Ә.Нурпейсов-Курляндия

— Екінші жаралы менің зецбірегім. Баян батареядағы кіші командирлердің ішіиде Романовна артыкша сыйлаушы еді. Оның қатарынан аскан өнері, сал- макты, сыпайы мінезі өзгелсрден үздік кып көрсететін. Ол ту- ралы ойлағанда, «біреу ойнап сураса шындап жауап беретіі чағыз сон боларсын деген айнымас бір пікірде калатын. Ре­ манов табаны аумастай нык жігіт еді. Енді, сол шыншыл, сал- мақты Романовтың сәл жердс женілге көшкені Баянныи көңі- лін калдырды. Қынжылған ренішпен оған кабак шыта карап: — Казір, әзіл-калжыцның іге жөні бар, жолдас Романов. Қан төгілген жерде күлген кулкі арсыздык болмай ма? — деп салмакпен зіл тастағанда, Романовтың өзі де кысылып: — Шын айтам... ойнап турған мен жок, адал шыным сол. Зеқбірск жарасы Авосян жарасынан да ауыр,— деді. — Сонымен жаральг біреу ме? — Жауынгерлерден біреу. Авосянымыз ғана жараланды. Дәл осы сәтте, картада бар, орнында жок хутордан шык- кан кішкене машинаныц қарамы алыстан көрінді. Машинада Скориков, Иванов, Тайновтардан баска, бес комбат бар екен. Бәрі дс виллюс токтаған жерге жумарланып түсе-түсе калды. Тайновтың өзгс полк басыларынан ерекше бір касиеті, осындай келген жерінің жетістік-кемістігін журттан бурын коре білетін. Кімнің өз орнында бар, жоғын дз аңғарып ка- -латын. Бул, жолы да сонысына бакты. Машинадан түспсй жатып, закымданғаи зеибірек басында, керекті бір адамнын жогын байкады. — Андреев келмеген бе? Қайда жүр, арнап шакырту күте ме? — дсп өздерін күтіп алған Дорофеевке карады. Дорофеев жауапка састы. Штаб начальнигінің машинадан түспей жатып артиллерия мастерскойының меңгерушісін сурайтынын білме* ген. Жаралы Авосянға, топырак астында көміліп калып су- йемелдеумен шақ турған Стрелецке алаң боп жүргенде, бул жерге кімнің келіп, кімнің кетіп жатқанын да ол байкамап еді. 'Ганнов соны білді ме, Дорофеевтіц жауабын күтпеді. Қозғалыска бейім жеңіл денесін аса шапшақдыклен оп-онан козғап. жан-жағына жалт-жулт карады, сонғы бурылған жа- ғына колын созып: — Ана келе жаткан сол ғой, — деді. Сирек ағаш біткен кішкене ойпаңға орналаскан Гогоедзе батареясынан жаңа шығып, бері карап беттеген погонсыз шолак күртелі, кеспел- тек жуан біреуді көрсетеді. Сол. Соның өзі. Ай асыкпайды*ау. Аяғы тым ауыр, не Деген жігіт еді? Осы дүрбелеиде штабта калган Подлесиий батареянын зтыс уясына телефон соғып, бригададан бір мацызды буйрык алғанын хабарлады. 250

Тайное: • — Ол не буйрык? — деп айырып сурап еді, — Телефонмен айтуга болмайды. Тез жетішздер. Таймов кеткесін Скориков өзіне еріп келгсн адамдарды бас- тан, бір жағына жамбастап жыгылғам улттық расчеттық зеңбірегіне келді. Батареянын бар зсңбірекшісі осы жерде жыйнальш тур еді, үстеріне келген полк, батарея офицерлеріне тартыла солем берді. Олардың сәлемін бас изеп кана, салқын- дау алган Скориков те жан кынжылысымен катар ызғарын жайған ашу барлығы байкалады. Күн.к еткен зілді, жуан дау- ысгіен өз касына Есейді, Дорофеевты шакырьш алды; олдснеге кіналағандай көз карашығы шаншылып тіп-тік кадалды. Доро­ феев күнасын сезбесе де, енді-енді ақырып боктап жебсрердей көріп, қысылып, терши бастады. — Зепбірекшілеріцпің мыиа турысы не?.. Әлгі, улы зәрдей оқыйғаның ізі курғамай, екіншіоін дайындағаныц ба, бул? Снаряд бір ушқан ізімен скіішіі кайтара және уша алады... Осы турғанда бэрініц сыйы бір-ак снаряд. Тарат шапшаң!...— деді де, ызғарлы суык жүзін енді Есейге жалт бурып: • — Әмір бер, сең дс!.. Айткызбай біл, өз ісіцді,— дсді. — Қуп, жолдас капитан. Капитан Андреев зеибірек басында турған Скориковтерді анадай жерден аныктап таныса ла, кәдімгі өзініц асык- пайтьш ақырын жүрісімен саспай келеді. Келгесін де, зеңбірек басьшдағы офицерлердің үлкені, кішісіие тіс жарып, еөз кат- кан жок; көппеи бірге, колын артыиа устап, үн-түнсіз жүріп, жаракатты зеңбіректі айналып шыкты. Зенбірек бір дөнгелегінс бар салмагып салып жамбастап жатыр; ауыр дененің астына басқан дөңгелегін топырак көмііі салған. Аршып тазаламаса, бул турғанда кандай закым болғанын айыру кыйын. Әйтсе де, әзірше көзге көрініп тур­ кам көтеруші механизмнің жарақаты. Қол басындай, болат жарқыншак калым темірді жапырып барып, аржағына ойсы- ратып тесіп өткен. Оны жөидеп, жобасын келтіру АРМ 1 мен завод мастерскойы болмаса басканыц қолынан кедмейтінін булардыц кай-кайсысы да жаксы біледі. Көздері жеткендей кепіл боларлык іс. Скориков зенбіректен былайырак шығып, өзгелердсн она- шаланып барды да, офицсрлерді өзіие шақырды. Мунысы бас- коскан кыска кеңестің боларын аңғартты. — Жолдас офйцерлер кәне, пікірлерінді ортаға сальгц- дар!.. Қім не дейді?— деп ол үн-түнсіз ойда турған офицер- лердің бстіне жағалай карап көз тастап өтті. Түрліше пікір туып әркімнін өз шамалауы, ой болжауы болған жок. Бәрі, 1 АРМ — зснбірск өңдейтін армнялык мастерской. 251

бір-бірімен іштей табыскандай бір ауыздан «АРМ-ға жіберу керек» деп кеңес бсрді. — Баска ой жок па? — Басқа ойдың болуы мүмкін емес, АРМ-ныц ғана колы- нан келетін жумыс. — Оғаи жібере салу онай, жоддастар. АРМ-ға, гіпті она» жоғарыға да жіберуго болады. Менің кыйналатыным, колдан бір шыккасын бундай зсңбіректі кайтарып алу қыйын бола­ ды ғой. Завод мастерскойына кетсе калай кайтып аларсын, соны ойландаршы? Ешкім үндемеді. Скориков ыйықтасып катар турған Ива­ новка сәл бурылып көз кыйығын кырынан бір тастады. Ива­ нов зенбірекке шуғылданып көп қарағаи адамның бірі болса да, пікірін ашпай, үнсіз тур еді. . — Жолдас парторг, үндемедіңіз гой, баскаша пікір түй- діціз бе? Әлде, «үндемеу келісімнің белгісі» деп түсінеміз бе? — деді Скориков. Ивановта да тужырып түйген пәлендсй ыкпалды ой жок. Бірак, шйындығын артқан сынағы ауыр бул жумыстан журт- тың бегі ығысып кайтып қалғанда тыңнан тыянак етем бе деп дәмсленген бір коммунисі бар. Ол, зеңбіректін касынан кетпей, әлі де болса әр жерін үңіліп керіп жүрген капитан Андреев. Полк семьясына Андреев соцғы айдыц ішінде косыл- ған жаңа командир. Оның ойға қандайын кім білсін, сөзге са­ ран. Өз ішін ашпайды, өзгенің сырын ашуға да кумартпайды. Үнемі әлдекімге ашу жыйып, зәр төккендей, кыжыл-кегі бар­ да» сызды калың кабақгіен тунжырап журеді. Тайнов секілді шапшаң істі, шалт кыймылды суйетін жастар көбіне оның осы туйықтығын жактырмай кап: «7ымг аяғы ауыр жігіт...» деп ренішпен іштегі наразылығын айтады. Полкке күні кеше келген Сайкин де артиллерия мастерско- йының меңгерушісін онша жақтырмайды, көрсе амандаспайды, көбіне онымен кездесуден кашады. Оңдауға калдырып кеткен наганин де өзі бармай старшинаны жумсап алғызған. Офицер- лер арасында оны сыртынан сыкактап «кара мінез капитан» деп те ат тагып жүр. Полкке келгелі парторг Иванов Андреев баскарған зецбірек мастерскойына көбірек барып, жумысына зер салды; сырына берік, жумбақ жанның ішкі дүниесіне жол тауып жіңішкелеп енгісі келеді. Бірақ, сонын бәрінде де, жу- мыр, бітеу дене қупыя сырын ішіне бүгіп, шынын жасыра түс- кендей, төбесі биік таудың төсіне шыға алмай, етегінен айна- лып, шолып өткендей ғана болды. Онан сайын, Андреев Ива­ новка ішін алтын казнаға толтырған, аузы кулыптаулы темір сандыктай кыйыи жаратылысты адам ңэсілі секілдене береді. Парторг бүгінге шсйін, кушля сандыкты аінып, әлтьінды 252

■■Щ актаратын кілтті іздейтін. Әкгіме, сол кілтте боп жүр еді/ жаңа тагікандай болды; аузы берік жабылған сандықты аша- тын кілт, алдынан, осы улттық расчеттың жарақатты зеңбірегі болып табылады. «Бул, зецбірек, сенің өнср ісіиді гана көр- еетпейді, сонымен бірге бітеу ішіқді де ашып 'береді. Сені сынайты'н жердіқ орайы жана келді&», — деп ойда турған Ивановка, Скориков екінші қайтара: — Ау, жолдас парторг!.. — деп кулак кағыс етті. Сонда еапа, Иванов ойдаи сергіп, өз байлауын айтты: — Зсңбірек мамаиынан сурап көрейік. Біз, пәлендей пікір зйтқанда, одан асып кайда барамыз. Соныц сөзі пәтуа болады і-ОЙ. Андреев, бул кезде зеқбірек денесіндсгі шурық-шурық те- сіктерді сантиметрлік жіқішке темір сызғышпен долдеп өл- шеп, блокнотына түртіп алып жатыр екен, Скориков колын көтеріп: — Андреев!..— деп дауыстады. Андреев үндегең жоқ, «не дейсің» дегендей, бурылып кана бір карады. — Бері кел! Андреев бу жолы да үндеместеи, Скориковке жакындап келсді. Асып-сасиайды, жайбаракат жүріспен каз-каз басып келіп тартылып тура калды. — Кәгге, зенбірек докторы, жаралының халі қалай екен? Емдеу-жөндеу қолыңнан келегін бе? Көрдіц ғой жарасын. Андрсевтен жауап бола коймады. Үнсіз калпы тунжырап чур. «Ал!..» деп Скориков екінші кайтара сурағасын ғана: — Не деп жауап беруге болады?— деп онын өзіне кара­ ды. — Біз білмейміз, не дейтініңді. Жасыратын сыр емес, бул зецбіректің жарасына жауапшылығымыз бірдей болса да, жазылуына бір өзіц міндеттісің. Хирург сен де, тілекші көбін біздерміз. — Айту оңай, аяктау кыйын. — Білем, білсм... Тілекшініц көп жагдайда қолдан кел- мейтінді таляп етіп, жөнсіз кыйнайтыны да рае. Бірак, біз саған саналы тілекшіміз. ІПамаңнын келстін, келмейтінін сездірші, бізге? — Әзірше менін білген түгім жок. Зеңбіректің закымдан- ган жағын топырак үйіп басып салған. Оны өздерін. де көріп турсыңдар. Руксат омір болса, зецбіректі топырақтан аршып, зақым тапкан жерлерін көрейін. Бір жауабын соның артынан беруге болады. — Руксат... Скориковтыц сөзін, осы кезде, нітабтаи жүгіріп колген байланысшы бөліп жіберді: 253

— Жолдас капитан, сіздердің штабка тез жетуініэді сурай- ды,—деді ол демін екі иінінен алып. — Кім?.. Кім, ол? — Штаб начальнигі. — Жайшылық па? — Бригада штабынан тығыз орындайтын бір маңыздьг буйрық алган. Скориков енді мастерской начальнигіне бурылып: — Жауабыңды обден ойланып әкел! Бар, кіріс жумы- сына —деді де, жанындағы парторг Ивановка карады. — Жүрейік! — Я, жогарыныц манызды буйрыгын білейік. V! Үстеріне Афанасьев кіргенде, осынын алдында ғана бри- гададан жасырын буйрык алган полк басшылары •—подпол- ковігик Бобров пен Скориков, Иванов, Тайновтар корректиров­ щик командир жайын ойласып жатқан. Басында бір ойдак шыкпай, ор саламен алшак жайылып ақкан пікірлер, бул кез- де бір арнага саркып қуйган оді. Үстіне ыйығы жогары начальник кіргенде, ығын алдырып алатын Бобров бул жолы да сасып қалды; ол күн сайын улға- йып, иксмі кетіп, кыймыл-қозғалыстың кандайын да елейтін боп бара жаткан семіз дснесін кыйындықпен көтерді; орынды- гын кейін ысыра беріп, кол таянып умтылып турып, кысыл- шанда еріксіз туатып сбедейсіз ірі қадаммен аутаңдап басып Афанасьевка қарсы журді. Афанасьев оның шайлаган семіз денесіие ендігі кыймылдыц мунан да қыйынга тусеріл сезіп: — Отыра бер!.. Отыра бср!.. — деп колымен кшарат етті де, бул ксзде аса әдеппсн орын ориында сіресіп калган Ско­ риков, Иванов, Тайновтарға жакындай берді. Олардьш бстіне ерекше бір суйсінген жумсақ кескінде Афанасьев жағалай ка­ рал шолып өтті. — Улттық расчеттың зенбірегі қагардан шыккан ба? Я, суйтті, жолдас подполковник. — Кыйын болған екон. Әсіресе, мына... мына жумыстык тусында тап болғанын карасайшы,— деп Афанасьев каіігыра кьшжылғандай қабағын түйді де, өзіне койғаи орындыкка оты- рып жатып,— кенесіп жаткан турлерін бар, кслісиен шешкен- деріц болды ма? — деп суралы. — Бәрііге келістік, жолдас подполковник. Тек, колға ал­ ган іске кірісуіміз калды. — Атап айтканда?.. 254

— Агап айтқанда, ортамыздан шығарған корректировши- гіміз Есей Біржанов. — Йемене, бул полита одан басқаларыц жок па?.. Қайда; жау тылы болса жаңылмай соны табады екенсіндер? Осыны айтып, Афанасьев касындағылардын бетіне жаға- лай қарап, кулімсіреп өткснде, олар да ду күлісіл, іле сөйледі: — Жаксы барлаушылыгыиан тартқан сазайы, оныц!.. — Сондай бірдеңеніц жайын сезсе өзі де тілеп, қылғынып турады. — Мундағы батареяларыцныц атысын кім басқарады? Өзің бе? — Ж-жоқ менін орынбасарым, — деп Бобров төменгі жа- ғын ала отырған Скориковты көрсепі. Афанасьев бригада кол астындағы адамдардыц бәрін де түстеп танып, тегіс білетін; осіресе, полктардағы батарея, вз­ вод комапдирлерімен тыгыз байланыс жасан, солар арқылы бөлімшелердің күндслікті өміріне тамырын жайған жуан те- ректей терендеп енетін; басындағы жапырактардын суылдап. шайкалғанын, немесе үзіліп түскенін басқалардан ол бурын білетін; баурынан бас алып өскен бутактың да жуан терекке жакыиы, алысм болатыны секілді, бойыма тартқан бөлімше командирлерінін ішінде онын айрықша сыйласы осы Скормков еді; сыр уғысып, шамалы танысқан көңіл жакындыктары бар. Қызметін өсіріп, орыибасарлыкқа усынарда Сидлерге «жаксы командир, жумысында абройлы, жоғарылатуға әбден болады» деп сенім білдіріп сүйеген де өзі еді. Енді, ол Скориковқа сүйсіне қарап, полктын атысың бас- қарғанын іштей уиатып отыр. — Жаксы бястама... Енді тез кіріскеидерің жөи. Жасыра- тын сыр емес, бригадада және Гаубица полны бар. Бірак, бул жауапты жумысты комбриг сендерге берді. Демек, олар- даи сендерге артық сенетіні... Оны білу, бағалау керек, жол- дас пушкарлар. Біле білсендер, сенімнен ауыр да, курметті де норсе жок. Осы сөзін Афанасьев жарты сағатган кейін кезексіз шакы- рылган коммунистср мен комсомолецтердің жалпы жыйылы- сында да айтты. Бул жыйналыста бір-ак мәселе каралды. Жо- ғарының буйрығын орындауда коммунист, комсомолецтердіц аткаратын міндеті жайында, парторг Иванов баяндама жа- сады. Көпшілік жарты сағат уақыт берсс до, Иванов он ми­ нут сөйледі, көпшілікке арнаған көңілдегі сөзін түсінікті, жа­ тый тілмен акырып айтыл шықты. Соныц өзінде, онын аузынан юыккан әрбір сөздері шебер уста колымеи аумай кағылған мык шегедей әркімнія-ак жүрегіне шымырлап сініг/ жаттьг. «Бригада бізгс сенсе, біз кушімізге сыйыиймыз. Әйгілі ата- ғымызға кір келтірмей аброймен актап шығамыз. Рахмет се- 255

