейту керек» — деп түйді ойын. Всеі^бір көргеннен Нуржанның ағы үлкен кара көздері Гогоейзе көзіне катты уксайтынын анғарды. Бірак, сырт пшндө екеуіне ортақ қасист болса да, әркайсысыиын. өзіндік бітімі де одай айрылатын еді. Гогоедзе көзінін ағы аларып о&гақшып турса, буныкі караған жеріне канжар ушыиЯай кадалады екен. Сонысьша карап ашуынан акылы салмақты бапар деп шамалады. Есей онын. марлямен тацған колын жа- на байқап шошьшған кескінде тіксіне карады: — Нуржан!.. Қолыца не болган? — Ой, уәж емсс норсе ғой. — Жараланған ба?.. — Жараланған дейтін жараланған да емес, кеше түнде бомба жаркыншағы жырып кеткен еді. — Бомбаға кай жерде ушырап жүрсід? — Мигавада. — Митавада?.. Калай? — Оны бул арада сен сура ма да, мен айтпайын. Бул жаранық салмағы жанда емес, жүректе. Романтикалык сыры бар жара, деді Нуржан. Сыр кызығьг шсшкенше. Есей онын бунша неге жасыр- ғанына ғана кумартты. Бірак, мінезі туйық Нуржан оуелгі кееімінен бір танбады. Қол жарасын сәл ойласа көз алдына қазіргі көріністердеи баска, соншалык ыстык сезіммен оян* ған жаңа елесгер пайда болады. Өткен түні өзі куа болған Митава станциясынын умытылмас суреотері елестейді... Тө- •мендеп ушқан юнкерстер тізіліп келіп бомба тастап өтеді. Өзге журттыц бәрі бастарын корғап тығылып жатканда жалғыз бул жугіріп жүр. Сан рет сүрініп жығылды. Тізесі ісіп, терісі сыдырылды. Ол, ол, ма?.. Алаканын жырып кет­ кен жаркыншағын 'да сезбей, мыйы айналғандай капас ка- раңғыда жанталасып жүгіріп жүріп «Баян! Баян!» деп айқайлайды... «Баян!.. Жүрекке от боп түсіп жандырдыц да жок бол- дыц. Мендей боп сен де ойлайсын ба? Элде?.. Элде, ынтык мен бе, тек?» деп арманды күдікпен кыз көніліне сенбей және бір толкып кетеді. Өз үмітінен жубаныш таппаған екінішті ой тым болмаса коштаспай кеткені үшін кьгзды ауыр өкпеге де кыяр еді. Касына кол таянып огыра беріп «рас, шаршадым» дсп көзіне түсіре кнгсн кулақшынын кейін ысырып койған со бір сүйкімді бейне елестесе бар 181

.©кпесі умытылады. Қінаға да кыймайтьш кіршіксіз, таза жан. Өзің жаккан отка оны салма, мейліи. жан, мейлің күй-сең де кыз көщліне кірбіц келтірме!.. Енді, осыдан кейін- гі оның сезімін билеп, бойын алган ой осерлі дс, уытты; соғыс дүниесінен онашалап аулаққа океткендей. Бул арада ойын бөлер өзге жаннық катысы барын Нуржаті сезген де жок. Қыздыц атымен, сол кыздық дәл өзіндей боп көрком жыр төгіледі. Қыялдағы үмітті пәш ете туған «Баянаулы басында мунары бар» дсп келегін жыр еді. ...Жатслм, турсам ойымнан еш кетпсйсін, Басылмаған көшлімнің комары блр,— деп токтады. Өзінің акырын ьщырсып жібергенін жаца сезген Нуржан касындағы жолдасынан кысылды. Ән аякталып бітпей тына қалғаида, Есей де басын көтеріп алды: — Кандай осерлі еді! Тып-тыныш ойымды козғадыи ғой.. — дсді. «Баянаулды» Нуржан оның «кандай әсерлі еді...» деп айтқанын білсе де, түсінбеген боп: — Нені айтыи кеттін сен?.. —•деді. — Өзің айтып бергенді, «Баянаулын» айтам. Мектепте окып жүргенде толық білетін едім, казір умытайын деппін. — Ә, «Баянаулы» ма?.. Жаксы ән. Мен де жаксы көрем. — Сен умытпаған екенсіқ. — Мен бе?.. Мсн умыткам жоқ, эсіресе еиді умытпаспын. Бул әқгімені осымсн доғарғысы келген Нуржан қарсы- дағы жол айрығына, онан әрі бойына қауыпты күш сакта- ған жумбак бсйнслі қалық ну орманға қарады. Умыттырып жіберіп әлдеқалай окта-текте атылған жеке мылтык үні бол- маса, орманнық барлық болмысынан тірлік, өмірдің белгісі көрінбейді. Жапырактары сарғайып, жабыққаи кабақпен мүлгіп турған біркелкі мағынасыз ағаштар жанды жабық- тырғандай, Буғып жүгірген, тым болмаса ағаш тасасынан сығалай түсіп басын тартып алған немістер дс көрінбейді. Қанша кадалып карасаң да, баяғы бір қозғалмайтын, өзгер- мейтін, тыныіпталған, толкынсыз теңіз түбіндей жансыз, тілсіз бітім. — Шынында біз жағаласкан жау бір неміс емес, бул аранық жері де оларға серіктес екен. Мына орманга бекін- ген жау есесін алмай жеңдірер ме саған? — Бізге еқ кыйыны осы. Оғы, каруы мол болып аз ғана адам бекінсе, бір дивизиянды бөгеуге жетеді. — Бул майданный, жауға күші жетсе де, осы кезге дейін т\\һ:ас кыймылдан бас тартып, тиіп кащып тістеп тартуы да осыдан емес пе? Есей Нуржаннын. бетіне сәл тоқталды. Келгені жана болса 182

