містерге тән дәлдікпсн, артиллерия оғын тереқдетіп, түклірлеп ата бастады. Сол кезде өзінің сәтті минутін тосып жакынға келіп, жасырыныи турған танкілер де ағаш арасынан сыпы- рылып шыға-шыға келді. Танкілер окоп үсгінен ырғып өтісі* мен жасыл шинельділер де шуылдап атакаға көтерілді. Генерал Разумов өз әскерлерін тәртіппен кезектесііі ше* гінліре отырып шабуылдаушы жақтың басым күшін ок. асгы- на ала беруге әмір етті. Өзін қоршаған бір топ геиералдары- мен урыстық барысыгга бакылау жургізігі турған генерал Беге бул жағдайды тіпті баскаша ойлады; Совет полктерінін. бул шегінісіи қарсы алысуға күші жетпегенінен деп біледі. Оиын ойыиша енді соқкы үстіне соққыны жаудыра беру керех. Ша- буылдың алдында, барлаушылар жыйиаған мақызды мағлу- маттарга қарағанда, Джукстэде турған совет хкерлерінін өте аз екеніи білді. Соғыс қаланың шетіне барып шиеленіс- кенде, урысқа оң қанатта турған 3-СС корпусьзның бір днви- зиясын апарьш салса, шабуыл карқьшы едәуір удел, генерал Беге үстемдікті өз колына алар еді. Алайда, генерал Вегеде табансыз тартыншактык. бар. Өз- дерінің оцай жеңісіне сенімсіз карайды. «Шын шабуыл ма?» деген мазасыз он, сот сайын шаншудай кадалады. Гитлердік «қолбасылық даққы», «жеңілуді білмейтін герман армнясы* ның» әйгілі жорықтары жер дуниені дубірлетіп/дүрілдеп тур- ған дәуірдегі шабуылдардан муның айырмасы канша? Мунда да,^ кәдімгі шын шабуылдардагыдай отыз минуттж артиллерия дайындығы болды. Танкілері дуспанның окобынан ырғып өтіп, жаяу әскерлері де шаң, түтін арасында қарулары жаршлдап, ілгері жүгіріп барады. Шегініс смес, шын шабуылдап бара жатқан әскердің карсысынан атылған окты, катарынан кула- ған адамдарды да сезбсйтін ьшталы жүгірісі. Жараланғанда* ры мен өлгендері артында карайып калып жатыр. Әйтсе дс, кәдімгі шын шабуылдардай, өлігі артында калып, тірілері іл- герілен, алга басып бара жатса да, «шын...» деугс генерал Бегеге белгілі бір нышаны кеміс секілдене бсреді. Душнаны жеңіліп қашып, неміс әскері оныц сірісін қак.ырата өкшелеп куып бара жатканы шын болса, колға түскен трофеи кайда? Топырлап, топтан айдалған тутқындар қайда? Желкесінен туй- гілеп неге айдап өтпейді? Тым болмаса, Унгри түбіндегідей штаб офицерлері жүгіріп келіп «генерал мырза!.. Біздің әскерлер баса-көктсп кірген бі* рінші траншеядан болыиевиктердің кен өлігі табылда» —деп неге хабарламанды? Шабуылдьщ болатынын біліп, больше* виктердің окопты урыссыз бос қалдырғаны ма? Ннді, генерал Беге оскерінін. алды калаға барып кірген, кірмегеиіне де карамады; кейінде, тасаға келтіріліп турған 3-СС корпусьшың екі полкін урысқа апарып салуға эмір б^рді- 400
Бірак, бул кезде жаудың тірі күшін там-тумдап куртуды көз- деген біздің әскерлер атыс сала шегіиіп келіп, Джукстэ ка- дасына жетксн ж ердс токтап, табан тіресе калған-ды. Осы жерде екі жактам да урыска танкілер шығарып, самолсттер қаптатқан кырғын болды. Джукстэні алмак бои жанталаскан «емістер кырылғанына карамады. Тус-тустан келтірген жаңа кушпен, кайгалап шабуылға шыға борді. Бул кырғынныц. куш алып, каркындап тургаи кезінде, Пампалиден кеше күн көтеріле ігыюіан Сидлер бригадасы келіп жетті. Келген бонда батарея- чар, өздерінің бурынғы жерлеріне ориаласа-орналаса қалды, Жау жайында амық мағлумат білмегенмен, прицсльдеріи алыс- кг койып ага бастады. Комбаттар басқару взводының барлау- шылары меи бапланысшыларын сртіп алға жүгірді. Штабка, взінги команда пункті 6олатын орыпды картадал көрсетіп беріп, комбаттармен араласа Скориков те кетті. Пампалпдең Смдлердің бригадасы келгенше, майдаи сге- сігге тускем екі жактыц күші таразы басын тен тартып, діріл- деп кана турған. Таразынын әз жағымен өзіне карсы басын кадағалап бакыласкан Разумов та, генерал Беге де өздерінін еядігі кішкене кыймылдарының утылумен бірдей екенін бай- кап, осыған дейін жиі қайталап турған контратакалардан екеуі де бастартты. Таразыныц екі басы тым теқ болғанда бір жағына тастап жібергсн бір грамды кандай елесе, бсс сағатка созылған кыр- ғыннан кейін қарсы турган екі армия да корпустык. бригада түгіл, жаңадан кеп косылғаи бір батареяны да елейтін еді. Полковник Сидлердің бригадасы келісімен майдан жағдайы тез өзгеріп, күш салмағы біздін жакка ауды. Сол сағаттан бас- тап, күші әлсіоеп женілгең жауды куу басталған еді. ІГ Біздіц аскерлер кешегі, бой банкам урьгстарда жауға кал- Дырған жерлерді кайта кайтарып алумсн бірге жәме бірнеше хуторларды босатты. Соның іміінде, жаудын мыкты корғаныс бекінісіне айналдырып алған көп үйлі Фердиианд-Муиже дс Урыссыз босатылды. Петр Денисов бастаған бірінші батарея- «ың барлаушылары Фердинанд-Муижеге жаяу әскерлермсн аралас кірді. Ол өзі бас боп барып, орталыктағы төбесі берік жабылған ж ер үйден бес-алты мемісті колдарын көтертіп ай- дап шыкты, сол бонда, олардьг топ-тобымеп топырлата айдалған көп гуткындардын бір тізбегіне косып жіберді. Петр Денисов, «бізді кайда жібердін» деп айта алмаи, 61- рак, жаутаидап карай берген немістерге артынан карам ту- рып: 226—Курляндия 40!
— Сорлылар!.. Соғысып оңдыра алмадындар, енді жумыс істеп көріндер. Сол тиімді болар, сірә, сендерге, —деп күлді. Бакылау пункті осы Фсрдинанд-Муижеге орналасты. Бул кезде, удайы екі кунге созылған уласын урыстар да толастап, тынып келе жажан. Петр Денисов душпанның алдыңғы қа- тарында байқалған күдікті кыймылдарды капы жібермей, көз елегінен өткізіп отыруға өз отделениесінен екі барлаушыны белгіледі; екеуін бір-бірінен аулакка, қалық бутакты биік те- ректсрдіц басына отырғызды. Петр Денисов бул екі барлау- шыға өздері бакылайтын участкені белгілеп берді дс, бул кез де бір-жарлап, жай хальгқтар көріне бастаған қызыл кірпіш үйге карай беттеді. Ішкс кірмей турып, ол тәжрибелі барлау- шыныц сергек сактығымен оқтаулы автоматын оцтайлап ус- тап ап, әлі бір жаннық аяғы баспаған бул үйдің ожак-бужа- ғына мойнын созып -карады. Үйдің сыртынан кауіпті белгілер сезіле қоимағасын, аяғын ушынан басып келіп ішке кірді. Те- резелерінін бар әйнегі сынып, есігі де шалкайып ашык калған үйдің іші ызғыған муздай жел екен, оңы-оолынан бірдей азы- нап соғып турды. Нсіктен төрге дейін шашылған уак-туйек үй мүдіктерінік ортасында, жыртық кара одеялға жаураған денесін кымтап ораған бір кемпір отыр. Оның касында басы салбырап иіліп, мойны кылкыйған жабыркау шал түрегеліп тур екен. Петр Денисов бул уйдін ішінде осы екеуінен баска туяқ серіпкен тірі жанныц жоғына көзі жеткесін, еркінси бастады. Шал, компірге жақындап келіп, Петька өзі білетін жалғыз ауыз латышшасымен: — Лабден! — деді. Үй қожасы, гурғын халыктан болар деп ойлаған-ды. Шал оған жалт карап таңғалғандай орысша амандасты. Петр Денисов олардың орыс акенін енді ғана аи- ғарып, Латвияда осынша жүргенде үйренген жалғыз ауыз ла- тышшасынан кысылды ма, сырт айналып күліп жіберді. Шал оның латышшасына онша мән бермеген секілді. Үйіне келген адамға берер асы болмаса да, отыратын орындық таплағаны- на ғана кыйналып: — Бул ойраны шьғққан дүниеде сен отыратын орындык та қалмапты, —-деді. Дәнеңе етпейді, карт. Бул дүниенің орындығы калмаса калмасын, жері қалса болады, бізге, — деп Петр Денисов жерге бір тізелеп отыра берді де, сөзіне разы боп, ыквіласта- нып қалған шалға карап: — карт, отырыңыз кэне, сөйлеселік, — деді. * Шал отырды. Петр Денисов олардық басындағы мүсэпір- лік, мушкіл халін сурамай-ақ сырт түрінен танып, іштей аяп отыр. Даң жүрегін қозғаған аяныш толқынын өз жаратылы- сына тән устамдылыкдіен күштеп баса отырып Петр: 402
I Ж ™ Шр бол аРСЫ3-. к а р т ? - д с п сурады. Россия жершен боламыз. Сонда туып сопла ем'- кенб1Э. Эл. д е сол тугап ж ердщ топь.рагы буйырар дегеи нан\"едЙэ?ИЯ б ° ЛҒаНДа\" Россия ж еР! ке* гой. Қай облысы- сол~жерденбізННе\" Ч\"Хашева леген к'шкене поселка бар. Эне, кездГ І!; ?’ Г ''и ЖерЛСС екеіібіз- - лед! Петр Денисов. Бір Д Чихашевада туып өскені, жеті жасында эке-ше аиР ь -ы п , каиырымсыз катан акасынык. отымен кіріп, кулшен шыгып журген аянышты ауыр өмірі есіне түскенде: . . ріраіс, мен Чихашевадан ж ас кезімде кетіп калып ем, сізді 0]ле қоимаслын. Сөйтсе д е атыцыз кім болады капт? — дед». * ' — Атым Никифор. — Никифор? Ағасының атыи есіткенде Петрдыц зор бітімді алып де- нссі шошына селк етіп, шал кал ап, шегініп қалды; кеудесінен жаны узіліп бара жатьгп бір ғана сот буынып турып калган ақтық шағывдай сді. Думай қадалган көздер шарасынан шы- ға аларып, агы үлкейіп барып токтаған. Жан-жагынан жас жиектеген көз жанарынык кішкене қарашықтары болса, тас- кын су ак көмір гьш сәндіріп бара жаткан шоктыц соцгы жалгыз түйірі сыяқты. Өнінен д с бір сотте каны тартылыл суп-сур боп кетті. Осынын. бәрі жан сезімін уйтқытып соқ- тырған күшті бір толкьшның өңіндегі кобзлжу қубылысындаіі. Әдепкі сотте ж ам ан түс көріп шошыіт ояпгандай бар деиесімен селк етіп шалқалап кетсе де есін шапшаң жыйнағандай болды. Дәл осы кезде, Никифор аштык пен суык бірдей олсірстін бойын билей алмай басын бауырына алып, бүгіліп кулап ба ра жаткан Марфуиіаға умтылды. Сондықтан ол, өзіне «жер- лес» боп шыққан ірі, алып денелі барлаушьшыд түсі бузылым, дауысынык да сэл дірілдеп, толыксып шыкканын акгармалм; оиан, «сен білмесең ел арасынан ес білмейтін жаста ксткен соң білмессін, сеиі біз білерміз, аты-жөнінді айт?» дел жөн сУрауды д а білмеді. Қыйсайып кулап бара жаткан Марфуша- нық басын сүйеп отыра калып Никифор: — Ах!., болмады. Байғус кашанғы шыдасын. Суык пен аштық кос кабаттады ғой ...— деді. Петр Д ен и сов есінен айрылған адамдай көздері шарасы нан шыға кең ашылып, колынан автоматы да босап түсіп, кьні- мылсыз отырып калған. Оны ыза мен аяныш екеуі бірдси кьіс- ты. Жетімдік зарын тарткан балалық өмірін шешесішн ө л і м і - нен бастап ойға алса, жүрекке жібімес муз катырып, жаны жара салу секілді. Көк айыл долы жецгенін азаптап корль.к 403
берген кундері еске түсое намысын өртейді. Жалаңаш етіне шыкпыртып таяк. сокканда корғалайтын пана таппай өксіп жы- лап, шырылдап кашқан сондағы жетім балаиың елесі умыты- лып бараткан кыянат, корлау кунін оске түсіргендей. «Ер жігіт намысына еледі. Түбіміз бір шыкканмен қолына карағанымда бауыры бурмаған. Жүрегі муз. Қазір булар қорлык пен •зорлыкты немістен көрсе, сонда мен өздерінсн көргенмін. Жамандык тілемейін, жаксылық та етпейін. Осы көрген кемдік күндсрі дс жстксндей сксн өмірінс. Тугаиды корлап -эзап көрсеткеннін жазасын таргсын солай!» деп ішінен таба- лай сөкті де, Петр турып жүре берді. «Валам!.. Эй балам!..» деп, артынан іле дауыстап, талыксып нулаған эйеліне жүрек жалғар бір үзім нан сурамак болған Никифорге де кдйрыльш тоқтамады. Бірак былай шыға бере, алды-артын банкатпаған ызалы ашу үстінде шектен асқан шыдаммен кайрылмай кет- кен қаттылығына енді өзі өкінді. Өткізіп алып ойға түскесін кайрылып барып кешірім сурайтын кісі тағы бул емес. Петр Денисов, ауыздан шыккан сөзіндс акырына дейін ту рып калатын табанды адамның бірі болса да, тап осы арада сйы орнықпай жел жүрген теңіз бетіндей толкыды. «Ер жі- гіт намысына өледі» деп өткен күннің корлык. кемдігін ойлап ашуы кыйнап ызалана өшіксе де, көз алдында аштыктан та- лықсып кулаған туғанының аузына барын апарып тоспау адамшылык па еді?.. Комбат орналаскан жер үйге келе жатып, ол осы жайды толғакып көп ойлады. Ой ушығына шығып жетпсген күйдс жер үйге кірді. Ессй есік жак ауызда, Қожактын касында те лефон койылған столға сүйеніп турып штабпен сөйлесіп жа- тыр екен. Катарынан бірнеше күн уйкы көрмей мең-зеи боп басы айналған адамдай, көздсрі кызарып, кгбағы түйіліп тунжырай кірғен Петр Денисовне ол «Ау, түсің кашып кетіпті ғой, жай ма?» деген суракты кескінде бурылып, карап калды. Петр Денисов оның жанынан үндемей өтті. Үйдін кара кө- ленкелеу бурышына барып, калыц төсеген курғак шөлтің үстіне жантайып кыйсая кетті. Ішке кірер жерде Есейдін. өзіне бу рылып караған суракты көзкарасынан штабпсн сөйлесіп бол тан сон касына келіп: — Ә, Петька?.. Жай ма? —деп сурайтынын анык білді... Сыртка шығармаспын деген антпен бүгін ішіне туйгеи сы- рын өзгелерден жасырса да Есейге айтқысы келді. Балалык ша- ғыңда басынан кешкен ауыр окыйғаны, шешесі өліп жетім кал ган күнінен бастап, аға, жеңгесінен көрген зәбірін жасырмай гүгел козғайды. Енді, көрместей боп араздасып айырылыскаи сол аға, женгесінің ои жеті жыл хат хабарсыз жүріп, ойда жок- та кездескенін де калдырмай түгсл айтып бсріл, «не істейін?» — деп ақыл суран ойласкысы келеді. Бірақ, комбатыиың жайы өзі- 404
не мәлім: адам баласына жамандык тілеп, зәбір бергісі кел- меитш адал жанды, ақ көңіл кісі. Басындагы адамшылық пен ардыц уи кы-туи қы тартысын айтып, «не істейміл?» деп акыл сураса, Ьсеидщ «бірсу сені таспен урса, сен оны аспен ур» деуі сөзсіз еді. Петр Денисов Есейге бар сырын баяндады. Есей оныц аузымап бірінші рот естіп турған бул сырды, балапан тугі аралас өскен бірді-екілі сақалы бар иегін сыйпап отырып, ара- арасыяда ыңыранып қойып, уйыи тыңдады. Сөз үстіндс, сыр білдіретіндей сурак берігі, шыдамсызданган жоқ. Тек, Петр Д е нисов бул төреліктің ендігі бар салмағы мен зіліи Есейге ау- дарып, өткен күнліц ыза, намысын ойласа да, не адамгершілік арды қолдаса д а айтқанына туратыи боп, аяктап бітіргесін ра на ол өз кесімін айты: — Сағаи айтарым, ағақа усама. Жақыныиа кек сакта- майтын рахымшыл бол! Онан келер саған кемдік жок. Жек көргендс көрмсстей боп, көділ суысканда оларды куртыи жібере злмайсын. Қуртып жіберс алмайтыныц олар жауын емес. Аға- жеңгецнің өткендегі істерін бетіне басып уялтып жсңбек бол- сан, жамандығына жақсылык істе. Сөйт, сен! Аға, женгец «Тимсфейдіц шірік жетім баласы адам болмайды» дсп кор- лап қуса да, укіметтіц сеяі бағып-қағып адам кып өсіргенін, кем жігіт болмағаныңды кайта осы арада көрсет. Менің айт- қаиыма турсаң осылаіі істейсің, істетемін де! — деді Всей. Петр Д енисов томен қарап отырған ойлы каллы, акьілы- ның артын әмірлі катан буйрыкдіен бітірген комбатына екі кө- зін қысыңкырап, езу тартып акырын күлімсірей карады; өзім- сініп үстсм сөз айтқанына риза болып, ыкыластанып калган-ды: — Айтқаныңа турам деген сөз аузымнан шыккан. Сол сө- зім сөз. Айтқаи еөзімде кылша моиыннан басым үзіліп кетсе де т\\фып калатын жайым өзіце молім гой, жолдас ком нт. Ж әне менің жамандык жағымды ойламайтыиынды білем, - деді. Есей де жаксы көретін жауынгерінін шын жүректсііі №> шіліп айткан б*л сөзіне риза болып, артыкша сыилап калып ' Д, _ ° Ж ? «, %”» « : Ашыктан талыксып кан адамға кур кол барғанымыз 6 ° л мае Дәм/и і ал і ^ дастырып ала барайык- Мен де косымша паект.к псген^ , сарымай, консервяері баР ^ ^ л/ Р ДаЫ езінің кайда болатынын ж ү р .- д е п буйырды; ол ^ Ж® / ЫМӨІ'Н” аИтДез хабарлауды айтып, әлдекім тығыз түрде шакыра калса, ескертіп, Петр ^ \" ^ “ „^ндуш па^ны ц алдыңгы катарына ба- Екеуі тсректін бас“ на“ ,Д| г І лаушЫға жолшыбай сога жүр- кылау ж үрпзіп отырған екі оар' > „ыстырьш шамалап кө- Ді. Есей олардын керген, н е м істердін осы ріп, бір-біріне кайшылығы жок 405