аіміне!» — деп жыйналған жанныц кай-кайсысы да іштей чуаттап отыр. Баяидама соңынан шыгып сөйлеуіпі коммуннстер мен ком- сомолецтер де бір-екі минуттан артық уақыт алмады. Аз сөй- -леп, үлкен міндет алды; іргесін алдырмайтын уйымшыл, ынгы- мактарьш көрсетті. «Бул жерден бір немісті тірі жібсрмсй- міз» —деп бір ауыздан сөз шығарып, айнымас серт алды. Жыйналыс сонынан Скориков Есейді колтыктап оңашаға апарды. Штаб уйіиің сыртындагы амаи калган жалғыз терек- тің түбіне келгесін оған түсін суыта қарагі: . — Отыр,— деді. Есей кылмыс жасаған кіналы баладай үнсіз отыра берді; сыртынан сездірмеуге тырысқанмен кескінінде кысылғандык байқалады. «Бул кеитіндей не істедім?» дсп жапын маізалаған дағдарыс сурақ бар. — Кай-қайдағыны айтып кыр соңымиан осы-ак калмады ғой деп көзіме айтпасаң да, көңліңе ауыр алмассын, — деп Скориков бір токтады. Есей үндемеді, булай басталған сөздің артында қапдай зіл- дің жатканын шамалаған секілді: устіндегі сай-сайлагі сыры- ран макта шалбарының ок тиіп шурык-шурық тескен жерлерін шуқылап отырып, Скориковтың сөзінің жалғасын тындады. — Албырттыкты аямай сілкіп тастап, ақылмен ойланып жумыс істейтін мезгіл жетті. Енді бурынғыдай емес, батареяға кожа өзіқсің. Еш жан сенен асып кол суға алмайды. Әмір бер- се де сен аркылы істеледі. Бірак, батареяның барлық ісі оенен суралады. Сураугоы, сынаушы көп, соның бірі. қасықда отыр. Бунан бурын да, талай-талай ескерттім, есіңе тағы салам. Достык жолымен кызмет жөнінде кездеспейміз. Әуелі біз үкі- мет адамымыз, сосын ғана өзіңдіксін. Қазір жау тылына ба- руға беліңді буын, тастай түйініи отырсын. Жаның төзсе, шы- дамың жететініне сенем. Бірак, жолың қыйын, жүгің ауыр. Сеи баратын бул жолда кауып-катер де, аброй-атак та бар. Жо- ғарының буйрығын бригаданын ойдағыдай орындауы, орында- мауы да бір сенің істеген ісіңе байланысты. Бул жумысты орындап шығуға, мен білерде бес нәрсе керек: сактык, сптілік жүрек, ой, білім. Қателессем кешір, бірак, көргенім алдамас, сснде осы бес касиеттің сонғы төртеуі түгел бар да, біріншісі жок... Оңашада адам ойшыл болады, бізден бөлініп шык- қасыи да ойланарсын, — деп бір түйіп тастап Скориков тағы сөйлеп кетті: — «Бригадада және Гаубица полны бар...» деп саясаттык бөлімініқ начальнигі айткандай. біздіқ полкта бес батарея бар- Бес батарейный -бес комбаты бар. Солардың сенен баокасы көитсн -бері істөп, ысылган комаидирлер. Талантты, тәжрибелі комаидирлер, өнксй. Сонан келе, мундай жауапты 25«

жумысқа сені жіберіп отыр. Демек, олардан саған артық се- нетіні... Осы араны ойлан!..— деп, енді сырмак шалбарыныц оқ жырған жерлерін шуқылаумен отырған Есейге бурылды. О да бойын тіктеп, басын көтерді. Осыған дейінгі ойы орнык- пай көп толқыған қобалжу да, көтеріле айыққандай. Акыл берген қамкоршы сөзі жанын сейілтіп, күдігін баскандай. Осы жолда кездес.кен ыссыдан да,_ суықтан да талғамай кешіп, тартынбай өтуге шуғыл бет бурғаи жігерлі кайрат бар. Есей бір қозғалып Скориковқа Караганда, көз оты жарқылдап ка- рашығы аумай қадалды. — Сенім жолы кыйын. Қыйын жолды іштсріндегі кітні де болса маған сепгеидеріне рахмет. Осы жолда кезеген оғым көздеген нысанаға тисе, сүйегім сендердің колыңа тимей со жакта калса да рыйзамын. — Сүйтетініңді білгенмін, — деп Скориков түсін суытып карады д а : — сак бол десем де салтыка тарта бсресін. Тегі, саған сөз өтпес,— деді. — Түсінбеймін, Иван Иванович, мені кайдағы бір жауға шапканда жанын умытатың батырлардыц қатарына коса бе* ретініңіз не? — Қергенсін косам, соным бскер ме? — Қашан, қай жерде? — Өткеидегіні койғанда, осы казіргіиді қайтесін? — Жаңағы сөзім бс? — Сөзіц де, сауытықдағы белгілерің де!... Ессй бетін бурып күліп жіберді. Сырмақ шалбарындағы ок тиіп мактасы додаланған шурық-шурық тесіктерді айтып отыр. Енді Скориков колын созып еңкейіп келіп, сол тесіктерді шу* кылады. — Ай шырағым-ай, осы тесіктерді ғой, сөз жок, тентск мінезіинен таптың! Тым болмаса бул курғырды ауыстырып киіп жөнімен акталсаңшы, сүйтсең кайтеді, ә? — деп Есейге кырындап қарап отырып, сыкактап күлді. О да, өзіне тағыл- ған кінадан акталуға болмайтынын көріп, қосыла күліп: — Оныііыз рас, тентсктіктен де салақтык басым. Екіншіде, бул тесікті де, тесікке кіналы тентек мінезді де көрмессіз, —• деді. — Айтқыза алмаи жүретін ем, осы сөзді. Айттың, көзімше айттың. Сенем енді. VII Есей өзі тандап екі адам алды; қыйышньглығы, каупы мол жолдың көз жетпегсн бейнеттеріне өзімен бірдей көнеді, шы- Дайды деп сенгендерін алды. Петр Денисов пен Самед еді '-Курляндия 257

олары. Әуелі Қожақты алғысы кеп бір ойласа да, тез айныдыг ізі суымаған кешегі Пентэрс шабуылыныц соншалык. эсер ет- ксн өмір сабактары бар еді. Әрине, командиріиіқ бул жолдаіг қалдыруы намысшыл Қожакка ауыр тиеді. Өзіке сснбегендей' көріп зәбірленуі де мүмкін. Бастан кешкен өмір кезенінін жа- нын қыйнаған азаппен зобірленіп еске түсіретін ед бір ауыр» жері осы болар. «Бірақ сен жасымассын, намыспен жігерле- ніп өсерсін»... —- деп оны да есею, ержетудің сң сенімді жо- лындай көреді. Бул жолға Ёсейлер женіл киінді; жол азығын аз алып^. окты мол алды, байланыс аспабынан тек қапа рацияны алды.. Әлі түс ауа коймаса да, жаяу әскерлердің шебіне ерте барғы- лары келеді. Сол арадан, күн барында жау шебінің алдынғы катарына бақылау жүргізіп қорғаныс күзет күпіініқ осал же- рін тапса, қас карая урланып өтпек. Осы оймен олар Борзых, батальоиына ерте аттанды. — Жолың болсын!— деді Скориков қоштасуға кірген’ Есейді есіктің алдына дейін шығарып салып. Есей үпдсмеді; шегініп шығып бара жатып күлімсіреген кескінде сәл басыи иді де, бурылып кетті. Штаб сыртындағы жалғыз теректік касында өзін тосып турған Петр Денисов пен- Самедті ертіп Есей жолға шықты. Ілгері баскан сайын алыс- тап, узап барады. Қараңғылык коюлана түссе, жарығы молая1 беретің жулдыздардай ол үшеуінің қарасы узап алыстаған- сайын достық сезім жүрегінде қызулырақ оянады; өзге мүше- мен орны толмайтын көз бен кулақтай, олардың да өзіне, полк, өміріне қаншалық қымбат екенін анығырақ түсінеді. Әр када- мын катер тоскан қауыпты жолға аттанып бара жатса да, жа- затайым жазым болса деген коркынышты ойдан Скориков мул- де аулақ; дауылды күні теқізге шықкан тәжрибелі теңізші ык- тамай желге қарсы жүзеді, әрі кемесінің желкенін, сырығын палубасын карай беретін еді. Сондай-ақ о да жау тылына өтуге бара жатқан өз адамдарынын қару-жарағын, байланыс- аспабын көбірек ойлады. Жолға алған байланыс аспабынық: дурыстығына, октарынық молдығына көқілі сенгесін ғана жа~ ны тыншьгп, жүрегі орныккандай болды. Енді, Скориков, жаңа қоштасар жерде жолдасына өзінін бірауыз жылы сөз тауыи айтпағаньша қатты ренжіді. Осы жолдан онық қайтып келу-келмеуі екі талай,— өзі айткандай ойға алған максатына жетсе де, сүйегі сол жақта қалып қоюы ықтимал емес пе еді? Өлімді де мойнына алып бара жаткан адамға, калаға шы- ғарі,іп салған базаршыдай, «жолың болсып»...» деп колын қы- сып кала беруі ерсі көрінді. Есейдің күлімсіреп ба- сын сәл июі де, сол ерсілікті сезіп мысқылдағанындай.- 253

Оңаиіа қалғанда, осындай өз сезімінен кысылған Скориков ішінен өзіне өзі реніш білдірді. Бул ксзде, Есейлер алыстагы аласа төбенің бауырьша тыр- мысып қалған екен. Қас қаққан сайын жоғары көтерілігт, ор* мен карап асып барады. Дәл, осы сағаттан бастап тағдыр, тір- лігі белгісіз күйге ауысқан толқын үстіидегі кемсдсй, олар ақ- тық рет бір қылт етті де, жазық дала дөңіпсн асып түсіп, кө- рінбей кстті. Есей есіктін. ішкі бетіне устаған одеялды қайырып, серпіп тастап кіре берген де үй ішіне муп-муздай жел соқты. Писарь жумыс істсп жатқаи жалпак столдың бір басыңда иістеніп, түтеп жанған шамның саргыш жалыны желп етіп, төмсндей буғып қалды; оиан әрі сарғыш жалын түбінен үзіліп өшіп ке- тетіндей, кылдырыктанып узарып барып, көтеріліп гік жанып кетті. Есей штабта батальон командирінің жоғын, есікке уста- кап одеялдың шалғайын қайыра ссрпіп кіре бергенде-ақ, аң- ғарған. Өзі таныйтын рота, взвод командирі мен әр жерде әлдеқалай кездесіп қалатын екі-үш старшина, картақ писарьға өздерінін шаруашылық жумыстары тарапыиан ақпар түсіріп жатыр. Пнсарь жілсіген дымқыл маңдайын алақанымен сүр* тіп отырып, алдыидағы қағаздарға қарап басын бір шайқап, цифр аралас жазулардан көзін айырып, тіктеле беріп қарсы алдында кыймылсыз турған старигинаға қарады. — Қашанғы айта береміз, ә? — Нені айтасыз? — Штабқа түсірген ақпарларыңды айтамын. Старшина ыйығын қозғады: — Түсінбеймін. — Айта, айта аузым да тозды. Ротадағы қаралы адамның кайсысы қай орында жүргенін дурыс білмейсіцдер. Мына шпаргалкаңды мен қабылдамаймын, начальникке көр- сег. Осы кезге дейін бөлімше командирлеріне тығыз байланыс* ^ьіруын талап етіп, телсфоншыға үсті-үстіне дігерлеп турғап тапалтақ, муртты капитан жалт бурылды, Араласы жок іс мәнісіне айтқызбай түсінІпті: — Маған неге әкслдің, буны? Мең көшіріп жазып берем бе? Көшіруші болмакпын ба? А-а?.. Бар, бар, шапшаң алып кет! Бес минут... Бес минут ішінде өзің мен рота командир! Қолың қойып, дурыстап толтырған аклар менің столым үстін- Де жатсын. Соны гана білем. Есей тапалтак, муртты капитанның буйрык берген түріне карап, Пиалава урысында өлгсн ГІетрушиипің орныиа келген офицер екенін шамаладьг, Бурынғы болған начальник пен жа* 250

ца келгеинін арасында бір көрген сырт кісі де оқай ажырат- кандай өзіндік окшау мінездері болса да, тәргіи, талаптарында біраз үйлес келетін уксастык, бар екен. Бу да, штабка кірген шыкқандардың бас, аяғына карап, темекілерін далаға тарткы- зады. Алдына келген адамның белгілерін тағып кіргенін бзрі- нен дс қатты талап етеді. Белгілердің ішінде оның айрыкша зер салып карайтыны— кулакднынға кадаған жулдыз бен ыйыкқа таккан лагон еді. Үстіне кірген, жас адамнық (Есей бул жолға пагон так- паған) пагонсыз ыйығына көзі түскеиде капитан мандайын жыйырып, қабағын сәл шытынды: — Я, ал-л?.. — Біржанов Есей... — деп ол өзін таныстырып келе жатнр еді: — Оны... оны кой... Жігіт, тіл ол! Қызбен танысканда, өзіндей жылпос жас жігіттердің өзін солай таныстыратынын білем. Әскер өмірінде ол салт емес, аты-жөнінен бурын ата- ғын таныстырады, — деді капитан. Есей күлмеді. Өзіне, әдейі арнап айтқан мір оғындай шан- шулы кекесінді ауырсьшса да, шыдаммен сабыр тутып калды. «Осы батальонныц штаб начальнигі маған қырғыйқабак боп келетін әдеті болды-ау, мархум Петрушин де әуелі осылай ка- былдап еді. Бул кайтер екен?» — деп ойлап, Есей өзін толык баяндады. — А, корпустык бригада дейсің бе? Онда білем... білем... Сен туралы біздің батальон адамдарында жақсы пікірлер бар. Ацыз ғып айтады. «Шабуылда сенімді серігіміз» деп айтады. Солдаттық командирді сыртыпан сүйіп, «сенімді серік» көруі үлкен башт. Бақыттысын! — деп ол Есейдін колын кысты. Кішілеу коеіыр көздері үздіксіз күлгмсіреп, аузын жапкан кою муртының кос езулігі бірден жыбыр етті- Сонан ары, ол өзінің көңілді кездерінде колын былғап узак айтатын әқгіме- сін шубыртты. Ол солдаттың ауыр өмірі еді. Митавада эшелон- дары бомбаға ушырап он вагоны кыйрал, бес адамы катардан шыкканын бәрінен соң антты. — Қараниязовқа мен сол арада кездестім. Онық қасында бір казақ кызы болды... — деп Есейге карап бурыла түсіп, кө- зін кысып жымыңдап қойды. — Атын умытып отырмын... Өзі- нің аты*ак сулу еді... Ептеп музыкаға... я, я, музыкаға келетін. Нуржаннан сурасам айтпайды. Сыртынан сездірмеген Оолса да, сол қыздан айрылғанына біздің жігіт те орасаи өкінеді. Өкіпуге татыйтын да кыз. Есей онша әсерленбеді. Остапчук айткан «аты ептеп му* зыкага келетін» қыздың Баян екенін ол Оілген жоқ. юяын олі балалық мүсіні бузылмаған сымбатты, сулу денесіне, жас 260

гулдей жақа енген ажарына бул дүниеде ынтық бір өзі ғаиа емес, өзге жігіттер де бар деп ойламайтын. Ол жігіт алыста да емес... осы катарда, өзі келіп отырған батальоггда екенін де сезбейді. Қөп күшпен қыйыншылықка түскен е:кі жолдыц айрығында, душпанмен бетпе-бет жатқанда да қыз есіне түс- кснде әсерлі, уытты сезімге балкып, арманды жүрек сырын «Баян аулы» әнімен «басылмаған көнлімніц кумары бар» дсіі оездіретін Нуржан екеніне де күдіктенбеді. Жердіц кыя шетін- дей кврінетін, Курляндия жарты аралындагы соғыстарда да, казак улдарындай, қазақ қыздарының да көптігше шын жүре- гінсн куаныш білдіріп, мақтаныш көреді. «Оларда жүрген же- рінде біздіқ Баяндай адал кызмет істеп ана сүтін, халкының үмітін актап жүрсе казак атымызға қандай аброй болар еді? » деп ойлады да, өзіиіқ көп отырып қалғаиы есіне түсіп: — Аа-а, — деп басын көтеріп алды,— улықсат болса... мен кетейіи жолдас капитан. Көп отырып қалдым, сіздің батальон қорғайтын учаскеден өтетін болғасын өзімді білдіріп, белгіле- ніп кетейін деп, соғып едім. Осы сөзді Есей түрегеліп жатып, отырған Остапчукке ка­ рай жүз бурып айтты. — Оның әскер өмірін сүйгендік, тәртіптілік. Әрмен өте- рінде, роталарға айтып коярмын, жәрдем берср. Немістер кор- ғаныс шебінін алдын миналап, ине көзді темір торлар қурып алды. Аз адаммен өткендей ашық жерлер де бар. Білгенімді өзіңе айттым. Бірак, оның бәрі аз. Менін сөзімнен гөрі ба­ тальон саперларының айткандары пәтуалырақ болар. Солар- ға, я, я, соларға жолык. —■Жолдас капитан, штаб турасымда мен өзім жоғары пі* кірдемін... — Білем, білем, мен сендерді. Өмірі штабта кызмет істеп көрмеген адамның бәрі де штаб офицерлеріне жоғары пікірде болады — деп мыскылды күлкі ойнаған бетін Есейге бурьтп,— штабты әскер бөлімінін жүрегі дейсіндер, сендер. Солай бол- ганда да, жүректін көздей көре алмайтын кемістігі есінде бар ма, ә? Жүрек — сезім ғой, денеге әсері тигенді ғана сезеді. Көз- сіз болса сезім сокыр, көнілсіз болса ой сокыр, осыған келісе- сін бе? — деді. —' Келісем... ' — Көнілге карагг келіспе, сенсең келіс. — Сеніп турмын. — Ендеше, көзбен көрген қапысыз. — А, жүрегі сезген жаңсақсыз, — деп Есей күліп жіберді. Тапалтақ муртты капитан да оны арқаға кағып, ырзалык көңілден рақаттаныгі күлді. 261