да, ішінде жүргендердің көбі уға бермейтін қупия сырға ол •әбден канық секілденді. «Бул ротаға Мироновтан кейін кел- гсн командир әмірші болар, бірақ ондай акылшы басшы табылмас деп ойлаи едім. Енді баксам адасыппын», — деді Есей ішінен. Нуржан алдындағы карта бетіне үқілді. Карта әртусті ■бояу карындашпен айқыш-уйкыш сызылмапты, найза ушты Кызыл жебелердін эзір бірі жок. Екі жактыц шегін айырған •жуан кызыл сызыктың душпан жағьшдағы кара карындаш- тіен айқындап салған быжырмақ дөнгелектер — жау батарея- ларының таңбасы. Осы белгілерге Нуржан әлдеқандай мағ- пасыз жай дөңгелектей емес, жумбақ бейнелі калық, ну •орман арасында турған жау батареяларынық дәл өзін көр- гендей маңыз беріп карайды. «Немістер бул жерді бір бел көреді екен. Күші келсе әлі де әр кадамынаи айрылмай корғағылары келеді, зеңбіректі аямай-ак төккен. Ж аяу әскерлер жакын жердің урысын жүр* гізеді. Бул урыс та Есейге бір сын болды. ӘнгІме координат- ты аныктауда... Мына секілді орманнан душпан батареясы- пың турған жерін аныктап білу оңай сокпайды. Қатерге лсанын тігіп, ж ау бекініне ішкері барған корректировщик дана дол анықтай алады»... Нуржан, осындай алдағы кыйыншылыкты ойлап жатканда дәл қарсыдаи алтыауыздар өкірді. — Буны біздің карсымызда жоқ дегеиің кайда? — Мен білсрде жок еді, кейіннен келтірілгеи ғой. — Жаксы емес... Бул бәленіқ үнін өшірмесе, рота осылай жатып-ак күйзеледі. Есей, сен... Тым жакын жарылған бір мина Нуржапнын сонан арғы сөзін аяқтатпаіьы. Екеуі де жатқан жеріне жан ушырғзн екпін- мен жабысып буға калды. Қарсыға жарылған минанын жа- лындай ыстык толкыны беттеріне ура сокты, бастарындағы Кулақшынын ушьірып түсіргені болмаса, бул екеуінің еш жерш зақымдаған жоқ. ттт Есей басын жолдасынан бурынырақ көтеріп алды. Шашы арасынан сау-сау төгілген муздзй топыракты да слен кылмай, колындағы дүрбіні көзіне апарды. Мунымен көргені де жаи ■кэздің жеткен мөлшері: екі жолдың айырығы... меқіреу ор­ ман... оиың ар жағында не бар, не жоғын, не боп жатканын білуге дүрбінің де ссптігі болмады. Алдынғы жактан, әлдеқан- дай белгісіз багыттан алтыауыздардың кыйқьілдап өкірген көмескі даусы ғана кулакка талып есгіледі. Бірак,^ жумбак сырлы меңіреу орманныд қай жерінде, кандай коинауында турғанын дәлдеп айыру кыйын. Артиллерия начальниктерінін анықтау жумысына Курландия табиғаты тарткан көп кыйын- Дықтарынық бу да бірі. 183

: .«Г- ,Л |, Соғыс осы араларда жүртеннен бері, Есей өз басшылығын- дағы баскЗру взводы жумысының кыйындыктарын жеңілде- ту жолын ойлап, көп ізденді. Әдепкі кездері дыбыс жылдамды- ғын уакытпен есепіеу арқылы Хаус крюгер сеткасына салып ■өлшеп, жау батареясыныц турған жерін дәлдеп анықтамақ боп біраз әуреленді. Оның жатка білетін таблицаларын- дағы дыбыс жылдамдығы мен бул арадагы ойлы-қырлы, ор- манды даланын дыбыс тарауында көп айырма болды. Есейдің бүгінгі осы таңға дейін, күнбе-күнгі өмір тірлігіне қолданып жүрген жалғыз ғана тәсілі бар. Онысы көп арасына тарағал жабайы ерліктей, кыйындықсыз әшейін ғана т ә с іл к а с ы н а бір екі адам алып, жан жүрмеген жасырын жолдармен жау тылына урланып өтеді; күманды душпан батареяларының ко- ординатын турған орнында аныктап біліп, рациясымен алыс- тағы зеңбірекшілеріне хабарлайды. Сөйтіп, душпан батарся- сын қарсы күреске келтірмей жойып жібереді, не үніи өші- реді... Есей дүрбіден көзін талдырып калай сығаласа да жау ты­ лына бармай жумыс бітпесін білді. Онсыз, әрбір атыстардаи сюц жаңалап орын алмастырып, үнемі ізтастап алдаумеи бола- тын алтыауыздар батареясының үнін өшіру қыйын. Осы ойын комбатка білдіріп, улықсат алғысы кеп, Қожақка бақылау пунктініц рациясымен жалғасуға әмір берді. Сол кезде батальон штабы Нуржанды телефонға шакырды. Капитан Петрушин, кәдімгі өзінік жуғымсыз үнімсн ара-ара- сында «есіттіц бе?..» деп айткандарын қайталатып алып, гене­ рал Разумовтын, Остроумов, Борзых және баскаларьш ертіп рота шебін аралауға кегкснін хабарлады. Соныц артынан, көп кідірмей олардыц өздері де келді. Нуржан төрт жылғы Отан соғысында^армия түгіл, майдан колбасшыларының рота око- бына талай келгенін көрген, тіпті олардың жаяу әскермен бірге, жау снаряды астында жылжый алмай жаткандарын да біледі. Осындай жағдайда Ватутинніқ қаза тауып, Рокоссов- скийдін ауыр жараланган жайлары да аян. Солар секілді, мьша панахты адамдардьщ лас жерге жабыса снбекгсп кауіп-катері мол орынға муншалык жакын келуі бір түрлі ерсі көрінді. «Соғыста мынды басқару түгіл, қара басын алып жүру кыйын. Жауапшылык жаны болса, армия — тәні... Тәні ауырса, кеудесінде жаны бар адам қалай төзер. Онында шыдай алма- ғаны, шыкканы ғой, сосын...» Разумов ашулы екен. Алдынан шығып, күтіп алған рота командирінің, өзіне қадрлар бөлімінде кездескен офицер еке- нін бірден білсе де жылы шырай бермеді. — Бул, ссніқ ротаң ба? — Менікі, жолдас генерал. — Жауынгерлеріцніц бас корғауы нашар. Шығынның көп г 184

бблатыны да содан,— деп кабағын шытты да,— аралары жиі,. фптары тайыз. Денесіи оқтан корғаса да, танкіден сақтай ал- майды. Шебіңе кірген бір танк шетіңнен жаншып кетуге бар,— Борзых әлі еш жерде сыналмаған жас офицердің өзіне айт- Кан кінаны ауырламай көтерген сабырлы түріне сүйсінді. — Шабуыл каркыны бәсендегенмен басылған жоқ. Жауын- ғерлер окопты терендоп каза.м дегенше, бул арадан баталь- оанын атакаға көгерілуі де мүмкін ғой, жолдас генерал... — деді. ол. — Айтайын дегенің не, сонда? Аянышыңды білдіргіц келе ме? Борзых бағынышты командиріне ара түсем деп, өзінің ко­ са кеткенін енді білді. — Орынсыз аяныштан адам өмірін сақтағанын артық. Біз- ге кашан да солдаттын тсрінсн қаны кымбат. Сені мен біз, жолдас Борзых, урыска бірінші рет бүгін кіріп турғанымыз Хоқ... — деп Разумов батальон командиріне катты ашумен кадалып қарады,— окоптарып тереңдетіи қазуға тез буйрык. бері —деп, енді оған кыска әмір етті. — Куп, ж олдас генерал. Разумов енді Нуржанға бурылдьг — Карсыкда жаудыц қандай куші турғанын білесің бе? — Мотобригаданың бірнеше батальоны бар. — Ротаға жауап бер, мен білерде ол полктың карсысын- Дағы күш... Нуржан ротаны кабылдағаннан кейін баскару возводынын. командирімен кездесіп, мыкты тоскауыл болған жол айрығын- Дағы жау батареяларын анықтап сурап алғанына осы арада, генерал алдынла катты куанды; ротаеыігық карсьғсында неміс- тін, ротасы жатка нын айтты; оны сүйемелдейтін уақ зеңбірек- тер мен жеціл минометтердің барын, бекініс алдьг танкіге ка- зылған терең ор екенін және жиілеп көмген минасына дейін эйтып берді. Разумов Н\\фжанның бул ротаны жана, өзінін алдында аз-ақ бурын кабылдағанына қарамай, карсысындағы душпан күщін бунша канык білгеніне катты сүйсінді Бірак, оған ар- йалған ырзалык адрысын әлі де болса ішіне бүгіп тур. — Жол айрығына бекіиген жау кушін талкандауға кан- Азй шаралар колданып жатырсын? _ —^ӘлГде акықтай түсу максатымен, барлау жумысын ба- сымырақ жүргізіп жатырмын, жолдас генерал. Разумов мақулдағандай басьш изеді. Сонан кейін ол касьша Нуржаиды ғана ерт.п рота шебш аралап шыкты Іенералдың касында болған әлдеқандай он «инут о ға н Т ж ы л д ы к мектептен бірде кем эсер етпед,. Әше- 185