✓ маңға тағы көп күшін тартып, топтап жатканын білді. Әйтсе де бүгінгі соккыдан кейін, жау қайта бас көтеріп, қарсы қый- мыл жасайды деп ойлау кыйын еді. Ендеше жасакганған жана кушін бул араға төгуі қалай? Әлде үстеме жаңа соққыдан қор- қыіт, капы калмай қарсы туру амалы ма? Есей бет алып шык- қан жумысын да умытып, көп кыйсынды қалын ойға шомып ту- рып калғаи еді. Петр Денисоз кідіріп қалгандарын білдіргенде ғана Всей ойдан сергіп: — Ә, ә — ә!.. Сөйттік пе? Жүре ғой, жүре ғой, тез барып кайталык, — деп алға түсіп жөнеле берді. Шал, Петр Денисовтың кврген орнынан қозғалмапты. Аш- тықтан олі қурып, талыксып қулаган кемпірінің басын тізесі- ие сала сүйеп, олдекімнен зәбір-жапа көрген жас баладай солкылдап жылап отыр екен. Етінен арылып, тыртысып кал кан шандыр терісікен бет сүйегінің буын жіктеріне дейін ап- айқын біліиіп тур. Көзініц алдында қатпарланған әжім сай- ларынан сорғалап акқаи жасы омырауына тырс-тырс тамады. Петр Денисов ағасынын осындай мүшкіл халін көре тура өзі- нің қалайша кайрылмай кеткеніне тан калды. Никифор бул жолы да Есейлердің ішке кіргенін сезбеген- дей, тек касына жакындап келіп, каттырақ дауьютап сәлем бергенде ғана селк етіп басын көтеріп алды. Есейдіц берген сәлемін есітпей калған екен: — А?.. Не дедіқ? — деді. Петр Денисовне ағасы олгі озірдегісінен де нашарлап, мен- деп калған секілдеиді. Дауысы да кырылдап, өте акырын шықты. Никифор ас жеп әлденіп алгасын болмаса, бул тур- ганда тілдесуге әлі «келерлік емес. Петька қолындағы кішке- не^көк дорбаның аузын мол ашып, ағасынын. алдына апарып койды. Есей Петр Денисовтын. үндемегеніне іштей ренжіп ка- лып, оған көзінін. қырымен алара бір қарады да, Никифорға бурылып: • — Алықыз, алыцыз, ата! Бул сізге әкелген дәміміз, —деді. Никифор кішкене көк дорбадағы нандарға көзін сүзіп, ко- магайланып қарап жугыньш калды да, «алыңыз... алыңыз, ата!» деп езіне усынып турған адамдардан қызғанғандай дор- ба?а бас салды... Осы кезде, ішке жүгіріп кірген Қожак Скориковтың ком- батты телефонға шакырып жатканын асығыс хабарлады. Есей Петр Денисовты калдырып, өзі тез кайта оралатын болып, Қожак екеуі үйден шыға жөнелді. Бул арадан корғаныс ше- бін устап жаткаи жаяу әскерлер тым жакын болғасын таса- таса мен еңкейіп, буғып жүгірсе де тегіс, жазык жерлерге кел- генде еңбектеп жер бауырлап өтеді. Булар келсе, телефон да- мылсыз шылдьірлап, мазалап жатыр скен. Кожақтык орнында 406
калған байланысшы Есейге тутқаны усына берді. Есей тутка- ны қулағына апарар-апармаста: — Жолдас Біржанов — деді Скориков зілді дауыспен. Бу- рынғыдай Есейдің атын, не фамилиясын ғана атамай, булайша «жолдас» деуініқ өзі буның. аржагында кандай ауыр салмак жагқанын аңғартты. Есей үнсіз тындагі тур. — Жолдас Біржанов, тслефонға шакырған уакытта кешік- пей кслуді үйренерсіц! — деді Скориков. ш Скориков пен Есей жаңа сөйлесіп жатқанда телефон сымы үзіліп, екі жағы да сакырау адамдай кулагынан байланды да каоды. Есей даусілн жыртып әрі-бері айқайлап, полк штабымен жалғаеа алмағасын колындағы тутқаиы лаклырып тастады. Әдетте, осьпгдай бір сәтге боп қалатын қысылшаң шактарда Да Есей асып-саспайтын. Бірақ, өзін өзі мактауды сүймейтін ол осы шыдамдылығын Мыотон айткандай «данышпандық» демей-ақ, «естілік» дсп те ойламайтын. Жан алкымға тығыл- ған қыйын минуттарда да, әміріндегі аз гана адамына тыныш еді; берекесіз мазалап, тус-туска орынсыз қуа бермейтін. Полктағы батареянын бірінс бас-көз болғалы не пәрссні болса да ақылмен болжап, асықпай істейтін боп жүр еді. Екі байланысшы телефон сымыиық үзігін жалғауға жүгіріп кетіп, жер үйде жас жауынгер Қожак екеуі одаша калғасыи Да, Есей өзі мен өзі болды. «Жарылып жаткан снаряд, мина жок, сымнық қалай үзілгені? Әлде, үстінен танк жүріп өтіп, кьійып кетті ме екен?» Сымныц үзігін жалғап келуге жібергеи байланысшылар- дыц қайтып оралатыи шамасы асып кетті; таяудағы қалыц ағаштың бірінде турған штабка бір емес, екі рет барыл келе- тін уақыт өтті. Олі хабар жок. Адам жаны темір емсс, шы- дамнық да шыдайтын шегі бар. Оган секундтің минуттай, ми- нуттың сағаттай боп көрінген жері бірінші рет осы болды. Дс- несі бір ысып, бір суыды. Муп-муздай тер колтык пен маң- Дайдан шымырлап шым-шым шығады... Енді, сым бойьш жағалап кеткен екі байланьісшыны ізде- тіп, адам жібермок боп жатканда олардың өздсрі келді. — Сымда үзік жок, екеуміз бірнеше қайтара жағалап шык- тық. Сірә Қожактық телефоны бузылған болар? — дсп олар «здерінің ж олда ойласып келген пікірін айтгы. Бул жорамал- 13 —° Өздер?іГбі’лмейді екенсің, білетін кісіден сурандар!.. Баладай багьш отырғаи колымда.-ы л г,а рат-аллн Дур ь , гына мен кепіл болайып. Керек десен колымнан кағаз да береиця 407
«Қағаз берем»... деп кур кокаңдағанша телефоныц дурыо болса штабпен неге байланыспансың? — Сымсыз телефон — тілсіз, білдің бе?! — Сеніңше сым узік пе? — Я, сым үзік. Бар боле сендердің сымдарыңда, —дед? Қожак. Сенімді екі байланысшы сым бойынан үзік таппай келгесін Кожақтын карсыласканына карамай бакылау пунктіндегілер* дін бәрі телефон бузық деген ойға тірслді. Бул кезде одей? штабтан бундағы телефонный дурыс, бурыстығын карауға жі- берілгеи радио-телефои мастері де жеткен-ді. Ол бір сэтте те лефонный ішек-карнын актарып карап шығып, еш жерінев бузык таппады. Енді, Қожак күш алып, қызу сөйлей бастады: — Телефонда бузық жок деп айтпадым ба? Сендер не десеңдер о деңдер, мен өзім бар бәле сымда дсп білем. Есей Кожактық бурынғы бір мойын кыңырлығына қарап бу жолғы ерегісіне, андаусызда ауыздан шыгып калған сөзін кайтып алуды ар көріп отырғандай біліп, онша мән бере койма- ған. Енді, телефонный. дурыстығы расталып, Қожак бурын- ғысындай «бар бәле сымда» —деп тағы да күш ала бастаған соқ: — Кожақ! Тез киін. Телефон сымын жалғауға барасын. Өзің айткан «бар бәлені» сымиан тауып, түзеп кайт, —деп буйырды. Кожақ «қуп болады» деп шалт ізет кылды да, жарға сү- йеулі автоматын колына алып, жүгіріп үйден шыкты. Дала тастай караңғы ексн. Жел де аркадан шығып алып, азынап согып тур. Аслан әлемін тутас торлап, төмендеп жүзген кап- кара булттарға Қожак усынып колын созса жететіндей көрді. Азынаған желмен, бірін бірі куып, топ-тобы, түйдек-туйдегі- мен жарыса жөңкіген кара булттар бір жерлерде сүзісіп қалғандай жел күнгі теқіз бетіндей, сапырылысып көшіп жатты. Кожак корқынышты, караңғы түнде сым бойын жалғыз жагалап кайтуға шың журексінді. Бірақ, бунысын өзінен бас ка тірі жанға сездіруге арланып, бір басы ішке кіріп жаткан телефон сымын караңғыда сыйпалап жүріп тауып алды да, желге карсы жүгіре жөнелді. Карсыдан кадалып соккан суык жел мақдайын жарып, бетін карып, мурнынык ушын үсіріп бара жатса да кырындамай қарсы келеді. Әрі-бері жүгір- гесін өкпесі алқынып аузына тығылды. Көздері жасаурап, кірпік, кастарына кабыршыктанып муз катты. Штабка жет- кенше еш жерге токтаған да жоқ. Бірак, сымда үзік жоқ болыгт шықты. Әбден вілесі курып шаршап жеткен Қожак штаб жанын- 408
дағы орталық телефон станциясына кіріп он-он бес мииуттак демалды. Осы уакыт ішінде мец-зеңі шыккан басына кем бол- ранда он-он бес он келген-ді. «Телефон дурыс, сымда узік жок Ьақылау пункті мен штабтың ж алғаса алмауы не? Осы ка лан? А?..» Енді, Кожак клйда барарын, нс істерін білмеді. Бакыла\\ пункте кайтып бару арсыздык. секілді. Онда калған адам дарға, «өзің айткан бәлені тауып кайт» деп жумсаган комбат- ка не бітірдім деп барады? Әсіресе, ана екі байланысшы-ак, көп көзінше табалап «о, бала, калай ексн? Біз айтканда нан- бап едің, өзіц барып жалгап кайткан шығарсың? Эй, кайрак балалык... Кайран балалык!»— деп ыза кылуы сөзсіз-ау?.. Кожак, өз сөзіие сын көзімен карап «бар бэле сымда» дег. калай айттым? Неге сүйеніп айттым? Сол бэле бар болса кай Да?—деп өкініш кылады. Ызалы ерегіс үстінде андаусыздг айтылып салган сөзін кайтып алуды Кожак ар білген-ді. Өз; айтқан «бар бэлені» сымнан іздеп таппай бакылау п у н к т е кайтып бару үлкен кушке түсті... — Дала тастай караңғы. Баскан жерің көрінбейді, — дед:. Өзінің. жумыс бітірмей, бурынгы бір ізбснси келгенін түң кп- раңғылығына аударып тур. Ж ас байланысшынын жан сырыв- білетін Есей оиша шукылай койған жок. Тек, акырын дауыо- пен — «сымда үзік жок па екен?» — деп сурады. Күлімсірсг караған екі байланысшынык көзіншс, «сымда үзік жок» - Деп Қожақ калай айтпак? Олар сымда үзік ж ок деп ке;і- генде, өзініц «бар болс сымда» деп өжеленгені кайдаг Енді келіп сертіндс турмай, сөзін жутса жолдастарынын. ара- сьінда обройдан айрылганы емес пе? Кожак үндемеді. Есей кайырып сурады: — Сымда үзік жок па екен? 0сыЖжалғыз ауыз сөз жарты жаныи суырьш окетксндеі- б лды. Тан ата Кожак сым бойы.г жане б.р жагала келун улықсат алды. Көп ортасында ауыздан шыккан жетіп тынғысы кследі. Кожак бул сапары сымнык үз.гп. меді. Сымда үзіктің жоктығына көзі Назяо аударып сымнық бурынғы көне жалғауларына ко I ылып' СОзы/і- ке-іеді. Асы гыста бос жалгангаи ^ с ^ р т к ы тор раннан, түйістіріп жалғаған жерлер „ л0 пяТын. Кожак коз токыма ж ібін е ілініп калатын#да ф Эйтсе де, штаб СОНЫ іздеді. Ондай жалғаулар д а біл- пен бакылау п ун к тін т ортасында ж ь р сХ м д е й кендір жіпт' Дірмей телефон сымына ^ л г ^ а н б Р сү телефон сымы- көрді. Жумырлап өрген кендір ж ш тін гүрі, тү нан ажыратарлык емес... Гяпсяпға салган бул жум * Қожак, түн-түнімен осыиша эуре-сарсакға 400
бақ сырды өзінің ашқанына онша куанбағандай, кабағын тү- йіп ^ызғарланып алды. Жыра-жыпқылдармен урланып келіп -әдейі істеген... латыш шаруасы боп жүрген неміс жансызда- рынын, не барлаушыларының қаскүнемдігі. Қожақ, ушқын шашқан отты көздерімен айнала төнірегіне абайлап карады. Көріне кеп куртпағаида, урланып коп утпақ па екен акы- лы? Кожак бақылау пунктіне кайтып келсе комбат штабпен сейлесіп жатыр екен. Соңғы сөздерГн ғана естіп қалды: Т А. міне өзі де келді. Жарайды... жарайды... жолдас. Қазір өэінсн сурап біліп сізге хабарлайын, — деп Есей тутка- ны кулағынан ала берді. Қожақ: — Сіздің буйрығыңызбен...— дей бастағанда, т. 7~ ^ ен буйырғаи жоқпын, өзід суранып бардың, —деді Ьсей. Қожак төмен карап акырын күлімсіреді. Жас балалар- дың көңілді, шат минуттарындағы бакыггы күлкісі. Есей оған жәие бір минуттей кызығып карап турды да: Қайратты туған Қожағым! —деп мацдайынан сыйпап, аркасынан какты. Сол арада ол бақылау пунктіндегі барлау- банланысшыларды тегіс жыйнап алып өзі ортаға шықты. Қасына Қожақты шақырып алып: — Кәне, Қожеке айтшы бізге!.. үзігі жоқ сымнан «бар бэ- лені» қалай таптыц? Бізді кәпелімде қалай тілге келтірдің, ә? ■Соны айтып берші?— деді. Кожак катар жүрген қарулас жолдастарының өзіне кы- зығып, кумарланып карауынан аз-аздап кысылайын деді. Бі- рақ, бақытты балаларға тон жан сезімініқ сергек ойлылығы- мен, олардың осы қарасынан, өзінің бурын-сопды сезбей жүр- ген бір артыкшылығы барын байкады. «Ә, солай ма екен?.. Кім- Лі тәлкек етпексін, баланық істегені қолдарықнан келмей ту- рып» дсп мақтаныш қылғандай дөңгелек, сурғылт беті бурк ете қалған ыстық каннан ду қызарып, өткір кара көздері де күлімсірей калды. Жауынгер жолдастарына алма-кезек ка рал, колына кысып устап алған бір сүйемдей кендір жіпті жо- ғары көтерді де, қалай тапқандығын қызық әңгіме етті. Өз оиынша, бул неміс жансыздарынық істеген жасырын жумысы екенін айтты. Комбат сол арада Қожақты жоне аркасынан қағып, өз атынан алғыс жариялады да,.бурылып жауъшгерлерге карады: Жаудың ажал алдындағы жан таласта жасамайтын аиласы болмайды. Дүниедегі зулымдықтың бәріне де барады, олар. Сондыктан, жолдастар, біз эсіресе казір кырағы болуы- мыз керек. Қару күшімен акыл, ой күшін де калыстырмай ка тар жургізбесек, соккы жеген ызалы жау окайлыкпен алдыр- -■иаиды. * 410
IV і оір жумыспен үстап калғяным біпп.ппі Вілгің келігі пе еді, інім? — деді Баян күліп.’ Я, я... білгім келіи еді. Менен де баска білгісі ксгт к \\* иартушы бар . — Кім ол? Қожак үндем еді. Өткір кара көздері ушкын шашьш, күлі.м- ^іреи түседі. Баян онан екі шақьгрымдай жерде турса да, іні- сшің кулімсірегеніи анык көргендей осер алды. Сөйлссіп тур- •ғанда авдамаса да, үндемей калғанынан алденсгс ссзіктсчн*- •Ді. Қожақтың тусіи ашып айтпай, булайша туспалдап турган «менен де баска... сы» Есей екенін енді апық білді. Енді өзі д е езу тартып акырын күлімсіреп: — Іиім — д сді, ақырын шыккан салмақтм даусын о>- зып.— Інім!.. Н е болғаның апақмен калжындап. Уяг клйдл? Кожақ үндем еді. Жүзі кызарып күлімсірей түссді. Пляша үадемесе де, өз ішінен «ә, түсінген ексн... тусіигон ск.ч» апам» — деп тур. — Нсгс үидемейсіц, о ? — дсді Баян бул жо;іы даусыи кь- теріп, қаттырақ шығарып,— неге үндемейсін? Әлгі, мені бі.пі- *і кеп кумартатын кісі қайда? Бар ма, бақылау пупктінде? — Бар. Отыр. — Ол кім өзі? — Ешкім де емес. Меи... тек эшейш...— дсп Кожак енді кашырта бастады. Баян бунан ары белгісіз «менен до баска... мы» сурамяды. Кожаққа өзін не жумыспен кідфткепін әзір білмейтіиін, тек кана «Иван ағайдың» кішкеие кідірс тур дсгсііііі айтып туі- каны іліп еді. .. — Апам бізд і сагындырып, обдси клдірін арттырып барьгп келгісі кеп отыр ғой, нағыса д а ,— дсді Қожак; касында шьш* тақтап жантайып жатый түскі тамагып жана ала оергсн Ьсси* ге естілеп-егтілмес кып айтгы. 411