• Олар батальон штабынан шыққасын Нуржан ротасына бет тузеген-ді, окопке жақындап келе бергенде карсыдан үздік-үз- дік дүкілдеп неміс пулеметі атылды. Қалың жауған кар астынан бастары гана кылтыйған шөп арасымен жабысып еңбектей берген Есейлердіқ басынан шо- ғырланып ушқан оқ тізбсгі зу-зу-у агып өтеді; кей кезде қар- сы алдарынан карды бурқылдатып, шөп бастарын қыркып тү- сіріп шк-к... шк... ете калады; қулақтың үстін ала, кос шекені жалап кететіндері де болады. Сод ок жалап өткен жері шок басып алғандай дуылдап жанып, теріңнік астынан ыстық жа- лын соккандай болады. Сонан ары, үстіндсгі киімінің өртеніп бара жатқанын көргсн адамдай, жан ушырған қорқыньшіты сезім пайда болады. . Сол сэтте кандай адамнық да бір өзінен басканы умыта- тыны секілді, карсыдан пулемет атылып ок астыка алғанда Есейдіқ де есі шығып кетті. Осының алдында ғана, әлсін-әлі артына бурылып «калмаңдар!.. қатарға еріп отырындар!.. жа- бысып еңбектеңдер» деп, өзінен гөрі жолдастарының камын көп ойлап, қатты мазасызданып келе жатқан Есей, енді ол скеуін бір сәтте умыткандай, осындай жакындап қалған окоп- ка калай домалап түскенін өзі де білмеді. Бурын-соқды болма* ган әдет. Бір беткейден атылган оқ түгіл, айналдыра коршап алып жан-жағынан атқанда да жүрегі селт етпеген. Алтыауыз минасының есін тандырып соккан мыкты толкынынан екі бір* дей кулағы тас боп бітіп, ызыңдаған дыбысты да есітпеген кезі болды; жау түгіл* өз зенбірегініц снаряды астына да тү- сіп, ессіз талып қалған жсрінен Петр Денисов колына салып көтсріп алып шықты. Соның борін көріп, соның бэрінде дс журт таңгалғандай шыдаы тапқан төзімді Есейдің енді сәл жерде сыр алдырғаны өзіне де, өзгеге де ерсі көрінді. «Не болды? Не боп кеттім? Жанды корғаймын деп арды жерлеп көмгенім осы емес пе? Онан да көрге тірі кірсемші»... Қатты ецбектегесін бе, жоқ әлде корыккандығы ма — пы- сынап терледі; шалкалап ніегіне беріп жауырыяын окоп жа* рына сүйеді де, кулақшын астынан буршактап көзіне куйыл* ған терін сүртті; калың киім ішінде өрттсй жанған дененін кызуы бірден басыла коймаған соң, осындай жолға шьгккан* дарында ғана киетін жеңіл күртесін шешіп колына алды; ки- телінің жоғарғы түймелерін ағытып, омырауын ашты; тер сін* тен ак көйлектің омырауы салкын ауамен тез курғап, булана бастады; ыстық денесі салкындап, тым жиі соккан жүрегінік акырындап соға бастағанын ақғарды. Есей кителініц ыйығындағы салмак басып жапырған па- гондарын түзеп койып, епді окоп бойынан Нуржанды іздемек 262

боп турғанда, осы ротадағы аса жақын тутатын жерлссі — 'Сапа келді. Ойда жоқта күтпеген адамын көргесіи бе, Сана дым дей алмай, сасып қалды. Шарасынан шыға кен ашылған •көздерін Есейге қадай шалқалап шегініп барып, кайта умтылыл кольт созды. Даусы да бузылып, дірілдегендей боп шықты: “ 0, балам-м?.. Саусыи ба? — деп Есейдін бас, аяғына көз жүгіртіп өтті де, қушағын жайып: — келші, сағынып калын- пын ғой, өзіңді! — деді. Сапа Есейдің бетінен сүймей, маңдайынан ғана иіскеп, бе* тіне бетін басып аз турды да, шалкая беріп қушағын жазды. Оныц бас, аяғына және бір қарағанда, кішілеу көздсрі бул кезде жулдыздары көбеиген погондарына қадалды. — А, аға лейтенант болғанбысын?.. Қутты болсын! Сапа енді командирінің артында турғаи барлаушыға ка- рап: — Ау, ескі тамыр!.. Аман?..— деп Петькамен қолдасты да уысьгнан қолын бюсатпай, қайта катгырак қысып ірі, палуан денесіне сүйсіне қарады. — Ой-й, ер-ай!.. Ерсіқ-ау өзіц еңіреген, — деп Сапа езуі кулағына жеткенше күлімдеп турды да, кенет көзі оның ыйы- ғына түскенде — Ау-у!..— деп қалды.— Ау, сені де куттықтау керек екен ғой! Бізден ксткеиде солдат едің, ефрейтор бол- ғанбысың? Тілдсй сар жібек лента погоныца жарасып-ақ қа- лыпты ғой. Петр Денисов үндемей, бетін бурып ықғайсыздаиа кулімсі- реді. — Қалай, «олардың туқымына» әлі шынынды айтпайсын ба? — >Коқ, женді... Бүгіндс оларға шынымды ғана емес, сы- рымды да айтатын болдым, — деп Петр Денисов өзінің кө- қілді кездеріндегідей қарқ-карк күлді. Сапа да мәз болып косыла күлді: — Ә, солай ма ексн?.. Сөйттің бе?.. Бәсе олар да халык қой, адамына кез болмай жүрген шығарсың... Рота шебінен Нуржанды іздеп кеткен Есей барған жағы- нан таба алмай кайтты. Нуржан батальонный шаруашылык жумысыи тексеруге келген дивизия иптендантгарын ертіп, ро- таның кейінгі жактағы асханасына кеткен екен. Жаяу әскер- лерге күн барында келген Есей күн 'батып, ымырт жабылғашна батальонный, саперларына, барлаушыларына, рота, взвод ко- мандирлеріне жеке-жскелеп жолыкты. Олардан, бул манда­ ты жау бекінісінің осал корғалатьш, өтугс оңай жерлсрін су- рап, жақсы мәлімет алды. Онымен токтамай, Есей өз бетімен де, талаптар кылды. Душпан әскерлерінің корғаныс шебіие өздеріндегі бақылау 263

аспаптарынан үшеуі алма-кезек қарап, соқыра қарақғы түс- кенсін өздері өтетін жердің курылысымен танысты. Жазатайым бастарына кыйыншылык түссе өздеріне сая панасын берген- дей, сол аралардың жырасы мен әрбір бутасына дейін када- ғалап, көз тігіп карап, жадына түйді. Олардан Есейдің өз қара- сыныц максаты да баска, жау бекінісіне білдірмей, тақап апар- ғандай жасырын жолдарды көздеді; оған да канағат кылмай, кешке карай Петр Денисовты окоптан шығарып бір-екі рет алға жіберіп алды. Немістер канша көзсіз болса да совет барлаушысынын окоптан шығып, өздерінің қорғаныс шебіне жакындап келіп, бакылау жүргізіп жүргенін көрді, бірақ, не максатпен келігт жүргенін білгілері кеп, курттай да сезік туғызбады; сырты- нан анду салып, ізін бакса да совет барлаушысынын өздеріне жакындап келу сыры жумбак болды. Әркім әртүрлі жора- малдар айтып, бірі о, бірі бу кауыпты айтып, өзінікін макул- даған неміс офицерлерініц арасында, иттей ырылдасқан келіс* пес таластар туады; сол сәтте, бул жағдай жіңішке сым бо* йымсн батальонга, полкка, брнгадаға, онан Армия штабына хабарланып, генералдар арасында да сақтык күтінулер бол­ ды. Іс бетінің анык жайына көзі жетпесе де, немістер бул то- руылдьщ арты ен кем болса жортуылмен тынарын шамалады, Сөйтіп қорғаныс шебін устаған әскерлерге күзетті күшейту буйырылды. Оны Есейлер білмеді. Күндіз осал корғалған, алды ашык жерден өткелі жасырыныгі келсе, күзет мыкты койылған бон шыкты. Күзеттің үстіне келіп киліккеп Есейлер колға түсе жаздады, урыс сала отырып коршамак болған ниетпен екі- жақтан кусырып кысып келген немістердің арасынан сыты- лып шыкты. — Болмады... істің беті жаманға айналды, — деді Есей, окопка домалап түскен жерде, басы Нуржан боп өз манынд жыйналып калған рота адамдарының бетін қаранғыда кер­ месе де, жағалай карап шығып,— біліп калған екен, нттер,— деді. Есейдіц өзі сезіп, және жасырмай айтып турғасын Нур­ жан да көңіліне келген қауыпты ірікпеді: — Енді өтс алмайсыңдар, мыктап бскініп алды. Казір„ олар сендер түгіл жорғалаған куртты да көреді. — Қурт түте, кумырсканы көрсін... Осы жолда, менің өмі- ріме ғана сын емес, өзіме де сын. Немістер жер бетімен жі- бермесс, дскем муздап жер кушағына кірсін. Сонда ғана тын- шырмын. Әйтпссс... — деп Есей демін жутып тынып қалды. Айткан сөзін оның кайтып алмасы, табаны аумай турып ка- лары көрінді. Нуржан өзінің колынан келген көмегін аямайды. Бірак^ 264

түн ортасына дейін, немістер совет барлаушыларыньш кый- мылынаң корқып, ештеңені көрмей, сезбей-ак. пулемсттсн қыс- ка-кыекалап атып кояды. Ракеталар да косақ-косағымеи аты- лып, жер бетін баскан караңгыдық капасын етегінсн түрс сер- піп қалғандай, төқірек тегіс соулеленіп, самалалай боп кетеді. Ракеталар калкып ушып, биіктеп алғасын да бірден сөнбей, сәл турып қалып, бір қапталға жардылдай ағады. Мундай кездері, Нуржан айтқандай немістер «жорғалаған куртгы да көретін» еді. Ессй сонда да өтпек боп тәуекелге бел буғаида, батальон басшылары «аңысын аңдап көр, әлі де» —деп ақыл айтты. Және осы жолға аттанарда сақтық, әсі- ресе, жауапшыдық жайында айтқан Скориковтыц ақыл сөздері есіне түсті. Есей өзіне сенген жоғарының буйрығын ойлағанда^ бір орында тьтшый алмады. Осы жолда тайынбай отқа да түс- кендей көз жумған бір ерлікке басқандай, лрблып көтеріліп басылады. «Болықдар тез!.. Қсттік!..» деп әмір беруге оқтальш окоп жарыиа аркасын сүйеп, жиі-жиі калғып кегіп турған Петр Денисов пен Самедке талай рет жетіп келіп, қайта қайтты. Осылай, мазасызға айналған майдаи түні түн ортасы ауа бере ішін тартып тын алды. Сол сәтті шыдамсызданыгі тоскан Есейлер ішінде Борзығы, Остапчугі, Нуржаны бар, касында турған көп адамдармен коштаеты да, окоптан шығып жау бе- кінісіне ецбектеді. IX Қырқа баурынан есігін күнге каратып салған жалғыз жер үй алыстан карағаида үнгір кеуектей боп көріпеді. Тек, кірген, шыкдан адамдардан ғана майдан даласында жиі ушырасатын көп жер үйдіқ бу да бірі екенін аңгарасың. Күн еңкейіп бе- сіндікке барып калған бір мезгілде, сол үйден мылтық шебері Дүйсен шыкты. Ол қолтығына қысып шыккан үш карабин мен екі автоматты есіктің аузында жатқан ескі арбаның бел ағашына сүйеді. Оған батареяньщ старшинасы Усов келді. Ол Дүйсенмен колдасып амандасқан жерде-ак: — Біздің батареяның мылтыктары оңдалып біггі ме? Әдейі соған келгенім,— деп өз шаруасын сөйледі. — Тым асығыс екенсін, старшина. Уәделі күннен ерте не­ ге келдің? — Қіналай көрме, калкам, кслмеске болмады. Бакылау иунктінде Петр Денисов дегеи бір сойқанымыз бар. Кешеп өзіқе әкеліп тапсырған автоматтардық бірі сонікі еді. Қулак- тың тыныштығын ойлап әдейі соиың автоматына бола келге- нім, — деп Усов бар шынын айтты. Дүйсен жас балаша сы- кылыктап күлді. Күлюніқ аяғында ғана: 265

— Япырм-ай «қудай жугіртпегенді бузау жүгіртіпті» де- тенде осындайды айткан гой... Лл, оның автоматыныц номерін білесін бе?— деді. — Нөмір-пөмірін қайтесін соның. Онікі бесенеден белгілі... — Ә, онда оидалды, дайын,— деп Дүйсен сып бс- ріп ішке кіріп кетті. Көп кідірмей, мылтык майымен іші, сыр- тын жалтыратып сүрткен автоматты колына устап шыкты. Усовты жөнелткеннің соңынаи мылтык шеберінс Гогоедзе мен Ланцберг батареясынан екі зеңбірекші келді. Олар уң- ғысы омырылып, дүмі жарыльтп, карауылы ушкан он шакты бузық автомат пен екі кол пулеметін тапсырып, өз батарея- ларының оңдалып қойған қару-жарақтарын алды. Тапсырған қаруларыиың іші-сыртын тат басып сартандақ тарткан екен, кабылдап алар жердс Дүйсен кейіп, қатты-катты сөздер айт- ты: — Оңдау, жөндеу колдарыңнан келмесін, тазалап устаи, тутуға шамаларың келеді ғой. Мынау не?.. Котелоктарыңнын. түбі де мундай болмайтын шығар. Старшиналарыңа умытпаи айта барыңдар, екіншілен мундайды әкелсеқдер кайтарып жі- беремін. Зедбірекшілер кеткесін мылтық шебері өзінің оқдап шы- ғарған каруларыи соқғы сыннан өткізіп тур еді. — Дүйсен!.. — деп, ту сыртынан салмакты шықкан жуан дауыска жалт караса, өзінің начальиигі екен. Әшсйінде тутас бітіммен тіп-тік туратын екі ыйығына бір ауыр зіл нардай шөгіп, мініп алгандай. ІІІақтас, шаршы бітімді кең кеуде аз- аздап иіліп, ыйығының басына дейін салбырап, төмсп түсіпті. •Онық казіргі калың түйілген кабағы меи кансыз жүдеу кескі- иі басығі ысытып, бойын ауырлатып дел-сал еткен ауыр ойды ацғартады. — Дүйсеи, оңдалатын баска қаруларың болса, улгіргенің- ше бүгін бітір. Сөйт те батареяларыиа таратып кутыл. Ертең істелетін баска жумыс бар,— деп Андреев әдеттегісійдей кыс- қа буйырды да, «ертеңгінің» не жумыс екенін айтпастан жүре берді. Дүйсен де үндемеді. Бір Дүйсен емес, өзге шеберлер де оның өзі айтпаған нәрсені кайырып сурамайтын. Мастерской начальнигі болғанына онша көп болмаса да, карауындағы ба- ғыныштыларына соны сіңіріп үйреткен еді. Андреев ашық турған есіктен аяғын акырындап, ушынан басып кірді. Іштегі екі зенбірек шебері мунын кіргенін сезбе- ді. Жарға тақалған тсмір тысты үлкен столға сүйір тумсык, жалпак төсті екі басынан бурандап бекіткен еді. Сол төске білектей жуан темірді жасгап қойып, шеберлер нән балгамен ыцқ-ыңк согады. Жіңішке сыммен төбеден салбыратып асьіп 266

■қойған жылпылдак шамның толықсып жанған ақшыл жары- ғы стол үстіне жоғарыдаи түсіп тур. Шебсрдің екеуі. де, істеп жатқан жумыстарына кызыға берілгендей, шакылдаған темір даусынан-ак, ішке кірген на- чальнигінің сырттарынан айналып өте беріп істеп жатқан қол жумыстарына көз қыйығын салып өткенін сезбеді. Жука көй- лек астынан бултылдагі булшық сттері ойнаған тарамыс де- нелері әбден терлеп, күй-бабына келіп алған. Ол екеуінің ан- рықшз қырма сақал, қарасы, өзінің тат жуғып, май сіңген жылтыр бетінен буршақтап аккан салқык терді жумыс арасын- да жеңімен сүртіп кояды; үлксн мурнының иіліп біткен ушы- нан үзіліп ушкан тер кус кеуделі төске тырс-тырс тамады. Ондай, тер керіліп, қулаш жазғанда омырауына да тамады. Соның бірде-бірі жумыс кызуымен өзіне байкалмай, сезімнен сырт калып жатыр. Қырма сакал кара, жас айьгрмасы демесе, турі де, түсі де дәл өзіндей касындағы екінші зеңбі.рек шебе- ріне кеудесін бурып, күле карап: — А, Чуйко!.. — деп тіл катады. — Саған айтармын деп умытып кетіппін, Чуйко. Күні кеше, қызымнан хат алдым. Ол жақтағьтлардьщ не жазатыны белгілі... «папа!.. Ыеше не- місті өлтірдің? Қандай орден, медаль алдың?..» деп жазады. Жа>та оқ атудың орнына папасының төсті төмпештеп, темір- ді шіңқ-ц/іңк соғып жатканын кайдан білсін. Чуйконың тершіп, қошқыл күреңденген бетіне бақытты күлкі толкыны ойнады. Өз басында да бар дос сырының ая- ғын тезірек естуді калаған кумарлықпен жолдасына қарап бет бурып, балғасына сүйеніп турып калды: — Я, ал?.. — Темір соксак та шүкір орден, медаль бізде де баршы- лық кой, орденға келгенде калам ушы іркілмей, оттаған қаз- дай сусьтлдап кетеді. Ал, «нсшс немісті...» детей кызымныд сурағына не жазарымды білмей сасам. Хатты кеше бастадым. Бірінші дәрежелі «Даңқты», екі «Өжетті» косып жаздым. Одан орі тізіліп көп нокат тур. Он жыл елде соккан темірді, төрт жыл майданда тағы соктым. Сөйтіи жүріп, немісті кай­ дан өлтірем? Күндіз, туиі жер үйден узап бір шықпайсың, шықсаң баратын жсрін батареялардың атыс уясы, зсңбірек басы. Асса, бакылау пункті-не барасың. Бул екі арада жүрген- де көзіне көрінетін немістердіи өлігі... шубырған туткындар. Ал, біздін қолымызға тутқынға түскен немістер коңыр кой- дан да жуас, — дсп даусын көтере күлді. Жолдасының соцғы айткан, мына сөздері Чуйконың да ой пернесін басып калғандай, о да кеудесін көтеріп, кенк-кеңк жүле берді. — Немістердін туткығтға түссе коңыр койдан да- жуас бо- 267