йінде әміріндегі офицерлерге қатақ генерал солдаттарға кез- дескенде жаркылдап кетті: — Буларың қалай, э?.. Сендерді Джукстэдан таппақ боп келсем, әлі оның жары жолына да жетпегенсіқдер ме?— деп жай сөзбен-ак жанға баткандай зіл тастайды. Солдат қабагын баққан Нуржаннык бір аңғарғаны: генералдың солдат тілі- мен айтқан жай сөздері жауынгерлерге кандай жаза, жекіру- денде ауыр батты. Бірак, олар кінаны мойынға алыпүнсіз кал­ ган жок. Аузы батыр бір солдат касындағы жолдасынын. кула^- ғына «геиералдың мына сөзі алтыауыздыц минасынан калай сокты!» — деп сыбырлады да «сорлы, жаяу әскер колдан кел- генін істеп бақты...» деп сөзді бастап берді. Оныц сөзін кал- ғандары дамыта түсті: — Жауын астында тізеден батпак кешіп жүрсек те, жауды тықсырып осы араға жеткен біз, жолдас генерал. Бізге танкілер, зецбіректер ілесіп еріп отырғанда, Джукстэ- ге де жетер едік. Жасыратыны жоқ, бул соғыста жаяу әскер жалғыз кыймылдады. Сүйемел күштерінің бірде-бірі ере ал- май узап калып отыр. Мына жол айырындағы тоскауылды бузып берсе екен, бізге. Разумов өзіһің ойлы көздеріндегі сабырлы, салмакты кес- кініне ауысты. — Біз бірігіп ел болған арғы, бергі заманда орыс әскері бузбаған қамал, аспағаи асу бар ма? — деп ол Кызыл әскер- • лердің бетіне жағалай карап өтті. Олар бір ауыздан «жок» деп жауап бергесін ғана генерал: — Бул!..— деп колынық ушымен жол айырығын нуска- ды.— Бізге, бул тосқауыл бола алмайды. Қорпусниктердің ал- ды ок ататын урымтал жерге жетіп калды. Бүгінгі кеште душ- панның қа^ндай тоскауылын да талқандаймыз! Бел байләуға түскен берік сенім еді, қызыл әскерлердің көнілі тас.ып көтеріліп калды. Осы кеш, Гаилиши шығысында- ғы жол айрығына бекінген душпаң әскерлеріп сөзсіз талқан- дайтындарына қай-қайысысы да шүбасыз сенгендей. Разумов Нуржан ротасында баскару взводы командиріиіц барын батальон штабынан біліп келген еді, оны өзіне шақыр- тып алды: — Жаяу әскерлерге жордемің болмапты ғой,— деп гене­ рал оғаи салган жерден зіл тастады. Есей булай ойламап еді, Пентэрстен басталган бул шабуылда бастан кешкен бейнеттің кандай ауырыи да жаяу әскерлермен бөле шегіп, бірдей тарт- кандай көретін. Алтыауыз минасынан контужин болса да, катардан шыкпай позицияда калуы өзімеи бірге болған адам- ның олі талайын соңыра соғыс артынан да көп ойландырып, узақ жылдар жылылық алғыспен еске алдыратындай сезетін. •і^нді, мына, іенерал сөзіи есіткенде жаяу әскерлер өзінің сыр- 186

тынан мыктап жамандағандай түсінді. Ол көқіліне келген екпе, рснішін генерал қасындағы Борзыхқа тигізіп айтты: — Осы жол айырығына тоқтағалы жәрдеміміздің болма­ раны рас, жолдас генерал. Онан арғы жерде жәрдемі болма- ды — ден ауыздары барып калай айтқаныиа акылым жет- пейді. — Ақылыц жетпесе, мында көзі көрген адам бар. Кәне, батальон командирі сен айтшы? * — Ара түсейін, жолдас генерал... Булардық бізге көрсет- кен жәрдемі қандай алғыстан да асып түсті. Көзі болғасын емес, сыртынан да айтар сөзім осы. — Ә, солай ма?.. Сен солай дсйсін, ал сеніқ солдаттарың не дейді?— дсп Разумов рота шебіи аралағанда өзімен бірге болған Нуржанға карады. Бірак, оның жауабын күтпсй және өзі сөйлеп — шабуылдық біріиші күні болмаса, бүгін артил­ лерия да, танкілер де ылағып далада қалды. Білем... Оған сеи тауып айтар себеп те, сылтау да бар, —дсп Есейге қарап сәл ғана күлімсіреді де,— сынныц үлкені әлі алдыцда, оны білерсін?..— деді. — Білемін, жолдас генерал.'' — Білссн, батальон қарсысындағы жау батареяларының саны да белгілі болар, саған? — 'Гүгелдеп айта алмаймын, жолдас генерал. — Түгелдеп айта алмаймын?.. Жарым-жартылап қана ма?.. Шамасы, сен білмсйтін де бар гой? — Я, бар. Разумов түсі демде бузылды, Есейге ызалана жалт қарап көзін айырмай үнсіз қадалып қалды. — Баскару взводының командирі дейді, сені?.. Бір бата- реяның, сеніп жіберген көз-кулағысын. Есей үнсіз. Генерал және сөйледі. — Буйырамын!.. Батальон осы жерден агакаға көтерілгсн- ше қарсыдағы бас көтерер жау батареяларының үні тегіс өші- рілсіні Егер батальон алға умтылғанда үні өшпей аман қалған немістің бір точкасы болса, әскери трибуналға беремін. Есей улыксат алып келген жағына еңбсктеді. Оның арты- наи қарап калған Разумов Есейдіқ карасы көрінбей кеткесін ғана қасында жаткан батальон командиріне бурылды. — Әлгі, контужии болғанда қатардан шықпай позицияда калатын корректировщик офицер осы ма? — Я, осы жолдас генерал. X Ерей Петр Денисов бсн Қожақтан ат турқындай алда ен- бектеп келеді. Бул олардын ж ау тылынан жумыстарыи біті- ріп кайткан беті еді. Күн түспеген коқыр кеугім ағаш арасы- 187 і