майы кілкіп жүзген кара котелокті өзіне тамаи тартып, жа- кындатып қойғанша болмады, телефон тағы шылдырлады. Парторг Иванов екен. — Бул кайсың? Қожак па? Комбагтарың кайда? Телефон ды соған бер! Қожак орындығын кейіи шегіндіріп шапшан түрегеліп. орындығын да, телефон туткасын да Есейге беріп, өзі столғә сүйеніп турып калды. Әдеттегіше, парторг Иванов кыскаша хал*жай сураскасын, жумсак даусын көтеріп сөйледі: — Есей!.. А, Есей, шүйіншіге не бересін? — Ненің шүйіншісі, ол? — Куанышты хабарчм бар. — Онда куантканынызға карай калағаныкызды аларсыз', Анта беріңіз! —деп Ессй оііша әсерлсне коймаған адамдай, даусын акырын шьіғарса да, «бул не хабар? Әлде Баянный келгенін айта ма?... Әй, жок, бул кісініқ ондай калжыцы жок еді, ғой» — деген дағдарыс ойда турды. Осы арада парторг Иванов та айтайым дәген сөздерін ссі- не түсіргендей сәл ойланып: — Кызылорда облысынын журтшылығы, біздің майданға бір эшелон сыйлык жібсріпті. Соны Либберзе сганциясынак. карсы алуға саясаттык бөлім біздің полктен бсс адам сурап еді. Иван Ивановичпен ойласып, сеніц батареяңнан өзің мек Баянды белгілеп отырмыз,—деді. Есендің басыиа ыстык куаныш каны бурқ ете калды. Осы арада, госпнтальдан емделіп келіп, Пампалиде соғыс жүргізіп жатқан полкіне косылғанда, Скориков беретін Зейненің хаты сап егіп есіне тусті. Ол хатта карындасы—«облысымыз Ленин град майданының жауынгерлеріне сыйлык жыйнап жатыр» — деп жазған еді. «Дурыс, дурыс...» деді Есей ішінеи. — Орныңа сенімді біреуді қалдыр да, өзіц штабкз тез жетГ Штабга қызылордалыктарды күтіп алуға баратын делегат- тарға моиша жақтырып жатырмыз. Баяң бізде, бакылау пун- кітіне барам деп турған жерінен Иван Иванович жібермек устап калды, — деді Иванов. Есей орньша Петр Дснисовті калдырғысы келді. Бірак, Петька жақын жерде жок еді; аға-жеңгесіне бугін ертедек бері жол азық дайындап, кешке Ригаға жүретін шаруашылык бөлімінін машинасымен жөнслтпск боп жүр еді. Петьканы ша- қырыи келуге Қожакты жүгіртіп жіберді де, өзі таза, сырт киімдерін кнюге кірісті. Жака киімдер Есейді жасартып, жаңа дүниеге келтіргендсй ажар берді. Айырыкша, Рига госпита^ лынан емделіп кслісімен бригаданың тігіншісіне піштіріп тік- кізген арты жырык, көк сукно шинель, оның какпак жауы- рынды, каз кеуделі голық орта бойыиа куйылып калды. Екі- өніріне қоңыр мүйіз ілгектерді тутастырып бес-бестен кадап.. 412
каттауына калың. мақта салып сырып, жулдызды сары погон тақкан қаракөк шинель, оның екі ыйығын өсіріп, кеудесіи шы- ғарып, сулулап турды. «Киім кпее біздіц лейтенант кисін де, кандай қонады»— деп ойлады Есенді көрген өзініц жауынгерлері. Қожақтыц артын ала ішке кірген Петр Дснисовты Псей шетке онашалап алып шығыи, казір өзінін шакырумен штабка бара жаткапыи аіітты. Ол жсрден бригаданы, гаубица полкі- нің және біраз адамдарьғ косылып, Кызылорда журтшылығы жіберген бір эшелон сыйлықты кейіннен күтіп алатыидарын білдірлі дс, ж алғы з жүрігі кетті. Келсе штабта бәрі дайын екен. Мінетін машииаларыя да- ярлап койып, буігын келуіне ғана караіт отырған Скориков, Иванов, Ланцберг, Баяндар көтеріле далаға шықты да, екі машинаға бөліиіп мінді. Декабрьдегі IІентэрс шабуылында еғ;і жактан жумсалған кыйсапсыз көп спарядтар ойгылап казып, кедір-будыр болған жолмен машиналар бауырын жазып жүре алмай секектеп, шоршып келеді. . , .т Есей барар жеріне жеткенше ешкіммен де сөилсспеді. іө- бесі ашык машинаныц үстінде, шинелінің жағасып жоғары көтеріп қойып, желдеи жүз бурмай карсы карап отырып, жз* саураған көздерімен жолдың екі бетіне қарагі келеді. Маши нный оқынан, кейде солынан қараң етіп, көзге ілінбей кагіе- л,мДе қалып жатқан, әрбір кар баскан ескі окоптар меи өр- тенген хуторларды, кыйраған жерүйлерді көргсн сайыи ауыр ойға шомып, соларға байланысты оқыйғалар есіне түседі. Бул аралардыц ойы-кырында окыйгасыз жэй жер жоқ. Анау Пнанава өзенініц мінбе жар қабағында қарайып кал ган капитан Пструшинніц моласы. Сонау бір қапталда, буру Калып бара ж аткап екі жолдыц айырығы болса, Мироновтык вліп, Нуржанның кслгеи жері. Саардын декгейінде, кар басьш салған кең кара жолдың үстіиде көлденеңдеп қыйсайып тур ман Орловтьщ өртенген таикі. Ал, мыла алдыңғы жақтағы карайып, ж аңа-ж ана көрікс бастаган Солдат хуторында алты- ауыздың минасынан жаракаттанып ауыз-мурнынаи каи кепп, талып жатып еді-ау. . .г Әрбір метрін катты урыстармен, жан беріп, кан төгіп Оо* саткан бул ж ерлерді енді дауыл артынан тыныштык, псиоіт жағдайда көрсе, төсі ойғыланған орманды, батпакты длланык “Р түп бутасына дейіи көзге оттай басылады. — Бул ж ерлер бізгс кандай кымбат! Кешеп Петрушин, Миронов, Ефремдевтардай кыймас, кадірлі жолдас гарды ку- шағына алған жерді калай умытарсын,—- деді Есен і м ••• Станцияға ең ксш келгеи осылар еді. Баска бригада, № визиялардық адамдары тегіс келш бопты. Армия, майдан 413
штабының генералдары да осы жерде жур екен. Қішкене станцияның іші*сырты иін тірескеи ығы-жығы адам. Олардын бәрі де, бул жолға бар аяулысын киіп, озірленіп шығыпты.. Кіл сарыала ыйық, сар түймелі сәнді жыйын. Осы адамдар мініп келген салт аттар, жаңа машиналар, бір түстен парлап жеккен жеңіл шаналар бір шетте белек тур. Әрбір қурама өкілдері бір-біріне араласпай, дивизия, бри- гадалардың өзі де нолк-полкке ыңғайласып, іргесін ашып тур- ды. Жыйын басталғаннаи бері бір топ қырандар жоғарылаи ушьш, булт арасында ойнак, саи жүрді. Көп узамай семафор ашылды. Генерал, офицері, солдат- тары аралас сәнді жыйын тус-тустан туларын желбірете кө- теріп, гүлдерін кушактап перронға шықты. Жыйналғаи журттың көзі орта жерінде адам мінетін бір ғана көк вагоны бар узын қызыл эшелонга дадалды. Сыйлы тартулар тиелген ауыр вагондарды бастағы екі паровоз ырс-ырс етіп алкыиып тарта алмай келеді. Алдыңгы «Серго Орджоникидзе» паро- воздың қақ мандайында Сталиннің маршал киімінде түскен суреті барПерронда сығылысқан оскери адамдар, өздерін же- ңістен жеңіске бастаи осы араға окелген Жоғаргы Қолбас- шыньш танымал бейнесін алыстан көрді. Казірде, кадімгі өзініи асыклайтын сабырлылығымен немістің қоршаудағы отыздан гс- там дивизиясын шетінен мүжіп қуртып жатқан бундағы жауын- герлеріне сыйлы тартулар мен тыл адамдарын дәл өзі бастая алып келе жатқандай. Корпустық бригаданың адамдары, қос катардан тізілген түзу саптың дәл ортасында үш жердей ту көтеріп турған. Зецбірек полкініқ гуын Есей көтерді. Ол госпитальдан полкке кеп, қатарға косылғалы едәуір етейіп, оңалып калған еді. Айырықша казір сьпсырлаған сары аязда екі беті ду-ду қызарып, ажарлана түседі. Баян оның осы бакыгты, шат кескініне бурылып қарай берді. Журт көзінен кысылып кор- ғаласа да, көз карашығының оған қалай төқкеріліп бара жат- қанын білмей калады. Баян көп арасында қадірін кетірмей »з басын дурыс алып жүретін ақылды, есті деген қыздың бірі болса да, дәл осы арада көңіл қалаулысын көзден тайғыза алмады. Екі көзін ортаңғы көк вагоннан айырмай, кддалып карап турған Есейге: — Булардың ішінде, мүмкін сіздің ауылдастарыңыз да болып қалар? —деді. Оның осы турғандағы куаныш көқілін танып, қиялдағы үмітін сурады. — Кайдан білейін Баян. Менің ойым да сол. Ауылдан болмаса да ауданнан біреу болса, сонын өзі ауылдастан бір де кем болмас еді, маган. — Ауылдан демесең, ауданнан сөзсіз болар ғой. Арал 414
Қызылорданыц ірі өндірісті ауданы көрінеді ғой. Бізге әкеле жаткан сыйлықтарының басы балык, болар. Бул кезде узын эшелонный бас жағы булармсн дс қатар- ласып, деңгейге келс бсрді. Күш түсіп қыйналып жеткен кос паровоз пыс-пыс тыныс алып, ауыр дөңгелектері д е уршығы- нан айналып өтті. Корпустық бригаданыц катар турған скі полкі мен О РАД-ты ң төрт-бес адамы бағанадан әзірлеп уста- тан букеттерін күлімсіреп колын былғаған машинистерге жау- дырды. Машинистер де кішкене терезеге кабаттасып жарысығт келіп, қосарынан ілінген букеттсрді үлгіргенше қармалап ус тал жатыр. Сондай гүл қосақтары, оргадағы көк сырлы вагоннын скі оастағы есігінен анталап иін-тіресксн кызылордалықтарға да тус-тусынан жауып кетті. Көк вагон ақырын жылжып кеп, сап оргасында турған корпустык бригаданын адамдарына жет- кенше кызылордалықтардың кушактары қызыл-ала гүлгс бө- леніп толып бітті. Аса қатты қорыккан, немесе куанған адам ӨМ,Р кезеңінің сол минутіндс көз тіккен қатерін, немесе куа- нышын ғана көрсе, дәл казір Есейдіц д е көк вагоннен басқа еш нәрсеге көзі ауып, көңілі аландамады; бул кезде катары өсіп көбейіп ушқан корықшы истребительдерді, не әр ж ерге орна- тьілып жатқан ауыр пулеметтср мен әуе зсцбіректерінін бірін ол көрген жоқ. Тіііті, касындағы жолдастарының «жерлес- тбріңнен танығаның бар ма?», «Ана бір ойсл кім?..» «Арп.» тУлкі кулақшынды кім?» — деп сурағаи сөздерінің бірі дс бу турғанда Есейдің кулағына кірмсді; кірпігін какса көз ^азып гйрылып қалатындай, көк вагонныц есік терсзесінон жазып айрылып калатындай, көк вагоннық есік терезесшеп жүздері ж аңа-ж аңа көріяе бастаған жсрлестеріне антарыдыл бірінің беті д е әлі дурыс көрінбей, басы, ыйығы, колы, аяіы ғана булдыр елеспсн көзге келе беріп ауысып кетеді. Көк вагон орталыктағы корпустык бригаданыц сапына ка- тарласа бергенде, бастағы паровоздар токтадьь Вагсіішык басқышынан Обком өкілінік артын ала екшші У КУлақшынды, каракүл жаға, кең кара тонды 5 Р У ыйыгы түсіп келеді. Есей, алдыкғы ірі денел. Обком ө“ нк “ “ Ы; лЬ' тасалап бетін жасырған түлкі кулакшь ■ ■ біздің ау- «ай мойнын созып екшесін көтерді. Ол^ * ^ „ ын ахактм Даннан болар ма? Миллионер « ^ с - т у е Бакыт болса біз- бастығы Рыскалов Бакыт осы (ГІ түлкі кулакшын- ДЩқартгы білер е д і » - д е п ойлағаиша . тарласа берді. ДЫвагоннан түсіп, алдыкғы Обком екш меи к Ғті тоКка Ко- Есей көз тіккен адамньш *“^ 'ет|п ш ймылсыз квздсрі лы тиіп кеткендей бүтін ден“ ‘ „ £ Күтпеген адамы. Біраіс. Ле шарасынан шыға кеп ашылып к еп . 415
әрдайым сағынышты жүрек, жалынды тілекпен бір көруге ан- сап арман еткен адамы! Әкесі! «Түсім бе, өңім бе? Осы, шын біздің карт ба?» Осы суракты өзіне коюын койса да, Есей буның бәрі өзі •ойлағандай тусте, тіпті қыялда емес, өді екеніне күмансіз сен- ді. Бірак, ата-ананы сүйген адамның ең бір шыдамайтын осал жерінде де, сабырлы бала шексіз салмақ тауып, көтергсн туы астында қозғалмай турып калды. «Қуаныш көркі —шы* дам. Бул бір, күтпеген қуанышым екен, көркімен кабылда* йын» —деп ойлады. Қызылордалыктарға курама командирлерін бастап, Ленин град майданы мен Екнінді Армия штабыньің гснералдары кар- сы жүрді. Кіл сірісіи, басын сары хроммен жиектеп көмкерген, Кызыл ултан ак чосенке байпакты, қызыл баркыт төбелі, қара- буйра папақты, сарыала ыйық сәнді генералдар. Есей әскер ба сы генералдардын балықшы әкесімен қалай амандасқанына кы- эыга карап, көз ала алмай тур. Генералдар жас карайластығына карамастан Есейдің әке- сіпе кос қолын беріп, басын иіп күлімсірей түсіп, әлденелерді айтып жатыр. Олардьтң не дегенін Есейдіц кулағы шал.маса да, бул арада Аралдың балықшы шалыи көргендеріне шын хөкілдерінен куаныш білдіріп —«рад, рад... очень рад» деп жаткандарын білді. Әдейі алдынан шығып күтіп алған кур- мстті адамына үйдеуі сөзсіз еді. Қазактың қарапайым ба- лыкшы шалына генералдардын иіліп басын изеп куаныш біл- діріп жаткандарына көнілі тасып куанады. Скориков Есейді ыйығымен қозғап: — Ал!.. таныйтын адамдарың бар ма екен, ішінде? —деді. Есей бул келген адамдардың ішінде езінің экесі барын бір- деи сездірмей, тек полк туы астында аталы-балалы екеуі кар анкастырып кушақтасканда бір-ак білдіргісі келіп еді. Бірак, уызынан шайкап өсірген ата-ананын бауырынан ерте сусып іиығып, шеру тартқан улы жорык жолында берік семья боп бас кураған жолдастарынан аға тутып, акылын тындаған до- сы сурағасын амал жок: — Ана, түлкі қулакшынды, кара сакалды шал бар ғой, сол менің әкем, Біржан, —деп Есей шынын айггы. Скориков жағасын устады: — Канша жолдас боп, бірге жүрсек те түсінбей-ак кой- дым саған. Дос көңілін қалдырмас көңілшек бола турсаң да, хейде осындай шектен асқап каттылығың тағьг бар-ау. Төрт жыл удайы кермеген әкені ойда жокта кездестіргенде, калай -Дәтід шыдап қозғялмай турсын? Пс деген жат бауыр едің? Бул кезде кызылордалықтар әскер басы генерал, полков- 416
никтермен қосылып, ту көтергон түзу сапка карап жаңа бет- теп, қадам баса берген сді. Ж ел айдап жүлгелеп тастаған төбедегісурша булттар арасынан уры тазыдай узын бел, кайкы канат «миссерлер» шүйлігіп шыға-шыға келді. Сол бетінде бніктен сорғалай кулап кегі, канаттарындағы кос-кос пулемст- терінен тр-тр атқылап өтті. Станциянық тус-тусынан зенитка* •чар тынымсыз такылдап, платформадан пулеметтср де қарсы аткылады. Жерден жарыса ушкан жсңіл снарядтар қайқайып жоғарылап баратқан «миссерлердің» алды-артына тоспалагт жарылып, көгілдір, кеңіс ауада үрпек, акшыл түтін бурк-бурк ете калды. «Миссерлер» бір сәт көзден таса боп кстіп, гағы сол булт арасынан суылдап шыга-шыға келгенде, бағанағы Кызыл тумсық болат кустар куныйып жулдыздай ақты. Едкейіп бесіндікке барып калі-ан күн батыстағы булт та- ^сынан шеті кылтыйып жаңа шықкагі кезде, дәл станциянын устінде күштері тепе-тең түскен әуе урысы болды. «Миссерлср», булт арасынан одспкі шыға келгенінде-лк эшелон алдындағы адамдар тус-туска тым-тыракай каша жү- пріп еді. Сол үрей билеп бет-бегіне кашкан калоін көгітіц >шінде қорбацдап Біржан да баратты. Саптан шыгудын есебіи тзппай шыдамсызданған Есей әкесініц артынаіг жүгіре жө- ]'еліп станцияныц сыртындағы, халыктың бәрі тыгылып жаг- *ан калың ағаш ка жетер-жетисстс артынан куып жетті. Катты жүгіргесін демігіп даусы шыкпай калган ба, Есзн *кіяші айкайлағанда барып, Біржан жүгіріп келе жатып ж .ілі фарады. Кездестірем деп ойламаған баласын көз алдында кор унде кілт тура гап кушағын жайды: — Кулыным!... Кулыным! Кслші кулыным! Төбеден суылдан келе жаткан «миссерлер» ата мои т л а і * і ^неа шыкты. Тысырлап жауған окты да, ауаны тіліп арьгл- ^аған мотор даусын да селт стіи сезер емес. Куіпш ъііиаі ы ^агынын кауышкам баласын кысып сүйіп «культы ... >•' Нь,м!..» дрП әке аймалай түссді. Скориков, Есейдіц әкссі артынан кеткемін көріп,_'^ с *ан ашыр жолдасы жоктай жалгыз барып жадыккаі ьт гг. ^ ]1ЫҚкөрмей, іле жүгіріл еді. Енді, олгрдыц муз; у| * 4 * с?рлап жауған октан жасырынбаи, әлі куш« * « > (>т. ^рғанын көргснде жаны ышкынып кстп. I - , |с1>| Гюлгаи тсп кутіп алған сыйлы конак екенімен д *‘ баныргы карауындағы әмірін ж үрпзіп үирсшп калі< К0п солдаттың біріндей буйыра акырып. Аталы-балаль^ексуГ кушағың а « Р » « а «ЙГІп « * ' “- Ж , Ж, ы ™ р Т а £ “»І Ж а а ы ш и ф ! - » \" Скорнк» * • « “ - Д2п келіп және акырды. 27— ^Урляндия 417