ла қалатыны ырас, — деп Чуйко күлкісін басты да, —ал, сен бар ғон, тута калатын дәнекерін болғасын кызынның сурағы- на кысылма. Тукте қысылма!.. Бастан кешксн азгана өмір тәжрибесінен байқап біліп келем, таза шындыкпен өмір сүріп болмайды, ара-тура коспа керек, коспа!.. Хатыңды аяктауға сөз талпай катарлап тізігі көи нокат қойдым дейсің... Таным бар, саған. Кудайдыц ен сөзінен бір бет кағазды шатпақта* ғандай сөздің мына сынды кеудедеп шыкпаганына не дейін, мен... «А» қаласы ушін болған кырғын урыста пәлен немістг өлтірдім де...», «Б» каласында болған көше урысында, душ- пашіыц бетпе-бет келген таыкісіне колым қалтырамай гранат* тастадым де...» Екі «Өжегтікті» осы ерлктерім үшін берді» деп жазбайсыц ба?.. — Апырай, ә?.. Ал, «Даңқты» қайтем?.. Солакпандай со- малы-ау, о шіркіннің өзі... шамалы өтірігіңе сыйыспан шеті> сорайып шығып туратынын қайтесің? — Өтіріктің өресі кең. Қыйыстыруын тапсаң жігін білдір- мей жымдастырып тастауга әбден болады. Тек, бойына карая, лайықтап піш. Нанымды болсын. Әдегжідей емес, қырма сақал қара, жолдасьшыц жалғаи намыс ойлаған кулык сөзінен көңілі қалғандай, казіргі кес- кінінде сыртка тепкец салкындық сызы бар. — Әй, шырағым-ай, со өгірік деген пәлеңнің куйрығы бір- ақ тутам смес пе еді. Шын сырымды айтып жазам да. Біздік енбегіміз де бағаланып жатыр. Бәрінен де, соғыс бітіп, елге кайтканда кеудеміз қур емес, Улы Армияның қатарында, жо- рыкта болғанымызды айтып көрініп турады ғой,—деді. Чуйко өзініқ берген «ақылынан» ыңғайсыздана кысылды; майлы беті бурынғыдан да тершіп, ду қызарып, кетті. ^Мен, қайбір өтірікті жолдас қылыппын. Орайына ка- рап айтылған калжыңым, әшейін. Жаудың үстіне жауар кун- лей түнеріп желкесін үзбесек те, тыным көрмей дауылдын ішінде жүрміз. Мына, біздің колымызбен ондалған кару-ку- ралдар жау ордасына ойран салып жатқан жок па? Жзтты- ғы бар ма, ^біздің қызметіміздің. Бул жеціске бізде ортакпыз, — деді^Чуико. Қызуланып, көтеріліп айтты. Омырауы ашык, май көйлегінің жеңін шынтағына шейін сыбанып түріп алған. Кенет, ол көтерген балғасын басынан асырын кыймылсыз ус- тап турып: “7* Біздік капитан түскі тамағына да кайтпады-ау? Неге кешікті екен? — деп жолдасына карады. Әлденеден қауыпте- ніп, күдіктенгендей түрі бар. Әлгі, Романовтың зенбірегіне айпалған болар. Штабтая Скориков, Ивановтар барды деген,— деп кырма сақал да бір1 күманды жорамал сездірді. Сонда айналған болды. Ол зеңбірек қатты закымданып- 268

ты. Завод мастерскойының, ен бері болғанда АРМ-ныц ғаиа колынан келетін көрінеді. — Рас болар... Егер, бул айтқаныц рас боп шықса, біздін қасарма капитанғіыц мінезі маған белгілі. Вэрімізге де бір мықты сын болады екен. — Мен де содан кауыптенем, үлкеидер алдьніда қарауын- дағы аз ғана күшімен, өзі ондауға тоуекел гып қоймаса неғыл- •сын... Бурышка барып, калык төселген ш$п устіне кыйсайран Андреев бойын ауьгрлатқаң өз оЙымен болса да, ара*тура бул «кеуіиіқ дс. әцгімесіке кулак салып тывдап жатқан. Зеңбірек шебері Федоттыц өзін «касарма капитан» деп атағаньш есіг- кецде, карадан карап жатып, езу тартып акырьш кулімсіреді. Жылы жаздын шырадай тынган айлы жарық түнінде майда қоңыр жел есіп, акырын толқыткан көл бетікдей оның ойлы, сургылт жүзіне кҮбылып ойнап көңілденіп шыққан болмашы күлкі ізі, лезде бар көнілсіздікті сыпырып әкетті. Түйілген қа- лық қабағы аласа мандайына карай жазыла серпіліп, жоғар* лап барып турып калды. Сүзіліп аласымен қарайтын кішілеу көк көздері де булттан шыккан күндсй, оты жайнап, карашы- ғы жылт-жылт ойнап күлім қақты. «Япыр-ау, өздері мені сынап, біліп жүреді екен ғой. Сен- дерді мен де білген едім. Сенгенім өздеріц. Адалдыктарыңа сендім... Майлы колынаи өнері тамған сендердей шеберлерім турғанда полктын, зақымданған зеңбірегін АРМ-ға жіберуге шын арлапдым. Қателескенім жок, біліп, бурые істедім. Өзі* міз, өз колымызбен оңдап шығарамыз» деп іштей өзіне күш беріп, куаттана сөйлеген Андреев, жерден басын шапшан по­ терт алды. Сол сэтте-ақ, салмакты, жуан даусымен: — Д.үйсен, Федот, Чуйко!... — деп дауыстады. Аты аталған үйдегі екеуі бар кеудесімен жалт бурылды. Коныр кеуім бурышта калын төселген шөп устінде түрегеліп отырған өз начальнигіи көріп, ан-таң болды. Онаша көріп, ол жайында сырттан айткан әлгі сөздерін ойлағанда ынғайсыз- даггып қысылады. Ауыз аша алмай, батыл, туралап қарай ал­ кай, назарлары төмендеп, жүздері жасады. Бір-біріне тақа- лып, тығылысып турып, сандарынан шымшылап «сенен бәрі!.. сенен!..» деп кіналасқандай болады. Андреев оларға көзінің астымен сүзіліп карап басын шай­ ка — Міне, калай?.. Өздерің мені сырттан сынап жүреді екен- Сіндео ғой, а? Сондай-ак, «қасармамын» ба мен?.. Иге, икем- ге келгіш емеспін бе? Федот псн Чуйко бурынғыдан бетер кысылып жүздерін Фурып қырындай оерді. — Шамаларьт шама, жолдас Федот!.. Қосыламын сендер- 263

ге! — осы сөзбен Андреев өзінің кәдімгі салмакты салкыи кес- кініне еніп, түсін суытын ызғарланып алды. Муньщ *ар жағын- . да, өзінің аз гана қауымы болып ақылдасып шешетін ма* ңызды бір жумыс бар секілді. Шеберлеріне өз қасына отыруға қолымен гана ишара етті. Андреевтің бір әдеті, карауындағылардыц жумыс уакытын бөліп, тсктен-тек жыйнай бсрмейтін. Соған карап, зеңбірек шеберлері, не де болса бір мақызды жаналық есітетіндсрін білді; демдерін жутып, судай тунып қыбырсыз отыр; баска уақыттарындай, бас курған кыска кецесте де сөзге сараң на- чальниктің аузына қарап катыи қалыпты. - Жолдастар!— деді Андреев, дәл бір салганатты мәж- лісте, көп алдына шығып, кезек сөз алған адамдай, тағы бір тамағын кенеи қақырынып: — бүгін, жумысты күндегіден ертс бітіріқдер. Ерте жатыл тыным алуларыңа руқсаг етем- Ертен ерте турамыз. Жауапты жу.мыс бар істейтін. Оны өздерің де анғарыпсыңдар. Ал, мен болдым... жумыстарына кірісуге рук- сат — деді. Қатар отырған Фсдот, Дүйсен, Чуйконың ешбірі де үнде- ген жоқ. Бәрі бірден айтқан «әміріңдемізден» баска сөз де, сурақ та болмады. Андреевтің «жауапты...» деуіне қарап, кат- ТлЬ^ аҚЫМЛа/ ган 7 ЛТТЫК Расчет зеңбірегін өздері ойлағандай, лғм -га жіоермей, аз ғана күшімен осында ондауға тәуекел еткенін шамалады. Полк басшылары алдында Андреевтін ау* зынан сондаи бір сөз шыға қойса, кайтыл алмасы да белгілі; ешқандаи үгітке де көнбейді, қасарысып, қатайып алады. Со- ы оілген шсберлер, руқсат болғасын үн-түнсіз'орындарынан турып, істеп жатқан жумыстарыиа кетті. X Жа> тылына олар әскер жүріп жаткан жолдың өкпе тусы- ан өткен еді. Алдыңғы жақтарьшан қараңғы түнде үдеріп көшкен узын көш тәрізді, карайған калың шоғырларды көрді. ус-тустан жосып ағылған әскерлер тасқыны, жыралармен жаиыла аққан кар суындай ағыла куйылып, жол арнасын ке- нейтіп өсірш жатыр. Әскерлер тасқынынық кайдан басталып аи арадан бітетіні де белгісіз, түн қараңғылығымен түнерігг нреулене түскен орманға сүқги кірген жолмен, аждаһа тарт- Қ н арыс?андаи ауыр қозғалып, ақырын кіріп барады. СН буЛЫ көРгенде ?йға калды. Коршаудағы жаудың өз- „ ^ е °найлықпен беріспейгінін бурынғыда?н да анығырак тйг;ртіпН- сек,ЛД1, ^ентэрс шабуылындай талай қырғын кан рЫ._п_ РДІЦ алдагы уақытта, әлі де болатыны сөзсіз. Ол қыр- Д рда да, жол айрығында өлген Миронов, Ефремцевтардай 270

талай кыршындардың мерт болуы анық еді. Бул жайлардьс онлаган сайын, ол осы жолда өзіне сенген жумыстыц жауап- шылығын ауырырақ сезеді. Сонымен бірге к&ншалық қасиетті скенін де, тап осы жолгыдай сшуақытта уғынбаған секілді. «Алды ауыр қозғалыи осынау кап-кара менрсу дүниеге сүқги кіріп, жоғалып жатқан душпан әскерлерін Тукумуска жеткіз- бей, Круми жолының айрығында талқандаса алдағы қыйын- дық біраз жецілдеп, жеңіс күніне тсз жстстіндей көреді. «Осы сапар, бір менің басым емес, полкке, бригадаға да сын гой. Армия алдыидағы казіргі абройымшзды шырқатып аспанға шыгару, қулдыратып жерге кулату да біздің Крумиядағы кый- мылымызға байланысты. Күш жеткенше қолдан кслгенін біз де аямаспыз». • Есей, осы оймен сертін шындап суарғандай. Осы кезге шейін ойын ауырлатқан солкылдақ шүбаиы біржола сілкіп тастағандай. Нист қып шықкди үміт тілеуінің жаксы келеше- гін көргендей, умтыла басыи жылдамдап жүрді. Осы кезге* шейін сылбыр шабандыкден ақырын қозғалған неміс әскер- лерінің алдынан мина жарылды. Аяқ астынан жер қозғалған- дай, бір зор гүріл шыққанда, командирінің артында келе жат­ ка» Петр Денисов Самедтіц колын устап, сәл іркіліп тура калды: — Біздің саперлер курған «какпан». Какая чистая рабо­ та, а?! — Бул жер Усов асханасының басы емес, аузықа ие бол! — Жоқ, өзін қарашы... қакланға кос аяғынан түскен көк. жал каскырдай сіл-ейіп қыймылсыз қсілған жоқ па? —■Үндерінді өшір!— деді Есей серіктеріне мойнын бурып. Енді біраз жүргссін олардың алдынан темір жол кездесті. Қалық карға малтығып еңбектеп ксп жске бітксн жуан терек- ке тоқтады. Сол теректін бойынан жарысып өскен бір-бір бутағындай, үшеуі де жабысып тур. Ит жетелеген күзетшілер жолдын екі бетіне жиі-жиі ко- йылған екен. Ол күзетшілер жылы шулғау орап бүтін етік ки- ген аяқтарын салмақпен акырын басады, жан-жағына аса сақ- тықпен сергек қарайды. «Жағдай қыйын» — деді Есей ішінен. Командирінің ойын сезіп, шынында да өз жағдайларының қыйындығын көрген екеуінде үн жок. Барлаушылар кәзіргі халдерін үнсіз уғысып, аскерлер мен қару-куралдар тиеген эшелондар тынымсыз өтіп жатқан темір жолдан білдірмей өтетін жердін ығытын көз- деп тур. — Маған улықсат етідіз, жолдас комбат?— деп суранды Петр Денисов. Алақанымен аузын көлегейлеп акырын айтпақ болған даусы да катты шықты. 271

— Тс... с... Акырын сөйлсй алмайсын ба? — Жаратылысым солай, жолдас комбат. — Жаратылысты жағдайға карап жөндеуге болады. — Жолдас... жолдас комбат, улықсат етіңізші маған! — Кайда? — Жолға жақындап барып қайтайын. Есей ойланыңқырып қалды. Барлаушы жэне суранды: — Иненің жасуындай тесік болса өткендей тәуекеліміз бар гой. Мүмкін тауып кайтармын. — Бердім, руксат, бар! Осындай, ер кайратын сынар кыйыншылык іс түссе оп-он- тайлы бола калатын ірі, балғын денелі барлаушы сүйеніп тур- ран тсректен жылысып кстіп бара жатыр еді, Есей ыйығынав кысып устай алды. Қараңғыда оныц бетіне бетін такап тура кар ап: Сақ бол! жетелеген иттері бар... — деді. Петр Денисов тез оралды; барған жағынан темір жолдын табаны астына салған су ағатын цементті труба тауып кайт- кан екен- Аса сақтықпен жерге жабысып ецбектсген Есейлер сол трубадан урланып өтті; уәделі араға жеткенше сонан ар- ръі жолды тынбастан токтаусыз жүріп отырды; душпан эскер- лерінің нөпір тасқыны екі саламен жарыса ағып келіп, жа- йылып бір арнаға қуйған жер — Крумиге жетті. Жолшыбай көрінген әсксрлерден бул арадағылар әлдеқайда көп екен: полнцнялык екі-уш батальон мен мундағы соккыдан есскгіреп шықкан біраз жаяу әскер курамасы бар. Сонык ішінде, сонғы урыстарда катары селдіреген жаудың полктары бар. Куры- лыс-инженер батальондары мен «Улы Германия» дивизиясы- ның да көптегсн танкілері, алды уйлығып тоқтап калған әскер- лердің ара-арасында жансыз өліктей караяды. Осы араға жарылған снарядтар жаудың ойранын шыға- ратынын көріп куаиған Есей, «тез кірісуіміз керек» деп түйді. Әскер^ жүріп жаткан жолдан аулағырактағы ит тумсығы батпастаи калың агаштың шетіне орналаскасын, Есей Самед- ке «рацияна штабты шақыр» деп әмір етті. Самед, соны күт- кендей, рациясын жайып әзір отыр еді. Кішкене аппараты зы- нылдап те-те-те-е-е-лей бастады. Штабтың радистері де апа- ратынан кетпей. өздеріне белгілі ауа толкынынан буларды шарлап іздеумен, тыным таппай мазасызданып жатса керек, Самед бірден жалғасты да: — Кіммен сөйлесетін едініз, жолдас комбат? — деп Есей- ге карады. — ^кориковпен. о л жок Оолса Тайновгы сура. — Куп-п!.. Түсінікті, жолдас комбат, — деп Самед рация- 272

ға жармаса берді де, кенет ойына әлде не түскендей шугыл бу- рылып артына қарады: — А-а, жолдас комбат, полкка ка- шан кайтамыз? Есей өэінің ойлы кездеріндегі салмақты кескінімсн Са- медке қадала бір қарады. Оііың әлденеге елендеген түрін танып, сықақтап келемеждегеңдей, күтпеген жердсн күліп жіберді: — Келмей жатып асыкхаидай болғаның қалай Самед, экә? Әлде майдан өміріне үйренсең де жау тьтльшан үрейленесің бе? деп еді, Самед кысылып калып: — О не дегеніңіз, жолдас комбат. Мені соғысқа жақа түс- ті деймісіз үрейлснстін. Нсмістерді соғуды үйренгеніме, аз да болса быйыл төртінші жыл, — деді. — Менікі ойын, Самед... Әзілге айттым, әшейін. Көқіліне ауыр алмассың. Скориков рация басыпда отыр екен, Есеймен ауызба-ауыз өзі сөйлесті; булар орналаскан жердін квадратын, жол ай- рығына скі сала боп куйылып жатқан жау әсксрінің күш кара- мын, карукуралдар түріп, матиналардың маркасына дейін анықтап сурады; сонан сон өздерінің дайындығыи кысқа-қыс- қа баяндап, батарея зеңбірегінің бурынғы орнынан Джук- стэ маңына жылжып конғапын, снарядтар болса атыс уясына уйіліп түсіріліп, артпарктіц машиналары элі де тынбастан тасумен жатқаиын айта келіп, қыймылды күн шыга бастауға өз атынан омір берді. Кьгска берген буйрык артынан, ол: — Жака жы.пынды қуттықтаймын!.. Жаңа жыл курметіне, фрицтерге ^аксылап бер «гастрольды». Естс қаларлык. бол- сын! — деп күліп еді. Есейдің ойында жок екен, сонда ғана даңқты он соккы жылы атанған кырык төртінші жылдың бітіп, оның орнына жака жылдыц босағадан аттап кіргенін біліп, «Аа-а, солай екен-ау» деп, таңыркатандай токталып қалды. XI Екі сала боп куйылған қалыц әскер таскыны. алды ашыл- май жол айрыгыиа кептеліп, турып алды. Агып келе жаткан бетінде алдын бөгеп тоқтаткан судай, жол арпасынан шығып жайылып барады. «Осыларын керек бізге дс» — деп Есей куа- нып жатыр еді, кенет, кадағаласып көз тіккен жол үстінде күтпеген бір окыйга боп калды. Күн шығар алдындағы шуғылалы тан сәулесімен төкірек тсгіс бозарып, көз жетер жердегі кара-куралар айқындалып апық көрінс бастап сді. Дүрбіден караған Есей жол үстінде болған оқыйғаларды анықтап көрді. Алды-артыида мықты күзеті бар мерседес машииасына карсы келген жаинын бзрі, жел соккан камыстай жапырылып, араларыи ашып өткізіп жі- беріп жатыр. Мерседес токтай калды. Ол тоқтаған жерге әс- 1 8 -Курляндия 273