мен жүріп келіп, бет ашыққа жаңа шыкты. Алдарында, екғ жүз метр шамасында душпанның корғаныс шебі көлденеқнен өтіп жатыр. Оның үшеуі де, үндемесе де, «осы екі жүз метрд» артка тастасак» деген үлкен кауыппен корка-корка келді. Есей шукырлау бір жерге кслгеиде токтап, артта калған Петр Денисов пен Кожақты күтіп алды. Олар жеткенше шөп арасынан абайлап, басын көтеріп алдына карап еді, кауьш қылған шамадан өздеріне карсы карап курулы турған неміс- тіц МГА пулеметін көрді. Пулемет жанында бір взводтай не- містер автоматын баурына кысып, бугып жатыр екен. Есей немістерді көргенде әдеттегідей буға калмады.. «Енді бәрі бтр кеш»—дегеидей шөп арасынан басын шығарған күйі калшы- йып турып қалды. Скориковтың «кайда қыйыншылык, катер жолын іздеп жүрсін-ау» дейтін, өжет, ер жігіті осы жолы мык- тап састы; «біліп калған екен, иттер. Енді не істедік» деп ақыл таппай дағдарған жері осы болды. Кішкеие бір апанға бекініп алған Есейлерді тірілсй қолға түсірмек болған неміс- тер бір де ок шығарған жок, айналдыра коршап, кусырып ке- леді. Есейде үн жок. Қоршаудағы урыс алдында касыидағы >колдастарына жігер бергендей жалғыз ауыз сөз қатпады; үгіт, өснетсіз-ақ өзі өлген жергс олардын турарын біледі. Соғыста шыгын аз болу үшін араларын кашык салып бы- тырап жату керек. Әскери ғылымнын бастауыш мектебінде бірінші «әліпбе осыдан басталатынын Есейдің өзі де карауын- дағы адамдарына талай рет кайта-кайта үйреткен еді. Бірак, бағыныштыларынық жадына сініріп, урыс үстінде булжытпай орындауын талагі еткен әдіс-амалын тап осы арада өзі орын- дамады. Қішілеу бір апанға екі жауыигерімен айнала жатып, бекінін алды. Булары өлсек көріміз бір болсын деген тату ті- лек еді. Немістер жерге жабысып еңбектеп, жақындап келеді. Ды- бысын шығармай, демін жутқан Е^ссй олардыц төсімен жапыр- ған шөптін тысырына шейін анық есітті. — Оқтарыіщы үнемде!... Орынсыз бірде оқ шығармавдар!— деп Петр Денисов пен Қожакка әмір бсрді. Онын ексуі де үн- сіз мақулдап бастарын изеді. Немісгер жақындаған сайын ба­ сын буғып, бар денесімен жерге тас кенедей жабыса түседі,— узын жасыл шинельге орангаи арык денелер жіңішке жылаи секілді, жаз орылмай узара өсіп сарғыш тарткан қалын шөп арасынан ирелендеп кетеді. Петр Денисовте үн жок, карулы мықты қолдары ғана авто­ матын сағалығынан кыса түседі. Жақындап келген немістерге ок атар жерде, ол демін жутып жүрегін токтатты. Теқіз бетінде қалкыған бояктай көгілдір ксңіс ауа да, қылт-кылт егкен кара- уылға бір көзін кысып карап, ец алдынғы иемістіц нак манда- йына туралады. 188

— Атындар!..— деді Есей. Оқ жауып кетті. Шөи арасымен жасырынып еңбектеген «емістер буға калысты. Ксйбірсулері сол жсрінен енді қайтып турмады. Тірілері де әлі оқ шығарған жоқ. Үпі * автоматтық жсрді жалап, ысылдаған оғынан бастарын көтсрс алмай, бу- гып жатып: — Русс-ш... хенде хох!— деп тус-тустан шуылдап еді, Петр Денисов қаркылдап күлді. Көңілді көздеріндегі күлкісі. — Әй, Қожақ!.. Есітемісің, фрицтердің не деп жатканын?— Курляндия түбіндегі қоршауда жаткан олар емес, біз секілді ғой. Сен бізден парламентер боп баршы, коршаудағы кол кө- терсе қазіргі жол олардікі екенін түсіндір. Бул иттердің жер­ дей басын көтере алмай жатып «Хенде хох» деп кокандағаны- ақ зәбір болды ғой, кашанғыдан да. — Олар «хонде хох» десе, сен мандайынан оқпен сок! Әне, сосын біледі олар. — Тауып айттын осы жолы. Сенде бас бар деп жүрмін ғой, қашаннан. Немістер канша акымақ болса да, коршаудағы совет бар- лаушыларының ксудеде жаны барда колға тірі түспесіп білді. Жолындагы бута-бутаиы беткеустай паналап ортадағы апанға оқты жаудырып келеді. Борап атылған оқ кішкене апан үстін- де тоғайлы жердің шыбын-шірксйіндей жуж-жу-ж-ж-ж-лап барады. Есей, он шақтысы бірдеи тобын жазбай түйдек шоғырымен үстеріне төніп калғаң немістерді, тістеніп атты. Дәрі түтіні сіңіп тершіген бегі әбден тотығып қарайып алған, бурынғы жылы жүзді сыпаны Ессйге тіпті усамайды, түнерген түсІ тым суық. — Кожак Скориковпеи байланыс. Тез!.. — Куп, жолдас лейтенант. Қожақ аптоматынын ауызынан шубалған түтінді каттырак үрлеп жіберіп, сырғанап апанға түсті. Рациясын сөйлесуге да- йындап ап, өзіне белгілі, уәделі әуе толқынынан бақылау пунк- тін шарлап көп іздеді. — Жолдас лейтенант, жауап бермейді. Есей оған ағы тамырланған ашулы көздерін кадай жалт карады. Кескініиде ашу шақырған ызалы кейіс бар. — Неге жауап бермейді? —■Білмеймін, жолдас лейтенант. Жауап бермейді. — Онда, Дорофеевпен байланыс. Қожақ командирінік буйрығын үнсіз куптады; Рацияны қайта қолына алып, «Сокол! Сокол! Есітемісін мені? Мен гром... мен гром!..» деп кәдімгі әдепмен канша қылкылдаса да зеңбірек басындағылар жауап катпады. Бірак, бу жолы жауап бе.рмейді» — деуге ашулы командирінея қаймықты. Өздерін 189