Эке мен бала катерін тіккен қауіпті жаца байкап, сезе бастағандай, турған жерлеріне жата қалды. Скориков те олар- дыц қасына келіп жығылды. Бірінші көрген адамына амандык, •әлем орнына, олгі буйыра акырғаиын енді ойлал қараса, езіне де әбес көрінді. Бірак, жаңағы жерде жаны ашып, жаксы көрге- ні шын болса онан да гөрі каттырак. ақырып, әмір берег артык болмас еді. Скориков сонда да болса, балыкдш шалдық ал- дында өзі кешірілмес күна жасаған адамдай сезінді. Оны сы- нық жузіиен ғана аңғартып қоймай, ендігі сөзінен дс алдырды: — Майдан өміріиде сыпайылық салттың сақталмайтын ке- зі де болады. Оның бәрі жағдайдан туады, —деп Скориковтың кішірейіп кешірім сураған сөзін Есей сол жерде қазакшаға аударып әкесіне жеткізді. Либберзе станңиясының үстіндсгі оуе урысы орасан катты болды. Әлдекандай он минуттыц ішінде төрт «мнссср» жерге қулап жанып түсті. Әуе урысыньш әдепкі бір тусында бізден бір суккар фюзеляжінен закымданып, қанатына оқ тиген кус- тан, .кеңіс ауада бойын билей алмай ауытқып барып, Пентэре сыртыпдагы тегістік алаңға кулады. Майдан өмірін бірінші рст көріп турған Біржан әус урысына кызығып карайды. Көгіддір кеңіс ауада, жүлгеленгсн сурша булттарды айнала орағытып жүріп, бірін-бірі қуалап атқылаған истребительдер оған сонау алыета калған Арал тсңізін, су астындағы балықтар дүниесін ескс түсіреді. , — Балам, леменс мыналарыңиың соғысы, саршалаң ара- сында шабакты қуған шортандардай ғой, ә? —деп балыкшы шал күлді. Ыйыктасып қатар жаткан Скориков пен Есей де бір-біріне карал езу тартып ақырын күлімсіреді. V; Балтык вокзалынан Рига — Москва поезына мініп елдеріне жүріп кеткендерінше кызылордалықтарга үшеу ара бір-бір машинадан берілді. Олар жатаған, жүрдек внллюспен жау көзіне түспейтін сай-жыраларды бетке устап жүріп, шеп ку- рып жатқан жаяу әскерлердін окоп өмірімен танысты. Бір мақсатты скі майданның ерлері алды дуспан, арты дос боп астасқан өмірмеи өлім шегінде, ызғарлы суык окопта кездесті, Осы арада бір жүрекке бағынған мықты екі білек бір-біріне женіс үшін кандай жемісті ецбектер. еткенін баяндады. Кызылордалыктар Джукстэ түбінде турған корпустык бри гада ға Кызыл Армия куніне карсы келді. Бригада басшылары бул келгсн сыйлы конақтардьщ ішіпде Есейдін әкесі барын алдарынан шығып күтіп алған күиі, әуе урысынан кейін бі- 418
ліп еді. Сидлер қызылордальгқтарға еріп бригада штабынан бірге шыкты ла, ооллдаррддыы ттуупп--ттүурраа ББіІрожжаанн ббяапляасгыктншы.шн батаре- ясына апарды. геНКғ?па'КТаР;йЫ’ бүгіндікке батарея басынан бір қадам кетпе- новтап кі-тіп б! СКа’ П^-,|К басшылары Скориков, Тайное, Ивп- аР алды- Кыска амандыктан кейін «.онактар мен тг, ‘ 1 басі1,ылары ашық алаңда ағашпен коршалған зеңбірек- тсрге карап жүрді. к й, . 7 т, Па’ шіркіи!~ <<С0ҒЬІС тәнірісі» десе, дегендей-ақ окен ғой, ри ЛКотпІ ы жагагл шығып калган біздің слдің жайынындан емес пе, ә? — деді Біржан. Қарсы алдында шоктығы күжірейіп, узын моиныи салып жіберіп тып-тьшыш жггқан зеңбіректсргс көділі толып аптты. Баласының буд секілді зор қаруға коман дир ооп, белгілі орыида жүргенін қасындағы жолдастарына мақтаныш кып турғаны секілді. Біржаниың айта алмай, ар- жағьшда ксліп тургаң ойын сезгсндей, обком өкілі күліи: Віреке, буныц жотасын көріл зорлығын мактамайық. Улкениіц кеукиген қур кеудесі ғана болатын. Касиет кіші де болса, ісінде гой. Қошегі біз болатыи Нуржан баланың ро- тасындағы, тәбіліндс кептеген номісі бар Сыр бойлық Сапа... Ол сокша немісті жай бесатармен өлтірдім деді ғой. Баланныд тәбілін сура, табысына қарап бағалайык,— деді. 7 \" Балам, мына журт не дейді? Есітіп турсын ба? Бізге тэбілдеріңді көрсет. Сырттарыңа көзіміз тойды. Енді цифрла- рыңды көрейік. — Болады әке. Сыртьтмыздаи гөрі дифрымыздып к агары на карайтындарынызды біліп, табысымызды есептеп қойғанбыз. Жүріңіздер, улттық расчеттан бастайык, деді Ессй жерлсс- тершің бетіне күле қарагт. Скориковтыц айтуы бойынша, кеше ол зенбіректін сыр- лы, болат калканьша әркайсысы әп деп сң алғаш урьгсқа түс- кеннен бсрі жаудыц канша жанды күшін кырып, техникасып Кынратқанын бормен жазғызып койып еді. Біржан бар, бас- калары бар өгкен орта ғасырдыц музейін аралап тац-тамаиы- лағандай, зенбіректеи-зенбірекке асьгға басып кеп, болат кал- Қандағы бормен жазған дифрларға үңіледі. «Қыирагылды», «үні өшірілді», «жандырылды» дегеи әржазудыц тусыпдагы «ифрларға кім-кімнін де көңілі тольш, көзі тоиғандаи Жер- лестері зеңбіректерді жағалал шыккасын, жьшналып <еп Есейдің кольш алды; адал көңілден ыхлас білдірш. алғыст,.- рын айтты. Біржанның да экелік ыхласы артыкша кулаған екен • 419
қалуы уят болмас, улым?.. —деп екі беті кызара күлімдеп, нурлана түсті дс, кең кушагын керіп жая берді, —келші Ну линым! Халкыңа еткен адал қызметің үшін бетіңнен сүйіп алғысымды берейін... VI Көлденені енсіздеу, узын бөлмеге штабіыц бар столы әкеліп койылган. Үлкснді-кішілі столдардың боріне де ақ дас- таркан жайылыи, гүлдер коюлы. Устап тутатын ыдыс, аяғы- ның басы темір котелок, темір касық боп келетіи майдан өмі- ріне так шыны аяқтар да әртусынан шығыи жатыр. Тарелкаларға неше түрінен үйіп салған ыссы тағамдардың да батареялар асханасыида түстеде, кеште пісірілетін астзрдан исі белек. Үлксн калалардың ірі-ірі буфеттері, ресторандары пісіретін тотті, дәмді тағамдар секілді. Полктың солдаттары мен офицерлері азык-түлік, жабдыктау ісініц бастығы Зиль- берманға да бірінші рет осы кеш көнілдері біткен. Төрден есікке дейін созылған узын столдың аяк жағында бурын, «ка- дірін білмейтіін» осы адампыц денсаулығы-на, жақсы адал кызметіне бірнеше стопкалар көтерілді. Тіпті алдына ак ха лат байлаған жуантық асбазшылардың арасында жүрген Зильберманды шакырып алып қолын қысып, бетін сүйгендер де болды. — Бурын урыстық. Бүгінгі кызметіне алғыс кана айта аламыз. Карыи тойғасын жске бастыц камы үшін айтылған сөз емес, мына шеттен келген сыйлы қонактар алдында абы- рой ойлағасын, ылайыкты сый, курметіце айтамыз! —десті олар Зильберманға. Осы салтанатты кеште, Скориков пен Тайновка майор ата- ғы берілді. Көқілдегідей жеңісті боп аякталған Круми «гаст- ролінен» кейін бригада басшылары бул екеуінің атағьш өсі- руді^жоғарыдан сурап, документтерін армия штабына жіберіп еді. Жоғарыныц бекітіп, майор атағын берген буйрығьш бри гада штабы Қызыл Армия күнінің карсаңында алды. Бугінгі салтаиатты, сонді кеште өткен урыстардагы енбек ерліктсрі артыкша .бағаланып, куанышка кенелген жалғыз Тайнов пен Скориков кана емес. Өткен Пентэрс шабуылы, Круми «гаст- ролі», Унгри коршауындағы жеке, үздік ерліктері үшін полктің көптеген офицер, оолдаттарына орден, медальдар берілді. Со- лардыц ішінде, Есей Отан соғысыиын. екі дәрежелісін бірден ялып, полк туы астында Петр Дснисовтың* кек кеудесіне «Данктын» бірінші дәрежеліс1 хадалғанда, журт ду қол со- гып, жука шыны стакандар шіқ-щің соғысып, куанышты тос- тар және... және көтерілді. Петр Денисов ту астынан шьіғып оргадағы өз орнына карап 420
беттегендо, төрде отырған Біржан скі колына скі стаканды устап түрегелді. “Г ^ а » батыр, бсрі кел! орыыліыьптТкяапп 6Леді,ткеңӨ. ЗкІеНу6деасйіТные лүғшаиықантабрілгіпыпшқуағдыалғаанйиоарлдыенп мбуе-- т н ЬкалтСт м ,СЫП КеТІ\" ШЬІЛДЬ,Р етті- Біржанның әлгі сөзінен ППетІр!діиң Уоғат б^урКыаЛлҒыас\"ынүа,гп 'кшешң екетуадзеасінКҮдеМІшС ашйкыаңлыылпы, стоағрыасдыып. кеткен алтын, куміс орден, медальдар конақтар алдындағы кушті ж ары кка кубыла шағылысып, сарғыш, қызғыш, ақшыл сәулелер шашырады. Айрықша сар жолак жургізген кара жі- ек леіпалы, ортасына оюлап Кремль салған біріншісі — ал тын, е к іт и іс і — жары алтын, үшіншісі — таза күміс «Даңқ» ордендары, тоты қанатындай қубылып, көз тартады. Обком өкілі Петр Деннсовтен көзін айырмай отырып қасындағы Ско- риковке қырындады да: — Мына солдатыннын кеудесіндегі орден, медальдар дол генерал Брусиловтікінен бірде кем емес екен. Бу да, Біржан баласыныц карауында істей м е ? — деп сурады. — Я, Есейдің карауында істейді. «Батыр» дегг карт біліп атады. Полктағы аты шығып жүрген батыр барлаушымыз. Солдатка «Даңктын» үш дорежелісін бірдсй алу оцаііға түс- пейді. Ерліктіц ішіндегі асқан үздігіне бсріледі,— деді. Біржал колыиа көтеріп устаған екі стаканный біріи Петр Денисовне устата салды. Өзінде калғанын олі де жогары көте- ретусігг, сөз сөйлегісі келгендей узың столдын екі бетіи алз, ыйықтасып катар отырган солдат, офицерлсрге карады: — Уа! Мыиа, менің балам біледі... Біздіц балыкшылар муз катар шақпен муз бузылыгт, ірімтік ак ссн жүргеи кезді де «абыржы» деп атайды. Осы абыржыда, кысы-жазы іеніз түбін сүзіп, дамыл алмайтын балыкшылар біраз тын алпды. Табылған шабақ-шауканын жеп, үйлеріндс тыньіш жатяды. Көңілдеріде кслмесін, жауынгер жолдастар, казір ссндср іің майдандарывда да сол балыкшылардың абыржысы ма деп пәмдеймін— деп тоқтағанда, стакандарыи көтсрігі усгаіап солдат, офицерлср ду кулісті. Кожактай намыскерлсрдіииіекс, шыкдиыт тамырлары білеулеиіп, беттері ду кызарды. Ком күлкісі басылар-басылмаста Біржаи тағы шубыртып сөйлсп кетті: .. — Ал, абыржыпың артын балыкшылар тілінде, «маусым» дейді; күндіз, түні теңіз үстінен түспей, кыс болса ішецдсп прагон айдагт, жаз болса «айыкпен кабак жағалап шырышти қолын судан шығармайтьгн кызу ецбек майданы басталяды. Соі - іай-ак сендердін казіргі абыржыларынныц арты да, мандам м аусы м ьГ ж ен істі шабуылға уласар, зор кыймылаллындағы абыржы болар деп сенем. Жолдарың болсын, жауынгер жол- 421
-дастар! Жеңісхе ішейік осьгны! Коне...— деп Біржан стаканын Петр Денисовпен соғыстырды. Тағы да, жуқа шыны стакандар шің-шіи соғысып, ақыргы достар көтерілді. Майдан үстінде, қатарынан бір жеті тыныштык боп, екі жағы да күш жыйнап кыймыл жасамай турса да, жасақты жау аңдысып іргеде жатқанда аңсыз отыруға болмайтын. Әсі- ресе, бүгінгідей белгілі, кәделі күндері, қапысын тауып, бір қыймыл жасаи қалуы да ықтимал сді. Осы жағдайды ойлап, полк басшылары артық арақ ішуді догарды. Бар столда да, узын мойын графиндердіц аузына жука шыны стакандар төц- керіліп, өгсй баладай шеттетіп, ортаға ысырылды. Бірақ, бо- саған ыдыс-аяқтар жыйналмай, турған-турған орнында коз- ғалмай қалды. Бір-жарлап тәбеті шапқан тамақсаулары болса, әлде де алдындағысын жеп, тойғаидары бір-біріне сүйеніп әр- түрлі үнде ынырсыды да, осымен бүгінгі кештіц салтанат, сәңі бузыла бастады. Соны өзге журттан бурын сезген ан- ғарымды Иванов: — Жолдастар!— дсді, әдейі көп назарын өзіне аударғысы келгендсй, даусын көтеріп. Бір-біріне ыйықтасып, асылып ыңырсушылар мен көзін жумып кыйсая бастзғандар да селк еііп бастарын көтерді. Зильберманның буйрығымен босаған ыдыс-аяктарды жыіінап алуга кірісн жуантык асбазшылар да есік аузына тура қалды. Бәрі де, Ивановтың айтпак сезін шыдамсыздаиып, асыға күткендей аузына карап катып капты. — Осы отырған кай-кайсымыздыц да төрт жыл удайы ыз- ғарлы окон өмірінде, алдымыз жау, артымыз тілекші дос боп, эрбір минутымыз сында, қысымда жүргенде бастан кешіп турған тыныштык, кеңіс минутымыз ексн. Сондыктан, сіздер- ге меиің айтар өтінішім, снді қалған бір-жар сағат ксңіс уақытымызды кызгылықты ғып өткізейік! Қазір ән айтысы болсын. Артынан би билерміз. Соғыстағы ынтымак, уйымшыл- лық сауық кеште де керек. Кәнс, кайсың бастайсын? Кызды* рыңдар ойынды! — деп журтка қарап каггырак дауыстап, ко лы» да жоғары көтерді. ^зын столдыц екі бетінде иін тірссіп аралас отырған офи цер, солдаттар ушып түрегеліп қол соғысып, бір ауыздан кос- тады: — Дурыс айтады! Дурыс айтады, жолдас Иванов! ““ ^астау керек! Қыздыру ксрек, ойынды. Жау жырақта емес, жакында. Не ойлап жатканын кім бі- леді. Осындай тыныиітықта көңіл көтеріп алайык. Кәне, ак- кордионды әкеліңдер, бері!... Аккардион әкелулі, дайын турғаи. Колы білетін өнер ие- еіие берілді. Көпшіліктің коймай, қол соғып сурауымен Баян солдат әні «Каранғы түнді» ағытты. «Қаранғы түн» онын ен ^'Р сүйіп аитатын әні еді. Лсып-саспай акырын созып салатын 422
әдемі назды қоңыр ән. Екі жасты айырған каранғы майдан түнін, қыйыншылық, қашык жолдарын уайымдамай, бір-біріне еркелеп, назданып қана айтады: Қарацғы тун, Тек қана зулайды ©қ манайда. Сырласым көктегі жулдыз беи Гулеген жел тек маңайда. Ән үстінде тындаушылар тәтті уйкыға шомғандай, уйый калып еді. Ән үзілгенде, бәрі де ушып түрегеліл қызу қол сомы. — Қызым, өркеніи өссін! Өмірлі бол! — деп Біржап оллгн бурын алғысын бергенде, ішінен: «жүзі сынык, уяты бар, ул- уян бала екеи» деп ойлады. Ән узақ айтылды. Өлек білетін домелі жастыц борі де айтты. Тек, төргі сголда отырғаіг кызылордалыктар гана тыс калған-ды. Олардыд ішінде өлен айтатын жас жігіт, жас келіншектер болса да, шсттен келген конақ деп сыйлап, колка кыла қойған ешкім болмап еді. Біржан өз тобыііаи ойып шы- ғып өнерін көрсетер біреудің болмағанына ар-ііаммсм колгсн* дей, кейініректегі екі-үш жас келіншсккс бурылып: — Ау, келіңдер-ау!.. Сеядсрге жол болсьш? «ОіікТіінде ауыз жаппас, той дегенде өлен типмас* дол, олі ;і\\і>і.і «ір.кыіиа, ау карап жүріп-ак жслге айтатыи бір-екі ауыздарынды іямида неге, айтпайсыцдар? Бу балалардыи бп;о колка садмли ^ы- пайы болган сазайы ма експ- Конак болсак к»н«қ к.ідс гн-руі- міз керек Кой! — деді. Келішиектер бір-Гирше карам лагдарын Қалып еді, олардьщ касындагы жыличши ж;н кенсп қ л қ ы р ы н ы п калды . К еліііп м ‘к н ‘рл* р ^ и / л н '•• ЖЫЛЫМШЫ ЖІГІТ какы ры нғЯ .іда К«ЦІЛДіЧ!ІН ку.ІІ.МДі-И іам. - Ә, бәрекелде! Лл, кэнс!— деи .. Жылымшы жігіт танағын жэие бір ки«п, какырыи-и алып, өзі шығарғэн өлеңін әлдстп: Мактасак сөз табарсьш бплыкнндгл. Ерлер бар сңбек сүигсн би.імкшыд.і Те»«з суы тартылмаГі с а р к и .т ш «• Байлы к бар, берекет бар балыыпмд.»... арилл- Өлеңніц соіган арғы жолдарьі' к<г>пьі '■»Ла.іык ған.Үлгілі, адал еңбепмен сүиік *.п СІІпаггайды. (<)”и»ы‘»ңң байы» ғып, өздерінен шокшғын асыр. п.:р;»і. жылымы суға салған саиын ма ' , т;,цыі;іды- І.о- торталарды адал енбектін асыл казынасы лсп нан ары: Майлы етін орім жссе т^= гы тоКцк Тортанык да олардан ксмд.г. *<ж,- 423