мер басы офицерлер мен генералдар жан-жактан жүгіріп ке- ліп жыйналып жатыр. Олардың бәрі де денесін сірестіріп со* зып устап, сол күйінде жаны үзіліп кеткен өліктей, боп-боз бон қыймылсыз калады. ' «Кім де болса, осал жерден шықпаған генерал. Осы, 16- армияның штабында істейтін біреу болар» — дел ойлады Есей. / Машинадан жан түсиеді. Топсасынан айналған темір есік қана сыртка шалқалай ашылып аржағынан шүйдесі күжі- рейген семіз біреудіц бет-элпеті жартылап көрінді. Фельд­ маршал Шернердің тап өзі екенін Есей сонда да білген жок. Латыш корпусының алды урысгсен кала шстіне кіріп ағаш ке- сетін үлкен заводты алғасын, жаны кысыла қатты саскаи Шернер жол үстіндегі әскерінің алдынан өзі шығып еді. Ол офицерлер мен генералдардың бірде-біріне амандаспады; әс- керлерініц акырын жылжып, жүрісі мандымау себебін де су- рамады. Бөлім, бөлімшесі тығын жасап жолды буған екі, үш офицердің ыйғынан погонын жулып ап, журт көзінше, жол үстіне шығарып атуға әмір берді. — Ендігі жерде әміршім — ракымсыздық та, орындаушы* сы — ок болады! Сөзге түсінбейтін сендердей топастар окты жақсы уғадьі,— деп қанын тарткан суп-сур калпы фельдмар­ шал алдына келген офицер, генералдарға кірпік астынан ка- далған кішілеу көк көздерімен жеке-жеке карап өтті, — әкеле жатқан әскерлеріңнің алды урыс ауданына түнде жетуі керек еді. Ол буйрығымды орындамай, мені жауға бір шайкаста екі уттырдыңдар! Жүріп келе жатқанда токтап тыгын жасаған- дарынды енді желкеден окпен түйем! Орындамай көріңдер осыдан!.. Соны айтты да, ол ішкі ту.тқасыиан кысып устаған есік- ті таре еткГзіп катты жауып, келген жағына ағызып жүріп кетті. «Атының сыры иесіне мәлім» болса, солдаттарынык сыры фельдмаршалға да мәлім еді, — эр жерден және екі-уш адамнан атылғасын, осы уакытка дейін агты арбалар, танк, тракторлар сығылысып уйлыккан әскер қурамасы, тоғанын бу-. зып аккан көктемнің кар суындай, алды ашылып жосыла жө- нелді. — Самед!.. Штабпен жалғас!.. — Деді Есей, буны көргенде. Кең кара жолдың жалпак бетін жасырған неміс әскерлері шубырып жатыр; әуелі ауыр козғалып, акырын жылжыса да, кем-кемнен жүрістері жылдамдап үдере тартып, жосылып ба- рады. Самед штабпен байланысканша Есей шыдамай, оған әл- денеше рет төніп барып «енді кашан?» — деп акырып калудын аз-ак алдында тур; бунан кешіксе, бар енбектері зая кететін* дей, ойынды көруге жыйналған халық тарап кетіп, сәтті ми­ нутый тоскан ойыншылар майдан сахнасы болған екі жолдын айрығында жалғыз қалып қоятындай көреді. 274

— Байланыстьің ба? — Жок, ортак комба-ат... — Ортақ, ортақ!.. Енді кашан байланысасын? — Жауап бермей жатыр,- ортак комбат. Штаб бірдсн жауап бермеді. Бес минут өткесін ғана алыс- тан, уәделі әуе толқынынан бір сөзді кайта-кайталап кадал- тып айтқан таныс дауыс есітіледі. «Ак суикар!... Ақ суңқар!.. мен Жулдыз... қалай есітесін, қалай есітссін мсні, прием» деп шақырады. Осы дауыс басылыгі, сөне бергенде қуанышты Са- мед жымындап күліп алып «жаксы... жаксы есітем, прием» деи хабар береді де, шапшаң бурылып командиріне қарады. — Жалғастым штабпен. Рацияда Скориков... — Әкел бері! — Өзіңіз сөйлесесіз бс? — Я, өзім сөйлесем. Есей аппаратты өзіие тартынкырап алды, уйтқып соғып туратын жел-куздан қағажу ағаш арасынық улпадай жас ка- рына бауырлай көміліп жата калды. Өзінің акырын сөйлеген* деде сазымеи салмақты шығатын қоңыр даусын созып сөйледі. Мықты күзетпсн келген мерседестен кеиін, жол айрығында болған окыйгаларға байлааысты «гастрольды» кідіртпей, тез бастауға руқсат сураған еді... Скориков жер үйден далаға жүгіріп шықты. Бес батарея мен оныц атысьгн басқаратын полк штабы сиректеу біткен суйыіқ ағаштың алдыцғы жағына, ойпақдау ашык алаңға, кол саласындай каз-қатар орналаскан-ды. Зен- киген жоталы зецбіректер жем жутары кең, узын өцсшін көкке созып атысқа әзір тур' Зеңбірекшілер де «концертті» бастар алдыидағы ақырғы дайындық жумыстарыи бітіріп боп, әркай- сысы өз орнында, әз міпдетін атқаруға омір күтуде. Скориков жүгірген бетінде Сидлер мен Афанасьев отыр- ған бірінші батарейный, жер үйіие кірді. Карта жайылган кіш- кене столдан екеуі екі басында иіліп турып, штаб начальни- гінің Сгіригулас — Круми, Слампе — Круми жолынық үстімен сырғанап, жылжып өтіп жүргеи қызыл карачдашының ушына көздерін тігіп, кадағаласып калған екен. Үстеріне жүгіріп юр- ген Скориковке жалт қарап, беттерін бурый алды. Оның маңызды жаца хабар әкелгенін екеуі де сезіпті: — Я, не хабар бар?.. — «Гастрольды» тез бастандар деп жатыр, Біржанов. — Бастандар... Д әлдігііі туралап алғанша бір батареямең жумыс істендер. Жолдас Біржановпен араларында турақты банланыс болсын. Скориков шапшан бурылып жүгіре жөнелді. Үйден шық- канша, Афанасьев онын артыиан көз алмай карап калды. Ско­ риков жайшылыкта салмакты, ауыр сүйек адам болса да, 275

осындай бір жауапты жумыс устінде полк түгіл бригада да онап өткен шалт адам болмаушы еді, «Озір, бул жумысында да абройсыз емес, жацсы істеп келс- ді. Өзін қызметте жоғарылаткан соц атағын да өсіру керек. Өсіругс туратын командир және мен білерде көптен бері «ка­ питан» деп ойлады Афанасьев ол турасында. Кідірмей, уш зецбіректі бірінші батарея зірк-зірк жөтеліп қалды. Жер бүиірі солқ етіп, шайқалып-шайқалып кеткендей. Аласа жер үйдің бөрснемсн бсріктеп жапқан төбесінен муп- муздай топырак сау етіп, іштегі адамдардық мойнына куйыл- ды. Олар топырақты елец кылған жоц, бастарын шайкап бір сілікті де далаға жүгіре шығысты. Бірінші батареяның зеңбі- ректсрі зіркілдеп жоне... жоне жөтелді. Туйдектеп үш дуркін атқан снарядтар көздеген нысанаға тимей ауып тусті. Снарядтардыц жарылысын бакылап жатқан һсей координаты қайта есептеп шыгарып, Скориковке хабар- лады. Жаца координатиен жөндеп ап атқан ендігі снарядтар аумастан дәл тиді. Борімси бірден соқсын — деді Есей рация басында отырған Самедке. Осы уақытқа дейін соны күтіп, өңешін көкке созып дайын тургағі өзге зецбіректср де зірк-зірк жөтелді. Зенбірекшілер енді карқындап катты кыймылдады. Артиарктык машиналары да снарядты тынбастан тасып жатыр, бір әкеліп түсіріп кет- кені скшші оралын келулеріне я жетіп, я жетпейді. Әр зенбі- ректғң артында ооратыл атылғаң снарядтардыц асығыс лак.- тыра бергси бос патрондары мсн бет тақтайы жулыпған сна­ ряд жошіктері тау боп үйіліп калды. Әрі-бері аткасын зец- іректсрдіц кулаш жстпсс кең өңеші кол тигізбестей ысады; гады^1113 ЖеМ ж УтаРлаРы кызарып жалыпдап темір иісі шы- Түс ауа бере атыс бәсеқдеді. Атыстан босаған батарея* ныц зецоірекшілері косақтап устаған котелоктарын дацғыр- латып агащ арасына орналасқан асханаға бара жатты. Ой- ларында донеңе жоқ, осындай ірі-ірі шайкастар соңынан сол­ дат оасына тиетш даркандыкпен дабырлап, даурығып сөйлеп әзілдесіп барады: — Ой, білгендеріц бар ма? Жаңа жылға жуз грамм бола ма екен? - Жүзді агама. Интенданттардыц сараңдығы устамаса, күнде ішш жүрген жузді бүгіи сірә көбсйтер. . -К1 жүз бс осебін? Ерніңді жырып кетер!—деп бір* Оірш кағытып нуле калжыңдасады. ССа „мен Гогоедзс батареясы атысын әлі тоқтаткан жок, КЬІИМЬ,лдап жатыР- Сидлер бастаған бригада мсн полк ылары атғ.ғс басына келді; Гогоедзе батареясын айна- 276

лып өтіп, оған жалғас Есейдің зсңбіректеріне тоқтады. Бет, аузы дәрі түтінінс тотығып қарайған зеңбірекіпілер өз ісіне қызығып берілген, касгарына таянып келген бригада басшы- ларына да назар аулармай қызу қыймылдап жатыр. Өзі бастап келпен офицерлер тобынан бөлініп жекс шығып тур- ган Сидлердің назары Қожаққа ауды. Бунан бурын да кездестірген, көріен жауыигері сскілді. Я, көрген секілді... ГІснтэрс шабуьглы басталатын түні көргсн. Өздеріне автома­ ты» кезеп «токта солай!.. атамын!..» деп мақайлатып бар- ғызбай коятын өткір көзді, дөқгелек жүзді осы жігіт емес ие еді? Онда Тьманидің бет алдында, бакылау пунктінің жер уйлерін күзетіп тур еді... Сол жауынгер казір төртінші расчетта, зецбірек октаушы- га жошіктен снаряд оперіп жатты. Опсрген сиарядтың қай- кайсысына да дізесін бүгіп отыра калып, бүйіріне бірдеме- лерді бормеп жазып береді. Сидлер оньщ снарядка жазган жазуларына онша мон бермей, өзін ғана тац-тамашалап тур еді, Афанасьев: — Никита Тарасович, ікөрдіц бе, комсомолсцтіқ снарядка не жазыл жатқанын?— дел иегімен Кожакты нусқады. — Көре алмай турмын. — Әне... Әне-е!.. Жазып жатыр. Кожак колыплағы снарядты зецбірек оқтаушысына бсре салып, даяр тургаң екіншісіиіц бүйіріне бормен ап-анык. кып: • «фрицтерго жада жыл күнгі сыйлык.!..» деп жазды. Сидлер мырс стіи күліп жіберді: — Адам болайын дел турган бала. Окуға жіберу керек. Қелсшекте мунан жаксы офицер шығады. «Артиллерия — соғыс тэңірісі». Осы, көсем сөзінің шындық сырын Крумида болған бул «гастроль» жоне бір дәлелдеді. Есей, бурын мундай кыймыл- дарға үнемі бір батарея зецбіректерімен катысып жүрді. Алға барып, душпан әскерлерін көзбе-көз көріп отырып, ра­ ння байланысымен зеқбіректердің атысын тікелсй баскарып кеп еді. Ал, бул сапары өзі басқарган «гастроль» өткен жол- гыларға тіпті уксамады. Бәрінен бурын оған жол үстімен ағылып өтіп жаткан жау әскерінің алдын бөгеп алып, алды- артынан қамалап атып жок қып, жойып жібсру кыйын соқты. Ерейне жылдамдықпен колда бар күшті дурыс пайдалана білу керек. Әрипс, онсыз узын жолдыц өн-бойын оқ астына бірден алып, жауды қыймылдатлай, ес жыйгызбай састырып тастап, төбесінен жайдай сорғалап түсуге болмайтын еді. Есейдіц қыймылға кіріспестен бурын бірнеше кйадраттын. координатын жскс-жеке ссептеп алғаны атыс үстіндегі жумы- 277

сын едәуір жецілдетті. Екі жолдың тоғыскан торабын бүкіл батарея оғынық астына бірден алуы, бейкут соккыға біраз қаркын-берді. Мунан,, Есей екі жолмен үздіксіз ағылып, қу- йып жатқан пеміс әскерлерінің жүрер жолын бөгеп уакытты бір утса, шоғыры, тобы қалың жерге бірден бейқут соғын көбірек шыгын келтіріп екі утты. Ең әдепкі де, Есейдің өз батареясы үш дүркін атып, сна- рядтары жолдан ауып түсіп, асып жарылғанныц өзінде жол устіндегі немістер абыржи бастап еді. Төртіншіде дәлдігін туралаи алып, бар зсңбірекпен бірден атқанда есі шыккан солдаттар журіп бара жаткан аттан, арбадан, машиналар- дан домалап қулады; шофсрлардын колы рульден тайын кетіп, жүріп келс жаткан машиналар жол үстінде бір-біріне соғып шапшып шығып, шақыр-шукыр айқасып калды. Бірін- ші жаралылар өкіріп жср сүзе қулады. Жолдан шыға жалт бурылып, арбасын сүйрей жөнелген аттар, ту’с-тусқа тыи- тыракай бытырап кашкан солдаттар, ағаштары патырлап кыйрап, темірлері ушкын атып шақыр-шукыр соғысып, ас- панға шапшып айкасын жаткан машиналар тас-талқаны шығып күйреген дүниені таныткандай. Солдаттар болса бул дүниеден босып безгендей кашып жатты: олар офицер- лерінің алдынан шыгып, көселсп тосып «токта!.. кайт орын- дарыңа!.. атамын!..» деи парабеллумін былғап айкайлағаны- на да тоқтамастан, жакын-жаічын жерлердегі ағаш арасына тығылды. Жол үстінде буы буркыраған асхаиалар, машина­ лар ғана калды. Жау әскерінің уйлығып тығылган калын шоғырына ауыр снарядтар сорғалап ағып келіп гурс-гүрс жарылады. Қап-кара діцгектер бурк-бурқ кетеріліп, кошкыл қара түтін түйдектеліп, жау тынысын тарылта шыкты. Бар- ран сайын жерден жоғары биіктеп көтерілген кара түтін кан- кара канатын ауыр салмақпсн акырыи қағып, кағып койып, жоғары өрлей ушкан ескілік ертегінің алып кусындай еді. — Тап осы жолғы жеген таяғын мәңгі умытпастай бол­ тан шығар, фрицтер!— деп Петр Денисов узак қадалған көзін жол үстінен аударды. Ауыр денссін дс шуғыл бурыя насаттанған шат кескінде Еоейге қарап еді, о да коштап ма* қулдағандай басын изеп: — Я, сабақ болғандай ескерткіш. Бір булар ғана емес, булардың жолын куам деуші ізбасарларына да сабақ бол- ғандай болды, — деді. — Ізбасарлар?.. олар кім? Фрицтерді талкандап журтсак та соғыс өртін салушылардың ізбасары курымай ма? Есей күлді: —- Мақсаггас табы калганда ізбасары кайдан курыйды. Біздің өз ішімізден баска жсрдің бәрінен де Гитлердің ізія басатындар әлі-ақ шығады,— дсп ол көтеріле беріп алдыңғм 278

жағына асығыс көз тастап еді; өздеріне жакындап келіи калған бір тогт немістерді көрді. Есей жерге жабысып буға калды. Өздері ештеме көрмесе де комбатының букканын біліп, Самед пен Петр Денисов те жерге жабысты. Комам- дирдін. буйрыгын күтпсй-ак, мундайда өздеріне белгілі тәр- тіппен автоматтарын октап согысқа дайындалды. Петр Дени­ сов автоматын усынып көтеріп-ақ алды. Ол бір көзін қысып, демін жутып жүрегініқ жиілеп кеткен соғуын басты. Өздсріне қарап жүгіріп келс жаткан немістердің кабаттаса бсрген шет- кі екеуін карауылына коидырды. Есей ол ексуініқ көцлін танып: — Тырп етпендер!.. Көрмесе өткізін жіберу керек,— деп әмір берді. — Көрсе ше?.. Онда не істейміз? • — Өзім айтам... Әмір өзімнен болады. Сендер тек дайын жатындар! — Біз қазір де данынбыз. Оқ астынан кашқан немістер еш жаққа бурылмастаи туп-тура буларга есік пен төрдей шамаға жакындады. Саны көп күші басым жауды будан артык жакын жіберуге бол- майды, оқнен қарсы алу керек еді. Есейдің иек кағып: — Атыңдар!.. Көздеп атыңдар!.. — деп әмір беруі мун екен, — Я, босе..!— ден Петька да оқтаулы автоматын кезеді. Бірде шогырланып жиілеп, енді бірде бытырай жайылып жүгіріп келе жаткан иемістердіц әдспкіде өзі нысанасына алған шеткі скеуін іздеді. Ол нысанасын бірден тапса да, аралары алшак бөлініп, кашык келе жатыр екен, Петька олардьщ бірігіп косылуын күткен жоқ, автомат оғының та- банда, бірден кулататыныиа көзі жетті. «Атындар!...» деген Еоейдің әмірімен автоматты басып калды. Теректін бутағы арасынан карауылы ғана кылтыйыгт шыккан кос автомат бірден үн косып тыр-тыра-а-а-лай жөнелді. Есей де пистолегі» лен екі рет көздеп атып жіберіп, өздеріне жакындап жетіғі калған немістерге көтеріліп, шалкалай беріп кол гранатын жіберді. Ж ерге жалт беріп буға кап, лақтырған гранатынын жарылысын бакылады. Қалық карға конышынан кіріп мал* тығып келе жаткан немістердің карсы алдынан суйык ақ шаңдақ бурық етіп аспанға шыкты. Қуйын үйіріп, әуелстін көкке ушьірғандай ауада бораған суйык, ак шандақ жерге акырын та рады. Қатар жүгіріп келе жаткан үш немістің ортаңғы біріне жарқыишак тиіп кілт токтап, колымен кеудесін кысып шал- калап сілейіп бір турды. Бірден қуламай, толыксып, теңселін турып калып, ілгсрі және бір аттап жер сүзе кулады. Калғаы екеуі бәкімен каккаи мурттай бірден ушып түсті. Жарқыи- 279

1 кіаіқ тимеген бір неміс ілгері жүгіріңкірен барып, дол Ессйдін. карсысына, таяк тастамдай жерге келіп буғып жата калды. Есей бір гранатты дәлдеп және жіберді, және жіберді. Ал- дынғысы асып түсіп, содғысы сол-сәл жетпей жарылды. — Қазір... мен жайғастырайыи опы! — деп Самед жарыл- ғышы салулы гранатты лактырғалы көтеріліп, колын соза бергенде, сол неміс аткан бір оқ дәл ыйықтын басынан урды. Самед хөгеріп тістене калды. Қолынан босап шығып бара жатқан гранатты сау колына соншалық шапшандықпен тез ауыстырып алып, әдепкісінен дс көтеріліңкіреп алып жіберіп калды. Бул гранат бурынгыдан да жакын жарылды. Бірнеше уак жаркыншақ Саліедтіц өзіне т и і і і кан ақкан зіп-зілдей жансыз денесі жерге сылк. етіп төсімен соғылды. . — Самед!.. а, Самед?.. Нсғылдын? — деді Есей, жан ушыр- ған үрейлі дауыспен, мурнын қарга тығыгі, етбетінеп жер куш- қан жансыз өлі денені көтеріп алып, шалкасьшан жатқызып еді. Бул кезде, жол бойынан жақын арадагы ағаш-ағашка қашып тығылып жатхаи немістер атыс боп калган жерге ағытылып еді. Бір-жарлап батальондык минаметтср де соғыс- қа тартылды. Булардың дэл карсысына екі солдат колдасып көтеріл акеліп, пулемет орнатып жатыр. Жә.те, жогарғы жақтан дәл бүйірден ізші каскыр иттер- дің екпіидеп, снтелете төндіріп үрген арсылдары да жақьшдан, жетіп қалды. Ағаш арасы болғандыктан қарасы көрінбеее де арсылдары аяк. астыиан, дәл кастарынан шыккандан болады. «Біздің барымызды біліп іздеп шыкканы... өзі де білетін- дей болды ғой...» деген ой басына келген Есей ендігі жалгыз серігі Петр Денисовке: — Булардың өздерінен бурын иттерін өлгіруді көзде! — деді. — Ок бітуге қалды, жолдас комбат. — Не дейді?! — Менде бір атаканы тойтарғандай гана халды. Гранат та аз... — Менде де солай. — Аа-а... жолдас комбат мен таптым... таптым. — Окты ма? — Я, окты... Бірақ, онда канша бар дейсін, —деп Петр Денисов кан-кан беті жоғары қарап, бултсыз биік аспанға шалкалап жаткан Самедтың автоматына жармасты. Жағдай, капелімде, кыйынра айналды. Әлі де болса ой ойлауға мүмкіндік барда кыйын жагдандан қуткаратын акыл таипаса, істің түрі будан да кыйындап, Шота Руставели сә- зімен айтқанда «Өлсен. данкынды асырын өлген жаксы» бо- лыя шығатын түрі бар. 280