коршап алған жасыл шинельдер жакындап калды. Есей мен Петр Денисов гранат лактыруға шейін барды. Апанның орта- сында буғып отырған Қожақтың да дірілдеген колы рациядан тайып, кармалап автоматын устады. Бір кез оған, «осымен не істеп отырмын» деген ой келді. Жолдастары болса, күші басым жауға әлі келмей арпалысып жатыр. Өздерін қоршаған мыл- қау куштің кек буып кәрленіп түйілген мықты бір толкыны ие бсрмей, апан үстіне актарылып куйылса қайтеді? Бес пе... он ба минут өтер, жау күші өздерін тапап жатіыштал кетпесін кайдан біледі? Осы кішкене апанда бар денесі канға боялып жансыз үш өлік жатпасына көзі жете ме?.. Қашан өздеріне мейрімсіз солдат өлімі келгснше кекті жауын қан жоса ғып неге кырмайды? Апаннын ортасында те-те-те-елеп мағнасыз ызыңдағаны болмаса, жансыз өлі тсмірді кушактап отырысын- да не жөн бар? Кеудесінде жаны бар, намысты жігіт тура сап жаумен жағаласпас иа?.. Осы оймен Қожақ рацияны тастай бсріп автоматына жар- масты. Бірак, командирінің өзіне берген буйрығы ойына түс- кенде рацияға кайта отырды. Оқтаулы автоматын бір колына оңайлап қысып устап, уәделі әуе толқынынан Дорофеевтіц рациясын іздеп «Сокол!.. Сокол!., есітемісін мені? Мен...» деп бір келкі мағынасыз сөздерді кайта-қайталап кадалта түседі. — Байланыстық ба? — Жо-о-к... Е-е, міне жана байланыстым. — Дорофеевпен бе? — Я, я, сонымен... — Байланысыңды үзіп алма. Мен...— деп Есей атысын до- гарды да, сырғанап Қожактыц қасына барды. Турған жерінің жадында сактаулы координатын рациямен Дорофеевке өзі ха­ барлады. — Тездет!.. Жағдайымыз тым ауыр. Калай есіттің, прием? Жағдайымыз тым ауыр. Калай есіттің, прием? Бізге атасын, бізге!.. Майдан өмірінде, барлаушылардық тәжрибесінде сирск кез- десетіп ен бір ауыр жағдай. Араларын бірнеше шакырым ай- ырған алыстағы зеңбірекшілерінен «бізге ат!..» деп сурауы жан кысылған амалсыздың ісі. Әйтпесе өз батареясының төрт зеқбірегі атқаи снаряд аумай кен осы жерге, өздері жаткан кішкенс апанға түсіп жарылуы мүмкін екенін бул үшеуінің қай-қаиысысы да біледі. Өздерін темір қурсаудай айналдыра орап шырмап алған немістерден ортадағы, өздері жатқан апан­ нын. координанты басқа емес. Жауды атқан снарядтардың «біз- ге ат!..» деп сурағанындай аумай кеп, өздеріне жарылуы да сөзсіз. Есей осы катерді сезсе де батарея зеңбіректерінен теэ атуын талап етеді. 190

— Енді қашан?.. Бізді немістер қолына түсіргенде атасын- дар ма? 'Қөп адамынан айрылған немістер әбден өшігіп алды. Бір метр болса да умтыльт, ілгері жылжый берді. Жакындап ксл- гендерініц ушып түрегеліп апанға дүрсе бассалғандары болды. Ондай, өлермен немістер табан аузында тырп етпестен калды. Бір мезгілде, ауыр снарядтар сорғалап тас төбеге төніп келеді екен. Петр Денисов пен Қожак «біздікі... біздікі...» деп қосы- ла айқайлады., Әдепкі снарядтар апаннық карсы алдына жа- рылды. Жерден биіктеп жоғары көтерілген топырақ иіліп ығы- на түсетін әдеті, апан ішінде буғып жатқан үш барлаушыны басыгі салды. Петр Денисов басын ана екеуінен бурыпырақкө- теріп алды. Қою, қалық касы астынап тым кішірейіп көрінген көздері шақпақ тастан шашыраған оттай жарқылдайды. Жер­ ден басын көтсріп алганда үстінеи сау-сау қуйылған топырақты да елен кылмай, Петр: — Көздсрі шыкқыр, одбағаидар!.. Қамаған жау ішінде. кайда өз адамдарына тигізуін қарашы!— деп жудырығын тү- йіп, айқайлады. Есейдің түсі де өрт сөндіргендей қап-кара. Ашу зсрін жыйып алыпты. Дәл казір Дорофеевті көрсе кызыл кан боп колында өлердей ызалы. Дорофсевтің екінші, үшінші жіберген залпы қолмсн апа- рып қойғандай көңіл дэметкеи жерге түсті. Онан соңғы сна- рядтар да бір ізден аумай жарысып келіп кішкене апанды ай- нала жарылды. Есей кеше қарағай моншаның тасасына шыға еқбектегенде бес-алты жүз оқ түйрелеген бес-алты метр жерден қалай аман өткенін таңданса, бул жолы көп снараядтық бірі неғып өздеріне түспегеніне қайран калады. Немістер артык. төзбей тура кашты. Жаркыншақ тигендері сереңдеп қулап жа- тыр. Жаралылары бөксесін кетере алмай топырақ, түтін ара- сында сүйретіліп барады. — Жасасын біздіц зеңбірекшілер!.. Рахмет адал кызмет- теріңе! — деп куанышты Есей колын көтерігі айкайлады. Петр Денисов пен Қожақ та: «е, бәсе... жаңа түзеді атысты, рахмет жігіттерге!» — деп іштси ырзалық көқілдерін білдіреді. Майданда снаряд астында козғалмай кыймылсыз жату өмірге кодік. Қашан снаряд астынаи сытылып шықканша, жа- тып турып жугіре беру керек. Есей өздері өтуге ыңғайлы жерді карап алған екеи, немістер серпіліп жан-жакқа қаша баста- ғанда Петр Денисов пен Қожакка иек қағып: — Жүріндер!.. Менен калыгі қоймаңдар!..--деді де, апан- нан атқып шыкты. Бірак, дәл касына жарылған спарядтын бе- тіне ура соккан ыстык толкынынан артындағы апанға шалка* лап кулады. Онын артын алып, екіиші боп көтеріле берген Петр Денисов тізесін бүгіп буға қалып, үстіне кулап келе- жатқан командирін кушақтай алды. 191