деп безілдеген ән ырғағын узақ созып ирек толкын бетімсн ышқынып соккан ағысгы, айдың желіндей аягын ащы кайыр- ды. Күлімсірей түсіп, кумарлана тындап, тынып калған адахмдар: — Уа, пәлі! Нағыз әнші мунан шыкты, міне! — Үэбе, ал!.. Ал!.. — десіп буған да кызу қол сокты. Кәдімгі әнші желіи қоздырмақ болғанда жаны ауырғаиын да умытып кегіп жалаңаш алақанын шыпытыи соғагын соғыс еді. Дәл осы кезде қасында ерткен жауынгсрі бар, жеңіл жука киінген Нуржан кіріп келді. Шақырусыз келген адам, барған жсрінде кандай кысылшаң болса, Нуржан да іште- гілердін борі бурылып өзіне қарағанда не дерігт білмеді. Осында келгенде айтпақ болып, әлденеше кайтара өлшеп, пі- шіп, ойлап келген сөздері «кеш жарықта», «мереке кутгы бол- сында» аузына түспеді. Төрде жарыктың ец күшгі жерінде отырған Сидлер, Афанасьев секілді полковник, подполковнКк- терді көргенде тартылып, оң колын шекесіне апарар-апармас- та «здоровье желаю» — деді Нуржан. Сол жерде оны таныйтын әркімдер-ак, өз касынан ысырылып, орын сайлап: — Бері кел! — Былай шық! — Мында отыр. М>тіда! — деп да'бырласып қалды. Төрдг, конақ әйелдердіц төменгі жағын ала отырған Баян шапшац түрегеліп барыи Нуржанды шешіндіреді де, оған өз орындығьш көрсетіп: — Отырыныз, отырьщыз, жолдас аға лейтенант! — деді. Нуржан Баянды бунша ашық мінезді дсп білмейтін. Әскерде жүрсе де ауылдағы қазак кыздарыидай болмашы сәл нәрседен кымсынып калатын, корғалак әдет бунда да болар деп журетін. Енді, бул жерде де жігіттен де багыл боп шығып, көп ортасында кымсынбай істеген мына кызметіне ырза боп көңілі толды. Бірак, бурын өзін «аға...», «Нуржан аға» деп жүрген кыз- дыц көңіліне кәпелімде сезік кіргендей суысып әскери атағьш атауы және ойландырады. Бір есептен жас қыздың журт кө- зінше «аға лейтенант» дсуі көңіл жақындығын сездірмей, жай адам боп көрінуі ме?.. Сүйген адамын көргенде тулап, толкып кеткен ішкі жан сезімін күштеп баспақ болған әрекеті болар ма?.. Осы бір ой Нуржанды бурьшғыдан да уытты, әсерлі куш- пен алдаусыратып дәмелендіре түседі. Бул калай келісің, бәрі біткенде? — деді Скориков, үл* ксндер үндей коймағасын сөзге амалсыздан кірісіп. Тосын койған бул сураққа Нуржан дәлел таппай, қысылып, тоқтап қалып: Босанып шыкқан бойым осы. Қеш екенін білдім... Суйт- 424
дсеер,д—е, дбеірді. ойка алгасығі барып қайткым келді. Кешіріңіз- — Өзгелерің кайда? Б үгін гі ксшкс катар турған көрші курамалардың біразы шэкырыдса д а, белгілі полковкиктін дивиэиоидык. бригада- сынан баскалары кеде алмайтыи кыйыншылық жайларьш ай* тып, күн барында хабарласқан еді. Соны білетін Нуржан: — Біздіц адам дар аіітпап па сді? Келе алмайтынын айггык деп еді ғой, Остапчук, — деді. жоқ—паА?йткан... айткдн. Мемістер қалай, күш жыйып жаткак — Жок, тыпыштық. — Е, онда исге корқады Борзых? — Біздіц майор тым тыныштык болса да күдіктенеді, • дел Нуржан күлді. VII ылі^ІДЬ1На ақ халат байларан жуантык, семіз аспазшыляр іогрго ая*таРд ы _ ж аі*а жыйыстырып, столдарды д а ысырып. Ай е . кап коиып жатқанда Есей жугіріп далаға шыкты. кя алі тУмяпты. Д ала тастай қараңғы. Жулдыз жиі, желсм, рацш түнде сырын уқтырмас бір үнсіздік бар. Ж ер бетіл- п жанды-жаисыз нәрсенің бәрі ездеріне жакындап, төліп лған ғаламат дауылды сезіп, ооган бір сот кулағын тігіп, до- мш жутьт тына калғаидай. ^штен ж үгіріп шықса да есік аузында сәл іркіліп турыг. қалған Есей де, бүгінгі осы тыныштыктың арты қан төгіс кыр- ҒЫн» бүлік, л айсаң боларьш анық сезгендей. Болса күпдіз, нс кеш болсын! — Есейдіқ қазіргі бар тілегі осы ғана. Ол штабка кірді. Бақылау пупктшс телефон аркылы т•.»;* байланысты, өзін ің орнына қалды*рып кеткеи сержанттаіг ие- Місгердіқ эзір б а с көгермей, бой бағып тыныш жаткам»,ш есітті. Сонда д а болса, ориыпда калған сержантка: — Сак болыңдар! Бакылау күшті болсын! Карсыларыи- Дағы немістерден кішкене кыймыл байкалса, шапшаң хабар- Ла- Уқтың ба?.. Шапшан хабарла! — деп буйырды. Есей ш табтан шығып бул к езде би басталган үйге келді. жарығы ваз тусіп коңыр көлеңкеленген үйдін бір басыи- Да үш-төрт оніііі жігіт «Офицер валъсін» акырыи айтып жаты;; вкен. Сырттаи кіргесін бе, Есейгө осы уйде боп жаткан дәл ка зіргі «Офицер валісінің» дауыска келгіш баяу, ыргакты, мам Да Хоңыр әні унады: 425
В этом доме пустом, Мы танцуем в двоем, Так скажите хоть слово-о-о-о!... Шынында да өздеріне еркін тиген оңаша кең үйде жаланаш •етке жука көйлек киген сәнді, сымбатты сулумен екеуден-екеу •оңаша билеп жүргенде айтты ма екен? Сырына берік сулуды аш •белінен бүгілдіріп қысса да, өзі тілеген достық жолына бас ті- гіп, каншг ынтықкаи мен ризалық сөзін есіте алмай аласурған -жігіттің куштар сөзі ме еді? Әйтеуір, мунда айтылып жатқаи казіргі «Офицер вальсінің» сөздерінде сондай бір өзегін тал- дырып, жүрегін жандырған жан-оезім толкыны бар. Жаны сүйген жардан бір ғана, жалғыз ауыз ғана сөз тілеген өткір жальшыш колқасы бар. Кушағында балқып, буралып жүрген жас кыз бір кез ыйығына басын салып, бетін басып, көздерін де жумыгі үнсіз томсара қалса, сабыр шыдамьш тауысқан та- қатсыз жігіт «так скажите хоть слоио-о-о!...» деп ыитыға, ку марлана түскендей. Ессй би білмегеніне бірінші рет осы арада өкінді. Өзінсн «баска жастар жубайласып, жуптасып ап, алканы кең салғаи би айдынында коңыр каздай қалкып жүр. Бәрі жыйналып, бір ба- ғьггта, бір калыпта айнала дөнгеленігт, үйіріліи-үйіріліп кетеді. Есей өзініц би білмегенін үлкен кемдік көріп, күйіяіп тур еді. Бір билеп жүрген Нуржан мен Бзянды көрді. Екеуі де қоеылып орындап жүрген биінің ур ырғағына дейін ықыласпен еңбекте- чіп әдемі келтіреді. Бул кеште екішіі боп «полька» ойналды. Бул бидің желдіртіп шапшаң орыидалатын тустарында кызбен кол устасып, катарласып жүгіріңкіреп барьгп, сырлы тактай бс- гін аяғының ушы, сосын такасымөн дүрсілдетіп соғып-соғып қалады. Кейде екеуі де аяқтарын еппеи ақьтрын басьгп келіп •егігінід тумсығына шаншылып тік тура ғап, ырғала түсіп айна ла дөңгеленеді. Аяқтарына киген жеқіл, жылтыр кара етіктер: д-е кызыл сырлы тактай бетін сыйыр тіліндей жалап, ыс-ыс •етеді. «Не деген бакыттылық! Би білгеннен артық бакыт бар ма екен?» деп ойлады Есей. Қөп ішінсн Нуржанныц казіргі халіне кызьгға- да, кыізғана да қарайды. «Не деген бакытты жандар! Мен неге білмедім? Мүмкіндік болмаса бір сэрі. Орта мектепте оқып жүргенімде би үйірмесін-е қатысып, жаңа-жаңа 'үйрені-п, ырғактарын уғып келс жатқанда шығьш кеткенім не? катарынның бәрі билеп жүргенде, жалғыз сенік...» Есейдің ойы аякталмады. Дәл қулағының тусынан: Балам, сен неге билемей турсын? — деп акырын шықкан .лауыска жалт қараса, Біржан касына кеп тур скен. Күнгірлеп 42$
шыкқан кеңілсіз даусындай дәл қазіргі түсі де түнеріңкі. Кл ЛЫНкабағы астьшан кадалып караган кыймьілсыз көздерін/и’ салкындьгк. бар. Ішіне түйген әлдеканда й реніш ыза ызғарын таныта ма?.. •і— Ә, балам! — деп ол үндей қоймаған Есейге сурақты, 'салкын жүзін таяды, — неге билсмей турсын? — Бул маған сырын бсрмеген өнер болды гой... _— Олай ем ес шығар, балам. Сыртынды бсріп жүргеи *зің боларсың, — деп ж үз таяп турған баласыныц бетіне тіктеліп ж әне бір карады да, бурылып жүріп кетті. — Біреке!... Санинструктор кыздан кадалып кез айыр- майсыз, түбі болашақ келіміціз екеиін ішікіз сезіп караисы ғой деймін? деп катар турған обком өкілі сңкеиіп кулэ сыбырлағанда: А-а-а?... солай ма? — дсп Біржан жалт қарады. Дау- сымсн бет кескінінде сезімді билеп, багындырып кеткеп сабыр* сьгздық бар. — Қайдам, мына келіндерің‘сүйдейді. Бакканы сол бола ма, әйтеуір, ондай сезікті осы халық білгіш кой. — Не л е и кеттін? Түсіндірші дурыстап? — Менің есіткенім сол ғана. Анығын балакнын өзінсп сурап білу ксрск. Ондай ойы болса сіздеп жасырмас. — Шыи болса не көрініпті, жасырмас. Бірак, кайдам?... деп Біржан ыйығын қозғады. Кенет, шугыл өзгсрігі, шынык ақтзрғысы келген кулыкты бір кескінде обком өкіліпе жакыіі- Дай тусіп, — сеней жасыратын сыр емес, шырағым. імчік* бір деп көргеннен осьг балага іші-бауырым жылып, көз кара- синаи кейде адамныц айткызбай уғысатыи жакындыіьш сезсм, — деді. Баян билеп жүрсе де көп ішінеи өзінс суктанып кадалған сыншы көздерді байқаған екен. Көцілі блдс болғаимсн, көзі айнала қоршаған кісілерде бопты. Өзгслерден оцаи/алаиып, ^КШау шығып турған Біржан мен обком вкіліліквзі жаиын* Д2 әңгімелесе бастағанын да сезіиті. Обком окілі сцхпнгс Біржанның кулағына сыбырлағанда, екі козігс Баяннаи аиыр* чады. Әрине, оныц «түбі болашак келнііиіз...» д е т іін *\\*п* пссе ле, «балаң мея көңілі жакын» деп айтып турғандай сезіп, екі беті кызарып, дуылдай калды; тіпті, ө з ін ік орілга түсіп билеп жүргені есігген шығыл, бм ыргагьжам жацыла берді. Нуржанның а я ғ ы и бірнеше рст басып ксііп, айыіпылау күлімсіреп кешірім сурады. Осыдан ксйішт айналгаидарында 427
оған Біржан мен обком өкіліиің алдынан өту кыйын болды; өмірде кездесетін сурауы көп жіңішке сын жолындай еді, қыйналып өтті. Есік жакка барғанда, кыпша белінен қапсыра кысып ус- таган Нуржанның қушағынан босанғысы келді ме, ауға орал- ға-н ак шабақтай акырын булқынып, артына шегінді де, дірілі бар сыбырлаган унмеи: ~ Билей алатын емеспін, босатықызшы —деді Баян. Нуржан бірден -босата қоймай, иіліп бетіне карап: — Нсге? — дсн сурағанда Баян және булқынын: — Босатынызшы деймін! —дсді. Нуржан кушагындағы қыздьг көп ортасынан жалт беріп шетке ала шығып оңашаға апарды да: — Шаршадыцыз ғой деймін, осы би аяқталғанша отырьпі дем алайык, —деп усыныс жасады. — Ракмет, ракмет ағай. Сіз отырып дем алыңыз, меи далага шығып салкындап келейін, — деді Баян. Ашык есіктез тастай караңғы далаға жүгіріп шыгып сді, есіктің дәл қыр аузында екі қолын калтасына салып жалғыз біреу тур екеи. Әуслі, онын карангыда қшшылсыз түрінен коркып, шалкд- лақтап шсгініп қалса да, Ессй екснін таныған соң ақырып басып қасьша барды. Қатарласа беріп, карынан кысып қол- тығыиан алған да, Ессй шапшац қыймылмен шошына жалт бурыльш еді: — Қоркьш кеттіціз бе? —деді күлімсіреп. — Әсіресе мынадай караңғы түнде іқорқуға болады ғой.. — Жалгыз неғып турсыз? — Жай, әшейін... — Нсге билемедіқіз? — Билеп журген жоқсьіздар ма? Болмай ма бізге, сол да. Баян буған дейін Есейдің колтығынан алып турған. Енді сырт айналып, бетін бура бсріп, күліп жібсрді. Буған дейін еркіи сойлесетіп жалынды жас жігіттің енді каг.елімде сусып, шеттеп шығып, «сіз», «біз» дей калуы' күлкісін келтіріп еді* Оның бул арада турысы жай емесін Баянныц іші сезді. Өкпе, кіна артқан соңғы сөзінен де ақғартты. Ендігі сөзді недея бастарын білмеген аз тым-тырыс екеуіне де ен бір ыңғайсыз минут еді. Бкі жактан да бір ок атылмай, тыныштықта турған май дан үсті бір сәтге жарқылдап, найзағай ойнап күн күркіре- гендей, алай-дүлей бол кетті. Дәл карсыдан алтыауыздзр өкіріп, тура көздеудің жсңіл, уақ минометтері бакылдап, мина- лардың да ірі-уағы аралас, рота окобы мен бакылау пунктінін үстіне ырл-ырл %жарылыгі жатыр. Буган ауыр зедбіректер үн косып бурадай күркілдегенде табан астындағы жср бүйілі 428
н ! ^ С0ЛК етті' Көз г>айлаған караңғы түн жарқ-журк. от шашып, жіһ/ ын атып, ажал елестеткспдсй болады. Есей эуслі ио історіи білмей сасьш қалыи, тез ссін жый ды да: Тым орайсы з тыныштық, боп көтіп еді, артыпда аласнт дауылы тур скоп- Еиді ятакаға кетеді. Баян! Бақьілау пунк- тіне тез жотейік. А, курып калғыр киім іштс қалғаы екен ғой. Мундай ж а п т а л а п а , о да жол байлау болды-ау! — дсп қатты кынжылды да. Баянды кольшаи устай алып үйге ж үгірді. Ексуі онтігіп есікке жсткенде, іштегілер де топырлап сыртқа жүгіріп шыгыи жатты. Ішкі ссіктің аузына келгеиде токтап кал ган Нсен лп.чага бірінші боп ж үгіріп шыққан Скориковтың тәр- тіп берген ом ірлі дауысын ссітті: — КомГ.гП і ар, тсз бакылпу пункііне жстіңдер!.. Штабтан иенің буГфыгымды тоспай-ак, үстеріңе шабуылдағаи неміс эскерлеріис бар зсцбіректеріннен атыс салыңдар! Ж аяу әскер- лермен тыгыз байланыс ж асацдар. Тағы да Унгридегідей боп калмасыи. С онан сак болындар?— деп өзініцэрдайьшғы әде- тімен бул ЖО.ЧГЫ буіірығында да сақтықты көп айтты. Соиан әрі және дауы стап: — Ш таб? Тайнов?... — ден еді, сол сәтте-ак. ж ігерлі жас кісінің: Я. меи мүндамын!... деген әзір жауабы косыла естілді. — Ж олдас Т а йнов! Комбаттар бакылау пункт!не жеткеп- ше батарея зеңбіректерінін атысын телефонмен өзіц басқар! деді. Скориковтыц да, Таиноізтың д а даусы салмақты, сөл орныкты. М ундай жан алкымға таялған кысылшаң, ауыр минуттарда болатын кобалжу байкалмады- VIII Немістердін түнгі атакасьг тойтарылды. Бул жолы тағы да утқыйылдан тисе де шабуыл неміске көп шығынға түсті. Эрине, қорш аудагы әсксрдің кандай эрекеті дс ж еңіске жег- йзбесін, сәт сіз боп аякталарын немістердік өзі де білслі. Гит- гсрдің авантю ристіктактикасынан тәлім алған немістіц Қурляи- іиядағы генералдары аз күшін осындай өнімсіз контратакалдр касап, доң айбатпсн жасырмақ болалы. Түнде ж асал ған бул атакада немістіц Джукстэ қарсысын- :ағы бірнеш е атыс полктерін қорғаныс шебі үзілген еолтүс- іктегі С ал дуск а алып кеткенінің артынан жасалып отыр. >арлаушылары түн болса тыным алман, жау тылын сүзпі 'ҮРетін Екпінді армиянын штабы немістердіқ бул сырьгн дя езіп калды, сонда да шабуылға шыққан жок. Армия, Салдус 429
түбінде кос сүбеліктен колын батырып сыға түссе, немістер- дін бул маннан әлі де әскер күшін алып, ондағы урыока апа- рып саларын біліп, андысын авдьпп, артын бакты. Душпан- ның түнгі атакасы тойтарылып, майдан үсті толас тартты. Есей столға басын сүйеп, қыйсайып қалғып барады екен. Телефон шылдырынан селк етіп шошып оянып басын кәтеріп алды. Жалма-жан узақ түнде уйқы көрмей, ағы тамырланып, қалындап кызарған көздерін укалап, телефоншы усынған тут- кара жармасты. Тыңдаса, Тайнов екен. Ол бурын-соңды үрдіс етпеген өз мінезіне жат әдетпен әлденеге кысылыл, қорғалап: — Есей!... Сенбісін?... Адамдарық аман ба?.. Бізде душ- панныц түнгі контратакасында карт... Біржан карт жаралан- ды. Жарасы онша ауыр емес, —деді. Есейдің танауы кусырылып, тынысы тарылды. Тутқаиы устаған колы қалтырап, кансыз беті кукыл тартыи сурланып барады. Ағы тамырланып, етін ісік шалған кездері де уясы- нан шыға кең ашылып, бір нокатка аумай кадалды. Бундай ауыр жагдайды есіткенде ауылдағы абзал анасы онына орал- ды. Әкесінің жаралануы баокадан гөрі анасына ауыр соғарын біледі. «Шалым-ау, урыстың ішіне кірмей іргесінен кайтсан да жаралы болып кайттың. ІІак ішінде жүрген жалғызьгмнық не жаны жүр екен? Хаты келіл тур, әкссі де барып амандығыи бі- ліп келді деп ссиуге болмайды екен ғой. Зейнемді кайгейіи, оты-суы баска болатын... Тілегі ортак бір бала ғой! Ксмпір- шалдың колында калатын, ата шаңырағына ие—жалғызым-ай!.. Тәңірім, от ішінде мақтаны сактағай да» деп анасы Бәтиманын бурынғыдан да жаман жатпай-турмай зар етіп, уайым шегері белгілі... Есей телефон тутқасын сықырлатып кыса түсті. — Қазір қайда? Госпитальға жіберіп койған жоксыз- дар ма? — Жок, Зинаида Григорьевна да жатыр.Әлгіде жарасын жақғыртып кайта таңды. Иван Иванович іген екеуміз жаца ко- НІЛІН сурап кіріп шықтық. «Япыр-ай, сендердің шықпай жүр- ген жандарық. Біз мынау... келмей жатып жараландык», — деп карт күледі. Сені сурады. Есей, экене сен де келіп қайтар* сыц. Иван Ивановичке айтайын, арбасын жіберер. Бірак, Есей машинаныц келуін күтпеді. Орнына Петр Дс- нисовты қалдырып, шгабка жалғыз өзі жаяу тартты. Бақы- лау пунктінен былай шыга бере сүрлеу жолмен шоршып, секектеп келе жаткан үш виллюске қарсы келді. Оның ал- дыңғы, төбссі жабык біреуі жолдап бурылып шыккан Есейді өткізе беріп токтады. Бул кез, кара көк аспанда жулдыздар -жылдамдап сөніп, төңірек тегіс бозамык тарта бастаған 430