Жаста болса Ессй өмірдің баға жетпес кунын біледі, артық бағалайды. Оның өз уғымында, өмір деген сурағанға шешіп бере салатын олжадан түскен шекпен емес. Бірак, сонан кслс осындай улы максат жолында, өмір мсн өлім бетпе-бет айкасқаи жерде бага жетпос ардакты, асыл өмірін оқ ушыяа оп-оцай қыюга бар. Тайталаскан егесте жанындн корі арын корғауды өзіне мурат біледі. Қазірде ол ажалға оп-оцай мойиын усынып жаткан жоқ. «Жастығымды* молырак алып өлсем жаным тыныш»— дегон ойда жатыр. Ііемістер болса, жолыидағы бута-бутаны бетке устай наиалап бір адым да болса ілгері басып келеді. Петр Денисов те олардың эрқайсысын бір, жекс-жскслеп қарауылы- на алганы болмаса, олі ок шыгарған жок. «Жакында!.. ілгері бас!..» ден кіжініп, ішіне жуткан ызғарV^ы>суык демімен жау- ды өзіне тартқаидай еді... XIII Бул, түс ауа бере атыстан босап шыккан батарея зеңбірекшілеріищ асхана басыида тамактарын алдына жада ала бергси кез сді. Есей тыгыз түрде Скориковты радияга шакырып алып, «бізге ат!..» дсді де, жок болды. Суға быркырап батып бара жатқан адамның аузыиан туншығып шықкан бір үзік, жаны алқымга келген деміндей, жауап катиай, үні өшті. Суға кстіп бара жатқан адамды калай қутқаруды ойлап туруға болман- тынындай, Скор иковке де табан аузында акыл табу керек еді. «Қоршауда калган болды... өз күштерімен, өздері бузып шыға алмастай болды. Сосын булар «бізге ат» деи жагканы. Жау колына тірілей түскснше, өз қолдарыңнан аж ал тауып ак лиетте айнымай өлейік деп ойлағаны-ау. Есіл ерлерім-ау!..» дсп қайгыра кыижылған Скориков өз ойында бір пәтуаға ггык бскінгеи-ді; асхана басыидағы, тамактанып жаткан зеңбірек- шілерге Қожакты жүгіртіп жіберді де, өзі жүгірумен ком- бригтерге барды. Скориковтың танауы қусырылып, түсі қашып кап-қара боп түтеп кеткен екен. Сидлср мсн Афанасьев, онан әлдекан- Аай бір жаманшылык, суык хабарды есітетінін сезді. Оның екеуі де өкпесін алып жүгіріп келе жаткан Скориковка жет- кенще шыдамай карсы жүрді. Осындай жакындап келе бер- генде: — Жайшылык па? — деп екеуі бірдей үрейлі дауыспен косарлана сурады. , — Біздің адам... адамдарды немктер коршап алған ба Деймін. — Коршап?.. Кімді, Есейлерді ме-е? 281

,Ж • . - { Я, Есейлерді... Өзіне атуды сурайды. Сидлер кед ашылган кыймылсыз көздерін Скориковке ка- даи қарап, катып калды. Афанасьевта да жан ушырған үрея бар, астыцғы ернін жымкырып тістеп боп-боз боп кыймылсыз тур: «өзіиб' атуды сурағаны... коршауда калғаны. Қол ушын беру керек» деген ойга келді. Бул ой комбригтыц басына да келген еді. ОVI: — Не істемсксін?— деп Скориковке әмірлі- кескінде кэрін жайып, катайып карады. — Мен істердің өзі калмай тур, жолдас полковник. Асхана басында тамактанып жаткан батарея зецбірекшілеріне адам жібердім. Солар келгесін, карсы болмасаныз өздерінін сураған жеріне бар батареядан атпакпын. — Дурыс, сөйт, солай істе! — Қуп, жолдас полковник! — деп Скориков .жалт буры- лып жугіре жөнелді- Асхана басындағы батареяларынық зец- бірекшілері Кожак барған соқ-ак ішіп жаткан астарын тастай* тастай жүгіріп еді, Скориков зеңбірек басына келгеиде олар өзді-өзінің орнында, қандай кыймылға да әмір кутіп дайын гур екен. • : — Атыңдар! — деп эмір берді Скориков. Окталып дайын турган зеабірсктер зірк-зірк жөтеліп, алай-түлей атыс салды. Өңеші үнірейген кең ауыздар темір кусып, жа-тын жутты. Маңындагы жер солқылдап, ағаш буга- ғы дірілдеді. Жапырактан арылып шаянныц аяғындай сойдый- ған аша бутактардан күні кеше жауган жас карлар жерге жа- палактап ушып жатыр. Зеңбіректер ішін тартып соккан желдей ыцыраныи алып, дүрк:'н-дүркін атады. Батареялың зецбірегін бірдей октап бірден атканда жалпак жер теңіз бетіндей толыксып, небір жуан теректер иіле майысып, дауылды күнгі кеме сырығын- дай сықырлайды. Батареялар бір сағаттан астам ‘ гтты, корыгындысы бел- гісіз. Мүмкін, тілек кып «бізге ат!..» деп сурағандарындай, жүздеген снарядтын бірі болмаса бірі оларға тиіп әлдекандай бута түбінде өліктері қалды ма!.. Не, әлде, жаралы боп кулап жау колына түсті ме?.. Штаб радисті өздеріне белгілі әуе тол* кынын шарлап канша іздесе де, Есейдің «сункарының» үні естілмеді. — Жауап бермейді, жолдас капитан,— деді жас радист қасында екі қолын артына устап әлдеқайда, алыска көз тастав турған Скориковке карап. Скориков турған калпынан коз- ғалмады: — Ізде!.. Ізде, әлі де!.. — деп кыска әмір етті. Кенет, ол олдеқандай коркынышты ой келгендей салбырая _ х 282

иіліп бара жаткан басын тіктеп көтеріп алды. Тығыз буйрык лен адам жүгіртіп сол араға батарея командирш жыйнап алды. Бул арадан шапшаң көтерілу керек! — Қайда барамыз, тагы жаңа орынға ауысамыз ба? — Жок, сскі орынға барасыңдар! турмаңдар, енді, тсз кірісівдер! Буйрык айткан уақытында дәл орындалды: батареялар бір уакытта бірден көтерілді де, бірдей барып ескі орын- дарына орналасты. Скориковтың бул ісіне Бобров наразы болды. Бірак, соңғы кездері Бобровтық ескі жөтелі шығып кей кездері екпесі қысылып алқынып қала беретін болғасын, оған аз-аз- дап жеңілдік берілетін. Айрықша орынбасарлы болғалы Боб­ ров көп уақытын тылда, Долгушевпен бірге өткізетін боп жүр еді. Бүгін де полктың атысын Скорнков баскаратын болға- сын жөтелін сылтау ғып/ Сидлерден улықсат алып шаруашы- лык бөліміне сртемен жүріп кеткен... Ол өзінің тылдағы ең жакын көңілдес досы Долгушевпен екеуі оңаша отырып, жақа жылға арнап жаксы тілекпеп тостар көтерді; теМір пеші Кы­ зыл жанған жьтлы жарык үйде оңаша отырып, әртүрінен бап- тап пісірген домді асты да, әскер өмірінде енбір зарықтырғыш келетін әйел әнлмесіне еліте кызығып отырып, тоя жепті. Содан түс ауғасын ғана полкка қайтты. Долгушев өзі сый- лайтын қадірлі бастығын машинаға отырар жерде колтығыиан көтеріп, демеп: ’— Жака жылды жаман карсы алмаган шығармыз, жол- дас подполковник,— деп күлді де,— батареядағы санинструк- тордың бірін ала келгеніңізде бунан да гөрі көнілдірек болатын сді... — деді. — Жастар турғанда біз кусаған шалды көзіне іле ме?! — Жасьщыздын сәл үлкендігі болмгса, көшіініз кай жас- тан да ж ас болар, — дегт Долгушев және күлді. Бобров та жалпақ ыйығын селкілдетіп карк-карк күлді де, қоштасып жүріп кетті. Ол полкка қайтып барғанда атыстан шыккаи батареялар ескі орнына ксп токтап жатыр екен. — Бунда келуге әмір берген кім? Бригада ма? — дея сурады бір комбаттан. — Бригада емес, сіздің орынбасарыныз, жолдас..подпол­ ковник. — Бар ма өзі?.. Шакыр мунда! Скориков жүгіріп келді. Үстіне кіріп келгенде оған ашулм подполковник түсін суытып, іүксие бір карап кәзін тез тар- тып алды. — Қайта-кайта орын алмастырған не?.. О да тактика ма? — Я, тактика, жолдас подполковник. 283 ■16.

— Түсіндірші, бул тактиканнан тиетін қаңдай пайда бар? Бір орында узак турып атыс салғасын душпанныц дыбыс устайтын батареялары біздіқ турған жерімізді анык- тап біліп алуы мүмкін. — Қой, оныңды айтпа маған. Әуені белгілі он, онын. Мектеп балаларыныц жаттап алған таблицасындай, осыдан бір жанылмайтын болған екенсін, өзіц. — Жолдас подполковник... — Айтпа маган. Қулағыма канық ән. Баяғы азамат соғы- сында біздің дивизиондар бір орнынан кашан майдан жылжы- ғанпга козғалмайтьш еді. Жауды сонда да жеқетінбіз. Еиді, бір, тактика, маневр дегеп шығыпты. Байғус. солдаттыц тый- тығына пайдасыз тактикаларың жстті ғой, қашанғыдан бурын. Өз ісініқ дурыстығына ссие турса да, Скориков ундегек жоқ. Бобровтыц атагына, аткаратын кызмет орнына сай еме- сін бурыннаи шамаласа да, тап муншалык тайыздығын біл- меуші еді. Өзінс жазыксыз урысып, көзіне шукығандай тіктеліп айткан мына бір ойсыз, озбыр сөздерінс карны мык- тап ашты да, улыксат алып шығып ксгті. Ақырында, Скориковтын. ойлаған сактығы дурыс боп шықты. Екі*қара жолмен Тукумус багытындағы урысқа шубырып кетіп жаткаи осксрлерін совет артиллеристері снаряд асгына төмпешке алганда немістер де тып-тынкш караи калмаған. Жаудың дыбыс устайтын біонсше батарсясы алдыңғы қатар- га жакындап келіп, тың-тындап тіміскілеп кезіп көп жүрді- Қауырт жүргізген карбалас жумыстың нотижссінде иеміс- тің дыбыс устайтын батареялары Бобров полкынын турган жерін аныктап біліп алды. Бірак, олар Скориковтың сртс ойлаған сақтығының аркасында он минуттай кеш қалды. Ско­ риковтын. сактығы жауды тағы бір алдап соқты. Немістін алыска ататын зеқбіректері осынын аз-ақ алдында өздерінін кейіндегі ескі орнына көшіи кетксн бес батареянық журтын ауыр снаряд астына алды. Буны көрген бригада басшылары: — Мына, жаңа орынбасардың жақсы істсгенін карашы Полк орнын^бул кезге дейін алмастырмағанда тағы бірнеше зеңбірек кыйрап қатардан шығатын еді. Жолдас Скориков­ тын бул ецбегін ескерусіз қалдырмауы.мыз керек, — дсп ырза- лық білдірісті. Есейлерден еш хабар болмады. Күн батты... Бозарып тан да атты. Түн-түнімен полк штабындагылар кірпігіи какпай шықты. Ьір жан күлмеді, катты да сөйлемеді, 284

көбіие бір-біріпе айтайын деген ойын көз карасынан, кас-ка- бағынан ақғартты; іштсгілер, телефон шылдыраған, есік ашқан болмашы сәл дыбыстарға да елең етіп, жалт карайды; бәрі де шыдамсызданып хабар күтеді. Тан алдында штабка Баян келді. Скориков телефон турған кішкене столға шынтагын тіреп, алаканыиа басын салып,%көз- дері жумулы мүлгіп отыр еді; кішкене есік шыкырлпп, ақырын ашылғанда басын көтеріп алды. •— Баян! Хабар жок па? — дсді, үмітсіз аурудын халін суракан адамдай даусы өте акьгрын шықты. Баян Скориков- тың касына келіп катарласып турғасыи ғана жауап катгы: — Хабарды өзіқіздеп естем бе деп кслдім, жолдас ка­ питан. Скорикав жана байкады. Есейлердін, барғаи жағынан кайтпай* хабар-ошарсыз жок боп кеткені Баянный да жанына катты баткандәй, жүрегін өртегеи аяныш бар. Уш жағы сүйір- леу келген жука өңді қансыз беті қуқыл тартып, жіқішке имек касы да шыйырған шудадай шыйратылып, кезінің үстіне жыйырыла калыпты. Узын кірпігін жай, әрі сирек кағады. Қарашығынан ушкындап от төгілгендей өткір кара көздер де тым ойлы, караған жеріне кірпік какпай, тслміріи узак кадалады. Скориков осы арада, Есейлер жайында жікішксріп, жукар- ған үмітін сәл сездірсе оған ауыр тнсрін көрді. Сондыктан ол, «хабарды өзіцізден ссітем бе...» деп жауап күтіп турған Баянга хабар-ошарсызлар жайынан титтей де кауып білдір- мей, домелендіре сөйледі: — Бтз де бурынғыша, Баян. Өз хабары өзінен болар деп үміттенеміз. Осы сөзбен ол аласа жер үйдіц ішін ерсі-карсы кезіп жүріп кетті. Ара-арасыпда керіліп, созыльш узак есінейді. Баян штабта көп кідірген жок. Скориковке өзінін Зинаида Григорьевнаға согып батареяға кайтатынын білдіріи, сыртка шыгып сді. Бірак, бес минут өткен жок, ішке жүгіріп ентіге кірді. —- Дядя Иваиг-н?.. — деп айкайлап жіберді. Бүй деп Скори- ковты сыртынан атаса да, оньің өзіне бірінші айтуы осы еді. Онда да жүрек жарды куаныііі үстінде, андаусызда ауыздан шыгыи кетті, окыс шыккан сөзінің огаштығын сәлдеп сои ссзіп, ықғайсызданып, үндемей томсарып калды. Үстіне жүгіріп кірген кыздык күлімдеген куанышты кес- кінік көргенде, Скориков ішінен «хабары жокгар келді ме?» Деп калды да, колын созып карсы жүрді: — Я, ал?.. Немея куаитасын, кызым. —* Есейлер келді. — Қайда? 285

. Суйткенше болмады, шапшаңдап есік ашылып,- ішке бет- аузы өрт сөндіргендей түтегең екі адам еркін басып кіріи келді. Үстеріндегі сарала балшық киімдерінен тер мен мыл- тык дәрісінід иісі шыгады. Қасындагы шынельді кыздан бөлі- ніп өздсріне қарсы жүрген Скориковты көргенде, ішке кіріп келген екеудіқ алдьщгысы бойыи түзеп тартыла қап, жауын- ге^лік таисырманы орындап қайтқандарьш баяндады. — Ойдағыдай орындағаиын үшін алғыс айтамын! —деді Скориков оның колын кушырлана кысып. Нсейлер үшеу боп кетіп, екеу боп келді. Самедке өзі лак- тырған гранаггың жаркьшшағы тиіп өлгснін, Нсей рациямед хабарлап білдіріп еді. Енді, оныц кан жуққан документтерін штаб начальнигіне тапсырған жерде, өлігінің со жакта кзл- ғанын айта келіп: ' — Біздін, жанымызды сактап калған орман болды. Кур- ляндиянық орманьша бурый кеюші едік кой, бул сапары алғысымызды бердік, — деді. Скориков Ессйден көзін тайдыр* май айткандарын үнсіз уйып тындап тур еді, енді сәл күлімсі- рой гап, оңгііМеге өзі кірісті: — Ал, кәне... «гастрольді» калай бердіңдер фрицтерге, соны айтшы? — Жаксы... Жүдә жаксы бердік, жолдас капитан. Круми- да болған неміс, біздід бул «гастролімізді» өмірінде умытпас..- к

ҢОРШАУДАН ҢОРШАУ I А уп іріл узак сокқан дауыл артынан ак көбік атып ба- \"сы лған улы тсңіздердей, екі •жетіге созылған бул кырғын Круми «гастролінен» ‘кейін ішін тартып толастады. Бул жердей дс майдан шебінің өтетінін, сонау мунарланған жасыл ормандарда душпан әскерлерінің берік бекГніп жатқа- нын еске салғандай, Джукстэнің багыс жағынан, жиі шоғырлы ағаштар арасынан карт Максим ғана ара-тура так-тр-р-р-рак- так деп атып кояды. 'Гукумус бағытында жүріи жаткан соғыстар да бәсеңдеп кетті. Бірак, оның есесіне Бірінші Екпін- Дініқ сол ж ак канатынан және бір генаралдыц гвардиялык Армиясы жаппай шабуылға шығыи, токтаусыз алға басып ілге- рілеп барады. Бул мандағы қорғаныс шебін устап, кый- мылсыз жатқандарга желсіз тымык ауадан алыстағы айқастың жер сілкінтксн дабылы ғана талыгі шығып, жел Үрлеген бөшксдей, болмашы у-уу-у-іл кулакка еміс-еміс келеді. Қруми «гастролінен» кейін Екпінді Армиянык корғаныс ше- бін устан жаткан қурамалары барлау жумысын күшейтті. Май- Дан үсті күндіз тынышталып тынып турса да, күн батып кас карая жау тылын шарлап кезген совет барлаушыларыныц не­ остермен шайкасы жиі боп калады. Ондай шайкастар от алған 287