Есей ес-туссыз, жансыз өлік халінде жатты; Солдат хуто- рының батыс жағында алтыауыз минасынан контужин болар- дағыдай қол-аяғы муздапты, былқ-сылк. етеді. Білек тамыры ғана баяу соғып кеудссінде жаны барлығын білдіреді. — Тірі...— деді, тамырын устап көрген Кожақ. Петька үн* демсді, кулап түскеіг жерінен Есейді көтеріп алып шалкасынан оалды. Беті топырақка былғанып, катты өзгерген екен. «Бір шабуылда екі рет өлімші болғаның. Каның канша төгілді...» деді Петька ішінен. — Жүр кеттік! — деді Кожак асыктыпйп... Нуржан Есейлердің жау шегінен урланып өте алмай кор* шауда калғанын карсыеында болган атыстарлан білген екен; Борзых пен келісіп, ротасынлн он-онбос яптоматшыны алып , қоршауда калғандарға көмекке жіберлі; кайтып оралғанша ’Оларды батальондық минометтер»мен сүйемелдеді. Есейді плащ-палаткаға салып, екеуі екі бурышынан сүй- реткен Петр Денисов пен Қожяк, екі жактан атылған оқтың астымеп жыра оошіарын куалап отыоып. жаү шебінін дәл аралығындағы бет ашыкка жеткенде. Есей аз-азаап есін жый- ^ран,ыД б^олм: а, сааКЫрроЫтІа1ғаКӨж31еНткеяншшыеп'үнждаенге'жн ажіыонка. бу\"рылып кара- тәискмеерй сбаөулшқадлерғаінніңжебреілгжісоі ^ К ар тГ бетін е ькссийіінннТеннТк™олттфірііГліеияі Нуожан оотпгіі ,т,оЛт С ..0ЛІ де жаңалап салынып жатыр. ларынан тазаомай жя•*лдаитын жол айрыгында неміс мина- ЯИ Ж мй °\"* » * кадалып узак караған капт\\ 6рт-£ белгілеп алған' Енлі •оЛ «Жаудың күші к осТ ы п Г Л - КӨЗ,Н аЙЫРЫП кол ушын бере ме деген Есей жатыр' Кыйындыкта ернін жымқырып тістей каллы ™ *-М“ на.у\"-* - деп пен тіп-тіке алдына карадьг Д ’ күиш,шт1 кынжылған кабак- «Осы бір жол айрығын артымызға тастасак » Нуржаннын. ендігі каляпмп • ^ қ*‘* ның екі қанатынан кусырып өтЛ?3 т,ккен жері осы ара- жерде бір-біріне тоғыекан ж С >коллар орман 'летінс кірер пастай менреу орман опМп„ ?л? ың ек| беті ит тумсығы бат- кеугім. көлецке. Кысьі ж ач\" КҮН сәулесі түспеген коңыр былкылдап, бассан кіріп тяптЛ-ДеЙ Жас баланын енбегіндеі бар. ’ ртсаЧ шықпайтын уйық жерлер де Меңіреу орман ортасынм жалғыз рана жол бар — га ' К иын асУлай тар өткел болған тын тар өткел, бүгін екі ж » , ! , ' ? аРКЫЛЫ Пианаваға апара- агы бірдеи күшін төгіп сынаспак

болған жер осы. Нуржан ротасыяа бул жол да орманнан онайға түспейді. Екі жолдық тоғьіскан торабында берік ДОТ та, көмілген пантералар да бар. Барлаушы самолеттер мен батальон шолғыншыларыныц әкелген соніы мағлуматтарына карағанда, Тукумус түбінен келтірілгеи «Улы германия» ди- визиясының көптеген танкілері де Гаилишиге жакындап ке- ліп, ағаштар арасына бытырай тарап, жасырынып жаткан көрінеді. «Осы танкілер мыкты тоскауыл болады. Біздіқ сорымызға Есейдің халы нашарлап қалғаньш қарасайшы. Дсгенмен өзі өлерін білмейтін ер жігіт екен. «Катардан шыкдаймын» деп кесіп айтты ғой сөзін» деп ойлады Нуржан. Оның буйрығымен рота саперлары оқ астында буғып жү- ріп жау бекінісінің алдын минадан тазартып жатыр. Әдепкі жіберген бес сапердід үшеуі қатардаи шықты, сау қалғанда- ры жаралы жолдастарын ок астынан сүйреп алып шыкты. Нуржан, ротаныц үш взводынан бір-бір адамнан алып, сапер* лар қатарын толыктырды да кайта жіберді. Барған бойда булардыц екеуі тағы жараланды. — Санинструктор!— деп айқайлады Нуржан. Тамара алдыцғы жараланған үш саперді медсанбатка жө- нелтіп салып, қайтып келе жатыр еді. Өзін шақырған Нуржан даусын есіткеиде: — Ә-әу!..—деді. — Ана екі жаралыға жәрдемінді тез көрсет! — Қуп, жолдас рота командирі. Нуржан өздері шабуылдайтын жердің бутасына дейін кө- зінен таса кылғысы келмейді; жол айрығына, бір кез онан кезі ауа беріп жасыл орманға кадалса да, дәл касында гене­ рал Разумов турғандай болады. Кадрлар бөліміндегідей, ге­ нерал скі қолын артына устап, тар бөдмені кезіп жүріп кете ме, қалай? Енді бір кез кілт тоқтап қарсы тура калғандай болғанда, «не дедім кадрлар бөлімінде? Есіце түсір... Есіңе түсіріп, ойланатын жеріц жада келді» — дегендей. Нуржан қазіргі жағдаймен шабуыл үстінде болып кала* тын тоқсаи түрлі мүмкіндіктерді- осы бастан акылға салып толғанады. Қарсы алдында берік бекінген мыкты жау жатыр. Аидысса утып, алысса жығатын утырлы жағын, іске кірсіп ту- тас кыймыл бастамай турғанда, осы бастан ойлау керек. ІІІе- шУші айкастың соңғы дайьшдықтары жүріп жаткаида, армия командашасы бсрген ақыл оныц есінен бір шықпады. «Рас, жолдан айырылу — үстемдіктен айрылумен бір екен. «Мундай жағдайда душпанның атыс ошағын зецбіректерге талқандатып, жолдан негізгі бас күшінді тайдырма» — деді ғой генерал...» Осы арада Нуржан ойлаиғандай, бір көзін сэл қысыкқы- 13 - Курляндия 193

рап ап, «демек бундай жерде жаудын жол торабындағы кср- ғаиыс шебін айналып өтудін кажеті ж<ж», дсді күбірлеп. Өзінін де, жаудың да күш к.ара.мын, жер жағдайын са- лыстырып акыры бір корытындыға келді: Есей тура көздеу зенбірекшілерімен бірлесіп, осы кезге дейін өздеріне мыкты тосқауыл болган жол- айрыгында жау бекінісін талкандайды. Саперлар бо.пса жолды минадан та­ за ртады. Кыймылдың басталуын күтіп кейінде, ағаш арасын- да турған танкілерді алға салып рота жол бойымен ғана жылжыйды. Нуржан осы ойын телефонией Борзыхка хабарлады. Бср- зых макулдады. Бул кезде толык есін жыйған Есей еоңғы рет аныктагап ДОТ-тар мен көліілген пантералардын координатын Скорп- ковке хабарлауға қағазга жазып Кожакка берді. Бәрі дайын. Енді, тек кыймылдау ғана калды. XI Борзых батальоны Пианаванын теріскейінен кірді. Буғл? дейін Нуржан ротаеы жолындағы кедергілерді бузып-жарыл бірінші боп жетсе де жел днірменге бекінген немістер катты карсыласын токтан калды. Батальон комамдирі айтқапдаГ?.. бул араға Нуржан өз күшін салса кымбатка, әрі қыйьшға түсетінін көрді де, жалма-жан артиллерия начальниктеріне адам жүгіртіп, ротаға жол ашып беруін сурады. Есей, мундай бейқут іске өзіне тән кызумен орасан шапшан кірісті; рацик- мен бірден бакылау пунктіне байланысып кейінде турған ба­ тарея зецбіректерінін бірінші жіберген снарядымен жол бөгеу болған жел диірменнің тас-талканын шығарды. Жел диірмен- нің ішкі бетінен жер қазьш алып, шабуылдаушыларға карсы айнала урыс жасаған немістердіц бірі аман кутылмады. Ол немістердін канша екенін білген жок. (Батальон штабына берген бір күигі урыс акларьша да Нуржан шамамен «біі> взводтай...» деп кемін алды). Немістердің бірде-бірі сыртка жү- гіріп шыға алмай, үстеріне кулаған жел диіоменнің астында калды. Көп автоматқа көтере үн косып узак. дук-к-к-.іл-деген МГА пулеметінің де үні өшті. Өздерін жылжытпай жаткан төбе басындагы жел днір- менге «не болар екең?..» деп жанып-күйген шыдамсыздықпен демін жутып карап калған тілекші көптің бірі Нуржац еді. Снарядтар жубын жазбастан жарыса ушып келіп жел диір- ■менге жарылғанда ол қуанғаннан «жаса... жаса!» деп айқайлаг» жіберді. Сонын артынша-ак кез алдында каңқайған жел диір- меннің капелімде жойылып кеткеіпн көргендс түсі бузылыл, 194

қуанышты күлкі толкыны ойнаған беті салмактанып сазарл қалды. Өздеріне буршактап оқ атса да, сол арада бауырлас латыш шаруаларынын тірлік тынысын бейнелегендей белгілі бір тулра бар еді. Ауыр еңбск талабында бейнеткор өмір жү- гін бөле көтерген серіктесі емес пе еді? Жол байлаған азғл- на жау тобын куртам деп жазықсыз жай халықтың терімен турғызған ецбск серіктесі кыйрады-ау! Бірақ өмір үшін жан таласкан жағаласта тер түгіл кан- дарын төкті. Күні кеше карғыс аткыр Гаилиши шығысындағы жол айрығында қаншама жазыксыз жан канын төгіп, өмірін берді. Миронов пен Ефремцевтай екі арыс та сол арада, сол жол айрығында өлген жок. па? Тебе басындағы өздеріне тос- кауьіл болған жалғыз жел диірменді кыйратпай, бузбай бүп- бүтін алмақ боп ура*лай лап қойса, былайша да аз қалған адамынын әлі капшасы оққа ушар еді? Олар да жел диір- менді турғызған момақан латыш шаруаларындай адал еқбек- ші — бірі колхозшы, бірі жумысшы, еиді бірі кәсіпші емес пе? Олардын да артында калған қатын, балалары үмітті тілек- пен сарылып, сарғая күтіп отырған жок па? Өздеріне оқ жау- дырған жау тобына қосып жасанды, жансызды кыйратса, со- нымен аз бя, көп пе, ада.м өмірін сактаса, зулымдық жасаган бола ма? Бул жсрлерді бүгін жаудан өздері босатса. күні ертед көркейтіп қалпына келтіретін де осылардын өздері бол- май ма? Әділдікті ғана сүйетія, адал тілектеи туған адамгершілік сана осылай бір тербеліп толқып басылды. Зулымдык біліп, зәбір көргені — емір үшін күрестіц жеціс жолына қыйған кур- бандығы екен. Соғаи ойлаиып барып түсінген Нуржанды бір шыдамсыздык билеп кетті. Болат қалпагыи көзіне түсіре ба- сып қойып, женіл секіріп окоптыд кемеріне шықты. Жел диір- менді шығын шығармай соғыссыз алып, ілгері умтылды. Бі- рақ, алдарынан карсылық болмаса да, батальон штабынан «жеткен жеріне токтасын» деген буйрық алды. Тізс косып бір кыймылдаған оң-солындағы батальонный өзге роталары артта қалып, ортадан жалғыз бөлімшесінің ішкері суғынып кіруін кауыпсынды. Мундай жагдайда немістер буларды ал- даусыратып ішке кіргізіп алып, аш бүйірден сығып калуы сөзсіз сді. Бул жағдай өзінің де хабарында болған Нуржан басшыла- рының буйрығына риза. Немістерден әлі тегіс тазарып бол­ т а н Пианавадаи сәл-пәл өтіңкіреп барып токтады. Тоқтаған жерде Нуржан іздеп жүріп Есейді тапты. Диірменді талқан- лап, ротаға жол ашып берген ерлік едбегін соке алып келген-ді. Оның кос колын өз уысына кысып турып Нуржан: — Рота жауынгерлерінід атынан алгыс айтам! Сен болма- ғанДа, жадагы бір ара кан тілеген жер еді, — деді. 195

— Онын несін айтасын? Шабуыл жолында кездескен тос- кауылдар болса тас-талқан ғып бузып, жаяу эскерге жол ашып беру біздің мойынға алған міндетіміз емес пе? Сонша алғысына турғандай мен бітіргеннің өзі шамалы емес пе? Бар болғаны өзіме жүктелген міндетті ғана орындадым. Алғысты ана мергең зеңбірекшілерге бср!.. — Бөлек айыратыным жок, оларға да, сендерге де рахмет! Бул екеуінің осы турған үстіне батальон замполит! келді. Оның анадай жерден күлімдеген көңілді кескіні бір қуаныш- ты жаңалык. хабарды, сездіргендей еді. Келе Нуржанның ко- лын алып: — Кызыл ту орденімен қуттықтаймын,— деді. Нуржан орденнің мәнісіне түсінген жок. Аңырған суракты кескінде замполитке карады: — Жол айрығындағы жау бекінісін талкандауда көрсет- кен үздік ерлігінді батальон басшылары ескерусіз қалдырма- ды. Сені Кызыл ту орденіне усынды. Қуттыктаймын, жолдас Қараниязов! — деп замполит Нуржанның колын және қысты. Ауа райы қапелімде тез бузылды. Терістіктен кардың бул- тын айдаған муп-муздай жел кейде катайып, ызғырып сокты. Ніл суындай көкшіл тартқан реңсіз солғын аспанды сурғьглт булттар торлап, кыйыршық кар қыламыктады. Бул кез өткен күнгі жанбыр суы шөп сабактарына собықтанып салбырап катып көк муздаққа айналған. Жел шайкаса салмакпен иілген ауыр бастары ырғала толықсып, акырын соғысып, шие моншактай сылдырай сықсып кететін. Қыламыктай бастап, артынан жапалақтап жауып кеткен жабыскақ үрпек қарлар муздақ шөп басына ілікией сырғып түсіп, жер бетін ғана алақанаттап ағартып тастады. Қей араларда жер бауырынан көтеріліп каткан шыңылтыр жука ліуздарға кар т>фмай, бір орыннан қадалып соккан қатты жел сырғыта боратып сай, жыраларға үйіп тығып жатыр. — Ауа райы жаксара бастады. Узағы болғай, —деп зам­ полит катар турған Есей мен Нуржанға карап жымындады. — Ыссы жақтың адамымыз. Бірак кыскы күнніқ былжы- рын біз де тілемейміз. — Мезгілі жетті. Қьістың кысымға алғанының басы осы болар. Жолдас Караниязов! Жауынгерлеріңнің киімі су екен, жаңбыр өтіп кетіпті. — Түсінікті, жолдас замполит. Түсінсең сол... Солдат өмірін сактау керек. Орны тол* майтын кымбат капитал. Осы каткыл тусында өткен урыстардан есеңгіреп калған немістер кейіннен тың күштерін экел кеміген қатарын толык- 196