м«пл м і . Есеи виллюстеи ж аңа тусіп ж аж ан тік ыйыкты, то- льгк деііелі кісппц Курляндиядағы эскер басы үлкендердің бірі е к е п ш біл ді. Я, кім де болса Е сейдің өзі кермеген біреу Ә д р п - К 'д е генерал болама деп тоқтап кал-са да, ыйығындағы жиегіке жщішкелеп кызыл журпзген ж алпақ погоннан үлкен жулдыз оен алтын гербті көріп «маршал!... оөзсіз маршал! Біздіц жаиа колбасшы.мыа, маршал Говоров осы болды»,— деп ойдады Оның келтслсу кслген қыр мурнынын астындағы бар.мак ба- сындай кою, кара муртын көргенде Говоровтын. тап взі екеніч Ессй апык біл ді. Есей Москва кошелеріндегі комендант натру- ліне кездосксн карт солдаттай аяктарьш саспай піыйрак алып, жер бүйіріғі солқылдаткандай салмактап >басып кеп маршалга жақыидагапда: — Б атарея командирі Біржанов, — деп аты-жөнін коса баяндлп солем берді. Говоров акырын басын изеп офицердім сәлемін алды да, оның бетіне кішілеу копир көздерін қысин- қырап, када.ла қарап: — Я, кайдан келесің? — деп сурады. Көз қарасыпдай емсс, сөзі сыник. Ашық үғгді кодыр дауыспсн сурап тур. Ессй са- уалға ғаиа ж ауап берді: — Батареяиы ц бакылау пунктінен шықтым, жолдас мар шал. Ш табка барамын. — Н еге жалгыз жүрсің?... Батарея командирінде ордина рец болуы керек емсс пе? — Б олу керек қой... Бірак, жолдас маршал, батареяда адам аз. Ординарецті баска жумыстарға көбірек пайдала- намыз. Бул кезде, соңгы екі виллюстен де бір-бір генерал түсіи буларға жакындап келе еріп еді. Есей оларға тартылыгг солем бер ді. Говоров бурылыи өзімен катарласып тура беріен генерал Разумовка қарап: _ М ен ж а я у әскерлерге артиллеристерден адам оперем десем бул офицер батареямда адам аз дел арыз айтады, деді С онда ғана, сөйлескен кісісіне калың кабак астынан кадатып карайтьш кішкене коныр көздері сәл жумсарып күлімсірегендей болды. Есей маршал алдындағы, өзінің <<адам аз » деген сөзін орынсыз көргендей кысылып калды. 1ово- ровшң алғыр зейлі соны сезді д е әцгіме бетін тез Разумовка б>Р“ \" Б ул офицерді бурыннан білетін боларсыз, жолдас генерал? — деп сурады. 0 - 1/1іа Разумов жауап берудін орнына, Есеи.с укыя кора - Білетін секілдімін сеш, умытпасутм Гаилишидщ ш м сындағы ж ол айрығында кездескен шығ р. > V остап. МЗі а? — дегенде, о да басын шапшаң нзеп ма.кулдаи «.остап. 431
Умытпағаи екснсіз, жолдас генерал. Сонда, сіздің буй- рығықызбсн батальон атакаға көтерілгенше жау тылына барып, қарсыдағы күманді батареялардыц турған жерін бі- ліп келіп едім, — деді. Разумов енді Говоровқа карап: — Сауатты да, табанды да офицер. Өткен Ментэрс шабу- ылында алтыауыздыц минасынан контужин болса да катар- дан шықиай позицияда калды. Мен бул офицерді сонан білем, —деді. Говоров Ессйіе кадала қарап: — Баска жаксылығыцды көргенім жоқ. Ал жау барлау- шылары тыибай жортуылда журетін осындай елең-аланда жалғыз жүргенінді мактай алмаймын. Бірінші жолға ескерту бсрсмін, енді қайталасаң табанда жазалаймын,—деді де, ма- шинаға отырып жүріп кетті. Бакилау пунктінеи өте берістегі баурайында сойдыйған снрек агаштары бар ойпаңға маршал бастаған топ тасалана токтап, машнналарынан түсті. Машиналарын шоферімен осы арада калдырып, өздері жаяу кетті. Бул топ осы бағыттағы бекініс ауданыиык алдыңғы қатарында корғанып жатқан жаяу әскерлердің окобы-иа жақьіндаған сайын ағаш арасуи куалал, сай жыра бойларымен буғып келеді. Булар баратьш роталар ерте хабарланып қойылған ек-ен; атыс каруларьшан жабыла атып, карсыда кірпік какпай андысыл жат-кан неміс- терді бораған ок астына алып, тукыртып жерге буктырды. Говоровтар жолшыбай өздері бүгін аралайтьш кураманық штабына соғып, дивизия, полк, батальон командирлерін кас тарына ерте жүрді. Сөйтіп, Нуржан ротасына келгенше көбе- йіп, оншакты адам болды. Нуржан ротасына маршалдын ке- летін хабарын күні бурын есітіп, окопты жағалап, жүгіріп жүр:п жауынгерлерінің ыйығындағы погонынан бастап, омы- рауындағы түймесінс дейін өзі қарап шығып, евді олардыц келуін күтіп, дайыи отыр еді. Говоров, Разумов, Остроумов, Борзыхтар окопке түсіп рота шебін жағалағанда, кейбір бө- лімшесі тәртіпсіз осал командирлердей қай жерімнен шиім шы- ғып калады деп Нуржан кылпылдаған жоқ; «көзі түспей кет- се...» деген үмітсіз тілек те онда болған жок; жауынгерлерін шетінен шакырып алып, саяси сауатын сынаса да, не тіпті киімдерініц тазалығын қараса да, өзіне онша урыса коймасыи білді. Говоров, майор Борзых батальоныныц карсысындағы жаудын күші, қуралы, корғаныс шебінің курылыетары жайы г да жыйналған бағалы көп мағлумаггармен танысты. Онан сок, огы маглуматтарды жүргенше машинаға бастырып дайындлп беруін талап етті де, -бір шетте турған Нуржанды касына ша- кырьгп алып: Курляндияда жүргізген соғыска кай уакыттан бері ка- 432
тысып келесін? — деп сурады. Нуржан бул суракха бірден * жауап берді: к Өткен жылғы Пентэрс шабуылынан бастап катысып ке- лем, ж олдас маршал. Соііан бері Қурландияның талай-талай урыстарына түсіп келсм. Пампалидегі шабуылға да катыс- тым,— д еді. Говоровка корегі де Курландияныц урыстары мен ірі-ірі шабуылдарына басынан катысып жүрген адам еді. Курляндия тубегінің табиғат кубылыстарын, соған қарап бейімдеп жа- саған ж ау тактикасынық ерекшеліктерінен хабары бар сезімді офицерлермен сөйлеспск еді. Нуржанға ол өзінің ойлы да, уқ- кыш та кездеріндегі әдетпен қою қалың касын сәл түйіп, кіші- ‘іеу қоңыр көздерін де кысыңқырап, қадала карап: — Қатысып жүрген урыстарыңа халық катары түсіп шык- канды м ак сат білесіқ бс, ж оқ әл де сол урыстан ойыца өріс болзрлық мағлумат алып ж үрсің бе? — деді. Кісі алдында өзін-өзі мақтап көтеріле сөйлеу түгіл өз көзінше басқа біреу. діқ мактағанын да сүймейтін Нуржан бул сауалға не деғ жауап берерін білмей токтап қалып еді, Говоров: — Курляндия түбегінде жүргізілгеи Пентэрс, Пампалқ секілді ірі-ірі шабуылдарға қатысыгісын,— деді.— Ө зің катыс- қан иіабуылдардың кулашын кең жайып, оперативтік кеңіс- тікке өрістей алмаб, токтап калуынын себебін не деп білесің? Рота командирі боп, өзіңше ойлап пікірге келген жерің бол- ды маэ сірә? Әлде, «бізді ойлап жоғарыда басын қатырып жатқан адам дар бар ғой» деп, ақғал соғыса бердіңдер ме? Ашық үн, ақырын дауысғтен асықгтай айтса да, бул офн- цердің ар-намысына инедей кадалатын ауыр сөздер еді. Бірак, Нуржанға алдыцғы сурақтан соқғы сауал жеңіл тиді. Ол ой- лылау салмакты жүзін жоғары көтеріп: —'' Ж ол д а с маршал,— д с д і,— Курляндияда жүргізгеи со- ғыс ойсыз адамды да ойландыратын соғыс болды. Өткен бір жазда бүтіи Прибалтикаиы босатып кегт, енді Курляндия тү- бегіне '^елгенде токтап қалуымызға себеп... Менің өз ойымша, түбекте қамалғасын жау корғаныс тактикасын да өзгертті-ау деймін. Ал, б із жаүдын ж аңа корғану әдгстеріне карсы куресте колда бар күшті дурыстап ретімен пайдаланбаймыз. Шабуыл- да да ж ауды ң контратакасын тойтаруда да соғыстың бар салмағы ж а я у әскерлерге түсіп келеді. Әсіресе, ж ау бекінісіне тереңдеп кірген шабуылдарда жаяу әскерлерді қолма-кол сүйеп, дем беріп отыратын корпусниктер мен танкілер аргга қалып қояды. Сөйтіп, жаяу әскерлер шабуыл ж олынла аинала жатып оқ атуға икемі бар тоскауылдарға токтап калады. Ж әуда солдаггың жанкыярлығына алынбаитын мықты-мыкты додтар мен көмілген пантералар бар. Оларды ержүрек сол- даттың гранаты былай турсын, тура көздсудің уак зсңбірек- 28— Курляндия 433
тері де қыйрата алмайды. Жол ашып беріп отыратын корпус- никтер керек. Ойлы, терең адамдардан ғана шығатын бул пікірді маршал Говоров 'бір Нуржаннан сстіп турған жоқ; Екінші Балтык майданы алмасып, майдан командашасы генерал Еременко, штаб начальнигі мен түстікке кетіп, өзі мунда келгелі талай рота, батальон, полк командирлерінен есітті. Борі де бір ау- ыздан осыны айтады. Нуржан да булжытоастан солардыц сө- зін кайталап тур. Бірак, Нуржаннын жауабына риза болған маршал бул пікірді бірінші рет дәл осы арада, Нуржаннан ғана есіткея- дей эсер алып еді. «Мына секілді самалы офицер, өжет сол- даттар қолда турғанда қандай жауды да женуге болады. Не- містің Ленинградтағы коршауьш да, осындай саналы адамдар- дық күшімен талкандағанбыз. Немістіқ Курляндиядағы груп- пировкасын да талқаидап шығамыз. Бірақ, буған бурынғыдан басқа күрес тәсілін қолданбай болмайды» —■деп ойлағанда, маршал өзіне-өзі сурау беріп тур еді: — Ал, ол қандаи тәсіл болмақ?..
„БРОНЬДЫ БЕЛБЕУ\" I |м/урляндия күидіз-түні кар мен жауын астында, мгіглрлм. Ісуық окопта отырған солдаттарды ғаиа кажыткли ж«ж. сонымен бірге жылы, жарык үйде ж аюлы карга бетіно ніліп төтт картап генералдардың да басыидағы соцгы шаіпш ағартты. Неміс солдаттары жазғы урыстарда эстон, латыш кала- ларының әрбір көшесіне, кваргалына кснсдей қадалыи кырм- лысса, снді Курляндия жерінің әр түп бутасы, орбір кыркасы сайын ауыз салып тістесіп жатыр. Майдан шсбіпіп ар *іусыпан Үлкеп үмітпен басгалған шабуылдар опсратшітік кеціспкке өрістемей тактикалык терендікте ғана ілгсрілсумсн яиқталдм. Бул шабуылдар тусында немістер бізгс белгілі тэсіл, тактика- лармен бір жердей қуьглса, екінші бір жсргс бскінлі. Курлян* дияның орманды, батпақты даласы, каруы мол ж ау кареылы- ғъш есептемегенде де, шабуылдаушылар үиіік табипі тоскау- ыл еді. Курляндия жері корғаиью урысын жүргізген жпу окағына еқ бір қолайлы позиция бол, аз күшпен уза к. усгасуга жағдай жасады. Терістікте Швсдтердік жаулык жорығынаи қорыккпи Гит лер қысылшақда қолы жегпеген Курляндия груііиіфоикясыиыіі басшылығын нығайгқысы келді; сол оймөн Шернердіц орныл.і генерал Гильфердті тағайьшдады. Пентэрс іпабуылынла тар- 435
гіпсіз шегінген солдаттарына «тырнағың мен жерден бүр» деп буйыратын Шернер түстікке кетті. Өткен жазда бүкіл Бал- тык жағалауынан айрылып, Рнгадан куылса да оған фю- рсрдіқ рақымы түсіп майдандағы «үздік» жауынгерлік еңбек* тері үшін «рицарлық кіресін» беріп еді; «Майдан жэне Отан» газетінің 35-саны Шернердің жаздайғы жецілістерін «жеңісі» дсп мақтаған-ды. Енді ол айыпталып, орнынан алынды. «Жаңа сыпырғы жаңаша сыпырады»— Шернердің ориын баскан генерал Гильферд Германиядан бул кезде тугслдей қарым-қатысын үзген Курляндия группировкасыныц қорғаныс урыстарындағы тәсілін -терендете келді. Оның Курляндияға келуіне байланысты, бурын жок«фауст» патроны шуғыл дол га алынып, тандаулы бес-он солдаттан жеке-жеке командалар уйымдасты; «фаустшілерден кімдс-кім советтіц бес танкісін өртесе үйіне қайтарылатын» болды; ауыр зеңбіректер де ту ра көздеуге шығарылып жол-жолға жаңалап танкілер көміл* ді. Буларға жанармай нағыз неміске тән дәлдікпен катты кы- сым көргенде, немесе басқа жерге жылжып қонуға жеткендей гып дана берілді. Сөйтіп, Балтыд теқізіне сыйыр тіліндей суғынып кірген Курляндия түбегін немістер бунад-бунад көк болаттармен буды. Генерал Гильферд дорғаныс урысының бул тәсілін «бронь- ды белбеу» деп атады. Ол солдаттарына сенім білдіріп, үндеу жазды: «мен Курляндия түбегін саусадда дабаттап кигізген садыйнадай бунақтап көк болатпен будым. Оным белен-белед боп, түпкі тумсықтағы балыдшылар қаласы — Виндаваға де- йін созылып жатыр. Ленинград майданы бір «белбеуді» үзсе де, екінші, үшіншілерінде сөзсіз үздігеді» деп, сендірмек болды. Бірад бірнеше рет соддыға жығылып сүлдері далған сол- даттарды дырыд бірінші, кырык екінші жылдардағыдай «жу* ыдтағы жеңіске» нандыруға болмайтын еді. Германия жері бөлшек-белшек боп қоршауда далып Силизия, Помиранял, Шығыс-Пруссия облыстарынан түгелдей айырыльгп еді. «Неміс тағдыры» — Одердің арғы бетіне шыккан Украин майданының күркіреген зеқбірегі Берлиндегілерге а-нык естілін турған казіргі кезде, неміс армиясының,солдаттары менофицер- лер! өздерінің тек жеңілуін ғана күтті. Бірак Курляңдиядағы немістер сонда да болса қаруын тастап, қарсылығын тоқтат- қан жок. Кайта, үміт сәулесі сөніп, көз алдына ажал елесте- ген ақтық минуттары таянған сайын, суға батып бара жатқан адамдай қолына ілінгенніқ бәрін өзімен ала кеткісі келеді. Жаралы жау ызалы. ЬІзалы жаудың капысын тауып.қам- сызда соқпасаң өзіңді жаралы егеді. Тап сол шақтағы Герма ниядан Курляндия күшті сді. Соңғы шешуші соғыстар орта- лық Германияда жүріп жатқанда, отыздан астам дивизияны 436
Імды О лрп ^ р”'іяндия түбогі нем істер ушін екінші майдяи оолды. О дерден өтш Оппеленді алған Бірі.иші Б о ю іт ға КүплЯчСпКерЛОрІН7 к Ш^ уЫЛЫН тойтаРЫп, Берлинді коргау- • К д а в д а д . ™ 6~~18 армияларын апармай қолдл бар сы сы ^ Т л !Т,'і к герман генштабындағы генералдың кай-қай- да білд1- Берлинді беру — бүкіл Германияны беру! Сомы иген іенерал Гудериан, әлі д е болса кольшда Любек ғкм лиль порттары турғанда, уақыт өткізбей жэнс бір опеке* жасағысы келді; уақытты, солдатты бағалайтыи қысмлішщ. ауыр ж ағдай туды; Курляндия қоршауынан тутас болмаса да куші тын. қатары толык 4— 12— 14 танк дивизияларын 227- жаяу әскер дивизиясын тсз алгызу керок болды. Г рооадм ирал Деництмц штабы жоғарыда аты атллган днвизияларды тсңізбен алғызудьщ планын жасады. Бірак, орыс әскерлері сыпыра тсңіз жағалауынан Кинсберг, Данциг, Готигаффеиді алып, Штетин мүйісіне шык.қасын сидігі ісціз жолы да қыйынға айналды. Л ибава мен Внндаппдап о.чір т - міс қолында турған Кильге сегіз ж үз елу шакырым. Үстемдік Валтық флотының колына ауысып, бул аралардагы теңіз жо лы түгелдей бақылауда турганда, әскер тнегеп нсміс кчмеіс* ріне түн болм аса күндіз жүруге болмайтыи еді. Алдын ойламаған қолбасы ж ауды сіро да жеңбепді. Мар шал Говоров бір Курляндия емес, бар мяидаидаііл >каі;пііді.і бес саусағындай біліп отырды. Генерал Гудериапныц ош.і ;іа. гросс-адмирал Деництын планы да Говоров үшіи маңы.иы жаңалық ем ес еді. Ол Курляндиядан Гермаішяга Г>і[» длинны емее, немістің жалгыз солдаіы н да жібермсуге бнр күшін салды; генерал Ероменкодай Говоров та езіпіц мумдаі ы иі.пгі мақсатын қоршаудағы немістерді талкандап куртудан юрі. шетке ш ығармай колда устау дегі білді. Бір майдандағы өзгерістіи екіиші майдангп осері тиеді. Г<;> манияла соғьгс бітсе, мундагы немістердің әлсіреп нріык к»|>- сыласуға жарамайтьшьш білді. Солдаттар шыгыиыи айтііаіаи- да, мундағы немісгердін ок-дэрі, азык-түліктсрі күн ояиаи кар- дай еріп к у р ь т келеді. Коршаудағы жау—колдагы, ал колдагынын тагдыры ко- жанын еркінде. Курляндг.ядлгы иеміс груплировкасыііа «ар шал Говоровтың күш-кудірсті кжвездтсегетнурсасірдаа.те<>плія'клаы\"к'Іп,'йбіріиші ылдан бастартты: Ондагы максаты — Курляндия коршауьгндағы неміс днвитияларыи еммиагкгбс/уантяықтаколічіыт-бГ—уяінакииушрт«убт.рүГо«ии)чдйіыги- Германияға жібермеу де, түпкі кенмен отыздан астам дивизиям белбеуді» быт-піыт кып үзіп, нем.стердем К>рдя. • <» *V »\"«» тазарту оңайға түспейт.н ед., Говорошы >. ■ ^ СКПІІІДІ.,,() баска күрес тәеілін колдану керск. і 437