шырпыдай жарк етіп т^аи лезде басылады; кей-кейде, жел айдаған кішкене қонырша булттардың болмашы бір сіркіреп жауып өткеніндей, душпанііыц күтпеген жерінен кенет бурк етіл булік сап кетсді. Екі күн удайы тынымсыз жүргізген барлау жумысының' ногижссіндс, колға түскен маңызды «тілдердің» айтуынан, фельдмаршал Шернердің ішіне бүккен бір купыя сыры әшке- реленді. Ол Джукстэге ішкерілсп суғынып кірген Совет әс- керлерінін. кос бүйірінен көи күшпен капылыста соғып, коршап алуды ойлаган екен. Сол максатпен Шернер Круми «гастролі- нсн» кейін урыс жүргізу тактикасын тсз өзгсртіп, бул мақнан урыс ауданына тарткан көп әскерлеріи сол ізімен кайта кай- тарады; жасырын жолдармен баска жактарға көп-көп әскер курамасы ксліп жатты. Әткен айда Шығыс ІІруссиядан Либава портына пароходпсн келтірген алты дивизиянық еңбір катары толыгы осында келіп, Джукстэнің оц жак бүйірін ала, Слампе темір жолыиың бойына токтаған. Сокғы урыстардан кейін ка­ тары біраз толыктырылған «Курляндия» бурыннан сол жак бүйірде, жіңішке сүбслікте тур еді. Оныц үстіне Джукстэнің батысындағы шоғыры калық жау батареялары сейіліп, түгелі- мен кос сүбелікке кеп орналасып жатты. Генерал Разумов өз штабын аяғынан тік турғызды. Өзі де күні-түні бірдей дамыл көрмеді. Күндіз корганыс шебіне барып батальон, полк штабтарын аралайды, түн болса өзінің штабьша келеді; штаб начальнигімен екеуден-екеу онаша ка- лып, алдын болжағыш адам акылынан ғана туатын толып жат- кан түрлі кыйсындарды шолады; электр жарығы жоғарғы жағынан түскен ортадағы жаюлы карта бетіне үңіле карап, тус-тустан дамылсыз түсіп жатқан жау жайындағы жаңалык мағлуматтарды өткендегімен салыстырып, шамалап көріп, акырғы бір корытындыға келді: — Түсінікті... фельдмаршалдың ойын топшылаған сыякты- мын, енді кімнің коршауда каларын айкас шешер, уакыт көр- сетер,— деп Разумов үйді кезіп жүрітт кетті. Уйкысыз тү-н Кв­ ипп, шам жарығында сарғайтып таң атырып, каны кашкан кукыл бетінде әлі айықпаған ауыр ой табы бар. Кенет, ол, кец бөлмені ерсілі-карсылы кезіп жүріп карта бетінен әлі көз алмай кадалған штаб начальнигініқ касынан өте беріп: — Ортадағы қурамалардың бір азын екі бүйірге шығар. Онжак канаттағы Кызыл 'Гулы дивизияга бүгін түшде осында келуге әмір бер! Еременкоге бул ойымызды хабарлап білдіру керек. Корганыс шебін устап жаткан днвизиялар әлі де барлау, бакылау жумысын күшсйте түссін! Осылардың орындалуын в?.ің бақыла! Корытындысын.., Осы бүгін, он алты — 00-де ма­ кан хабарла! N 288

II . Ессй жалгыз өзі бақылау пунктшің сыртынлағы Уигри ху- торына келеді. Оның барлаушы, байланысшылары өздерімен көршілес Холм миномет полкінің жауынгерлеріне бірлесін, бү- гін азанда осы хутордан монша жаққан еді. Взводындағы екі отделение жауынгерлері кезектесіп барып жаңа жуынып шык- ты. Орньша отделение командирі Саладуханы калдырып, жуы- нуга енді Есейдің өзі келеді. Байкамайды екенбіз-ау, бул мақды қар мықтап жауып салыпты ғой,— деп ол алды-артына мойнын созып карады. Джукстэ ^маңы бул туста соғыс журген жердің даласына тіпті уқсамайды. Бул жерлерден майдан шебі өтеді, мына қыр астында, әлдеқандай бір-жар шақырымда немістер бар, қор- ғаныста жатыр деген ой, карт Максим өте жакыннаи так-тыр- ррр-ак-так деп қалғанда болмаса, басыца да келмейді. Өртенген хуторлар болса сөніп басылған. Зеқбіректердің аузынан зырқырап жарысып ушқан көгіс дәрі түтіні де, танкі- лердід казбаурынан түйдектеліп көтерілген жер шацдағы да, өрг шалған егін, шөптердің кою, қара түтіні де бурынғыдай әлем жүзін торлап, ауаны улап турған жоқ. Аспан ашық... Тьшык теңіз бетіндсй, көгілдір кеңіс аспанда жүлгелеп, ж ел айдап тастаған ушпа ак булттар ғана калкый- ды. О да, түстіктен білінген болар-болмас жылы жел лебіне ақырын қозғалып, ой шалмағаи белгісіз бағытка ығыгт барадьг. Көптен бері бірінші рет жаңа көрген жубайына жер ана масайрап еркелегендей. Жака жауган жас кардың беті жыл- тырап, астынан акырын еріп жатгы. Соңғы екі — үш күннін ішінде, мезгіл курғатпай жиі жауып, басып салған кардан сон, Курляидияның жасыл даласы ақ көрпсге жылы оранып, теп- тегіс шексіз жазык боп созылып жатты. Бурын, айналаиды коршап, қалай бурылсаң да сыпыра көк жиекпен астарласып Жататын жасыл ормандар, енді Есейгс боз кырауланып, бу- рьіл тартып, бір қалың туман түскендей мунартып турды. Қыс болса да, күннін. тым ашыктығынан ба, кейде көз ушында му- нартқан ормандар, дәл шілдедегідей сағым толқытып, жердей үзіліп көтеріліп, көгілдір ауада қалқып 'турады. Енді бірде, жерге 03 салмағымен қоиып калың музды бузып, туп-тура өзіңе карай салып келе жатқан музжарғыш үлкен кемелердей боп та көрінеді. Курляндия табиғатыньщ бул көрінісін Есей өзі туған елдің мақ жазык иен даласына уксатып, кумарта кызығады. Қазақ Даласында, бул жактағыдай ғасырлап жасаған, ит тумсығы батпайтынбиік, зэулім ормандар аз болса да, Беларан секілді жолбарыс бел, биік шокылар, теңіз жағалауын көмкеріп қу- сырып жататын нар камыстар жиі кездеседі. Бул жактыц ор- ^-КурЛЯПДИЯ 289

мандарындай, кыста, олар да табиги бояуын жоғалтады; қа- лыц жауған кардан сон боз кырауланып, мунартып жатады. Әсіресе, бүгінгі бултсыз, ашық аспан жан-жуйесін козғап, аса ысгык, аса жақын көрініп табындыра тартады. Көзі тоймай, кумары таркамай қайта-қайта карайды. Осындай жел- сіз тымык күндері жүлге-жүлге ақ булт жүзген биік аспанды Есей Қазакстаннан, Арал тенізінің үстінен көретін еді. — Шіркін, туған жер!—-деді. Сағынышты жүректің тереқ түкпірінен толықсып, толкып шыккан әсерлі үнмен айтты: — Кір жуып, юндік кескен қайран жердің, Ешқайгы жетпейді екен күйігіне... Ол бэсен қоңыр дауыспен, Балуан-шолақтың осы өлеқін ақырын ыңырсыды. Өзін әсерлі сезім билеген Есей моншаға қапелімдс калай жеткенін байқамады. Латыш шаруасының қарағайдан салған аласа, тар монша- сы кірлігіне қарамай ішіне кірген адамды өзіне лыкытып тар­ тады. Қулақшынын шегеге іліп, сырт киімдерін шешкесін-ак, Есейдің денесі жыбырлап, козып қышына бастады. «Қасы!.. қа- сы-ы!.. деп мазалагандай кышыгаи жерлсрі... Монша өте ыссы екен. Есей кып-қызыл нарттай болып, бойы балбырап, тері сорғалап, алкынып шықты. Сайкин моншаға жаңа келіпті, іште адамнын азайғанын күтіп, есіктін шығар аузында миномет полкініқ офицерлерімен сөйлесіп тур екен. Іштен буы буркырап шыққан Есейді көріп: — Монша калай, Есей? — деді. — Айтары жок. Мен езім, Москванық душынан кем көрме- дім. — Адам көп пе, ішінде? — Бар... Бірақ, орын тауып жуынуға болады,—-доп Есей артык сөйлеспей жүріп кетті. Бул жолы да Гогоедземен оның бақылау пункті бірге бол- ды. Дәл Тьманидағыдай, буның барлаушылары мен байланыс- шылары туратыи жер үйдің бет алдында қатар өскен үш кайын. бар-ды. Осы жерге, бакылау пункті орналасканда, бурынғьідай араласып жүріп, байнылық беріп турған Скориков болмаса да, «солдаттың өз терін өзінен аяма!..» дейтін оның ақылы Есей жадынан бір шыкпады. Жер үйлерді салысуға басынан аяғына дейін Есейдіқ өзі қатысты; курылыс жумысының жөн-жосығын жаксы білмейтін жас жауынгерлерге көрсетіп беріп, олармен ара-тура косыла істеді. Жер үйлердің төбесін жуан, жас бөренелермен қаласты* рып қабаттап, оның үстінен метрге жуық топырак тасталған еді. Сыртынан қараған кісіге жер үйлер төңкерген қазандай томпайып көрінеді екен. Моншаға түсігі қайткан Есейге, бас- 290

кару взводының екі отделениесі туратын жер үйден жауынгер- лердіқ карық-қарык күлген дауыстары алыстан естілді. Е, Петька... қайдагы-жайдағыны айтып күлдіріп жатыр екен,-—деді ішінен. Бірақ жер үйдегі тап қазіргі күлдіргі, қызык. әңгімелер Қожақтың т/лінен туып жатыр еді. Өткен жолы, Круми «гаст- ролінде» өзін командирініқ ертпей, оқтаушыға снаряд әгіеретін етіп, зедбірек басына қалдырып кеткені Қожак, үшін жазаның ең ауыры болып еді; әйтсе де Есейге тісі батпайтын болған соц титтей де жазығы жоқ барлаушыны сыртынан сыбап, ызалы карін соған төкті. Бар бәлені Пстькадан келгендей көріп еді. Сонан бері, Қожак. Петр Денисовтен суысып шығып, байланыс- шыларды өзініқ төңірегіне тартып, солардық ықғайын алып сөйлейтін болған. Қазірде, сол әдстіне багып, моншадан келгелі Петр Дени- совты сықақтап, келекелеумен отырды. Барлаушылар мен байланысшылар буы буркыраған коте- лектерін алдына алып, ортадағы дөңгелек, аласа столды айна- ла қоршап отырысты. Сол кезде ішке Баян кірді. Журттан бурын Қожақ ушып турып Баянға өз орнын усынды: — Апа!.. мактап жүреді екенсің. Кел, отыр мунда, ініңмен дәмдес бол! — деп колын созып тілек еткендей болды. — Қазір інім, шешініп алайын. — Мен шешіндірейін... — Өзім де шешінем ғой, айналайын, отыра бер! — Апа, «роталық минометің» бар ма еді? Баян солдаттың астарлы тіліне жақсы түсінеді. Қу тілді Қожақтық «роталык миномет» деп ас ішетін қасықты айтып турғанын білді. Баян көзінің кыйығымен күлімсіреп қарап: — Інім-ау, солдатқа «минометсіз» жүруге бола ма; бар, жанымда,— деп шинелініқ қалтасынан қалайы қасығын алып, Кожақтың қасына отырды. Қожақ жылы буы бурқыраған шетенді кара котелогін ысырып Баянный, алдына койды; өзі ыссы сорпаны анда-санда бір урттағаны болмаса, көзінің кыйығын көбіне Петр Денисов- тан аудармай кадап, ендігі қалжынды неден бастаудық есебін таппай отыр еді. Осы кезге дейін Петьканың ожаубас ка- сығына көп күліп, өздерінікінен үлкен болғасын бірде «баталь- ондық миномет» деп, енді бірде «автомат» деп атап, кайда бір өрескел теңеу та'батын. Қазірде, ол Петр Денисовтың касығын өзіііің мақсатына жаратісысы келді; өткір қара көздері көпке карап ойнақшып күлімсірейді: — Бауырлас славяндар!... Біздіқ Петьканың касығына кан- Дай ат беруге болады? Ыссы моншадан ксйіи бойлары жецілдеп, көнілі көтеріикі отырған жауьшгерлерге түскі тамақ үстінде бір ермек шын-ақ 291

керегіп отырған. Кожактыц мына сөзі борінің де қулқын тап­ кағгдай, иастарын көтеріп алды. — Бәсе, не деп атасақ болады? Оның касығына Ходжаев- тың бакыры болмаса, біздіқ батареяда кай-кайсымыздікі де тең келмейді. — «Батальоидык миномет» калай? — Ой-й, оны атама. Айтқанда айызыд канатын айбаттылау ат табыңдар — деп Қожак сәл күлімсіреп турды да,— фрицтер- дің алтыауызы, білдіңдер ме енді!— деп отыра кетті. Барлаушылар ду күлді. Кожактың олармен жумысы бол- мағандай, колына қағаз, карындашьщ алыи, олдеқайдағы бел- ^гісіз Юлияға хат жазуға кірісті. Оған жакын отырған барлау­ шылар жумбак сырлы хаттың басына үңілісіп: — Сенің қымбатты Юлияң кім? Ондай перизатты қайдан таптьщ? — деді. — Кызды тауып алмайды, танысады. — Жарайды, солай-ақ болсын. Сен кайдан танысып жүрсіц Юлияға? Кай жердің қызы? Кожак сәл ойланғандай, бір кезін кысып, самай шашын ка­ сыды да, кснет өткір кара көздері күлімсірей кап: — Петька біздің полкке келгссін Ригаиың зац институтык- дағы кыздарға хат жазылты,— деп еді, сол арада әркімдер-ак мырс ете қалды. Оған карап ынталанып, умсына түсіп, «кыз- дар*р-р-ға!.. ІҺм... ал!..» деп қошаметтей жымыңдасты. Қожак іркілмей, «тегістыңдап отырсыңдар ма» дегендей, аласа, дөң- гелек столды айнала қоршап отырған жауынгерлердің бетіне жағалай қарап өтті: — Майдаігда жүрген бойдақ жігіттердіқ танымайтын жас кыздарға достығын усынганда не жазатыны белгілі... Профсо­ юз уйымына мүшелікке өтетін адамдай, ең біріншіден өмір- баянын жазады. Жазғанда және не жазады де?.. Орталау мек- тепті әке-шсшесінің урысуымен зорга бітірсе де, кызбен та- нысар жерде жогары дәрежелі білімі бар, окымысты бола ка-- лады, жәнс... жігіт базарына түсіп сыналмаган сүр бойдак болады. Мейлі екі-үш әйелден айрылыскан болса да бойдак болуы сөэсіз. Әйелім бар еді, бірақ, арамызға озэзіл кіріп, туз* дәміміз жараспай ажырастық десе, соцьгна быксьгк ерген жігітке жас кыз жуыр ма? Әсіресе өзі заң иігститугында окый- тын жетік кыз болса?.. Қожак көзін қысып жымыңдап алды: — Сонымен, кысқартып айтканда, Риганың заң инсгиту- тына Петьканың хаты барады. Конверттың сыртындағы «кім- ге» деген жеріне «қыздарға..» деп жазған. Почташы бала, хат сурай келген қыздарға, біздіц Петьканың хатын усына- ді»ь Ал, олар хаттың адресіне карап «маған емес» деп кайы- рып береді. Петьканың бахытына, сол инстнтутта жас жі- .292

гіттіц қолқасын қыймайтын Көцілшек бір қарындас бар скен. Іздсгснге сураган. Біздің Петькаға арнаулы заказбен одейі жараткан дерсің, жасыратыны жок, міне-е!.. — деп Қожак алдында, стол үстінде жаткан кағаздын астынан, кеу- дссіне кушақ жетпейтін бір күпшектей семіз кемпірдің су- ретін суырып алып, жоғары көтерді. Көзін тігіп кадалып отырып тыңдаған жауынгерлер ду күлді. Суы бір шайкалса көпке дейін тынбай көтеріліп, тол- кьш жататын улы тедіздсрдей, олардың күлкісі де басылма­ лы; тііггі, ^кейбір күлегештері столга басын салып демін ала алмай кыйқылдап калды. Дол сол кезде үстеріне кірген Есейді де көрмеді. Үйді бастарына көтере қаркылдап, кең- кілдеп, шикылдап күліп жатыр. Есей олардың аса көп бол- майтын, осы аз ғана, көцілді минуттерін кызық көретің еді, күлімсіреген қуанышты күйі ілгсрі аттамай босағада турып калды. Орталарында жымыйып күлімсіреп кағаз бстіне үңілген кішкене Қожагы бар, бірі бүгіліп, снді бірі шалкалап карк,- дарқ күліп жатқан өзшің барлаушылары меіт байлаиысшы- лары оған осы туста Рөииннің . «Запорожшыларыиа» уқса- ды. «Айдары мсн мурттары жоіс, әйтпесе, түрік султанына жаз- ғаң хаттарын ок.ып жаткан тентек запорожшылардыц нағыз өз- дері болатын» — деп ойлап акырын ғана кулімсіреп тур еді, оны көз қыйғы шалып кеткен Кожақ ушып турегеліп: —- Жолдастар!... — деді. Онын одеттегісінен қаітырак шыққан әмірлі ашы дауысымеи қалғандары да орындығын ысырып апыл-қупыл тура бастады. Есей оларға’ жақындап келіп: — Отырындар жолдастар!... Ас ішіп жатканда команда берілмейді, — деп ескертті де, Кожакқа бурылып — Есіттің ғой?.. Екіншілсй есіңде болсын! — деді. Жауынгерлер өзара кагысьгп араларынаи комбатка орын сайлады да, опы өздерімен бірге тамакка отыруға шакыр- ды. — Қазір... казір, жолдастар. Тамактануға карсылығым Жоқ, — деп Есей колындағы газетке ораған кір киімдсрін бу- рышқа тастады; ыссы моншаның буын бойына тартып дым- кылданған зілдей шинелін шешіп ап, ыйығына желбегей жа- мылды; етігініқ қоншынан жіңішке қайыс бауы бар калайы касыкты алып, ас ішіп жаткан жауынгсрлеріне карап бетте- гендс Баян орнынан сын етіп ушып турегелді, столдан шегі- ніп шығып оған орнын босата берді. — Менін орныма отырыңыз, жолдас комбат. — Өзің ше?... — Мен ішіп болдым. Отырыныз, жолдас комбат. — Неге ерте турып кетгің? «Екі адам қағысса бір кісілік 293

орын табылады». Сыятын едік қой, бәріміз де, —дел Есей бірден отыра коймай, бурылып Баянға карады. Кезінде: «кетпе, бір болайык»... деген қыймастық колка бардай. Оның көзқарасынан Баян сәл ықғайсыздана уялып айна* лып кетті. Есей қыздың уялшак бала мінезін онша мін көр- мей, он. кабылдап, біразға дейін күлімсіреп карал кап еді. • Руксат сурап Сапожников кірді. Ол Пентэрс шабуылынан кейін катардан шыккан байланысшылардың орнын толыкты* руға баскару взводына алынып еді. — Штукин... комсорг, бакылау пунктіндегі комсомолец- терді тылға шакырады, — деп Сапожников саскалақтап асы* ғыс хабарлады. Оныц булайша сасып, аз ғана сөздік басын дурыс курап айта алмауы іс бетінің тығыздығынан гөрі, өзі- нің үлкен алдында сөйлеуге төселмегенінен екенін Есей сезді. — Тылда не болады екен? — Қомсомолецтердіқ жалпы жыйналысы дей ме... — Жарайды, бара бер, жіберермін... III Тыл, полктіц басқа бөлімшелерінен тым шалғай калып койған еді. Бакылау пунктінен шықкан комсомолецтер жол- шыбай штабка соға жүрді. Штаб ко.мсомолецтері мен ком­ сорг Штукнн жақа ғана кеткен екен. Баян баскарған баска­ ру взводының жастары оларды Пианава өзенінік жағасында куып жетті. Олар ағысы катты кішкене өзеннің мінбе жар кабағында, қар баскан жалғыз жас кабырдық басында жый- налып тур екен. Қожақ бақылау пунктінен шыққалы үндеген жок-ты. Осы арада ғана сөйледі:. — Бул, Петрушин деген капитаннық моласы. Өткен ша- буылда біз сүйемелдеген батальонный, штаб начальнигі боп істеген кісі. Батальон урыспен Пианаваға кіргенде жаркын- шак тиіп каза тапты. Шалғай қалған тылға телефон сымын жағалап, немесе, жалғыз аяк жолдардын, сүрлеуімен туралап, төтесінен бару- ға да болатын еді. Бірақ, әлі де бул араларда сапер таяғы- ның темір ушы түртпеген кауіпті жерлер көп еді. Осы жағ- дайды ескерген комсомолецтер минадан коркып «кашык та болеа — жакын жолға» түсті. Бул Либберзе станциясына апаратын кен, айдау жол еді. Ок, дәрі тиеген атты арбалар, шаруашылық бөлімінің тө- бесі жабық машиналары, хат тасушы жауынгерлер, байла- нысшылар — илеуіне жем тасыған кумырскалардай жосылып жатыр екен. Оларга жолшыбай баска батареялардың бакы- 294

лау пунктінен шыққан жастары бес-ондап косылып, көбейе берді. Улттық расчеттің зеңбірегін -оңдап жатқан хуторға жа- қындағанда, жолдың оң қапталынан маңында қора, шарба- ғы жоқ, шырпы сауытындай кішкене бір үй көрінді. Үйдің ық бетінде жеңіл үш тең жүк жатты. Жүктің қасында на- зырқап мунййған пішінде, узын бойлы арық қыз бен екі латыш әйелі бүрісіп турды. Булар, соғыс даласынан алыстап көшуге көлік таппай, дағдарған жесір ойел, жетім бала еді. Олардын осы жағдайларын Баяннын жүрегі бірден-ақ сезді. Басқаларынан г$рі жас кызға жаны артығырақ ашып, аяп кетті. Ж ука киімді жас қыз, дірдектеп тоцып турғандай, жас жуып, айгызданган беті до бозарып аянышты бір халде елестейді. «Осы турғанда, жылы үй мен тоя жеген нан да онық ойындағы арманы. Соғыс болмағанда өз қатарларымен күліп, ойнап жүрмес пе еді? Тукумустық, я Риганың гимна- зиясында окып жүрер еді ғой», деп Баян іштей аяныш біл- Діреді. Булар ж үріп келе жатқан жолдың екі бетін саперлар минадан тазартып журді. Жетектерінде бір-бірден иті бар. Иттер аң ізіне түекендей, куйрығын былғаңдатып жерді иіс- келеп, иесінің алды-артьша шығады; кей-кейде, үй орнын- дай жерді шыр айналып, искелеп шапқылайды. Екі арткы аяғына шоққайып отырып, алдыңғы аяқтарын көтеріп қыңсы* лап, «осы ж ерде мина бар... мина бар...» деп ишара бергендей болады. Баян назары енді осьгларға ауып, бундай иттерді бу- рын-сонды кездестірмегендей, бірінші рет жаңа ғана көріп таң қалғандай, қумарланып, кызықтап карайды. Қожақ осындай көп адам боп жүргенде, өзгелерден оқ бойы озып шығып отыратын еді. Қазір де, ол, кулакшынын желкесіне түсіре, шалкайта киіп, өткір кара көздері үздіксіз күлімдеп, көңілді келе жатқан. — Кыйраған танктерге кара-а! Біреу... екеу... әне тағы екеу... бэрі немістікі! — деді Кожак өзі айткан танкілерге қо- лын сілтеп, бір-бірлеп көрсетіп. — Біздікі д с бар ғой. Әне біреу біздікі емес пе? Өртенген ортағол танкі, булардық жүрер жолында кесе- леп бүйірін беріп тур. Комсомолецтер жақындап келген са­ мый башнясындағы ақсырмен айқындап жазған ірі жазулар анық таныла бастады. р .. «Орловтың танкісі болмаса игі еді? Оныц танкісі де ортақол еді... башнясына да «совет латвиясы үиіін, алға!» деп, ақсырмен, дәл осыидай анық етіп жазған еді. Лпырым-ау шы- нымен соныкі бола ма?»... Осы оймен Баяи танкіге^ басқа- лардан бурынырак жетіп, екі рет айналып шыкты. Жол үс- тіпде өртенген танкінің айналасыида снаряд жарқыншақ- 295

тары мен жез патрондар ғаиа шашылып жатты. Танкінің ішін- де де көңіл күдігін ашкандай белгілі ешпәрсе жок екен. Өрт- ке бүріскен сынар етік пен кара күйе боп жанып ксткен бел- п а з бір адамныц жіліншігі жатыр. Осыларға Баян көз ток- татып карай алмай шуғыл айналып, бурылып кетті: . — Ол смес... баска! Басқа!— деді. Жан ашыр туысындай көретін Орловты мейрімсіз ажал- дың канды олжасы болды деуге кыймайды. Жаны түршіге шошыйды. Осыдан, екі-үш жеті ғана бурын өзі үш жара- лыны полктің санитар бөліміне калай жеткізерін білмей дағ- дарып турғанда, ойламаған жердей тап болған Орловты өлді деуге ойы бармады. — Жок... Бул ониң танкісі емес! — деді Баян тағы да. Баска жастар өткен соғыста каза тапқан жауынгерлер мен офицерлердін жол жиегіндегі бебіттерін аралап, көріп жүр еді. Оларга Баян да барды. Өртенген танкіні көру мен от тиген дәрідей бурк етіп бірден пайда болғаи коркы- нышты сезім әлі де айығып басылмаған; жер кушағы- на алган жансыз адам денесінің осы ^арада барлығын баяндағандай қар астында томпайған үнсіз молаларға жа* кындаған сайын жүрегі лүп-лүп соғады. Осынша жаны түр- шігіп корыккан иәрсесін қазір өзі барып көретіндей, боп-боз боп түсі кашыгі, танауы қусырылды. «Сол ма?.. Ш-шыньшен соиың моласы ма?... жок... жок, ол емес, баска. Оныкі болу мүмкін емес»— деп Баян өзін өзі алдарқатады. Қабырларды қар басып салыпты. Соған қарағанда кешелі* бүгін өлмеген, бурынырак жерленген әлдекімдер секілді. Әр қабырдың басына, кішкене тактайға жерленген адамдардьт аты-жөнінен бастап, туған, өлген мезгіліне дейін толық жа- зылған екен. Үрейлі, асығыс көзі сол кішкене тактайларды жағалай шолып өтіп, соңғы бірінен де сырғанап, ауа беріп, қайта^ қадалды. «Сол ма?... Соның өзі болғаны ма?» Соқғы тақтайдағы «гвардия капитаны А. Е. Орлов...» деген жазу- * ды окый беріп. — Аа-а!.. — деп Баян демін ышқына тартып, боп-боз болып кыймылсыз катып қалды. Бір сәтте түсі бузылып, өзгеріп кетті.. Өзі қансыз өң қукылданып, жансыз өліктей қыймылсыз калды. Ышкынып тарткан деммен кең ашылған аузы да, көк тастан ерітіп куйғандай, мызғымай мәңгіге қатыо калғандай, сол қалпьгада, кыймылсыз ашылып тур- Көздері де, тірі жанныц көзіндей емес, ағы аларып, шарасынан шыға үлкейіп токтаған, муздай каткан ағыссыз, тымык су- дың шықылтыр жука музындай. Осы кыймылсыз халде, сі- лейіп турыи калған Баянның басына түк келмеді. Өз әкесін- дей жақсы көретін аша бутағьі оталған ескі емендей, қайгысын 296

кайратқа жеңдіріп жүргсн Орловтың қазасы, оған бар дү- цисні бір жола умыттырғандай еді. Қасы-ндағы жолдастарыіг да сезбеді. Қөп ішімен Қожақтыц суырылып сөйлеп, өзіндей жастарға Орловтың өртенген танкісі жайында қыйсындап айтқан жорамалдарын да Баял есіткен жоқ. Менімше, — деді Қожак — бул танк Саарда болған танкілер соғысында өртенді. Сонда, біз Пианаваға терістігі- нең кіргенімізде, осы жсрде танкілер соғысы жүріп жатыр* еді. IV Есей жер үйден еқкейіп шыға бергенде, өзіндей еңкейігі' жақа кіріп келе жатқан Штукинге соктығысып қалды. Аа~у!..— деді Есей. — Хабарламай келгепіқ қалай? — Хабарсыз келгенді қабылдамайсық ба? Қысқа амандықтан соң, Штукин онан Баянды сурадьк Комсоргтыц бул сурағы Есейді таңқалдырды. Кеше, полк тылында өткізгсн комсомол жыйналысы та- раған соң Штукин бастауыш уйым комсоргтарын бөлек злып қалған еді... — Баянның қайда екенін біз білмейміз. Кеше комсомол жыйналысына кеткеннен әлі келген жок.. — Қайда болғаны? Түсге осында кездеспек боп уағда жа- сап едік кой. Зеңбірекшілерге айналып қалды ма екен? Есей оның сөзін жөндеп есіткеи жоқ. Жау жакка усы- кып мойнын созып карады. Казіргі кескінінде, бурынғы журт таңқалатын сазды салмак .байкалмайды. Әлдекандай коркы- нышты сабырсызданып күткен асығыстық бар. Штукин Есей- Дің кеткісі кепіп елендеген түрінен соны аңғарды. — Немістер не істеп жатыр?.. Тыныштык па? — Жоқ, Крумидағы кегін кайтарғысы келетін түрлері бар. Біздіқ қарсымызда бул турғанда күштері аз. Бірак бар- лаушылардың айтуына қарағанда, бас соқкыға белгілегсн не- гізгі күшін біздіц екі бүйірімізге жыйып жатқан көрінсді. Бул мақға суғынып кірген біздің эскерлерді Джукстэдсн бө- Ліп, қоршап алатын ойлары бар. — Іһ-ім-м!.. Карай қой дәмслерін. Кайда турғандарын бі- ле ме екен өздері? — деді Штукин күліп. Жакында келген жас барлаушы Жора, жер үйдің бет ал- Дындағы жуан теректін сц жоғаргы бутағына мініп отырып* Дүрбіден бакыдау жүргізген еді: -Ч Жау танкілері келеді. Шамасы оннан асады, — деп Дауыстады. — Бері қарап... бізге қарап келе ме? — Я, я туп-тура бізге карай салды. 297

— Ал, мен кеттім. Сен ішке бара бер,— деп Есей жөне- л е беріп еді, Штукин шап беріп шалгайынан устай алды. Екінші колындағы осы уақытқа дейін жеқіне тырып, жасы- рып т^рған сары конвертті усынды. — Мо, хатынды ал! Соғыс даласында, бастас, катар адамдардыц арасында бір-бірін іліп каккап әзіл, калжықныц бір сәт үзілмейтін әдеті. ІІІтукнн Есейге бул хатты ішке кіргесін көп ортасына каумалап алып, өлең айткызып, не би билетіп барып бермек -еді. Сол оймен әдейі кейінге қалдырып турған. Енді ойламаған жерден мына жағдай тап болып, әзілдін ыцғайы кеткенін көргесін, алда бір минуттың аржағында әл- де не боп калатынына көзі жетпеді. Міндетіне алған борыш- ты жадынан шықпай турғанда табыс етуді жөн көрді. — Мэ, ал! Қыздын хаты болғасын Потехиннен сені куан- тайын деп алып ем. — Рахмет! — деді Есей күлімсіреп. Колына алған хаттың сыртындағы адресіне асығыс бір карады. Аяқ жағындағы қыз қолымен әдемілеп жазған әріп- терге көзі түскенде аржағына к,арамай-ақ: «Ә, Зейнеден... нс жазды екен? Уакыты курымағырдың болмағанын карасан- шы»—-деп қыйналды да, хаттың ішін ашып көрместен кал- тасына салды. — Кімнен екен, Есей? — деді Штукин; біліп сурап турған адамдай, куакыланып жымияды. Есей онық не пыйғылмен сурағанын түсінбей, — Карындасымнан, — деп адал шынын айтты. — Сеніқ карындасың бар ма еді?... Ай, сен абайла... Мун- дағы карындасыңа айтыгі қоярмын. — Жетер!.. Бала болма, жолдас комсорг, — деді де, Есей үй алдындағы үш терекке жүғірді. Жора бул кезде айкай- лауын б^ынғысынан да ^шейтіп еді. Жағы сембей, үсті-үс* тіне айкайлап: — Алтыауыздар... алтыауыздар.. танкілер!.. — деп бул за- маңғы әскер куралыныц әр түрінен атады. • Даусынан кобалжып сасқандығы байкалмайды. Бастал- ғалы турған урыстың алғашкы белгілерінен жүрегі шайы* «іып, сескенген түр жоқ, Кайта, соның тезірек болғанын тілеп асьғға шыдамсызданғандай еді. Есей теректің бутағьгнан-бу* тағына жабысып, тырмыса өрлеп басына шығып, Жоранык ыйығына асыла отырды. Өртеніп сөнген кішілеу хутордык. іргесінен өтіп жаткан жау бекінісіне дүрбіден қарады. Әуе* лі онық бакьипау аспабының көз әйнегіне калың кар^бас- кан, алыстағы бір аумак жер екі бөліп дөңгелентіп ойып окслгендей жакьгндап, жылжып кеп көз алдына тура калды. Ауык-ауык қолдары дірілдей қалғанда кезәйнекке түскен 298

дөп-дөнгелек екі белек жер де толықсып, шайкалып кетеді; жел үрлеп етегінен көтеріп булаңдата желбіреткен ак кеиеп- тей еді. Көзіне осылардан баска ештеме іліне коймаған Есеіі тацқалып «бул нені айткағі? Әлгі айткан танкілері... алтыау- ыздары қайда?»— деп ойлағанша болмады, көз ойнегінде дірілдеп, толықсыған дөңгелек жердің жоғарғы мүйісінен ак бірезент жапқан нсміс танкілері бір-бірлеп шубырып кіре берді. Соның артын ала алтыауыздарда, жеқіл зеқбіректер де өздерінің корғаньіс шебіне жасырына буғып, жакындап келіп, агаш-ағаштарға, жыра-сайларға тасалана, токтап жа- тыр. Ақ кардын. үстінен ак халат кигсн солдаттардық беті, колы, қару-жарақтары ғана карайып көрінеді. Муны көргенде, Есейдіқ есіне балыкшы экесініц көбірек айтатын макалы түсті. Әлдекімдер сүйкеніп ызаландырған ашулы сәттерінде «жусап жаткан жайынның қуйрығын ба- сып қозғама»— деуші еді, окесі. «Сондай-ак, мына немістер- Ді қандай шайтан, қайдагы сорға итеріп салып тур екен?» деп ойлады Есей ішінен. Терек басына орнатылған дала те­ лефоны шылдырады. Есей колындағы дүрбіиі Жораға уста- та беріп, екінші колымен телефон туткасына жармасты. — Бул кім?.. ал-л-о!... Есей ме, а? — деді Тайнов. А іііы к Даусы дауылды күнгі тау бүркітініқ шанкылындай. — Алдың- ғышептерінде сірә тыныштық болса игі еді?.. — деп сурады Есейден. Немістердін қозғалып, кыбырлай бастағанын мундагы, Корғаныс шебінің өзінде біреу біліп, біреу білмей жатканда, кейіндегі Тайновтың қалай тез хабарланып калғанына кат- ты таңданды. Тайновка Есей алдыңғы қатардын тез өзгер- іен жағдайын толык баяндап, неміс танкілерінін санына дейін дәл айтты. Жау әскерімен бетбе-бет отырып арттағы полк штабына бергең өзінін. бул мағлуматы, араларындағы жіқішке сым бойымен сол сәттс дыз етіп тарап бригада, онан армия шта­ бы хабарланатынын Есей білді. Армия штабына мундай мағ- луматтардын. тус-тустан сот сайын жаңалап түсіп жататыны Да оган аян Күндіз-түні карта бетіне үкілген картан гене- Ралдардын. осындай бакылау пункгтері мен жаяу әскерлер- Діқ окобынан түскен жақалык мағлуматтарга карап карсы- сындағы жаудық ойын білігт, өзіне сілтеген колын денесіне тигізбей, тез кағып жіберетінін, немесе жауға карсы өз сок- кысың дайындап урымтал жерге күш тегетінін де Ьсеи жак- сы біледі. Сондыктан да, ол, өзінің жау жайында полк шта­ бына берген соңғы мағлуматтарына ерекше макыз оеріп, не- ғУрлым дәл болғанын ойлады. - Мснің ақғаруымша, кідірмей немістер шабуылға шы- ғады. Әскерлерін біздіқ карсымызға тартып жагыр. 299