тырып алды да, көп әскер күшін біріктіріп басын косып эр жерден алмалап контратакаға шыға бастады. Онысы от ал ар алдындағы ушкындай, осы тустан басталатын бір мықты кыймылдың белгісінс. усайды. «Улы гермаииянық» ж үз ка- ралы танкілері Джукстэнің батыс жағындағы биік жартас- тың етегін ала біткен сирек ағаш арасына жыйналып жатты. Бул хабарды жогарғы штабтан бір уакьпта алған корпустык жәяе дивизиондык. бригада бар зеңбіректерінсн түгелдей атыл, душпанның оннан астам танкісіи кыйратгы; калғандары тоз-тоз боп, бет-бетіне кашты. Шабуылдыц әдеикі күні, жалғыз аяк. жолдың сүрлеуімен төмен түсіп Пианаваныц түстігінен тимек болған жаяу эс- керлер бул араға әлі жеткен жок. Олар да, унемі жол бо- йындағы, көпірлер сағасындағы жау бекінісіне жиі-жиі токтал калыгг, катты урыстардан кейін ғана карсылығын сындырып алға басып отырды. Бағана, Борзых батальоны Пианаваның теріскейінен кеп кірген кезде, түстік шығыстағы Саарда танкілер урысы боп жаткан. Өрескел шыкк.ан мотор гүрілдері мен гүр\"с-гүрс жа- рылған снарядтар ырпылы мундағы жаяу әскерлерге аумай анык. естіліп, Саар үстіндегі айқастық айбарлы күшін білдіріи турды. Сол урыс кешке айналса да әлі бір басылмай үдеп, улғайып барады. Кісі бойы окопта түре'гелш турған Есей мен Нуржаи замполит үшеуі дыбыс әкелген желге кулақта- рын тосып, тың тыңдап алып, шошына тіл қатты. — Қырғын боп жатыр екен. Темірлер қу қамыстай лау-лау жанып жатыр-ау?..

ТОЛАС і Г\" ул кез, терістіктен соккан желдің қыястап барыи Бал- тық теңізіке бурылып алған шағы еді. Жел ызғары сы- КЫП, ауа да буалдыр тартып болмашы дымкыл леп бетке акы- рын тисді. Қапелімде теңізден түйдек-түйдек кара булт көтері- ліп, элем жүзін торлап барады; булт төбелікке келгенде куйып жаңбыр жауды. Шоптердін басына турған кеужірлек муздар жаңбыр суы- па курый ерш, күлдір етігі, жерге уатылып түсіп жатыр. /Коғарғы жуқа беті гана шіміртіп каткан жер былбырап езілді. Айрыкша кара жолдар, аяк алып жүре алмастай был- жир батпақка айналды. Жол-жолда, ок-дәрі тасыған ат-ар- балар, снаряд тиеген артпарк машиналары, асханалар, зеңбі- ректер дөңгелегінен батпакка кіріп, жылжый алмай тізілі/і тур. Кун агиыкта да жол салумсн күндіз-түні сабылып жүретін сапер батальондары айрыкіпа бүгін тегіс аяғынан тік турған. Кайда жол үсті езіліп, жүріс ауырлаған жерлерде балшыкты тізеден ксшіи, жумыс істеуде. Сондай, бір жағдай ауырлаған кезде, Нуржан ротасыныц оңы мен солындағы бөлімшелер Пианавадағы неміс бекіністе рін түгелдей талқандап алга басты. Нуржан да өз адамдарын атакаға бастап карсыеындағи 198

неміс окобьша лап койды. Әдепкіде бір жарлап атьілған авто- маттар үні үсгеріне төніп келгеңде к£кірдекген кылғьшдыра кысып калғандай кілт узілді. Каптай жүгірген жауынгерлер неміс окобына баса кірііі, бекініп алды. Солардың алдьгкғы катарьшда окопка секіріп түскен Петр Денисов оңы-солына бурыла алмай турып қалды. Айтатырдз- ғы саршунак ініндёй терек, тар сжоп оның үлкен денесін еркін козғалтпады; жар жағалаган баладай, кырындап жүр. Май- данда жүрсе дс дарқан, кеціс өмірге үйреніп калған ол: — Ай, тым ісі уак, нашар туыс-ау өздері. Істеген нэрселе- рі баланың ойыншығы секілді, көзбояу ғана. Ар жағында тү- йірдей де хасиет ;коқ. Киген кнімі, ішкен тамағы, тарткап те- мекісі секілді қазған скобы да эрзац... Иен даладан жер жет- пегендей мына карашы, енді. Кеңдеу істесейші, тым болмаса өлсе өлігі кең жагады ғой,— деяі дс Кожакка барды. Өзішң үлкен қолын оның иыгына салып акырын басып калғанда, Кожак жүгі ауған түйедей кыйсац етті. Петр /Денисов балаша соған да мәз бола хүліп: — Кішкснтай адамдар-ак олжалы. Киім кисе мата аз кс- теді. Қозы карнындай курсагьша бір үзім ианда тамак. Дл.со- ғыста тіпті жақсы. Віздей сәтсіз күні жаралган сорлылар ба- сын сыйғыза алмайтын тесікке олар сын беріп кіріп кетеді. Көсіліп кец жататынын айт, және — деп Қожакты нуқып ка- лып, қарқ-карк күлді. — Віздің кдзакта «туйенік үлкеиі кепірде таяк жейді» де­ ген макал бар еді...— деп Кожак ар жағын ашпай, бірак «се- зімің бар жігітсін ғой, өзііі де түсінген шығарсың?» — дегеи- дей оған карап жымыкдады. — Сонда, бойыц узындыктан жеген таяғыц, обалың жок деп табалағанын ба? Солай ма? — Жоға-а... табалағаным емес, бойыца карап шамалаға- ным. — Эй, ку бала?.. Бала емессіц ғой, — деп Ксжакты иығы- нан бүріп устады да, толкытьш шайкап жіберді. ^ Есей душпанның алдыкғы катарына бақылау жүргізбек боп каніиа қайсарланып бакса да, карсыдаи сабалап жаугаи жаңбыр көзін аштырмады. Бурыла беріп, бетінде сорғалаған жаңбыр суын злаканымен суртпек болғанда, өзіне жакьшдап келген біреуге көз кыйығы түсті. Дурысталып енді караса, өз взводындағы бір барлаушы екен. Скориковтік «Бакылау пунктіне тез кайт» дегсн буйрыгын әкеліпті. Есейдіц контужин болғанын доктор Заренкова біліп калыл, Баянға. катты-катты урысқанын да барлаушы анта келді. — Ә, солай де... Біз білмейтін үлкен жацалык хабарыц бар екен, — деп Есей күлген болды. Онысы казіргі, кооалжу еғген өціне үйчесней, уп-унамеыз боп тур. 199