тобын жасады. Гильфердтіқ «бронды бслбеуіне» қарсы жаңа курес тәсілін ойлап тапқанда, совет генералдары алысқан жауды аз шығын, аз күшпен жеңу жағын ойлады. Соғыста әрбір солдаттыц өмірі, каны генерал қарындашының ушында. Сәтсіз соғьгстарда солдаттың артық төгілген қаны да, шейіт болған өмірі де генералдың мойнында. Генерал оны есінсн күндіз де, түнде де шығармайды. Әңгіме үстінде де, күліи отырып та генералдың ойынан солдат, солдатгың алдағы турған соғыстардағы тағдірі кетпейді. II — Сен бала, батареяға байланысшы. Бізге беретін тама- ғын бүгік түске дейін термуспен жеткізе ме екен, жоқ па екен? — деді Петр Денисов жер үйдіқ аласа ееігінен енкейіп кіре беріп. Атыс токтап екі жағы әл бағып аңдысуға шыккан майдан- да, ец жаман көцілсіздік солдаттарда болады. Әдетте, олар майдан толасы соғысушы екі жақтың сксуінсн де болатынын жаксы біледі. Бірақ, окоп жарынан асылып алдын сығалаған, не бір караңғы, қорқынышты түндерде күзетте жалғыз турған ' кезде, оларға осы бір іш пыстырғандай *енжар кецілсіздік бас ка ешкімнен де емес, баяғы бір тәқірге жазған Усовтан, немесе «мурны дәрі исін білмейтін» ПФС Зильберманнан секілденеді. Қарны ашканда, кірі жуылмағанда, тіпті тацертең киімдерін шешіндіріп карағанда да жерден алып жерден салатын стар- шиналарды, әсіресе, осындай майдан жылжымай бір орында турып қалғанда көбірек сөгетін еді. — Батареяға байланыс деймін, сен балаға! —деді Петр Денисов телефон жанында күзетте отырған Кожак үндемей койғасын, даусыи қаттырак шығарып. Бірак, Қожак кайсар* лығына бағып одан қыңған жок: — Алло!., алло! Естіп турмын айта бер!— деді. Штаб те- лефоншысы оған «қожайынның» комбатты тығыз түрде штаб- ка шақырғанын ғана айтты. Есей орнына сенімді бір адамын калдырыи, Баян екеуі жолға түсіп, жаяу кетті. Әцгі- мелесіп келе жатып інтабқа қапелімде қалай тез жеткендерін екеуі де сезген жоқ: Штабта Скориков, Иванов, Тайновтардын өздері оңаша бас курап отыр екен; Есей Баянды есік аузында қалдырып олардығі үстіне кірді. Скориков оған картасын дайындауға әмір етті де: — «Екпінділер тобына» полктан сенің батареяң гана ка- тысады. Сенің батареяң қатысатьін топтың командирі мен- мін,— деп ойда жок бір оқшау оңгіме бастады. 438
, ^0,,ан а Ргы сөзшде, кыймыл алдындагы дақпыртсыз да- йындыктардыц жабдығыи айтты; Курляндияда жүргізген алты аилық урыс тәжрибесінде біріиші рет қолданылып отыргаи екпінділср гобь тд а жаяу әскерден басқа танктер де, сапер- лер до, миномет пеи зенбірек батареялары да болатынын қо- сып айтын, ертсцгі күниіц жумыс планымсн таиыстырды; кай жерге жышкілыгг, кай арада ойын өткізілетінін де қартадан көрсетті. Ессй, осымсн сөздіц тамам болганын аңғарып, карта бетіие ііілгсп денесін тіктел еді. Парторг: — Окец жатқан госпитальға хатпен байланысып хабар алдык. Ж акын арада емделіп шығып еліне қайткан,— деді де, тершіген алакаиымсн Есейді ыйығына қағып,— бара бер, бара бер еиді — деді. Есей жараланған әкесін кейіидегі госпитальдың біріне жөнелтіп салғаннан бері хабарсыз еді; көңілі бір орныкпай элденелерге жорыйтын; полк басшыларының сырттан ойлаған мынадай жанашыр қамқорлығына шын ырза болды да, ал- ғысын айтып далаға шыкты. Ж аца бул ішке кіргенде, күте турмақ боп есік аузында қалған Баян, комбатының күлімдеп шыққаныи көріп: — Бір жаксылық хабар есіткен секілдісіз. Солай гой?— деи, карсы ж үрді. — Я, солай, Баян. Біз екеумізге ортақ жаксылық. — Екеумізге-е?.. Түсінбеймін,— деп Баян басын шаикаса да, әлдененің сырын уққандай ыцкайсызданып ығыса бастады. Есейді соншалык. куанткан өздеріне ортақ жақсылыкты да өздігінен сурайтын емес еді. Есей әкесінің емделіп шығып, еліне қайтқанын айтты да: — Е кеум ізге шьгн ортак. емес пе?— дегі Баянды колынан ус* тады. Қыз булкынып босанғысы келіп еді, жігіт жіберместей ғып кос колымсн білегінен каттырак кысып устай алды. — Ж о д д а с комбат, әдепті болыңыз. • — Қешір, Баян, бір адамға біткен шыдам мснде де бар шы^ р деунп ед 'м^_лай ойламаушы е д ім ,- деді Баян, Есей колын б о са т к а сы н ,- согыста командируй акыл-есш билеитш сабырльшык'эруакытта да керек болар. Сабырлы болыцыз. Ш Кептен бсрі тыньш тур,«н■ ~ ££ лімде көктің ж үзж коіоі кар д У б ? Балтмк тецізінен аумай, бьгрын тегіп ӨПІ. Екі-үш Ү ^ V ышкьша түседі. Март кадалып соккап кара суьгк, е к н е к жи 439
айы еқсеріліп калса да, әлі суык зәрі сынбаған. Сонан келе кат- қуттап тебе баурайы мен жыра сайлар аңғарындағы соңғы қар- лар, шыжғырған майдай еріп, сіціп жатыр. Төбе-төбеден ире- лендеп, жарысьгп аққан кар суларынан ойпаң көл табандарға жалтырап қақ турған. Күн санап тебе баурайлары қарайып, кеуіті, жер бауыры буланып жатыр. Бул жаққа да жазғытурғы жылы кездіқ кустары — көк- мойын узақ қарға, үркек ала карғалар тегіс келген. Қар астынан шыккан аттык, иттің, адамиың өлігі бас-басына еркін тиген кузғындар қызғанышсыз еркін шоқыйды. Далбан етіп дүрліге ушып, шырқап аспанға шығады. Әлденеден уркіп ушқан қузғындар тобын, түйдек шоғырын бузбай лықсый тө- мендеп, ушкан жеріне кайта конады. Өзгелерінен гөрі ірі бі- тімді, бурыл бас ала карға тобыи торып бақылағандай, үнсмі шокаңдап шетке шығып одағайланып жүреді. Аз-аздап шокып, жалтактап үрке каранды. Төмендеп ушкан снарядгар мен өгг- кінші адамнан карғалар тобын ерте сактаидырып дыбыс беріп, далбаң стіп бастап ушатын да осы бурыл бас ала қарға; тас- кын селдей каптап жүгіргсн қалың әскердің жақьшдап келіп қалғанын көргенде, тобынан бөлініп тетке шыкты. Зыггыйған үркек көздері алац-булаң ойнақшып, алды-артына бірдей асығыс карап алды. Шокандап секіріп барып, кос қанатын далп-далп кагып: «Ғак-к» деді. Оның артынан өзгелсрі де: «келіп калды!.. Келіп калды!..» деп бір-біріне асығыс хабар- лап әбігсрленгендей, «Ғақ-к!.. Ғақ-к!..» деп дүрліге ушты. — Жаз да болып калды, соғыс та бітуге айналды, жеңіс пен жаз коеылып кабат келеді. Автомат тырылын умытый, шырылдаған боз торғай үнін ғана тыңдайтын тыиыштык өмір келеді. Сол күнді бір сенімен өткізсем еді Баян...—дсп, Есей жа,н-жағына қызыға, кумарлана карап, алдағы болашак ба- хытты болжай куанып бір турды да, баурайға жақа тырмысып бара жаткан батареясыныц соцынан жүгірді. Жаяу әскер, танкілер, мииометтермен аралас кыймылдаған батарея бір төбе басына бекініп алып, курғак дәрілі патрон- дармен пытырлатып атыс салып, қарсыласып жатқан МЗА-ға шабуыл жасап бара жатты. Зу-зу ушкан октар, ырп-ырп жарылған мина, снарядтар болмаса да, бытыр-тарсыл, гүрсілдер нағыз шын мағнасында- ғы соғыстан, сол Пианаваиы алғандағы -кызу урыстардан бір де кем емес. Шабуылға қатысып жүрген офицер, солдаттар да, дәл бір қызу урыстардағы өмірді ойлауды умыткан, жанқыяр өлермендікпен алға умтылып барады/Жаяу әскерлср танкі- лердің тасасында бара жатыр. Танкілер болса, аскан ағынмен гүр-сар етіп, тебе басьша жан жактан тырмысып келеді. 440
Жаяу әскерлер алдынаи қарсылық кездестіріп тоқтап кал ган жерлерде, оны өкшелеп бара жаткан батареяның зеңбірек- шілері трактордан зеқбірекггерін ағыта салады; штабтың ба- Қылау пунктінің, не бір атыс ротасындағы корректирошцнктер- дщ анықтап берген координад, квадратысыз-ақ зеңбіректеріи аиналдырып, бурын алып тура көздеуден дәл байлап атып- атып ж ібереді. Бурынғыдай олар бірнешс шакырым кейінде, кауыпсіз кец дүниеде турып, әлдекімнің, әлде калай манк ст- кен зеңбірек даусынаи, ие бір ж арқ еткен тунгі жалыннан анықтап білГен күмәнді мәлімстіне д е сснбейді. Көзбсн көріп, кол мен байлатт .атады. Әрине, қазір бул оскер ойыны, Гильфердтің «броньды бел- беуін» үзетін ж аңа күрес тәсілін мецгеріп, жаттығып алудың әзірлік ойыны ғана. Бірақ, төбе басындағы МЗА-ны штурм- мен алуға катыскан жауьгнгерлер нағыз шын соғыстагыша ын- тасын, жігерін салып 'қыймылдайды. Өйткені, олар муның соц- ғы репетиция скенін, күні ертең зеңбіроктер бастап бар соғыс куралы көтере қостап, дәл казіргідей майдан сахнасында ойналатын канды трагедия екенін жақсы біледі. Қазір әркім өз орныи, аткаратын өз ролін жақсы мсцгсріп алмаса, ертең майдан сахнасыпа шықканда бул ойындарда жіберген кемшілік, катесін қаінымен ғана түзейтін еді. Казір терді көп төксе, ертен канды аз төгеді. Скориков өзін ің кундегі дағдыеымен бүгін де узақты күигч* әскер ойыныиың басында болған, МЗА-ға тус-тусынан шаГ.у- ылдап кіріп басып алғасын, жауынгерлерді тегіс сапка туріы- зып қойыгт, қызметті жаксы аткарғандарына алғыс жарияла- ды. Сонан арғы сөзін: ... — Алдағы үрыстарда осы шебсрліктершді дамьггып, өсіре түсіңдер! — деп бітірді де. бөлімш е жауынгерлер.не мезг.лі- нен ауып кеткен түскі тамақтарын ішуге руксат етті. IV Келесі күні, Джукстэ маньшдагы совет оскерлері жаппай Шабуылға шыгып, танкілері, жаиулары, мииометиплері аралас Умар-жумар алға умтылды. Бул шабүыл немістерге ацсызда тас-табандатын соққан мықты соққы болды. Соққы тиген жылан атылуға күші әлсіресе д с, ыскырып айбатым шегіп жыйырыла қалады. Бірак, мыкты соккы жоие бір дендеп соғылып жылан әлсіресе, ажалын сезсе, кальшдыч бозыл арасьш ен ирелендеп каша жөнеледі. Сол сыякты пс\\\\мс- тер де әдепкіде күшін жыйып карсыласым еді. Мыкты соккы есін тандыра еселеп соға бсргесін, тура көздеугс сүйреп шыгар- ған зеңбіректер мен көмген танкілерін орын орнына қалдырыгк тура-тура қашты. 441
Өткеи Пэнторс шабуылында Улан-Удэ госпиталынан емде- ліп келген Нуржанға генерал Разумовтыц «жолдан айрылу үстемдіктен айрылу» деген сөзі ссімізде. Демек, Курляндия жерінде жүргізілген әрбір урыс жол үшін жүрді десек кате- леспейміз. Урыстагы үстемдік жолына солдат қанын төгіп, генерал өмірін картайтады. Өткен Пэнтерс, Пампали шабуыл- дарындай Говоровтық скпінділер тобы да табанын тайдырмай жол бойымен жылжыды. Бул тои шабуыл басталган тустан жеті-сегіз шақырым жердегі ағысы қатты Абава өзеиіие түс ауа бере жеткен еді. Қыйратуға үлгіртпеЙ, тутқыйылдан тиіп басып алған көпірден танкілер, жаяу әскерлер, зеңбіректер кезектесіп өтіп алып, арғы .беттегі хуторға және шабуыл жасады. Соккы тигеп жыландай жьійырылған душпанның енді бір карсыласпак болған дәмелі жері осы өзен, осы хутордан бас- талды. Осыдан былай карай, әскер тілінде «ксскілескен» деп аталатын кэдімгі қырғын қан төгістер болды. Хутор штурм- мен алынды. Екі жақтан атылган мылтықтар түтшімен гүр- сар етіп ойқастаған танкілердің қазбаурынан түйдек-түйдек көтерілген қою, кара шацдақтан хутордыц кыйраған үйлері де, штурмға қатысқан әскерлер де көрінбеді. Тек жау әскерія тықсыра куып, айдап шыккасын ғана жауып еткен кара булттай урыс даласының үстіндегі түтіннен түскен туманный да түріліп арты ашылды. Жауыннық қандай болғанын жауын өткесін ғана білесін. Кіл корғасын жауған кара дауылдың артынан, қорыс кып снарядтар казып тастаған жер бетін екі жактан өлген адам, өртенген танк, қыйраған зеңбіректер киіздей тутып жатыр. Абава өзенінің арғы бетіндегі хуторға штурммен кірген Ско- риков тобы өртеніп жатқаи үйлердіц таса-тасасына тура калып, атыс сала шегініп бара жаткан немістердің артынан іле ок жаудырды. Есейдіқ зеңбірекшілері де трактордан зенбіректерін ағыта салып, үқірейген ауыздарын немістерге карата бурып альш атып жатыр. — Жаркыншакты снарядпен ат! — деп Всей отделение ко- мандирлеріне ай.қайлап әмір берді. Батареяның уакытша полк басшылығынан ишғып екиінділер тобына алынуьшен баила* нысты бакылау пункті қыскарып, барлаушылар мен байла- нысшылар зеқбірекке ауысқан еді. \\ Петр Денисов Романовтық улттык расчетына снаряд тасу- шы болыгі тағайындалды. Алып тулғалы Петр Денисов қасын- дағы жолдастарының. екі ‘катынап әкелген снарядын бір бар- ганда көтерігі әкелді; ыстык қан ойнап жоса-жоса терлер шубырған бетін жүгіріп бара жатып жеңімен сүртеді. Терек- 442
ГрҢТйбДс“ па' не б'Р ҮЙД>« төбесіне иіығып козғалмай отырмп, бегалдьш биноклден сығалағаннан гөрі, жауған оқтыц астІ І ІМ - да ж үлрш журш снаряд тасыған оган әлдеқайда көіилді со- КІЛДІ/ «^оғы с зацы қызык-ау? Қешегі барлаушы бүгін зеңбі- рекпң ж емін тасушы бо.пам дсп ойлаған ба?» дейді ішінсп. Қожақ улттық расчеттың көздеушісі боп істсйтін казак жіптке снаряд алып беріп тур еді, снарядтары таусылып кал- ғасын жүгірігі Денисовка келді. Петр Денисов соқгы аркалап әкелген снарядын ауната та стал, айшштап үйілген снаряд- тардың үстінде шалқасынан жатыр екен. Нарсық-ау, Петька. Ала-бөле саған сауыт бермегеиде, терің таігкі броньғндай оқ өтпес болғасын бермеген ғой,—- дегі Қожақ көздөріи сығырайта кулді. Петька басын көтеріп алды да, әуелі күлімсірей қалса да қабағын тез түйіп, түсін де суытып: — Бос сөзді кой! Бар, зецбірегіңді жемдс! — деді зскіп. Қожақ скі снарядты айқастырып салғаң бір үлкен жопііккс жармасты. Ауыр жошікті жерден бірден көтере алмады. Ку ланы қызарып, ліске тамыры да солкылдап күшпен қыйнялып көтерді. Петр Денисов оган күле қарап тур: — Сөйлегенде сауысқандай шықылдайсыц. Тамақ іінксиде кішкентаймыи деп тағы кем қалмайсыц, снаряд көгергендс неге сондай болмайсың? — деп онық нашарлығын мыскылдай күледі. Осы кезде, арттағы көпірден артиарктіц снаряд тиеген бір машинасы қылт етті. Бірақ, бул машина ол жақтан Логином- тың айтып жіберген әмірі бойынша, алдыңгьг мяшпналлп сн ч- рядын тусіріп болып кейінге кеткеише, өзеннің жлгасыида турыи қалды. Қөпірден өтіп, өзопнің бсргі бетіне шықкасык машинадан бір адам карғып түсті де, туғі-тура буларгл карап жүгірді. А л д ы артын тослалаи жарылгап снаряд, мипжырдан корғалап бірле жата калса, енді бірдс кол таяиып буга жүп- реді. Зсңбірекшілср оны жакындап кслгссш үшыды, асыіыс буйрықпен жүгірткен штаб шабармаиы скеи. Шаблрман онті- гіи де баспастан дсмін екі иінінен альт: пт1И|,1Г- г — К ож ақ майор сені штабка шакьірады. - /И * ‘ )Ы йындагы қару-жарағын, басы артык оскср И - г|іа1 келсін дсп буйырады. Тез бел!.. Біз мшіп к е л т рядтарын түсіріп болысымен каитәды. Соіаи ссіі л \\ деп дігерледі. .. _ . лтіігі. Кпжяк әнденеден секем алғандаи сурланып. — Н еге шакырады екен? Кару-жарағын таисирсниы мс С,?- ДМен кайдан білем! Буйрык бергенде маган онласады дсйсін бе? 443
— Штаб офицерлерімен араласып ішінде жүресін, айтып жатқандарын естисін дс. — Есітуін есіттім. — Айтсайшы, енді, сонынды? — Штабқа кірсем майор іс жүргізуші қызға — Қожактың документін дайында, бүгін жүргізбек боп бригада асықтырып жатыр, болдыр тез! — деп буйырып жатыр екен. Соган Ка раганда, ссні баска бір жакқа жібореме деп ойладым. Қайда, неге жіберетінін кім білсін? —деп шабарман күдікті көңілге қобалжу сала бір түйді де: — Тез бол! Машинадан қалма! — деп және есхертті. Бірақ, Қожақ қозғалмады. Айырылысу алдында досыныц бетіне кыймас көз, қыйналған жузбен телміріп қарап капты. Тап жаңа бір-бірін казбалап кемітсе де, қоштасуға келгенде катты қынжылып, қыйналған түр білдіреді. Қожақ өзіне тэн бекімділікпен тез шыйрыкты: — Ал Петька...— деп колын созды. Петр Денисов та ум- тылып келіп өзінің саусактары жуан, жалпақ алақанымсн Қожақтың колын бас салды да, екінші қолын мойнынан орай кысып, бетіиен сүйді. Кушағын тез жазыл: — Бар енді! Жолың болсык! Қайда болсаң да хат жазып тур! — деді. Қожак кідірмеді. Бағасыз солдат мүліктерін салған кішке- не көк дорбасын иығына салып, ылдида снарядын түсіріп жат- қан артпарктін машинасына карай жүрді. — Жақсы бала еді...— деді Петр Денисов біраз жерге дейін оның артынан қарап турып. Абава өзенінде жіберген басты катесін артынан акғарғап немістердіц өз арасында іш араздық туды. Суы терец, ағысы катты өзенде корғаныс урысын уйымдастыра алмау солдаттар* ға өздерін окка айдаған генералдардық дарынсыз топастығы боп көрінсе, олар солдаттарынык табансыз коркактығынан көрді. Генералдардың ойынша, өздері осы өзеннің жағасында совет әскерлерінің шабуылын тойтарудың бар тәсілін ойлады; штаб өзен жағасындағы қорғаныс урысынын, схомасын дурыс жасап, буйрық та жатық тілмен жаксы жазылды; тек, ана ок астында жүрген «ойсыз акымактар», дәл буйрықта жазылған- дай дурыс орындағанда өзсн жағасында совет әскерінің ша- буылы тойтарылып, кей жерлерден оздері контратакаға шыға- тын еді. Қолда бар күшіне сөнімІ аз немістер корғаныс урысын жүргізуге табиғи тоскауыл боларлық қолайлы позиция көзде- ді. Ол позиция — Виэсте өзені болды. Қара су боп ағып жаткан кішкене өэеннің бір бетіне әскеріл тегіс өткізіп алып, немістер жалғыз көпірді кыйратты. Оларға бул бір тыныс болды. Бірак, күші саркылмай жеткен Скориковтың әскерін шабуыл жолында 444 ,
кездтекск габнгат бөгсттері д е гоктатпады; бөрене салып сач- Ст%£-цөэенніц ар ™ бсті«с « е ш ь £ ™ . де ««ЧГ.Р сс жыйып, күш біріктірі., калган; ™ Рл х г л беп н деп - картаға аты түспеген кішкене хун т га ок МІ А пулемеп мен он шакты солдатгы калдырып, бас сок- кыға әзірлеген непзп хүшін екі қапталдағы ағашка жасырлм. Душпанныц өздеріне әзірлеп турі-ан бул тузағын Скориков сезоеді; өзі өткел басында қалып, өзеннен өтіп үлгірген әскер- Ді_картаға аты түспсгси кішкепе хуторға шабуылға шығарды. Ьул к езде Нссй де өзениің неміс жак бстіне зеқбірегін өткізіп үлгі-рг-ен еді; енді калған екеуінс >қарамай, оларға тек қарсы- дан коргасын оқ жаудыра бастаған МГА пулеметініц үиін өшіруді ғана тапсырып, өзі улттык расчеттің зеңбірекшілері* М€н алга умтылды. Өзсн жағасында әсксрлердіқ өэеннен өті* сін ба-қылап, ара-арасыида бөлім, бөлімше командирлсріие адам ж үгіртіп әмір беріп турган Скориков Есейді узаңкырап кеткесін көрді. Қасындағы адютантына иек қағып: — Бар, анаиы кайтар! — деді. Есей өзін шакырғанда, хуторды алудың басшылығын тап- •сьірады ексн деп, асығыңқырап келді. Бірак, Скориковтың сөзі ойлаған ж ерінен шықпады. — Сен, мыидағы зенбіректеріцнің басында бол! Өзгсгс ссн- бейтін өз басшылығыңныц керек жері осы ара. Зецбірсктср біріктіріп буған бөшкеиіц бір жағына сәл ауыи тиелсе аудары- лып кетуі ғаж ап емес. Теціз тілін біздеи тереңірек білстік балыкшыиың баласысын ғой, — дсді. Есей мақул көрді; Скориков сксуі басын буғаи бөрсисгс мініп, әскерлер тяеліп әлі алажабыр айкай-шу боп жатқаи өзеннің аргы бетіне дүзіп өтті. Екеуінің усті-бастары малмап- дай су боп жиекке жана шыға бергенде, эскерлердің дс алды хуторға баса-көктеп кірген еді. Скориков басын буған бөренс- ден тайыз суға сскіріп түсіп артына бурылғанда арғы беттсн осыны көрсе, енді шалшық суды шылпыта шашырага кешіи жағаға шыққанда немістердін шулаған даусын есіттк Оның екеуі д е дауы с шыккан жакка шошына жалт карады. Түстср* кап-кара. Осы бір тосын есітілген жиіркенішті жат дауыстан жүрек сезген жаманшыльиқ бары байкалды. Шынында да істік бегі жаманға айналған екен^Арғыбегке бірінші боп еткен бөлім, белімшелердак алдь. бепгенле екі сүбеліктегі ағаш арасына гығылып у{ терР де шуылдап шыға-шыва келген. Хутордык сыртын аииалып орай коршап, ондағы совет әскерлерів ортаға алып барады. Скориков астықғы ернді тістеді. . „ 9» _ ксей! Ур зенбіректеріннен. Жолдарын баилап УР- __ Арғы бетке өткеніміз жөн болмас па еді, жолдас .
— Бар! — деді Скориков қолын сілтеп, — ана суға түсіп жүзіп бара жаткандар арғы бетке аман өтсе, бір кол ушын беруге солар да жарайды. Сенің арғы бетке өткенішіен осы арада турып жау әскерлерінін жолын бөгеп урғаның тиімді. Ессй өткел аузында кезек күтіп турған өз зеңбіректеріне жүгірді. Скориков өзен жагасыида бөреиелерге тиеліп жаткан жаяу эскерлерге жүгіріп ксліп, тыыымсыз толкып тснселіп турған судагы бөрснслердід біріис сскіріп мініп алды. Үстінен басқан салмақпен суға шым батып кстіп, қалкып кайта шык- қан қос бөрененіи үстінде калтылдап, қозғалақтап турып: — Тиелгендерің тартықдар меніц соцымнан! — деп бар даусымен айкай салды. Ол өзінің бул жсрде істеген ендігі әректініқ хуторда қоршауда қалып бараткдн аз ғана әскері- нің ауыр халін жеқілдете алмасын білді. Ондағы әскерлер екі бүйірден немістер лает койып, сыртын орай шуылдап жүгірген- де үрей билеп уйқы-туйқы болды; әуелгі табансыздық мино- номстш;лерд€н байкалды; атысқа дайын турған қурулы ми- нометтерін тастап қашты. Олардың артынан жаяу эскерлер қашты. «Мықты бір колдың болмағанын қарашы. Кайрат қы- лар каруларын қалдырды. Өздері де кан жоса боп кырылуға қарады» деп ойлаған күйінішті Скориков бір кызарып, бір бозарып жиекке жете алмай келеді. Бөренете, бөшкеге міяіп автоматтық дүмінсн онды-солды жулкына ескен жауынгерлер өзеннің арғы бетіне жакындап ке- леді. Бірак, немістер өзеннен көп әскердіц өтіп келе жатқанын көріп, жақын арадағы жеціл минометтерден шапшақдата ат- қылай бастады. Миналар бах-бах етіп суға да, жағаға да жа- рылып жатыр. Ортасы шуқырайып, шымырлап аққан өзеннін көкбеңбек суы о жер, бу жерден бурқылдап, ақ діңгектер ас- панға узарып көтеріледі. Скориков жарылып жатқан миналарға назар аудармады. Көзі де, көңілі де хуторда. Бул кезде буркылдал мылтык ау- зынан ушқан көгіс дәрі түтіні хутор үстіне қоюлана түскен; екі жақтың әскерлерімен кішкене карағай үйлерді басып бара- ды. Шаннаи, түтіннен көтерілген көгілдір туман арасынан бір де олардың, бір де біздіц әскерлердік жаркллдаған қаруы, болат қалпағы, арқасындағы ранецтері ғана көрінеді. Скориковке әдепкіде қару-жарағын тастап кашкан хутор- дағы әскерлері тез есін жыйып, қаруларына кайта жүгіргендей болды. «Суйтті ме?.. Шынымен сүйтті ме? Қап, көрінбей кетті- ау? Не болды екен?» — деп қатты шыдамсызданды. Әскерінен көз жазып, қол үзіп калды, олардын. кандай хал де екені белгісіз. Немістер хуторды айналдыра коршап алып, мықты курсауды бірте-бірте сығымдап кыса бастады. Жағаға жеткесін жауынгерлер суға секіріп-секіріп түсті. 446
Алг<і. Соңымнан!...— деп айкайлады. калғаТьпіТСГйпКч ? Л К€РДІК КӨК Ж€Лкесінен ок жаудыра төніп кеп • ° ДІ’ Әр, ж ердси кашы11 кутылмак, карсы- мгһ.п енлігі г ,п™ 'Г1 ТасТамак б?лды - Бірак, онан жан сактамасын, к а і ҚТЫІ1 өздеріне кы м батка түсетінін байқағасын каруларын лақтырып тастаи, колдаръш көтеріп тура-тура кал- ларға каиырыдғаи жан болмады. Хугорда қорш ауда кил- гандар Скориков бастап кейіннен көмекке келгсн әскерлермен сағынып кауы ш кан ескі достардай кар айқастырып кушактас- ты. Скор иков бір шетке онаша шығып, екеу-екеу кушактасып, кысып сүйісіп ж аткан өз әскерлерінс қызыға, кум ар лапа ка рал тур. «Ер жүрегін елжіретіи айрылмас дос кып косатын осындаи кысьглшанда кол ушын беру ғой. Қабырға өзінмен оірге кіретін, өміріңнін умытылмас асыл шагы болеа, сол оеы ғой», дсп, осы көріністіц суретін көркем ойға аударады . V Скориков коршаудан шыққан әскерлердің комаидирлеріне хуторда болған бар мән-жайды айткызып турыл, көз кы- йығы көп арасы наи Петр Денисовке түсті. Ол өзін коршағам бГр бөлек жауынгердіц арасьш да екі беті нурланып кызара тусіп, кы зулана сөйлеп тур: — Қыры кетіл, кырсыкка бас.са борі сол. Әйтиесе, мыла сорлы немістср ғой бізді корш ам ак болса, әрдайым қоршаудз өздері калар м а еді! Аиа жолы Джукстэ мацында бізді кор шамак болғанда бір дивизиясын Слампеде біз коршамадык па? Міне, мунда тағы солай болып шыкты,— деп касындағы жол- дастарын күлдіре түседі. Скорлков бул турғанда Петьканын көкірегі үстінен бастырып байлагі алған ак калайы табақты көрген ж оқ-ты . Тек ол өзін корш аган жауыні ерлерді бастал хуторға қ ар ай жүргенде, Скориков: — Ш ы ғарар, бул! Ш ығарар! Қалаиы табағы несі екен, оныц? — деп қасындағы офицерлерге карап КҮЛДІ- Қалайы т а б а к кеудесін октан корғайтын калкаиы екек Табақтыц ішін тығыздап тодтырган мамык квшшк бар боп шықты. О ны ң мәнісі: оқ табактан тесіп өтсе де, ку . жүніне б ар ған д а өрмекшінік ауына оралған '“ “ бындаи шыр мала береді екен. Бір минрота командир: Скориковка осылард айтып түсіндірді де: . .. __пел Петр — Б ул солдатыц тсгіндіклен өлмеитіи КӨРШ^ДІ д Р Денисовты мактады. Муны естігенде ^ к°Р**КО£олмас Әсіресе, — Сірә, солдаттардан ауысатын кулык болмас. ^сірсс . 447
менің осы солдатым, өмір кубылысына орасан бейімделғіш адам. Осындай ойда жоқ тәсілдерді оп-оқай таба қояды. Аб- залы жан сактаудың тәсілін ойлап тапқан адам — зерделі еке- ні сөзсіз, —деді. Осы арада, Скориков жоғарғы штабтан «жеткен жеріне тоқтап, қорғаныс шебін устасын» деген буйрық алды. Муның мәнісіне тусінбеген кейбір офицерлер «Сіз қалай ойлайсыз» деп Скориковтен сурады. - - Кім білсін жоғарғылардың не ойлағанын. Бірақ, муны* мыз Гильферд айтқандан «куш бітіп уздіккеннің» токтауы емес. Осы тоқтаудық артында, мунан дд салмакты соккынын жатпасын кім білген. Маршал Говоровтың «Екпінді тобы:> брояьды белбеуді үзетін ең бір қолайлы әдіс екен. Джукстэ маңынан басталғаи бул шабуылға басьшан аяғына дейін қа- тысқанда мен соны аңғардым. Офицерлер іштерінен тынып қалды. Шабуылдық оператив ок кеңістікте өрістемей, тағы тактикалык терендікке ғана іл- 'герілеумен токтап қалуы солдаттардың да ызасына тиді. Кар суы жырып кенері кулаған дымқыл окопта кундіз-түні сары- лып турған солдаттар үшін бул кез оқыйғалы майдан өмірінін ең бір көңілсіз де, күйсіз де шағы еді. Армия деп аталатьш үлкен машинаны жоғарыдан баска- рып турған бір мықты кол бар. Соиың әмірімен кішкене дөн- келектер айпалып үлкенді, үлкен өзінен үлкенді айналдырып машинаның курылысы қыйын механизмдерін тегіс қозғап, ту- тас бір кыймылға келтіреді. Әуелі кішкентайынан бастап, со- сын үдкендеріне берілген машинаның, .армияның т^ас бір кыймылын әскер тілінде «шабуыл» деп атаса, сол қыймылдын белгілі бір дәуірге жетіп тоқтаған шағын «толас» дейді. Әдет- те, оборот дөнгелектерге коленчатый балдан беріліп, зырыл- дап жумыс істеп турған машина майы таусылса, не бір меха низм!’ бузылса ғана тоқтайды. Сол машинада үлкенді, кішілі атқаратын орнымыз бар деп, өздерін бірі — болт, бірі — винт санайтын солдат, сержантгар машинаның осысапарғы тоқтауын себепсіз көрді. Шынында да шабуылдың куші уздікпей тоқтап калуы олар үшің жумбак. еді. Ол жумбақ осыдаи екі-үш күн өткесін штаб-штабқа Говоровтыңжыйырма күндік оку жайында жаца буйрығы тарағасын барып белгілі болды. _____ _ Джукстэ маңындагы әскерлердің бул шабуылы Говоровтын түіткі максатын көздемеді, майдан халін өзгертіп тастайтын- дай үзілді-кесілді қыймылдар да емес — бергі нысана. Де- мек, душпаннық «бронды белбеуін-е» карсы шығарған жаңа күрес тәсілін бар жерде де колдаибас бурын. оны әуелі май данный кішкене бір учаскесінде байқап кору еді. Әдейі сол мақсатпен жургізген шабуылдың бірінші күні «бронды белбеу- 448
к ө р с е т Р дс'6 'р * ■ « * - күрес тосілі «екпінділер тобы» еке- Енд і, бүкіл Ленинград майданында «екпінділер тобы» жана қаркынмен кызу колға алынды; алдыңгы ш-ептен ау- лакка, көз тасага сжстіп әскер ойыны жүргізілді. Ойын өткендегіден д е қатты болды. Басы маршал Говоров боп Разумов жоне баска да армия командашалары, эск-ери кецес- т!н мүшелері оскер курамаларын тынбай аралам жүріп, да- нындыктарын тексерді. Ойын, оку жазғытурғы жылымықкүн- нің ауа райына да карамады. Үзбей сылбырап жауған боз жанбырларда да ойын бола берді Танкілср зеңбірсктермен аралас кыймылдап жаяу эскерлср күн-түн демей хутордан* хуторга штурм жасап, уралап жатты. Ал, штябтарда жалпылдак шам күн-түні бір еөнбеді. Оку, ойын бітісімен жаппай шабуылға шығатын боп, жср*жерде соиғы дпйындыктар жүріп жатты. Говоровтың буйрығы бойын- ша, алдлғы шешуші. шабуылға армиялар ете сак кірісіп, үкыпты дайьшдалуда. Ж ол-жолға тәртіпшілер қойылыл, көгі боп көзге түсіп жургсндер болса офицер, солдат демей, келген іздерімен кейін кяйілрылды: күндіз жалғыз-жарым адам болмася, кеп кісі боп топтанып жүруге тыйым салынды. Жы- йырма күндік әскер ойынын өтеп, қорғаныс шебінің алдыңғы катарына кайткан эскерлер де түн дыбыс шығармай, от тутатпай, жол-жолмен акырын жүріп келеді. Картадпн көрсетілген орынға түнде үлгірмей, сілемірлеп таң атып ка- лып, корпустык бригаданыц полктары — ГАП, ПАП жоне ОРАД ж олдан бурылыл шығып, ағаш арасына токтады; жол үстінде жүріл келе жатын доярлаган ертеңгі астарм жаца орынға тоқтағасын таратылды. Есейдің батареясы полк оряаласкан жердін ең шетіне, мөл* дірдей каракөк жапырагы жаутылдап, төгіліп турған бір топ жас кайыдпыц арасына токгаған. Асханадан ертенгі ас тара- тылған кезде казаннан көтерілген нэрлі, жылы бумен әлі күн жарыгы тегіс түсіп болмаған ала көленкелі ағаш арасының тымык таза ауасынан кызғалдак. сарғалдағь. аралас өскен неше түрлі ж а с өсімдіктердің хош исі карат білінеді. Ішіне дорі дэ(ш еі ін салып. бурыштап. осы есімдіктерд.н лэл езінен ШС,БуерНынИбір д е түтін, бірде шан жутып ызгарлы, суык окопты ғана мекен кып жүрген жауынгерлер макпал япГ б р к о Т шөпке шынтактай түеіп көдбес.п жатыр. Ғкеу.ара^бфр ^ де ток. лок. Д ірілдеп түбі айналмайды. Көз толғась Асыкпай алдарындағы астарын ішіп жатып акырьш күлісіп бір-біріне әзіл катады: _ Эйеліңе хат жазған боларсык. 449 29— К урляндия
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 477
Pages:
