Ә.Нурпейсов-Курляндия

Тайнов буны есіткенде бурынғыдан да мазасызданды: — Дайын турындар!... Дорофеевіңмен байланыс, тез кый- мылда/-... Есей телефон тутқасын қулағынан ала беріп, кол сағат- қа айиалдырған өзініц «Павел Буресіне» қарады; бес минута кем екі екен. Сағатының сыры өзіне мәлім, тоулігіне екі — үш минут кейін журетінін біледі. «Екіде бастайын дегені» —деді Всей теректен түсіп жатып. Оның аяғы жерге тиер-тиместе,, дәл карсыдағы ағаш арасынан алтыауыздардық ішегін тарт- қаидай қыйкылдаган үні шыкты- Оған іле жалғасьш тура көздеуге турған ірілі-уақ зеңбіректер де атып-атып жіберді. Кішкене аумакпен иір-иір біткен сирск ағаштары болмаса, кальщ қар басып, аппак. боп созылып жаткан жазық жер бетінен дәрінің көгіс түтіні бурқ-бурк ушты. Түтіндер жарк- сыи, жоғары өрлеп барып ыдырап ауага жайылгаиша, сондай көгіс түтіндер бурқылдап және... және ушты. Аппақ қар беті. кою туман тускендей қапелімде мунарла- нып, жай көзге ілінср-ілінбес қарайып жерге жабыса коз- ғалған немістерді, жаңалап бурқылдаған көгіс дәрі түтіндерг болжатпай жіберді. Дәрі түтіні, айрықша ойгіаң, шукырлар- ға қоюлап шөгіп, буланған теціз бетіндей мунартады. Үсті- нс жапкан ак брезентін сыпырып тастаған үлкен танкілер туманды теңіз өрінде алыстагг әрмен ыққан кемедей, болар- болмас карайыгі көрінеді. Майдан даласының адыр-будыр белдерінен танкілердіц ырғып аутандағанына двйін толқын соккан кеменін батып, шыққанындай, калың түтін арасы­ нан карасы қылтындап көрініп отырады да, бір жерлерге келгенде сүңгуір үйректей шым батып, жоқ боп кетсді. Ке- нет, ойламаған жеріқнен алып тулғасы қалкып шыға келе- ді... — Танкілері аралас кыймылдады, артиллерия дайындығы узақ болмайын дегені, дсп ойлады Есей, соғыс даласын көз- бен бір шолып өткенде-ак. Әлгіде ғана. тамылжыған тып-тымық ауа, енді бір сәтте уілдеп улып, алай-түлей боп кетті. Әдепкіде алтыауыздар мен ілесе аткан тура көздеу зеқбіректерінің оннан астам сна- ряді Есейдін бақылау пунктіне жарылды, бірнешс жаркын- шак дыр-р, дыр-р-р ушып Есейдіқ төбесінен асып өтті. Есей қалыц карлы жерге жабысып жата калды. Жора жазым бо­ ла ш деп корқып ол ортанғы теректің басына қараса, айна- ла төқірегінде болып жаткан окыйғада Жораның жумысы жок ексн — баякы бір орнында кыбыр етпестен отырып, алдынғы жағын дүрбіден бакылап жатыр. Есей; «япыр-ау, коркуынды білер емес кой. Қандай ер жі- гіт еді»— дел ойлады да, ушып түрегеліп, Жораға буйырг айкайлады: 300

— Жора... Жылдам жерге туе! — Жолдас комбат, танкілер тура бізге мақдай түзеп не­ дель — Түс дегенді естимісіқ, сен? Те-е-з!... — Қазір жолдас комбат. — Түс-с де-ее-ймін, саған! — деді Есей акырып, Ол сонғы озірде тез ашуланып, ашуланса өстіп тутығып, ксксштсніл қа- латын боп жүр; ракымсыз, ашулы түске еніп, жудырығы түйіліп, бар денесшел калшылдап та кететін. — Жора терек басына орнатылған дала телефоны» жый- яап болып, снді жерге түсуге ықғайланғанда, Есей жср үйге жүгірді. Есікке жакындап барып калганда көк желкесіие әл- декім қос қолдап урғандай кілт тоқтап басын буға қап, айна- лып артына қарады. Алтыауыздың минасы Жора отырған ортаңғы теректің жо- ғарғы бутағына соғып жарылып еді. Жора колындағы дала телефонымеп теректіқ ец жогарғы бугағынан жсргс солан. етіп кулап, жансыз түсті. Бүкіл деиесінде жаркыншак тиіп жарақаттамаған сау жері жоқ; басына, бстіне, тамагына бойлап кіргеи жарқыншактардың кыйра ушы ғана кылты- йып шығып турды. Есей терек түбіне Жораның басын бере шалкасынан созып жатқызды да, кан-кан бстін өз қулакшы- нымен жапты. Атыс әлгіде» де үдеп барады. Шабуыл алдыяда болатьш артиллерия даиыидығьша усайды. Есей жугірумен барыгі жер үйгс кірді. Қожак, батареяныц атыс уясьш, лолк шта- бын, онан команда пунктін телефонға кезекпе-кезек шақы- рып, бірақ ешқайеысыиан жауап ала алмай «алло-о!.. ал-л-оі..» деп кырқылдап жатыр. — Сьтм үзілген болды. Сапожников осында калсын, Қо- жак, сен жүр тез! Сымнын, үзілген жерін жалғап қайт! — Деді Саладуха. Кожак отделение командирініц әміріне сәл ғана басын иіп қуптады да, кабырғаға сүйеулі турған октаулы автома- тын кольша алып, жер үйден шыға жүгірді. Еңкейіп жаца кі- ріп келе жаткан Гогоедзе есік аузында карсы кеи қалған еді: — Комбаттарыц қайда? — деп сурады. — Іште. — Байланыстарын бар ма? — Жок. — Ай-й-яй...— деп Гогоедзе басын шайкады да, ішке кір- ді. Есей мен Штукин өзгелсрден бөлініп, оцаіна шығып тур екен. Гогоедзе үй ішін бағдарлай шолып өтіп, ол екеуіне тая- Нып келді. Түсі суык, ағы үлкен, алакездері аумай кадала- Ды. Сырт көзге орасан салмақты көрінсе де, казіргі қанын 30 і

тартқан суп-сур кескінінде «енді не істейміз, тапқан ақыл- дарың бар ма?» деп дағдарғандык бар. — Рацияң кайда, жумыс істей ме? — ден Есей сурады одан. — Жумыс істейтін... Бірақ, бул турғанда рациядан ма­ ран көктегі жулдыздар жақын. — Неге? — Шамалы ондайтын жері боп, радно мастеріне жібертіғт едім. Сенікі қайда? Екеу емес пе еді? Есейдің өз батареясында үш рация бар еді. Онын бірі, трофей — неміс рациясы — кабылдаушысы жумыс істемсйтін. Екіншісіне Круми «гастролінде» жаркыншак тиіп, хабарлау- шысы зақымданды. Үшінші рация — атыс уясының басында, Дорофеевте. Қолдағы бузық екі рацияны Саладуханық өзг әурелеп, екі жар.тыдан бір бүтін шығармак боп жатыр. Бі- рақ, Есей онан іс шыгады деп үміттенбейді; тек, әйтеуір, тыр- бану «қолдан келмейді деп карап отырмағапнын, бәрі жак- сы» деген оймен оның қолын кақпады; Саладуханың бар ынта, ықыласын салып шугылданып істеген түріне қарап сүй- сініп те кояды. Сайкин булардың үстГне жүгіріп кірді. Кірер жерде, есік- ке устаған одеялдың шалғайына сүрініп кетіп, етбетінеғт ушып түсе жаздап еді, екі-үш рет қол таянып, етпеттеп ба- рып, тіктеліп кетті. Оныц бет әлпеті катты бузылыпты, та- науы кусырылып, көздері аларып, уясынан шыға зыттыйған демін де алқынып екі иінінен әзер алады. Асыкканнан да гөрі, қоркып саскандық бар. Лқшаңдаған үрейлі көзі үй ішіндегілердің ешбіріне де түспей, алақ-қулаң ойнап, ортада турып калды. Гогоедзс жудырығы түйілген оң қолын артына кайырып устап, көздерін кадап Сайкинге қарсы барды. Гогоедзе оны бірден салып жіберетіндей көріп, Есей ол екеуінің арасына түскісі кеп еді. — Былай тура тур,— деп Гогоедзе оны кейін шегіндіріп, ілгері шыкты да: — Не?... Не боп калды? — деп, енді Сайкиннін жиірке- нішті көрініп кеткен кескініне от шашкан ашулы көздерін ка- дады. Сайкин Гогоедзеге тура карай алмай, көздерін жыпы- лыктатып кағып: Немістер! Не-еем-істер келіп қалды. Біздің жа..а.. яу әскерлер үстімІзге шегініп ке-келеді. Бі-ізше?... деді. Сөзде* рін үзіп-үзіп, бірнеше рет тутығып айтты. Оған, Гогоедзе азу тісін шыкырлатып басып, жақындай түсті. «Біз> деп өзіқе басканы теліме! Басқанын, жанынан ары қымбат. Қорыксақ жолық ашық, бар каша бер! — двп 302

Гогоедзе сол қолымен есікті сілтеді. Есейдін. бір тац налга­ ть*» Гогоедзенің артыпа кайырып устаган оц қолы жудыры- ғы түюлі күйі, қозғалмастан қалды. Иракли, кәйтесін соны, бері кел, — деп Ессй Гогоедзе- нің қолынан тартып, оңаша алып шықты. Бул кезде, далада күші басым жауға атыс сала шегініп келе жатқан жаяу әскерлердің дүрсілі улғайып кеткен еді. Бақылау иунктінің үстінен жаяу әскерлерден бурын шегінген шаруашылык бөлімінің соңғы арбалары мен асханалары шу- бырып өтіп жатты. Жапсардағы пулемет орнатылған кішке- не терезеден сыртка сығалап қарап, Петр Денисов өзініц ал- дынан, жақа өтіп бара жатқан Нуржан ротасынық асбазшы- сын көрді. Мәстек торыға жеккен екі аяқты рота асханасы- нық жанында, сылтый басып барады; май-май карабинніц аузын төмен қаратып жаурынынан асып алыпты; қазанның түбін былғайтын узын сапты ақ қалайы бакырды қолына ус­ таган. Петр Денисов буны көргенде мырс етіп күліп жіберді. Пулеметті өзіие тартыцқырап алып, терезедсн басын шыға- рып: — Әй, батыр-р!— деп айқайлады. Бірак, асбазшы оның дауысын есіткен жок, оқ тиген ая- тын ауырлау көтеріп, ақсаңдай басып, шаруашылық бөлімі- ніқ ең соцы болып өтті. Олар өткен соң тыстаи естіліп 'гур- ған дүрсіл, тарсыл'бурынғысынан да күшейді. Бірлік ынты- мағын бузбай, аса уйымшылдықнен шегініп келе жаткан жаяу әскерлердін алды жүгіріп өіті. Бах... бах-х... гүрс-с... гүрс-с-с... жарылған снаряд, миналардан гөрі автоматтардын узақ тыр-р-р-лы коюланып барады. Оқтар болса жк-к... жк-к*к... зу-у... зу-у ағып жатыр. Гогоедзе\"меи Штукинді оңаша шыгарып алған Есей, осы- лардың бәріне кулағын түріп, тық-тындап алып, кеңес су- Рады; ішге турып, тыстан сезгендерінің борі де үстеріне немістердің жакындап келіп қалғанын, енді кідірсе әскер тілінде жантүршіктірген корк.ынышты үреймен айтылатын «қоршау» какпанына өздерінід түсетінің білдірді. Әйтсе де Есей өз бойынан бундай қысылшаң тугіл жайшылык уакыт- та да табыла бермейтін аскан сабырлы, салкын қандылық- пен бір калыптан бузылмай тур. Кісіге қарасы да салмақты. Сонысынан ба, осы гүрі өзгелерге ойлы да, суеты да көрі- неді. — Не істейміз, кәне?... Не айтасындар? Бундай қысылшавда кыска ойды жалғап, акылына акыл Қосқапдай, қасындағы жігіттердіц пәлендей пікірі жоқ се- кілді. «Сен, не айтасың» деген сурақты кескіиде, тіл қатыс- пай бір-біріне карасты. Есей, ол екеуінің акыл қосқандай тү- рі жоғын көргесін: 303

/ — Мақул көрсецдер полк командирінің хабарын күтейік. Оған калай карайсыңдар? — деп сурады. Сым қайта-қайта үзіліп, телефон жумыс істемей қалған соң Есей полк командиріне адам жүгіртіп еді. Оның коман­ да беретін орны Унгридің сырт жағында, өздерінен үш жүз метрдей жер де ғана болатын. Арнаулы адамнык кеткеніне де он минуттан асып барады. Қазіргідей қысылшаң, ауыр жагдайды есептемей жер мөлшеріне қарап-ак, таза әскер ті- лімен айтканда да он минут «көп уақыт». Әсіресе, мундай қарбалас кыймыл, егес, шайкастар үстінде молынан оралып ке- луге болатын уақыт... — Сөз қысқа... — деді Гогоедзе. Кішкене аузынық үстінгі жіңішке ерні жымқырылып кетті. — Сөз қыска... Полк ко- мандирініц буйрығын күтеміз... Соның буйрығымен буч ара- ға орналастық екен, соның буйрығымен тастауымыз кірек. ІЗуны да бузылмас антындай бултак-жалтақсыз айтты. «Өзім турған жсргс сеидер де қал» дегендей. — Жогарының бір хабарын куткен жақсы ғой, тек кор- шауда қалып қоймасақ... — дсп Штукин, ойында болса да' орындалуы кыйын бір сактыкты ескертті. Ол емеуірінді Го­ гоедзе жақтырмай қыңырайып: — Қоршауда калсак та төземіз! — деп еді. — Жаяу әскерлер шегіне бермес... Тоқтамас па екен, осы -араға, — деді Есей. Сол кезде, ар жағынан атыс сала шегініп келген бір от­ деление жауынгерлер булардан аспай, жер үйдіқ карсы ал- дына, ак. кардың үстіне бытырап жата-жата калды, өздері* не қарап бытырай жүгірген нсмістерді жакындатып оқ астьі- на алды. Есеи де іштен жүгіре шыгып, зуылдаған октан басын бу- ғы іі, отыра калды. Ақ кардың үстінде шашырап жаткан жауынгерлердің Нуржан ротасьшікі екенін аңғарды. Жауын- герлердің арасынан үстіндегі шинеліеде офицерлік жасыл погоны бар, болат қалпақты, зор денелі бірін көріп: «Осы Нуржан болар...» деп ойлады Есей. Жерге жабыса енбектеп келсе, Муржанныц тап өзі екен. Ол жер бауырлап, өзіне кз- тарласып келген біреуді көз қыйығымен шалып еді; атып жатқан автоматын кілт доғарып, бауырьша тартып алды да, оған бурылды, көздерінің кырын аударғанда, караіиықта- ры ушкын атқан оттай жарык ете қалды. Бул жолы бурынғы әдетін жанд>ілғандай, онан бурын «ау, бала!»... деп колын созған жоқ. Немістердің шабуылын тойтара алмай, өздері табан ті- ресе алмай, өткен Пентэрс шабуылында көптеген жаннын ка* нын төгіп босатқан бул жерлерден каша урыс салып шегініл бара жаткандарына күйініпіті екен. Ау, буларың қалай? — деп жакындай түскен Есейге 304

Нуржан кірпігін қақкан сайын оггы карашығынан жаркьмк- дап ушқын ушқан көздерін кадай жалт карап, біразға дейін дсмін жутып тынып калды. Күйінішті жаиньщ ызасын қай- натыи өшіктірігі алды. Ашулы да, ызалы да Нуржан онымен шап етіп устаса кетті. — Жаяу әскер серіксіз, жалғыз... Ңемістердің огы мен сна­ ряды астында жаткан жаяу эскер. Таикілеріне де қарсы тура- тын жаяу әскер. Соныра, бул жерлерді канын төгіп кыргын- кен босататын да жаяу әскер. Қайдасыңдар өздеріц?... Мьша, көкбас шегірткедей, каптап келе жаткан фрицтердін катарына снарядтарыц ңеге жарылып жатпайды? Қайдасындар, а! Әшейінде саран. сөйлсп, сирек күлетін оггы, өркеуде жас- гың мына сөздері Есейдің жанына инедей кадалды. Ары, намысы бар жаііға ауыр тиетін сөз еді. — Байланыс жок... Жаяу әскерден артыкшылығымыз болмай тур. — Е, онда ж аяу әскердің катарына кіріқдер! Зеңбіректен ата алмасаңдар, авгоматтан атындар жауды. Нуржанның сөздері барған сайын басым түседі. Бул әң- гімені өзі бастаса да, Есей ендігі жерде жумған аузын аша алмады; өзінің қолайсыз жағдайын калай жөидерін білмей сол тоқталды. Нуржанды тығыз түрде майор Борзых шақыр- тып, ол еңбектеп сонда кетті. — Урысуының реті бар, сөздерінің борі дурыс, бәрі орынды... Олар <ж пен оттын, өтінде шыбын жанды шүберск- ке түйіп жүр. Ал сен... сен ше?.. Автоматыцнан олі бір оқ шыккдн жок, бір снаряд зснбірегіңнін аузынан ушқан жок. Мына бір, карғыс аткыр інде бар адамыдмен тығылып отыр- сың, — деді Ессй, өз ісіне өзі күйініп, кыжылданып айтты. Ол тез барыгі зеқбіректерімен жалғасуға, жалғаса алмаса, жаяу оскерлердің катарына кіріп, қолдарындағы қарудан жау- ға оқ атуға нык бскінген еді. Есей кейін сырганап жер үйге кірді. Бул кіргенде, іште қалған Гогоедзе, әлдекімді іздегендей жан-жағыиа алақ- тап қарап тур екен: — Сайкииді көрдін. бе? — деп сурады Есейден. — Жок. — Сол зытты білем. — Қой, өзінін. взводында болар — Әй, жок... хаупім көп, сенім аз сол итке, — деп Гого­ едзе далага жугіре шыкты да, көп кідір.мей, Сағындыков пен онын отделениесінен калған екі-үш барлаушыны ертіп, түсі ©рт сөндіргендсй түтеп кірді. Жүрісі Де өрескел, есіктен^ торге, өз адамдарына асығыс буйрыктар бсріи жаткан Есейге екі үш-ақ аттап барды. — Зытты деп айтпадым ба? Взводын ала кеткен, иг... 20— Курляндия 305

V - Бул кезде, аз ғана жауынгерлерімен бакылау пунктінін алдына токтап, кайта-кайталап атакалар жасаған немістерге қарсы соққы беріп ілгерілетпей жаткан Нуржаннын. оңы, со- лындағы роталар бір-бірлеп жылдам шсгіпс бастап -еді. Не* містер тап осы тустан суғына кіріп, кем-кемдеп, Нуржанды аз ғана адамымен кусырып коршап келеді. Мундай, кауіпті жағдайды көргссін Нуржан өз адамда- рына тез шегінуге буйрык берді. Жауынгерлер атыс сала, бір-бірлеп шегініп, өздсріне төнген коршау қаупінен шыкты. Санда ғана, Нуржанньщ ойына Ессй түсті. Оның жер уйде қалып қойғаныи, не әлде кейін шегініп кеткенін білмейді. Жауыигерлерініц де бірде-бірі көрмеғен боп шыкты. Нуржаннық бастапқы күдігі енді коркынышка айналды. — Сіро, солар қалып коймаса нағылсын?.. Шынында да, Есейлер немістердіц қоршауында калып койған еді. Оны олі өздері де білген жоқ, үлкен бір қызғын оқыйғаны бастарынан кешіріп жатты. Нуржан аз ғана адамымен жылдам шегініп жарты кор* шаудан жаңа-жаңа сытылып шығып бара жатканда, Сала- духа сәл жердей кулак тілі байлапған кос аішараттық теті- гін тауып, тілге келтірді. Те-те-ете-е-е-леп зыңылдап сөйлеп, жансыз темірдің жүрегі соккаидай болды. Жер үйдегі офи- церлер мен жауынгерлер жыйналып келіп Саладуханы орта- ға алды. Далада болып жаткан атыс, айқай-сүрендер мына бір күтпеген куаныштан бәрінің дс жадынан шығып еді. Қеу-кеу- лескен көңілді, куанышты әңгімелер қулақты тундырғандай. — Саладуха жігіт екен!.. Өнерлі жігіттің өрге шабатыны осындай кысылшаңда ғой... —Ал, кәне, Саладуха... зеқбірекке бір жалғастыршы біз* ді, өлдік кой, така! Саладуха, зеңбірекшілермен байланыса алмай, өздеріне белгілі әуе толкынынан шарлап штабты іздеді. хМағнасыз бір келкі суракпен «мен сунхармын!.. Суңкармын!..» деп кылкылдал отырып бір кезде «Естесіқ бе, прием» деп кынулап қаттырақ сурап алды да: Байланыстым... — деп Саладуха айқайлап жіберді. • Д әл °сы кезде, сырттан түсініксіз жат тілде даурығып шуласқан дауыстар естіліп, сол сәп е бірнешс жасыл киім- дер қол пулеметі курулы турған кішкене терезеніц алдынан дүсірлеп жүгірігі өтті. Танкілердіц гүрілі де тым жакыннанг аяқ астынан шықкандай. Жүгіріп барып есік пен терезеден сығалағаи адамдар бастарын ішке тез тартып алды; бір •өтте каны қашып қуқыл тарткан үрейлі кескінде бір.-біріне 306

қ,арап, тіл-жағы байланған адамдай, сол күйде унсіз сілбйіп турып калды. Үйдің ортасында, те-тс-ете-е-леп зыңылдаған аппараттын иасында жалғыз Саладуха ғана калды. Басқалары жүгіріп барып терезепің, ссіктін алдына турып жатыр. Өздері неміс- тердің коршауында калғанын білгенде, өзгелердей Есей дс са- сып еді. Бірак, өз адамдарынап тайсақтаған табансыздық, бір урейді көргенде ол шыйрығыгі алды. Тап осы туста өзі- пеп сәл болмашы кобалжу байқалса, солдаттары арас!ында дурбелең уройдің туып кетуі де сөзсіз еді. Үреймен жөн тап- пай саскан өз адамдарына сусты, суык кескінмен жағалай карап шолып өтті. — Саспаңдар!— деді Есей. Штабпен сғ-йлесуден бурый, іштегілерді соғысқа дайын устаудық керок екені де ойында тур. Үйтпеген күнде, өтіп бара жатып тсрезсден, я ссіктсн ба- сын суққан бірінші немісііц өздерін бір гранатпен-ақ жай- ғастыруы ғажап емес еді. Есей, қасына Цыгановты шакы- рыпалыгі, «отделениекмен ана жерде тур! Есікті корға!» — деп әмір етті. Саладуха рацияда отырғасын оныц отделсние- сінен калған екі байланысшыға Петр Д енисовты бас қылып қосып, пулемет орнатулы кішкеие терсзонің алдына қойды. Нсмістер жер үйде булардың барын әлі білген жок, алғи жабырласып жүгіріп өтіп жатыр. Есей, есіктің жапсарынан сығалап тур еді, екі — уш неміс солдаты есіктіц алдынан жү- гіріп өте беріп, қайта бурылды; өзді-өзінің қулқынын айтпай уғысып, бас изесіп түсініседі. Есей шсгіншектеп, ысырыла бсрді де, Цыгановка иск как- ты: — Мьшаларға боктык керск екен, сендер жакын жіберіп алып бір-бір оқтан бсрерсіддер!.. — Макул, жолдас комбат. Есей Саладуханың қасына барыи, бір тізерлеп отырды. Көзіи кысыикырап, ернін де жымкыра тістеп салмақты, ой- лы жүзбен жаи-жағына қарады. Бул, оның толқын басыл- ған ой артынаи тыянақты бір кортындыға келер алдыида байкалатын үйреншікті белгісі еді. — Былай деп хабарла! — деді ол, с.алмақты ойлы жүзін енді Саладухаға бурып,— коршауда калдык... Ешжермен байланысымыз жок... Штукин бізде... Есейдің сөзін, есіктің алдында турған барлаушылардын косылып қысқалау атылған автомат тырылы бөлді. Оның буйрыгы бойынша, Цыгановтар үш немісті жақынға жіберіп бір-бір окпен оңай жайгастырган еді. Бірак, іштен автомат атылып, үш солдаттың жер сүзе, өкіріп кулағанын өзгс не- містер көрді. Осы уакытка шейін назар аудармаган жер үн- ғс, олар енді күдікті көзбен кауІптене карады. Өзара күбір- 307

р: ';щ:••• • • •* леп сөйлесіп ап, октаулы автоматтарын дайын устап, жер үй- ге беттеді. Есей бул жағдайды есік аузында турған Цыга* новтаи хабарланды. Оқтаулы пистолетін қолына алып, ык* ғайланып отырды да Саладухаға: — Хабарла!— деп кыска әмір етті. Сонан соң көтеоіңкі, ашык дауыспен: — соғыс басталды! Қолда бар карумен кар- сы турдык... әміріңді күтеміз... жане не бар? Косарын, жок. па?—деп Есей жалт етіп Штукинге қарады. Штукин өзінен осыиы сурарын біліп одейі дайындағандай, жауабын онын сурағына іле жалғап: — Қолда күш турганда, душпанға бас имейміз дссек...— деп еді, — Фрицтсрге біздіқ бас имейтінімізді онсыз да жаксы біледі. Баска айтарың бар ма? — деді Есей. — Баска айтарым жок. Ессй шапшаң қыймылмен әмірлі қатаң кескінін Саладү- хаға жалт бурды. Даусында да әмірлі ызғар бар. Сөздерін ныктап, кадап айтады: — Тез жауабын ал! Есей үйдің нак ортасында турса да, аласа, ашык есіктен, автоматтарын алдына усындырып, кезеп устаған он шакты немістің жакындап келгенін көрді. Немістер асыкпай, аякта- рын акырын .басып сак жүріп келеді. Есейдін көзі немістерде болса да, қулағы Саладухада турды. Саладуха штабтан тез жзуап алды. Тайнов жәрдем береміз, шыдандар депті — «кеш- ке денін шыдасацдар коршаудан куткарамыз> деп сенім де білдіргсн. Муны есіткенде Есей ызалы, ашулы, кескінде мырс етіп бір күлді. Бетін де шуғыл бурып айналып калды. Жер бетін теціздей каптаған мейрімсіз жаудыц түрі мынау. Өздері бол­ са, сол долы теңіз толкынында асау толкындарға батып, шығып кылтылдап бараткан жалғыз кайык... жүзіп шығатыя жағасына кез жегпей, көніл сенбей, тағдырын жел билеген жандар. Әлдекандай, ызалы кекпен түйлігіп келіп, кеселеп бүйірден соккан бір кәрлі толкын су түбіне шым батырып жутып жібермесін кайдан біледі? Есей, көз жетпейтін теңіз жағасындай, өздерінен алыстап, шалғай кеткен өз адамда- рьша әсіресе олардың атынан «кешке дейін шыдандар, кор* шаудан куткарамыз» деп сенім білдірген Тайновка ызалан- ғанда, ^біз үшін курбан болмадың» демейді. Көріне ажалға бас, окка шап демейді. Қүш шығатын жерде кыйнамай, азға- нл адаммен, онан да аз оқ-дәрімен кешке дейін шыдасак* дяр...» деп іште сактайтын жіңішке умігт/, дәрменсіз жуба* туды айтып дәмелендірмек боп кайтеді? Кенет, штабтан байланысын үзбей отырған Саладухаға Есей жалт бурылып тура карап: 308

— Хабарла, ендеше! — леді, — кешке дейін жап шыдаса <5із шыдадык. Есейді терезе алдында турған Петр Денисовтер шакыр- ды. Немістер қыймылға шыидап кіріскен секілді, үщ катар боп тізіліп келеді. Үстеріндегі жука, жасыл шинелдің жсл кеу- леп желбіретіп көтерген узын шалғайы қайрылып ап, су бетін сабалап ушқан кус канатындай маймақ тізелерін желп-желп қағады. Сол кезде жалац шалбар кысқан тізелерінің стсіз суйек жігі, жылғасына дейін ап-анык білініп жіңішке бут- тары шегірткенің арткы аяғындай тым узарып көрінеді. Қөк- кутанның кеудесіндей қанкайған жеп-жеціл денелерін де ка­ тере алмай, омырылып сынып кететіндей. Енді бірінші қатардағы немістердіқ кайсысы офицер, қай- сысы фельдбебель, қайсысы солдат екеніп аиыктап айыратын шамаға жуықтады. Есей терезе алдындағы адамдарыиа «Әлі дс жакындат!..» деп әмір берді де, өзі есікке жүгірді. Бунда Цыгановтық өз отделениесіндегі барлаушылардан баска, Штукин және Са- ғындыков пен Гогоедзе бар еді. Олар есіктіқ жарына жабысып алдарыиа көздерін тігіп турған. Ессй оларга жүгіріп келігі жағдайларын сурап еді. — Жаксы емес, жолдас комбат. Танкілер карсымызға ке- ліи турып жатыр, — деп жауап берді Цыганов. Есей умтылып алға шыкты. Бір-екі танк дәл қарсыға жа- иындап келіп тур ексн. Жонс екеуі Жоранык өлігі жаткан үш теректің қасыиан жылан бауры күнге шағылыса жаркылдап зқьірын жүріп өтті де, есік алдына көлденсндеп турған танкі- лердің қасына токтады. Үстіндегі- солдаттар жерге домалап түсе-түсе қалып, қолдарында дайын устаған автоматтарынан оқты бората жаудырып алға умтылды. — Буйрықсыз бірде ок шығармандар! — деп Есей касын- дағыларга катаң буйырды, олар сыбырлаған үнмен «Енді ка- піан?...» деп шыдамсыздана бастаған соң: — Жакьшдасын. Устап атайык. Окты үиемдеу керек — деді. — Тым жақынға жіберсек, баса көктеп кетер, жолдас ком­ бат. Бой бермес, көп кой. Буны айтқан адамның бетіне Есей ашулы, отты көзін ка- дап қалды. Қатары қозралып кеткен жауынгерлер, комбаттық мына қарасынан ығысып орын-орындарын да табжылмай ту- рып қалды. Немістер алдынан қарсылық кездестіретін шамадан амай откесін шуылдап лап берді. Турлі үнде толыксып шыққан тарғыл дауыстар сезімге жиіркенішті, кулакка жат естіледі орман арасындағы аш қаскырлардың айнала торуылыидай, сү- исңдеп, сүп-суйір тумсықтарын жогары көтеріп тус-тустан улығандай... 309

Шуылдап лап қойған неміс солдаттарының ең алдында муйіз көзілдірікті, семіз ауыр денелі офицер сылтый басып ке- леді. Қазіргі заманның әскер ғылымынан хабарсыз екенін айт- пай •уққандайсың; соңі ы «Ооіаіе тоЬіІ2игіп£»-ке дейін шы- ғыс Пруссияда колбаса, ттс әлде сыра заводтарының бірінде директор боп істегсндей; аз ғана жүгіргеннің өзінде. ыр* сылдап, тынысын әзер алып келеді; аузы, мурнынан буркыра- ғаи жылы будан мүйіз көзілдірігіиің көз әйнегі буланып, оған дым көрінбей кетті; ауыр затты устап дағдыланбаған колғап ішіндегі жуқа өңді колын оғы толык парабеллум басып кете береді. Немістердің өздеріие жакындап калғаны сонша, босағаға жабысып турған Есей, сылтып баскаи көзілдірікті офицердік майлы тср шыпшыған жалпақ бетіндегі шубар, сепкіл дақта- рына дейін анық көрді. Немістер шуылдап үстеріне осындай төніп келгенде жауынгсрлер тағы козғалактап кетті. Босағаға жабыскан екеуі туп-тура алдында көз тігіи кыймылсыз катып калған Есейге қарады. Оның ашулы сургылт жүзінен өрттей жанған кек псн өшпенділік оты ғана көрінеді. Неміс солдаттарыи өздеріне буншалық жақынға жібергенде Есей олардың танкілерін ойлап, алдын ала сактанып тур. Өз- деріне жакын келіп, карама-қарсы токтаған танкілер жер үй- ден кішкене карсылық болса, снаряд астына алып төмнеш- тсуі' сөзсіз еді. — Енді бастау керек, гранат лақтырулары мүмкін, —деді албырт Гогоедзе де сақтандырып. Есей оны да ойлап турған, Гогоедзеніц сөзімен алдықғы сылтып баскан көзілдірікті, семіз офицерді пистолетінің ка,- рауылына қондырып атып жіберді. Сол, сол-ак екеи, оншакты автомат қатарынан бірдей атылып, тырылдай жөнелді. Қөзіл- дірікті офицер жер сүзе өкіріп кулады. Оғаи ілесе солдаттар да серендеп қулаи, ақ кардың үстіне төбе-төбе боп үйіліп карайып калып жатыр. Оған жалғас келе жаткандардың ката* рынаи да төрт-бестсн қалып жатты. Бірак, өліктерінің үстімен шуылдап алға умтыла бсрді, умтыла берді... Урыска танкілер кірісті. Башня зеңбірегінен бірінші атыл- ған снарядтар жер үйге жакын жатқан неміс солдаттарыныя катарына жарылды. Солдаттар танкідегілерге жудырыгыи түйіп, неміс тілінде айтылатын еқ жаман боктаулармен сыбап жатыр: «Көздеріц бар ма, көзі шықкырлар!... Қайда атып жатырсыцдар, көресіңдер ме?» деп әуелі айкайлап бастап боқтаумен тындырады. Танкистер катесін түзеп, қайта байлаз атқанда, бул жолғы снарядтары жер үйден асып, сыртына жарылды. Енді, бунаи бсрі алып атуға болмайтын еді, — жер үйге дәл тиіп жарыла койғанда да, жан-жакка шашырамай ушатын жаркыншақтары жакын барып жаткан өз солдатта- 310

рына тиетін еді. Немістерді буншалық жақын жібергенде Есей- діқ ойлағаны да осы еді. Гогоедзе муны снді ғана түсінді: Тапкырсын, Есей. Сәл жерден басканыц ойына келме- ген бір айла, әдіс табасын да, жағаласкан жауды өлтіре со- ғасын— дсді. Есей Гогоедзеге жаратпай бір қарап, көзін шапшац тартып алды. Қатар тургаи үш танкінің ортацғысы- нан түскен бір неміс жер үйден аткан оқтан бас көтере ал- май, буғып жаткан өз солдатгарына карай еқбектеді. ч — Япырм-ай, ә? — деді Есей, немістен көз алмай қарап, ойланыңкырап айтты. Ол ойлаған күдік Штукиннің де жү- регін муздатып жатыр екен: — Осы солдат бір буйрык әкеле жатыр... — Мен де соған уйғарам. — Өз адамдарына жеткізбей атып түсіру керек. Есей көздеп басып калды. Енбектсп келе жаткан немістен ышкынгаи бір ащы дауыс шықты. Сол дауыспен, жерден оқ тнгең басын кос колдап қысып көтеріліп, шалкалап қалды. Кансыз, өлік беті өқі бузылғанша кіржиіпті, көздерінін. де ағы аларып, уясынан шығып ағып түсетіндей... Деміи тартып Дірілдей%ауыткып бір турды да, жерге сылқ етіп кулап түсті. Танкіден жоне бір неміс түсті. Бу да алдықғы мен қатар- ласып неле бергенде окка ушты. — Енді неғылар екен? — деді Гогоедзе, немістердіқ бар айла, амалын тауысып бітіргеидсй насаттанып, — тағы бірін -Жіберср ме екеіі, кайтер екен? — Еііді жіберуі қыйын болар. — Сүйтер!... — деп Гогоедзс костай түсті де, — жок, әне бірі тагы тусті. Нағылса да өздері арсыз екен, — деді. — Амалсыз болса, ар кайдан болсын. — Ал, онда арсыздардьін басын намыскер оғың жой- сын!. Үшінші солдат алдыңғы екеуіндей емес, әбден запы боп, корқып калған, жерден басым көтермей жабыса еқбектеп ке- леді; кішкене болат күрскті алдына қалқан ғып, жангайтып устап алған. Жер үйге жакыннан бара алмай, ак кардың үс- тінде, өліктердің арасында бытырап жаткан өз солдаттарына жакындап келіп «2игискіге1еп!>> деп айкайлады. Есей де, Штукин де, Советтік мыц-мыңдаған баска жао тарындай, орта мектепте, онан жоғарғы оку орындарында жылма-жыл неміс тілін окыса да немістің әлгі айтканы не сөз екеніне олардың кай-кайсысы да түсінген жок еді. Қар^ сы алдарында, карға кіріп, буғып жаткан немістер ысыры- лып арттарына шегіне бастағанда барып, — Е, шсгініндер дегені болды ғой... Енді, танкі соғысына дайындалыңдар, — деп әмір берді Есей. 311

Бул кезде, терезе алдындағы немістер Петр Денисовті кы* сымға алып жатыр еді. Қайта-қайталан атакаға шығып, гра* наҮлактыруға барған кездері де болды. Бірак, жақындап келіп лактырса да, бір гранат ішке түспей жарға тиіп жарылды. Есей жүгіріп терезеніц алдындағыларға келді; сол кезде, танкілер дс башнядагы зенбіректерінен бір-бірден атып жі- берді. Дәл байлаи аткан снарядтар аумай келіп жер үйдің терезесіне жарылды. Муздай топырактар төбеден сау-сау ку* йылды. Жер үйдің дымқыл кабырғасы опыр-топыр кулап, төбе- иі жапкан неше қабат жуан бөренелер бүгіліп майысып дауыл- ды күнгі кемс сырығындай сыкырлады. Есік аузында, бірсы- пырасы терезе алдында турған жауынгерлер бір-біріне тығы- лысып, уйлығып қалды. Бір снаряд есіктіқ ішкі босағасына согып жарылды. Үйдің ортасында турған екі рацияның екеуі- не бірдей жарқыншақ тиіп, оның қасында бір тізерлеп, 6Ү-, ғып отырып штабпен байланысын үзбей, «мен — суңқармын! Естимісің прием?» — деп жағы сембей, кылкылдап жатқан Саладуха аман калды. Есейлерге жарқыншак жеткен жок. Ал, есіктің аузында турғандардың көбі тілге келмей, тз- банда жан тапсырды. Бір кол, бір аяғынан жараланған Гогоед- зені екі-үшеуі көтеріп апарып төр алдына жатқызды. Үлкен бір^ жарқыншақ Штукиннің алшмынан жанап тиіп к&нірдегін қыйып кеткен екен, өнешінен қан шүмектеп, шаптырып жат- ты. Аянышты халде жаны шықпай ол біраз қыйналды; басын көтеріп тізесіне салып, муздап бара жатқан қолын уысымен кысып устап отырған Есейді кыймағандай, оның, бетіне жау- таңдап қарай берсді. Кішірейіп, карашығы жасқа дірілдсп батып бара жатқан көздері аянышты-ақ: «Хош, досым!... Хош бол!.; Мен енді өлікпін... сендермен бірге болар бір минут өмірім қалды ма, жоқ па...» деп қыйнала арыздаскандай бо- лады. Есей, оның осы бір кішірейіп, жаска батып бара жаткан көздеріне карай алмады. Бірак, қаншама карамайын деп баска жакка бетін бурса да, қарашығы кішірейіп, жанары солып, жасқа дірілдеи батып бара жаткан аянышты көздер жан-жағынан елестеп, «хош дорым!.’. Хош бол!.. Мен енді өлік- пін...» деп арыздаск?ндай. БІтукнннің бурын кызылы кулпы- рып көзтартып туратын канды беті, жансыз өліктей бозарып солып кетті; еріндері де жіцішкеріп, жымқырылған еді. Жаны үзілср алдында басын сүйеп отырған Есейге әлдепелер айткы- сы келгендей, жас жуған көзімен жаутаңдап карай берді. Жа* ңа-жаңа түктене бастаған жоғарғы ерні де көтеріліп кайтып, қыймылдап жатты. Кішірейіп карашығы сөніп бара жатқанкөз- дері^ соиғы рет жарк етіп ксң ашылып, басын сүйеп отырғав Есейге кадалып бір қарады да жаны үзілді. 312

: VI — Екеу деп айта алмаймын. Бірін сөзсіз қыйратайын. мд- ған улықсат етші, жолдас комбат! Есей босагаға жабысып турып өздеріне карап танкімек аралас келе жатқан немістерді автоматынан атып жатыр еді. Жалынды.сөз, жалынышты дауыспен өзіне арт жағынан ж а- қындап ксле берген жауынгердіқ бетіне бурылып жалт қара- са, Саладуха екен. Саладуха осы взводка жазгы шабуылда толыктыру ретін- де келіи еді. Сонан бері, бірге істеген кызыметте оныц бағы- ныщтыларына ақырып, жекіргенін, өтірік айтып алдағанын, не біржумсаған жерінен жалған акбар әкеліл шатастырған жерін командирі әлі бір көрген емес. Цыгановтей, Саладуха бағы- ныштылары алдында өзінің ссржанттық атағын, кіші коман- дирлігін ортаға да сала *бермейді; отделение!!ің «генералы- мын ғой» дсп жумыстыц жеціл басын, өзіне бейімдемейді.. Қайта жумыстыц кыйын, ауыр жеріндс онын. өзі жүреді. Сон- да да оғаи командирі ырза £мес еді. Аткарған қызметі кем бе,. артық па — бір отделеииеге ес, көз болғасын одан кейде өз бе- тімен талпынып істеген жеке істерін күтетін; бірак, сонық бә- рінде де орыиды үміті ойлаған жерінен шықпайтыи. Сондык- тан ол Саладуха турасында ойлағанда «біздің совет халкының жуас, адал, ақпейіл көп азаматтарыныц сен де бірісіи ғой» — деп жүретін еді. Енді, міне, немістер бейкут шабуыл жасап, батареяның бақылау пунктін коршап алғаида, осы кезге дейін елеусіз көп қатарында көзге түспей жүрген жуас Саладуха, ешкім акыл к.оспай-ақ өзбетімен талпынып бузык рацияны жөндеді. Ба- қылау пунктіндегілер тус-тустан катнас, хабарын узіп, көзсіз, қулаксыз адамдай байланып калғанда, ол штабпен жалғас- тырды. Ал босағаға жарылған снарядтан көп адамы қатардан шыгып, халдері кыйындағанда тағы сол жуас Саладуха, жер уйді башня зеңбірегінен үздіксіз төмпештеп урып жаткаи неміс танкілеріиіқ «екеуін деп сендіре алмаймын, бірін сөзсіз кый- ратайын, жібер!» деп улыксат сурап тур. Есей Саладуханы катты кысьш, бетінен сүйді де, кушағын тез жазып: — Улыксат!... Бар!..— деді. Саладуха төс калтасынан булғары шиланды алып, Есейге усынды: ІІартбилетім, кызыл әскерлік книжкам бар. с^скердеп баламның соцғы жазған хаттары да осында. Көптен бері хат жок еді... Жалғыз баланың жаны сау жүрсе мен армансыз- бын. 313

Кішкене көк көздері жылтырап, кірпігі де суланып, жяі- жиі кағылып кетті. Ыстық жастын екі-үш түйірі де бетіне кат* кат тамды. —■Ба.чаға... Үйге хат жазарсындар! Соііы антып Саладуха Есейге, оның касындағы карулас жолдастарьша басыи сәл нді де, отыз бен қырықтын арасын- дагы болат сүйск кайратты кісілерде болатын орекше бір шалт кыймылмсн артыиа шапшаң бурылып, адымдай жөнелді. Ессіі исмісісрлін зо.йліп басқа жакка аудару үшін тере- зелси атысын күшейтті. Оның бул ойы орынды боп шыкты. Немістср тсрезсдсн үздіксіз атылған кол пулеметінің үкін өшірмск боп әбігерленіп жаткапда, Саладуха қалың карлы жсрге жабыса сибсктеп кеп ең жакын танкіге жетті. Кеуде* сін шалт көтсріп, шалкалап, қулашын керс беріп, он колына кысьш устаган гранатты танкінің каз бауырына дәлдеп жі* борді. Дсмін жутып, жүрсгі де сыгылып акырын соғып, тыц-тык- лап турган үйдсгілсрдіц кулағы гранат косағынын гурс жарыл- ганын ссітті. Ілссе жонс жарылды. Есой гранаг косагы скінші рет жарылғанда, терезеден мой­ ным созып бір қараса Саладуха жаткан орнынан атып турып, гранат устаган оң колыи жогары көтеріп, екінші танкіге жу* і іріп баряды окон. Бірақ бул танкініқ башнясьждагы улкен ка- либрлі иулсмоттіц үііірснгсн аузы оган қарап айналып буры- ла бсрді. Ьсой орнін тістсп, богі-боз боп қатқан ессіз калпы, көзде- ріи жумды. Оныц ондігі күгконінлсй, сырттан, неміс пулеметі- нің қыска лүіікіді остілін, өрістомсй, тез басылды. Саладуха сж. тіпон кеудееіи кос колымсн кысып баса калып, умтылып адга бір-гкі аттады да, буыидары дірілдсгси аягына нык тура алмаи, юцаміп, тн.чыксыи ксгіи толтіректсп барып, етиетінен кулаи түпі... Жыгылып бара жатканда оның аузыііан «Жал- гыз балапыц жаны сау жүрсо... мен армансызбын» деген сөз шыккандай оді. Псснгс Петр Денисов пен Сапожников жүгіріп келді. Буд скеуі де, (діладуханың бастап салып бсрген жолымсн ж ау тан* кісінс карсы баруга рухсат сурап өтініп тур. - - О.чір, біріде гама рухсат стсмін, — деген сөз Есейдің ау- зынаи ніыгуы муң скси, ол скеуі косарланып; — Маган?... — Жок, маган?.. — дсп калды. — Калайша саган?— дсді Петр Денисов Сапожниковке сүзілс бір карап. Пул ексуінік осы сәттсгі кылыктарына кайран болған Есей: «Балапаны үшін торгай тузаққа түсетін... Баласы үшін ғана отка түсетін. Ал, булар сол хасиетті улы ана үшін шыбын жа- нын кыиған бала!... балапані..» — деп ойлады. Өздерін жау 314

коршауында турғандай көрмеді. Жаңағы кадірлі кмймав жолдастары: Штукин, Саладуха, Цыгаиовтерді алган лжал- дың курығы узамай өздсріне дс жететінін ойлаган жок. Одар- ға дзл кәзіргі ажал жайшылык кездсрдегідсй жиірксніппі дс, коркынышты да сскілді смсс. — Сапожников саган рухсаг стсмін — дсді Ессй. Саіюж- никовтын. көздсрі күлімсіреп, бурынгысынан да көрі кеудссін шығарып, тартылып: — Служу Советскому Союзу! — дсді. — Мен саган орден тапсырмаган болармыи? — Осы арада, бул сенім маган камлай орденнен де ар- тык, жолдас комбат. Ак кардың үстіиде айклсып судам жаткам өліктеріиіи ара-арасымен жлбысып оцбектом кем, онпан астам неміс жер үйдің есігінің аллынла буғыіі жагыр еді, Сапожников гы ссік- тен жацл шыгьш кеде жлтканла а пли куланы. Кулан бара жатып Сапожников інпсті жолдасьарьш сакгаидырып дыбыс берді. Ессй касына бір жауыніерді ерііи алии жүііріп оеік- ке кеп, боелгага жлбыеыл тура кадді,і. ІІемісгер ш\\ы;ідаи лап берді. О.іарга Ессй клсыидлгы жауымгорі скоуі ірлнлт жаудырды... ІІемістер жарга іік соккам іолкынллй кайіа сер- пілді. Ессй, Таймовгың жлрдеміиеи лбдо» ку.тср үзді. «ҺҮшкс дейіп іммдлсандар қоріиауда» куікарар едік* дек-н омінің ле көңіл ау.іап аіпл салгаи лшстн жубаііыні ексмім еомдллк білгеп еді. Сснсін, куікараіыны рас-ак бо/ісмііннл, бірлк ксаі- кс дсйін імыдлйіын күш оідерінді* кал.ш ма?... Ко.тдл бар адамның тец жаріысмнан кі/бі қ.иартам піыкгм, енді ігк бар- лауміы ІІгтр Денисов псн Оаладуха оі.іелгіпкчіиіц бір банда- нысііімсм глна кадды. Грана! бімі... г»к би.кл, о да а г.. Ойісе дс, 1'дЧ‘й акыргы демі бііксншо карсиллслды. Оіы бігсс де, кеудедем жапы кгінего, л.н дс* коддлсы» жагаллсуга, жулкы- суга азір... Ессй лвтмашнын оқ слумгын шайкам коріп, аз» деді де, касындаі ы жае блнллнысни.ідан, кашпа о» ы кал­ ганы» сурлп сді, о да, Ой, аз... дсп жауап бсрді. —- Оінда да. коллагы барыңның шамаем катил г* — Жмнырмл. сим сдай, жолдас комбаг. — Петька, стиле ше? Петр Денисом уидоіоіі жок. Жауап орнына тсрсзенің ал* дыма курулы турган код пудомстін жулмп алым, бар парменГ мен бурмшка ллктырды. Айтпаса да, «огы бітті... ку темірді кайтемін» дегсні екенін Ессй түсініл еді. — Авгоматында ок бар ма? — Бар. — Канша? 316

— Әзір тарықпаймын. Петр Денисовтың бул жауабына Есей куанып кетті. Осы арада өзінід көзі алдында ерлікпен каза тапкан кыймас, кым- бат жолдастары тіріліп келгендей қуанды. Петр Денисовне қа- лай жетіп барып «кайда канша?...» деп оны екі карынан кы- сып устап алып, жулмалағаныи өзі де білмеді. Петр Денисов жауапка саскан жоқ, -өзгермеген салмақты калпында мыз бакпай турып: — Өлген жолдастарға октың керегі болмас, бізге берер.. — деді. Немістер аңысын аңдағандай бес минуттей ок атпады. Осы азғантай тыні>іштыкты пайдаланып, Петр Денисов өлген жол* дастарының ок дорбасы мен ок сауытын, кайсы бірінің калта- ларын карап біраз ок жыйнап алды. Есей, оны терезенің ал- дына калдырып, өзі төр алдында, жауырыиын жарға сүйеп шалкасынан жатқан жаралы Гогосдзегс келді. Оның жарала- рының каны әлі тыйылмапты, киімдерінін сыртына шығып, сорғалап жерге тырс-тырс тамады. Есей Гогоедзенің жарала- рын таңғысы кеп мақталы марлясын ыңғайлап ксле жатыр еді, ол тусін суытып «тиме... керегі жок» — деп кайырып тас- тады да, — Токтатпа канымды... Аксын... Аксын... бул жерге!.. Жау аягы басар бо«тса көрсін кезі шықкьфлар, совет халдыньж бүкіл улан байтақ жсрі емес, бір қуыс үқгірді қалай корыға- нын көрсін. Ертен, күні сртец, біздің жауынгер жолдастары- мыз, жерін босату үшін ғана емес, мына канды жаудан ок есе, жүз есе қып қайтару үшін де шабады! — деді. Сөйлсгенде жоғары түрілстін, жінішке кара мурты бар үс- тіқгі жуқа ерні жымқырылып, қатары тығыз күректен тісте- рін жапты. Енді, азу тісін басып, шықырлатып жатты да, ке- нет, бас жағында отырған Есенге қарады. Бәрін де біліп жатырмын, жагдайларын қыйындады. Аз қалдыңдар... Орныца бар, Есей! Бар!..— деп онын колын кысты. Жас келіп қалған көзін оған көрсеткісі келмегендей, бетін баска жаққа бурды. Есіктін ішкі жапсарында жалғыз байланысшы жабысып тур еді. Үстсріне ак халат киген оннан астам немістің сыпыра үй іргесімен есікке жақындап келгенін ол байқамады. Алдықғы үш неміс, есікке өзгелерінен бурьгны* рак жетіп үйдіқ ішіне гранат тастады. Қатарынан жарылған гранаггар жуан бөренемен беріктеп жапкан жер үйдің тебесін жулып аударып тастайтындай,. аспанға бурк-бурк аткан кара топырақтан түк көрінбей кеіті. Осы карбаласта есікке Есейден көрі, Петр Денисов буры- нырақ жетті. Артындағы солдаттарын бастап ішке батыл кі- ріп келген имектеу, узын ефрейторды ол урып жыкты. Онык артын ала ыйықтап, итермелеп кіріп келе жаткан солдаттар- 316

ды автоматтың оғымен кесіп өтті. Буршақ соғыгі қырылған торғайлардай қабаттасып қос-косымен үйіліп калды. Солар- дың арасында, бір унтер офицер ғана аман калды. Ол өз сол- даттарының. өлігі арасында буғып жатып, доп-домалақ ита- лияндық қол граиатын лақтырды. Петр Денисов сасқан жок. Онын. жабшылықта сырт көзге ебдейсіз көрінетін, ірі денесі ып-ыңғайлы бола калды. Өзіне ушкан гранатқа карсы секіріп барып жерге түсірмей кағып алды да, кайырып кайта лақты- рып жіберіп өзі жалт бурылып, жардық тасасына жабысып ту­ ра калды. «Италия лимоикасы» жерге түспей, ауада жарылды. VII Неміс танкілері, кару кып карсыласар екі адамы қалған жер уйді дүркін-дүркін атып турды. Снарядтардың бірлі-жа- рымы болмаса, көбі көздеген нысаиаға аумай тиеді. Эр снаряд жарылған сайын берік жабылған жер үйдін тебесі солк етіп шайкалып кетсді. Кісі беліндей жуан, жас бөренелер сыкыр- аап, майысып, төбеден суылдап муздай топырақтар куйыла- ды. Соңғы бір снаряд, Петр Денисов турган кішкене терезснің жапсарыиа согып жарылды. Онсыз да солк~солк шайкалып, жігі жарылып босап турған дымкыл жар оныр-топыр кулап кетті. Снаряд жарылғанда жалын аткан ыстык толқыны бетке соғып, Петрді шалқалата түсірді. Оның аузы-мурнынан кан актарылып, жерге ессіз кулады. Үстіне кулаған жардық то- пырағы кеудесінен төменгі жағын басып салды. Есей, өрт сөндіргендей, кап-кара боп түтеп: — Енді жалғызбын!...— деді. Үйдіц ішіне алак-жулак ка- рады. Жауырынын жарка сүйеп, төрде, кальің төсеген шөп үс- тінде, Гогоедзс жатыр; пистолет устагаи сау колын әлдекімнен жасырғандай астына басыпты. Не істегелі, кандай ойда жат- Каны белгісіз. Тек, бар адамнан бір өзі ғана калып, бір жақ басы опырылып ішіне кулаған караңғы жер үйде кіл. өліктің арасында не істерін білмей алақтап саскан Есейге карап Надалған коздері: «жағдайыд кыйындады... Жалғыз калдың», Деп аяныш білдіргендей. Немістер де Есейдін* жалғыз калғанын білгендей окты бур- иақтата боратып, алга умтылды. Есей босағаға жабысып тур. Дәл кәзір оның денесінде діріл, жүрегінде дүрсіл жоқ. Кайда осындай жерде пайда болатын ессіз өшпенділік өнбойын билеп алған. Автоматын усынып кезей беріп: — Жакындаңдар жауыздар!.. Жақындаңдар!.. деді. Қе- г* кайнап, кіжініп айтты. Немістер өліктерініқ үстімен каптап келеді. Бул жолы да, 317

карсылық кездестіретін шамадан аман өткесін, шуылдап лап берді. Есей, оларды өзіне әлі де жакын жіберіңкіреп оқтық ас- тына алды. — Келіңдер!.. Жақындап көріңдер!.. — деп тула-бойы қал- шылдап, кіжініп атады. Бірінші катардағылар серендеп, тыраңдап жығылып, ақ кардың үстінде карайып қалып жатыр. Оның артындағылар өліктерінің үстіиен өршеленіи умтылса да, себелеген оқ алға бастырман сыйрақтарынан кыркып, төбелеп үйіп тастап жа­ тыр. Есейдің колында узақ тырылдаған оғы толық автоматтың демі кілт үзіліп, тына калды. Оғы біткен. Есей автоматтан жеп-жеңіл бос сауытты суырып алып, қулагының тусына шай- қады да, ок сылдырамаған соң бар пәрмәнімен бурышқа лак- тырды. Сол ксзде даладағы шуылдар бурынғысынан да улғайып үдеп шығып, карсылығы токтаған жер үйге теніп келген не- містердің аяқ дүрсіліне дейін жеке-жекелеп, анык естілді. Ессй көзімсн көрмесе де, автоматын кезеп устаған узын, жа- сыл шинельділердің есіктсн топырлап еніп, үстіне енді-енді кі- ріп келулері гана калғанын сезді. Жарға басын сүйеп шалкасынан сулық жаткан Гогоедзе астына басқаи сау колын суырып алдыда, колындағы жал- ғыз оғы ғана калған пистолетін жоғары көтеріп Есейгс тура- лады. Есей жымды шаткалға камап, қуып тыккан ызалы ж.ол- барыстай кып-кызыл көздерінсн от төгіп арпалысып жүр еді; өзін немістерге тірі корлықта калдыруға кыймай, колындағы соңғы оғына байлағысы келген Гогоедзенің достык ойын бір- ден уқты. Оның туралагаи пистолетіне кеудесіи тосып, көзде- рін.де.жумып карсы қарап тур. Бірак, ол еиді-ендһ атарманға келгенде, уыздай жас жанныц жазықсыз обалына калатын* дай көрді: «дос колынан өлмей, не керсе де, өз бакытынаи көрсін... Мүмкін тірі қалар...» деп үміттенді. Сол оймен, Го­ гоедзе онан тайдырган пистолстінің аузын өзініқ кеудесіне тақады... Таре етіп мылтық даусы шыққанда Есей, октың өзіне тиме- геніне үрейлене таңғалды. «Ираклиге не болды?... Жамаи ат- пайтын еді ғой...» деген оймен жумулы көзін ашып алса, Го- гоедзенің басы сылқ етіп кеудесіне түсіп, жауырнын жарға сүиеген үлкен денесі де жансыздана босап, ауыр салмағымен иіліп жерге шөгіп барады ексн. Ыйыкты, кең кеудесінің үс- тінде шаң-тозаң сіңген буалдыр ауада үйіріліл ушып, ыдырап бара жатқан мылтық дэрісінің түтіні көрінді... Осы сәтте Есейдің өзі де номістердің оғынан кансырап ба- рып қулаған еді... 318

VIII . - Немістер екі бүйірлек сокпай, туп-тура карсыдан шабуыл дағанда генерал Разумов қатты састы. Бір жеті бойы көк пен жерден күндіз-түні жүргізген барлау жумысынық мағлу- маттарына сүйеиіп, колындағы негізгі күшін екі капталга топ­ тал еді. Немістср, генералдық осы ойын білгендей қайдағы күтпеген осал жерден соғып, жылдам ілгерілеп, алға басып барады. Разумов немістердід шабуыл бетін тойтарып, карсы соқ- кы бергісі келді. Сол нистте, ол өткен жолы оң жак қанаттан келтірілген Қызыл тулы дивизиянық полкін пемістерге кар­ сы жіберді. Бірақ шуғыл туған ой, шугыл өзгерді. Разу­ мов майдан жағдайын кыймыл үстінде, кат-кабат араласып, қыбыр еткен әр кыймылына дейін көзден таса кылмай отырып еді. Немістерде шабуылдаушы әскер күшінік аздығын байка- ды. Әдепкіде урыска катыскан ониан астам танкідеи жары- дан көбі кыйрап, ак қар үстінде алыетан карайып калып жат- каны анықталды. Қызу урыс ішінде жүрген батальон, полк иомандирлерінің соқгы берген хабарына карағанда, немістер- діқ бул қыймылы шабуылдан гөрі, алдыңғы катарда жиі- жиі боп ^.алатын уак шайкастарға уксады. Унгриді әп-сәгте басып алып ілгерілеп келе жаткан немістердін шабуыл бетін тойтарып, карсы соккы беруге жіберген скі полкті ізінше кейін кайтарды. — Кауіпті ж ау карсыдағьглар демс, үндсмей жаткан кос буйірдегілерде бар бәле! Әлі де, бүйірлігіцді беріктей түс,— деді Разумов армиянын штаб началышгіне. Разумов екі бүйірліктегі душпан әскерлерінің күпг-кара- иы жайында штабка түскен жаңа мағлуматтармен шуғыл- Данды. Либава портынан келген неміс дивизиясынық әлі бу- рынгы орнынан қозғалмай, аш сүбелікке суық найзасын тіреп турғанын және оныц үстіне тапкілер меи батареялар еселеп келтіріліп, әскер күшінің косылып жатқанын да растады. Сол сыякты, екінші бүйірдегі «Курляндия» мотобригадасы да шабуыл болып жаткан жсрге тартылмапты; өз орнынан коз- ғалмай калған. Сәт сайын бір кубылып, жаңалап өзгерумсн жаткан Джу- кстэ мацындағы осы жагдайлар Разумовты катты ойландыр- ды. Дол бір жасырынбак ойынындай, эр кыймылына көз жаз- бай, қапысыз кадағаласып карамаса найзаның суык ушыиа «зің отырып калатын сң ауыр да, жауапты да сын кезеңі еді. Фельдмаршал Шернердін «Унгридсгі жасырынбак оиынын» шахматшының тілімен айтканда, карсы жактыц назарын пеш Деп штаб начальнигі қуакылана күліп еді. Енді, Разумов бастапкы бет алған іске жігерлі сешм мен 319

тартынбай, батыл кірісті: штаб начальнигін тез шакырып ал- ды. Немістер азғана күшпен дол карсыдан шабуылға шықкан- дағыдай емес, Разумов сергек, көділді. Өзіиің үйреншікті зде­ шне бағьіп, үстіне кірген штаб начальнигін бірден картаға шакырды. Дегенмен Шернер ку... рахымсыздығымен катар әдісі тағы бар. Аңдымасан аударып тастайды,— деп Разумов ойльі да, мағналы да көзбен қарады. Штаб начальнигі Разумовтың кескінінен көкілділікті бай- кап, езі де көділдене бастады; әлі де, кыймылға кіріспеген, бірақ тьшыштығын бузып жөнсіз соктыккан жауына карсы сокқы беругс күшін жыйып, үлкен денесі утымды қыймылдар жасай бастағаи армияның кыйындықтан шыкканын айткыз- бай-ак, Разумовтыц көиілді кескіиінен білді. Басталуын ен- ді-енді күтіп турған алдағы айкаста да, өздерінін жеқіп шы- ғатыныиа көзі жеткеидей мықты сеиім оянды. Разумовтык картаға шақырып алып, «дегенмен де, Шернер ку...» деп бас- таған сөзін іле жалғап: — Шернер канша ку болса да, тым курыса ит жығыс та емес, унемі жығьш жүрғен адамымен күрсскенде білетін оді- сін де істей алмай, буыны дірілдеп қалатын емес пе еді,— деп штаб начальнигі куакылана күліп еді. — Олай деме!... Өзіцмен алысатын жаудық осал жағын ғана көріп, басым жагын бағаламау Лениннің де, колбасшы* мыз Сталиннің де қатац сақтандыратын нәрсесі. Соғыстын әдепкі ауыр жылдарында, Сталин жолдас бізге жаудың күш- ті, басым жактарын білуді үйретті... Қаншалық аңғаратынык- ды білмеймін, осы кезге дейін біз соғысып жүрген неміс гене- ралдарының ішінде ацдысса утып, алысса жығатындай әл- мені бар осы Шернер ғой, кауіпті жау нағыз!..— деп Разумов сәл токтады да, жаюлы карта бетіне кайта үңіліп: — Аз ғана күшпен Унгриден атакаға кеткенде, біздін бул мандағы мол әскерімізді ішкері кіргізіп алып, кос бүйірден бейкут соғуды ойлапты. Сөйтіп, өздері мына Пианавада тү- йісіп біздің Джукстэдегі әскерлеріміздің сыртынан орап, бөліп тастамак болған. Қара, сен, фельдмаршалдың ойлаған жерін? — деп ол мысқылды күлкі ойнап, куакыланған коңыр көзініц астымеи штаб начальнигіне және бір қарады да, оның жауа- ■бын күтпей, ~ Сидлердіқ бригадасы Гаилишидің шығысындағы екі жолдың айрығына койылсын!—деп қыска әмір беріп еді. Штаб иачальнигі шошынғандай боп: — Неге?... Онымыз, бар корғайтын Джукстэ каласын не- міс әскерлеріне ашық қалдырғаиымыз болмай ма? — деді. — Остроумов ше? Джукстэні корғауға оның күші жетедІ. — Остроумов казірдің өзінде жәрдем сурап мазалауда... 320

Сидлерді алғасын не болатынына көзім жетпейді... Әлде де ойлану керек болар, жолдас командашы. Ойландым... Әбден ойландым. Сидлердің бригадасын алу керек, және қайталап ескертем тез алынсын! Остроумов- ке он танк берем. Сонымен ол, немістерге кайталап коігтрата- қалар жасап, жағдайын түзей алады. Ал, Тукумустан келтіріл- ген Қызыл тулы Дивизияны жасырын жолдармен Джукстэге жақындатыл апарып, әзір жіңішке сүбелікте устап туру керек. Біз, немістердіқ Пианавада түйіспек болып скі бүйірден жа- саган шабуылын уйымдаскан соққымен карсы алып, ілгері басшрмай кушін сарыққанымызда, сүбелікке барып турган Кызыл тулы Дивизия Джукстэ бағытынан шабуылға шыға- ды. Сол сәтте, онық терістігінен латыш корпусы да шабуылға шығады. Әне, сонда, Пнанавада немістер түйіспейді, Слампе станциясында біздіц әскеріміз түйіседі. Бул жумысты ойдағы- дай орындап шығу бас соққыға белгіленген әскер күшінің көздеген урымтал жерге дер мезгілінде үлгіріп жетуіне байла- «ысты. Сонда ғана біз бул айкаста жен.іп шығамыз... IX Аз ғана күшпен бейқут соққан немісгер Унгриді демде ба- 'Сып алып, ондағы батареяның бакылау пункіті коршауда калған шамада, Бобровка минанық жарқыншағы тиіп жеңіл жараланған екен. Сонын. өзіиде жеціл жараланған оң аяғын ■ауырсынып, жерге тиер-тиместен көтеріп алып, сылтый басып ақсаңдап келеді. Лаицберг пен Марченко оны екі жактап сүйе- мелдеп кірді. •— Есейлердін бул уақытқа дейін келмегені... Не кылса да... деді Бобров; аяғындағы жарасынан гөрі коршауда кал- ғандардын. белгісіз тағдырына катты кынналып айтты. Есейдіқ жіберген кызыл әскерін, Бобров, келісімен-ак «ба­ кылау пункітін тастасын» деген буйрықпен кайтарып еді. Онық артынан, сол буйрықгіен өзінің адютантын және жібср- ді. Бірақ, жібсрген екі адамының алдыкғысы да, соқғысы да бакылау пунктіне жетпей, жолда жаралаиды. Оны, Бобров та басқалар да білген жоқ. Бірі болмаса, біреуі жеткен болар деп ойлап, өздерінің үстіне немістер қаптап келіп калғасьгн, атыспен урыс сала шсгініп еді. Штабқа келген соң Есейлердін копшауда калған анык хабарын есіткенде, Бобров бармағын тістеп боп-боз боп отыра кетті: — Болмаған екен... болмагаи екен, әттегене-аи... есіл ер- лерім-ай! — дсді. Скориков үндеген жоқ. Жзнына тенгерген аяулы жолда- сының, коршауда калганы оған да жеңіл сокпады. Бундай са- '21- К у р л я н д и я 321

бырлы адамдардыц басқа түскен нендей ауыр істі де бекем- дікпен бслі кайыспай көтеретін әдеті, жанын жеген қайғысын да сыртка сездірмей шыдаммен басты. Унгридегі батареяның бакылау пунктінде коршаудэ кальш отырган бір ғана Есей ме? Күлдіргі, кайсар Петр Де­ нисов те, ыссы, урыншақ Гогоедзе де, сыпайы, сырбаз—Штуки» де, елеусіз көптің бірі момын Саладуха да, омырауыкда жалғыз ғана «Жауынгерлік еңбектері үшін» медалы бар, етік* ке дурыстап жамау бастыра алмайтын олак Сапожников те, өжет, кыңыр Жора да мейрімсіз жаудың қоршауында калыа отыр. Булардыц кай-кайсысы да, ср кайратын сынайтын не бір кыйын, ауыр жолда Скориковке бірі аға, бірі іні, енді бірі бауырдай боп табыскаи кыймас қымбат жандар. Әркыйлы мінсзі мен дүние тану қаблеті бір-бірінен каишалык баска болса, оркайсысының жүректен алатын жылылық орны да әр* баска еді. Жанға батып, жүрекке аяныш салуы да түрліше болды... «ІІе күйде екен, кәзір?...» деген коркынышты суык ойда, кайғыра кыижылады. Сол кезде, телсфоннық кокырауы шылдырады. Тайнов трубкаға жармасты. Өз батареясының атыс уясынан сөйлеіт турған Сайкин екен. «Қоршаудан кайрат қылып, күшпеп шык- тым... Сағындықовтан баска адамдарымды аман алыи шык- тым..* деп тур — Ерлігіңе рахмет!... Калғаігдарыц кайда? Есейлер ссн- дермен катар емес пе еді? —-деп сурады Тайнов. — С-со-сонда... сонда калды. Біз кайрат қылып күшпен шыктык, — деді Сайкин бір айтқан сөзін жоне кайталап. — Олар калай калды? Сендер 'керсеткен кайрат олардык колынан келмеді ме, неге үндемейсің, а?! —деді Тайнов. Оныц әмірлі дауысына әдеттенбеген Сайкин селк етіп қолын- дагы трубка да түсіп кетс жаздап, уысынан шығыи бара жат- канда кысып калды. Сайкин кулык сырып калай жалтармак болса да, Тайнов суракпен тоспалап, тынысын тарылта берді. — Оо-олар... олар қоршаудаи иіыға алмады. «Бізге кара- мандар, өздерің аман кутылындар» деді комбат... Мен взво- дымды аман алып шыктым, — деді Санкин. Соның артынан оңаша қалып, Тайновтың не сурағанын, өзініц не жауап кайтарғанын канша ойланса да есіне түсіре алмады. Айтпайтын, дәлелге жарамайтын, к.айта күдік тудыра- тын кьійсынсыз сөздер, сасып турғанда аузынан еріксіз шык- қандаи. Ол өзіне ырза болмай, «бузған екеимін... Енді су түбіне кеттім... Курыдым-ау» дегт күйінді. 1 айнов шынында да оның кыйсынсыз жауабына күдіктеніп калды. Касындағы подполковник Бобров, Скориков, Иванов- 322

тарға Сайхпнмен сөйлескенін айтып еді, өзгелерден бурын Скориков: — Өтірік айтады, өзін осында шақырып алып, шыныи айт- кызу керек,— деді. Ларторг Иванов та соны мақулдады. ...Тайнов Есейден алгашкы хабар алған сәтте комбаттарғг коршауда калған батареянын бакылау пунктініц координа* тын беріп, бар зеңбіректерінен жабыла атуға буйырып еді. Бірак, сол сәттс бригада штабынан буйрық алды. Бул орынды тастап, қорғаныс шебінің он канатына орналасуға буйырады.- «Бәрінен де мынау қыйын болды. Жәрдем береміз дедік... Кеш­ ке дейін шыдасаңдар коршаудан қутқарар едік деп те сендір- дік. Сөзімізге жетпедік» — дсп іштсй кынжылған Тайнов штаб радистіне коршаудағы бақылау пункітімсн байланысуға әмір берді. Радист араларында байланыстын узілгенін, уэделі әуе толқынына шарлап іздсп канша шақырса да жауап ала алмай қойғанын айтып еді. — Онда меніц жумысым жок, қалай да, бақылау пункті- мен жалғас! — деп Тайнов катты ақырып, кыска әмір етті де, батареяларды жаца орынға орналастыру Подлесниге тапсы- рылды. Сол буйрықпен ол, бар батареянық баскару взводын ертіп, машинамен алға түсіп, ілгерілеп озып кетті. Зеңбірек- тер тракторларға тіркеліп, снарядтар машипаға тиеліп үлкен жолға шыічты. Полк штабы да дайындалып, Бобровқа кетксн Тайновтын келуіне карап тур. Бірак, Тайнов кешікті. Бобров, Скориков- * пен ол екеуінен керексіз көп норселерді кайталап сурап, жі- бермей, ірке берді. — Осы, әлгі, Романовтын. зеңбірегі негылды? — Оңдалыл жатыр ғой. — Бітірген жоқ па? — Жакындатты... — Кай жерде турады екен? — Саарда. — Тылдан ешкім кслмеді ме, осы? — Жок. — Тыл кайда турады, кәзір? Буған Тайнов үндсген жок. Қымбат уакыттарын бундай бос сөздерге уттырғанына ма, жок әлде штаб кана емес, онық өзі де білуге тиісгі жумыстарды Бобровтыд білмсй, өзінен сурағанына ма — ойтеуір, Тайнов та сыртына шыгара алмай, ішінде жыйналған ызалы кейіс бар. Өзге емес, полк команди- рі сурағасын амалсыздан іркіліп барып жауап берді де, і ай­ нов тыл офицерлерініц үстінен шағым айтты: — Тылдың жумысы нашарлап барады. Бунан кештетней 323

қолға алмаса, қулатып аламыз. Долгушев бастяған пнтендант- тар штабтын буйырығына бағынбайды. Долгушевпен кеше 'іағы керісіп қалдым. Оған тылды жакындат десем, баяғы «өзім білемінмсн» кеудссін көтере түре келді. «Жумысыма кол сукпа. Сенің штабында будақ-будак жазылып жаткан ка- таздардың бірінс де көзімнің кыйығын салмаймын ғой... Сен, •бул полкта штаб начальннгі болсан, мен полк командирінін шаруашылық жумыстары жөніндегі орынбасарымын, маған омірің жүрмейді. Бул полктің соні мен менен де баска қожа- оы бар. Тылдық штабка жақын гуруын кажет деп тапса, сол буйырсын. Біздің қай жерде қалай турғанымыз оғаи да мәлім б<ьлар» деп қайырып тастады. . Бобров ыйығын селкілдетіп, мағнасыз күліп: — Оныц... сондан қыйғаш міиездері де бар-ау, әлі... «Жу* мысыма қол суқпа» дейді. Оны айтатыны да рас,—деді. Айтқан шагымы Бобровка түк эсер етпей, күлкіге айнал- іанына Тайнов ыза боп, өрттей жанып күйіп кетті. «Несіне шағындым, бул Горловқа»1,— деп ызасын іштей ғана басты. Бобровка ол бурыниан ырза емес-ті. Оның істеген ісіне көңілі толмай болмашы ғана нәрседен карны ашып калатын. Бірак, өзінен атағы, қызмсті жоғары комаидирді көп алдында хур- меттеп, сыйлап кыска кеткен жері болса ой жалғап, акыл косатын. Взвод, батарея командирлерінен бастап өздеріне де- йінгі офицерлср болып, оның басшылық жумыстарындагы жет- песін жасырып, артыгын асыру мен осы кезге шейін абройын сақтап келген еді. Командиріие ренжіп, көцілі калғаны бол- маса, бул жолы да Тайнов үндеген жоқ, өзін өзі устады. Ой- сыз Бобров онық ішкі жан сезімінде не болғанын андаған жок. Кенкілдеп мағнасыз күліп, өзіне ыңғай бермей сырт ай­ налып кеткен Тайновка карап: — Козір, Долгушевтің шаруашылығы қай жерде турады? — деп сурады. — Кремунаста. — Я, озі де тым шалғай кеткен екен... Аяғымнын жара- сын Зинаида Григорьевнаға таңдыруга барамын,—деп Бобров колтығынан сүйеумен түрегелді де, Скориковке бурылып: — Капитан, сен менің орнымда қала турарсың, сірә. Ин- тенданттарға правоңды пайдаланыи кал,— деп тағы да ыйы- гын селкілдетіп күлді. X Разумовтың буйырығымен Джукстэ маңындағы әскерлер жаңа орынға алмасып болғанда, Либавадан келген неміс дя- визиясының алдыңгы қатары акд>ірыи қозғалып, шабуылға шы- 1 А. Корнейчуктің «Майдан» пьесасындағьі ксйіпкер Горлов. 324

ғатын урымтал жерге жақындап келген еді. Оған карама қар- сы турға-н мотобригада да кейіңде қалған әскер бөлімдорін жақындатын алға тартып, қауырт эзірлеиіп жатыр. Қорға- ныс шебінен байқалған осы болмашы белгілер, бес-он минут- тан кейін немістердің шабуыл бастайтынын аңғартты. Бул жағдайларды білген Разумов артиллерия дайындыгын жаудан бурын басггап жіберуге буйрық берді. Армия штабынан шыққаи генерал буйрығы, қурамадан- қурамага, онан бөлім, бөлімшелерге жіңішке сым бойымен тызылдап тарап жатыр. Штаб офицерлері телефон жанынан екі елі жылжымай сіресіп отырьш, бөлім, бөлімшелерге соң- ғы буйрықтарын бсрді. Жаяу оскерлер автоматын оққа толты- рып, гранаттарын сайлады. Ж аяу әскерлердің көк желкесін- де, тура көздеуге турған зеңбіректер де тумшалап кигізген томағасын сыпырып, үлкен аузын үңірейтіп, жау қамалына туралады. Артиллерия дайындығын минометтер мен тура көздеудің, уақ зецбіректері бастап, кейінде турған кен, өқеш, жуан дауыстылар кыздырып көтеріп жіберді. Бул жолғы артиллерия дайындығының өткендегілерден бір айырмасы — «Катюшалар» көп қатысты. Қос бүиірден бейкут соқпақ боп білдірмей дайындалған лемістер бар әскерлерін алақанның аясындай ашық жерге иі- ріп устап шабуылды енді-енді бастағалы турғанда, мың-мыц- даган снарядтар тас төбссінсн жай оғындай жайрата түсті. Жалтаруға келтірмей, турғанын турғаи жерінде күл поре кып аспанға ушырып жатыр. Немістер бул кереметті күтпеген еді, не істерін білмей әдепкіде уйылығып сасып қалды; катардағы жай солдаттары түгіл, офицерлері мен генералдары да қандаи шара қолданарын білмеді, үрей билеп, карсылықсыз қарап ту- рып қуруға айналған әскерлеріне кайрат берс алмады. Ша- буылдыц басталуын күгіп, қорғаныс шебінің алдыңғы қатары- на жақындап келіп турған неміс танкілері тас-төбесінеи снаряд сорғалап жауғанда ағаш арасына сүміп берді. Сорғалап келіп гүрс-с... гүрс-с.. бах... бах-х... жарылып жаткан снаряд, мина- лардыц астында немістің жазған жаяу әскерлері гана қалды. Артиллерия дайындығы онша узакка созылмады. Жау әс- керлерін ж он етінен сілкігі, обден мыжғылап жағып алғасыи ақырын-акырындап баяулай берді... Қапы қалған неміспер уйытқыеы бузылган күшін кайта жыйып сәтсіз шабуылын бастады. Сол кездс «Катюшалар» ариясын қайта бастады. Слампе маңында совет әскерлерініц ішіне суғынып кірген неміс әскерлерініц нашар қорғалғап кос бүйірінен латыш корпусы мен Кызыл тулы Дивизия және соқ- ты. Слампе станциясында түйіспек болып, бірі терістіктен, екіишісі түгстіктен, Унгри тусынаи шабуылдағаи катары толык, күші тық курамалар жолында кездескен болмашы карсылық- 325

ты жапырып кушпен баса отырып, тоқтаусыз ілгерілеп барады. Терістіктен шабуылдаған латыш корпусы капелімде Ту* кумус —Либбсрзе темір жолыи кесіп өгіп, беті кілсгейлеп кат- кар өзснге жетті. Осы жерде, корпустыц алдыцғы катары карсылық кездестіріп, өзешіің жаркабак бауырына жата кал­ лы. Сганциида турған нсміс бронепоездары өзенніқ шығыс жак жағасына бекінген жаяу әскерлсріи коян-колтык сүйе- мелдеді. Латыш корпусыныц жауынгерлсрі де, жан аямай кы- зу қыймылдады; музы шурык-шурық тесіліи, бетінде кызыл су қаптаган кішкенс өзеннсн өтпек боп, атакаға скі рет кө- терідді; ексуінде де уйымдасқан катты карсылыктан өте ал- май, серпіліп кейін шегінді. Екі жактың кызу майдандасып адам қанының судай ағып жаткан жеріне штабымен келіп ориаласкан генерал Брантка- лин карауындағы курамалардық қыймылын колма-кол баскар- ды; өзен жагасына ең жакын барып жатқан атыс полкіне, темір жол көпірін басып алуға буйырды. Полктің бірнеше батальоны көпірге жақындап барып лап қойды. Неміетер катты кысым* ға төтеп бере алмай, урыс пен атыс сала шегініп, өзеннің ар- гы бетіне шықты. Темір жол көпірін кыйратуга қалдырғая немістіц сапер взводы ішіндегі инженер офицеріімсн туткын- ға берілді. Бул кезде, станциядағы бронепоездарды бомбалап қыйра- тып қайтқан штурмовиктер эскадрилнясы өзен жағасына бе- кінген немісгерге шүйліккен-ді. Дәл сол кезде Унгри тусынан шабуылдаған Қызыл тулы Дивизия да Слампе станциясына урыспеп ілгерілсп кіріп, алга басып келе жатты. Дивизия кар- қынын бәсецдетпесген кеп өзен жағасына бекінген иемістер- дін ту сыртынаң тнді. Енді аржағы латыш корпусы, бер жа­ ты Қызыл тулы Дивизия болып жауды екі жактан қысымға алды. Суйтіп, жер жузі көз тіккен үлкен коршаудын бір мүйісінен оііып алган неміс дивизиясын жан-жагынан кдлсып соға густі.

ҮШ КҮН, ҮШ ТҮН ДЕГЕНДЕ... і ГПолк штабы Джукстэ каласына кірді. Өткен жолы батарея* * *ньщ бақылау пункті орналасқан кемпір, шалдыц үйіне кеп токтады. Мезгіл түн еді. Скориков машинадан түсіп туп-тура подвалға барды. Іші гастай қарацғы екен. «Ол бейшаралардың кайда ксткені?» — Деп ойлап, енді кейін шегіне беріи еді, караңғы үйдік гүкпі- ?інен: — Кімсін? Қозғалма, тур солай! — деп буйырды. Скориков үнемі бойынан таста.үіайтын кішкене электр фонарын жарык еткізді де: — Ата, корыкпаныз, — деп караңғы бурышка шогіншек- тегі тыгылған үрейлі екеуге жакындай беріп еді. Кемпірін тасалаи өзі алға шыккан шалдьщ колындагы өзіне туралап ке- зеген неміс автоматы дірілдеп калт-калт етеді. Скориков камсыз кірген; бурылуға келтірмей баосалған рахымсыз ажал аузында турғанда неғыларын білмей калды. -Мықьшындағы пистолетке жармасуға үлгірмейді. Кастык. ой- лап қапысын акдыған жау болса, елдік*сөзге де келмейді.. Енді не калды? Скориков тайсалмай, туп-тура мылтык аузына барды. — Ата, танымадыныз ба? Мен Иванмьш,— дел ед.\\ шал азтоматын тартьш алды. Қол фонарьдыц жарығына тура қа- 327

рай ал.чай, жасаурап сығырайған нурсыз көздеріне қолын кө- легейлеп Скориковке парады. г- А-а-ау! — дсп шал, қалтырап икемі кегкен коддарымен Скориковтің білегінен устай алды.— Жау екен дел жазы.ч қыла жаздаппын, балам. — Оқасы жок, ата, — деп Скориков кінасіз кешірім етгі де: —жаца келіп токтадык. Әлі орналасқанымыз да жо*. Сіздердің халдерінді білгелі, жолдастарымды сыртка тастап өзім келдім, ата — деді. ■— Рахмет балам. Түбі шіріген ескі теректей, мен бір к.ай куні жел каттырақ соғады деп, сндігі қалған тірлікгі сағат- тап есептеп отырған атац едім. Әдейі елеп келіпсін. Бул ой- ран дүниеде іштен шыққан баламнан айрылсамда, бауырлас балаларым сендер аман скснсіндер. Жалғыз . смсс екенмін... Скориков үстіндегі кыс киімдерініқ жылылығынан үй іщі* нің суьзктығын сезбеген екен, аузынан шықкан демнің булак- ғанын көріп отыр. — Күй-жайларың шамалы болар,— деп ол енді бурылып шалға карады. — Күй-жайдық несін айтайын, балам:.. Айтиасам да, айтылғаннан артык өзін біліп отырсыц. Жерімізді жаудан та- зартып, елімізді елдік калпына келтіріп берсендер жағдай жақсарады да, сосыи. Қазір жау іргсде турғаида күй кайдан жаксы болсын. Өздерің кеткелі күйіміз тайып, жүдеп кал- дык. балам. Скориков өзі түрегслгенде қолындағьі жагулы фонарын отырған орнына калдырып кетіп еді. Онық әдейі калдырып бара жатқанын шалдың көқілі сезді. — Фонарыңды ал, Иван. Қарацгыда өзіце керек болар. Біз, казір жатамыз, жарықтың керегі жоқ, —деп Скорикоз- тыц артынан іле айқайлап еді, ол қайрылмады. Жүгіре басып шығып кетті. Соның артынан ,көп кідірмей, кемпір-шалдык үстіне қолын- да беті жабық котелогі бар белгісіз бір жауынгер кірді. «Сіздерге әкелдім, ата» дсп ол котелокті шалдың қолына берді. — Балам, Иван ғой буны беріп жіберген? — Я, біздің комбат- — Рахмет, балаларым. Жақсьілықтарынды жер бетінде жүрсек умытітаспыз. • II Парторг Иванов так алдында Скориковке кірді: Қоршауда қалып койған багареяның оркына барып кайтам.' 328

г — Қасына адам аласық рой? — Ординарецім мен штаб батареясыиың бір жауынгернь алармын деймін. Ол екеуі оеы сөзбен далаға шыклы. Ивановты машинагз' мінгізіп жөнелтіп салган сон, Скориков тылға рация арқылы жалғасып, майор Долгушсвты тыгыз штабка шакырып алды. Долгушев полктан алган буйрықтарында «штаб» деген бір ауыз сөз болса қырсыға калатын еді. Скориковтың мына ша- кырысының тегін емесін сезді ме, әйтеуір, көрсеткен уақытка туралап дәл келді. — Отырыңыз, жолдас майор. Сізбен шешетін біраз гана жукьгс бар, — дегт, Скориков оған шакырғаи жумысыныц тү- сін ашпай суыктау ғана сактандырьгп койды. Сонан ары алдындағы блокноттын көп цифр ж азған соқғы бетіне үңіле карааі, қазір колдарыида іқанша бензиннің барын сурады. Долгушев жауапқа кыйналғандай, капды кызыл бетін тырыс- тырып, өңі бузылғанша катты кіржиді де: — Әр машннада орта есеппен он бсс — жыйырма литрден:- бензин бар... сон-н-да, отыз машинада қанша болады? деп Скориковке қарады. Скориков онан отыз машинаньің нешеуін- де он бес, неш еуіндс жыйырмадан деп айырып сурап, кайта- рып айткызғысы кеп бір тоқтады да, артығыи асырып есеи- теді. Отызға жыйырманы ауызбен шапшац көбейтіп: — Алты ж ү з литр болғаны ма? — деп оиың өзіне қарап еді, Артығына жығылган екенсің, жолдас капитан, — деді Долгушев. Басын шайқап күліп айтып сді, Скориков те ко- сыла күліп: 7 - Интенданттармен андап сөйлеспесең алдап кетсді — деді. — Бунша ығыр болғандай алдаған жеріміз жоқ емес пе • сДіг — Әзілге айтам, жолдас майор, көңіліңізге келмесін, — Деп Скориков онан кешірім сурады да, негізгі әңгімесіне кі- Рісті: Складтарыңда қанша бензин бар? ■— Грамм да жоқ. — Бригадада ше? — Онда да ж ок болар... Скориков Д о л г у ш с а к е кадала бір карады да, көзін тез; тартып алды К өз карясындай кескінінде де унатпаған тур — Оныцыз жалган. Бригада складынла жанар май кеп. ьФақ, комбригтің соңғы буйрығы бойынша, біздіц полкке- ^знармай екі күпге дсйін берілмейді. Нормадан артық жак~ 329

асанбыз... Міне, солай, жолдас помпохоз,— дсп Скориков ко* ңырауы шылдыраған телефонға созылды. Өніндегі жылылык иуры бірте-бірте муздап бара жатқан- дай, Долгушев оған сақтанғандай көзінің астымон ғана карап, басын қос колдап кысып ойланып қалды. Полктің, әсіресе, тылдың шаруашылык. жумысын орьшдап жүрген машинала* ры жанармайды нормасынан бір, бір жарым өсе артық жум- сап жібергені Скори-ков айтпаса да, бурыннаи белгілі сыр. Вірақ, осы араға келгенше «енді қайттік», «бул қалай болды* деп ойланбап еді. Өзіне белгілі оңай сылтаулармен «жол жаман... қар калыц... батареяларға жол бармайды» —деп айтса жуып-шайылар, керек десе қолымызды қойып зхт жа- •сап береміз, тақа болмаса алдағы күннің есебінен шегеріп алынар деп ойлап, етек-жеңін кең устап кысьшіай журетін еді. Енді, міне комбриг буйырды деп отыр. Онык буйрығы заң... Полк машиналарына нормадан артык бензин сурам бар­ са, ызалана ашу шакырьш «жанармай жерден өнгенмеи суш ағ_ын жатқан жок, бакиншілердің, солардан мың-мындаған мунайшылардың маңдай терімен ө>ніп жатыр. Полкің жанар­ майды нормасыиан артық жаққанда, мындаған мунайшылар* дыц майлы терін жаққанын біл!»— деуі сөзсіз еді. «Енді не істедім?» — деп кыйналды. Сөздері күмілжі естілген алыстағы біреудің жау жайында хабарлаған жақа мәліметгерін Скориков өзіне тән сабырмэн, үнсіз тындады. Лқырында: — Жарайды, жаксы... Өздерің де сақ турыкдар... Унгри- ^ дағыдай боп калмасын, сонаи сақ болыидар!— деп Скориков алыстағы белгісіз адамды сақтандырды да, — Жанармайдың айрыкша біздің полкте артык. жағылуы- >на себеп не? Осыны түсіндіре аласың ба? — деи Долгушевке бурылды. Долгушев өзіне осы сурақтың койыларын біліп, дайындалып әзір отырғандай: Бірінші себеп, — деп бас бармағын бүкті. — Өзіне бел- гілі Курляндия жерінде жол жаман. Оның үстіне кар қалын жауып, басьш салды. Өзің де көріп жүрген шығарсын, маши- иалар арен жүреді. Жүргенінен токтап турғандары көп. Со- ның өзінде майды сіміріп жатады. Екіншіден, жолдас капитан, біздіц батареялар қайда жол бармайтын жерге токтайды... Бензин нормасынан неге артьгк жағылады дейміз, сосын... Өздеріңе де белгілі, бензинді біз ішпейміз, далаға да төгіп жатқанымыз жоқ. Бәрі, батареяларға снаряд, азық-түлік тасыгаң машиналарга жағылады... Бензин нормасынан артык жағылмасын десен, комбаттарға буйрық бер, батареялары тым болмаса жол баратын жерге токтаса, оларға менің тісім батгтайтыныи өзін де білерсін, — деді. •Скориков өзінен үлкен алдында жағымпазданып сөйлейтін 330

жалтақ кісілерді сүймейтін. Сол әдетіне бағып, майор Д ол- гушевтің «өзіңе белгілі...», «өзіқ де білесін...» дсп муның ара- ласы, қатысы болмаған сәл иәрсеге де куа гып тарта сөйлеуі онык ашуын келтірді дс Долгушевке қарап, тіктеліп сөйлсді: — Комбаттар атыс уясына ыңғайлы жерді біліп тоқтай- ды. Сіз айтып отырғаи жол бойы... жау зецбіректерініц көбі- рек аткылап туратын сн бір ньюаналы жср. Тілегіңіз орындал- майды, жолдас помпохоз. Долгушев үндемеді; осы туста бурын-сонды өзінін. әдстінде ^олып көрмегон сабырлы шыдам таба қалған. Керек десе, втырыс қалпын да бузбай, төмеи карап сазарып қалыпты. Скориков оныц осы кескініне кабағын көтермей, көздерінің астымен ғана карап: — ГАП пеи ОРАД-тыц жан-армайды үнемдеп қалатын с-і- бебін білесіз бе? — деп сурап еді, Додгушсв үндемсй, басын ғана шайқады. — Білмейсіз ғой, солай ма? — Жок, білмеймін. — Бьтмос.сң, ты ңда!— деді Скориков. Даусы жай шыкса ла, бул отырыста Долгушевке зілдей тиді; ауырсынса да, шыдап отыр. Скориков сөзін үзілген жерінен іле жалғап: — Көдліңе ауыр алсац да кемшілігіаді көзіне антам. Осы кезге дейін оеидер өз еріктерінмен ойларыңа кслгенді істеп келдіндер. Ж аца орынға ауысканда штабпен аралас жылжу былай турсын, адасып қалған кездерің канша болды! Аякта- рьінды он шақырымнан беріге өмірде бастыра алмай-ак кой- аьіқ. Батареяларга снаряд та, азык-түлік те он шакырымнан тасылады. Орта есеппен бару-келу жолдары жыйьфма шақы- Рым екен. Біздіц полктің жанармайды артык жумсап, бригада алдында жаман атаққа таңылуы да осыдан. Қазір, осы ара- Дан келген ізіцмен кері кайт та, тылынды осы арага көшірш келтір! —•деді. — Оны, енді өзім із білеміз. — Жоқ, майор, ендігі жерге өзің білмейсік, біз білеміз. — Полктің кожасы бізде ғой, буйрығыңызды сол кісіге апарып жеткізермін, — деді Долгушев. Өні суп-сур еді. Соңғы сөзің де есіктсн шығып бара жатып айтты. ш Бүгін таң сэріден бері монша басында жүрген Баянды полк- гың санитар бөліміне шакырды. — Сені шакырған мен,— деді ауызгы бөлмеде күлімсірел карсы алған, санитар бөліміиін жумысшысы Кали. — Зинаида Григорьевна қайда? 331

— Осы туска кеп орналасып жатқан медсанбаттыя кай дивизиянікі екенін біліп келуге кеггкен. — Я, мені не жумыспен шакырдыц? — Жумыс боп қалды. ЖаРалы бар... Бері жүр, бермен...-—- деп ол Баянды қолыиан жетелел жаралылар жаткан тупкғ бөлмеге кірді. Есік аузыпда енсіз аласа койканыц үстінде жаралы біреу жатты. Оныц атжакты узын бетіне тутін аралас топырақ жу- ғып, қос шекелігінен сорғалап аққан қанмен кескіні қатгы өзгсріп, қарайып кеткен екен. Тек, жан қыйналысын жасыр- ғандай, қатты кіржиген сайын кезеріи, жымқырылған ерін- дсрінің арасынан әлі дс мокалмағаи күректей ак тістері көрін- генде, узын мурты, имек мурны ғана онын бурынғы өнін айырт* кандай. «Шыдам тауып үндемей жатыр екен» —деп ойлады,. ішке кіргеннен екі көзі сонда болған, Баян. Жаралының ка^ сына келіп, саусақтарыныц басы ғана дірілдеп жаткан колы- ның тамырын устап көрді де: Тошмомет әке, калайсыз? — деп бетіне карал тіл катты. — Уә, қизим оғир яраландим. — Қалай?.. — Елсиз блан кела ятир едим-у, минаға душар каластыч. уічүдо хам кушли екен-у, пастан балантка, баланттан паске таилап нпарды. Дәл осы кезде, тыстан есік алдына келіп тоқтаған маши* нанык мотор да усы сстілді. Оған Баян да, баскалар да назар аудара коиғаи жоқ; келіп, кетіп жаткан тергеуі жоқ көп ма* ! ™ 1 ? РіДлЫН бірі .болар деп қалды- Сөйткенше болмай, ішке еутт сшқ^ВаМ°В Кірді* ^анын тартып сурланып алған, гүсі Қорщауда калғандардыц өлісін, не тірісін аныктап біліп қаигпак боп, оныц Унгриге жүріп кеткенін Баян есіткен екен. 1 ЖІ ЗДІ паРт°Ргьшыіі булайша түсі қашып, кайғыльі _• п!л*абаклен Үстеріне ^нтелей басып кіруі, Баяннық жүрс* ,?ТТЫ\\ ^ :р сәтте тУла ^°йы муздап, қол-аяғынан жан кыимылсыз турып қалды; күдікті жүрегі әлдекан- і к, ха барды сезгендей; Ивановтың аузынан шығар сөя- ^ ™ СЛ ДаНЫП>-ж аііы ТҮРШІГІП то сады . «Хабарсыз жок. ! ^ да бҮйт17ес. еді- Өліктерін тиеп әкелген ғой, тегі...» дсп қобалжьш, көтерілш басылған ты ны ш сы з ой бар. г к т І Т ҒЫ ӘДСТ1НД®Й» парторг Иванов іштегілермен колда- г р ,даспады . Ж аралы ларды ж ағалап жүріп, «қалай* Ва ‘ депт -31не тән кішіпейілдікпен хал-ахуалдарын да су* Бюггго уп'туРа Тошмометтық жарасын байлап жаткая уыспен- ЗРЫ1І> 0НЫН касында тУРған Қали екеуіне әмірлі дз* 332

— Зембілді а л ь т жүріндер! Тез, болындар!.. — доп үстем буйырды да, ізінше кайта шықты. Жаралылар жатқан үйге ол кіріл шыгам дегенше, есіктіц кыр аузына токтаган машинага журт үймелеп жыйіьалып-ақ шыпты. «Унгриден Иванов келігіті...» деген хабар шашыран жатқан полкқа электр тогындай тез тараған секілді. Сон кол- гендер аддындағыларды омыраулай кимелеп, кең ашылған урсйлі көзбен ортадагы машинаға мойындарын еозып карлй- ды. Парторг Иванов басқарған жауынгерлер, төбесі ашық машинадан, узынынан айкастырып салғаи өліктер- Ді жерге түсіріп жатты. Өліктердіц көбі тырдай жалаңаиі, бірлі-жарымында ғана каиға былганған жыртық көйлектср калыпты. Осыдан, бір-екі күн гана бурын, Гогосдзс, Штукин, Саладуха, Сапожников, Жора және басқаларымен бір котелок- тен бөліп ас ішіп, бірге жатып жүрген карулас жолдастары, казір осы айқасып жатқан өліктердіқ қайсысы кім екеніл айыра алмады: басы мылжаланып езіліп мыйы шыккандары бар; көзі ойылып, беттері тілгіленіп тасталғандар да бар. Муны көргенде әркімнің де басына: «немістер тірілей кол- ға тусіріп азаптап өлтірген екен» деген аянышты ой келген <ді. Қөпшілік арасындағы осы ойды сезіп намысы келгсндей, зембілде шалкасыпан созылып жаткан әлсіз Петр Денисов жумулы көзін кен ашып, басында отырған адамдарға жағалай карайды: — Булардыц кай-кайсысы да совет азаматы деген ардақ- гыат-а-ақты аброймен ақтады. Ж ауға жанын берсе де, арык, яамысын жі-бср-ге-н жок... — деп ол ыңырсыған әлсіз дауыс- лең ақьгрын тіл қатты. Ол осыдан кейін үндеген жок, жумған көздерін де енді ашпады; бір сөткедей кекірегіне дейін топы- рак астында көміліи жагканда өкпесі кысылып әлсіреп кал- тан еді, жаңағы сөйлегенді де елегендей, дем ала алмай ад* *ынып калды. Адам өмірінде сирек кездесетін, кеше бсы уақытта өзі гана куа болгаи қанды оқыйғаны Петр Д е н и с о в есіне гүсірді. Ау- зьшан шыкқан сөздерді андып, есіткенше ынтығытт отырған тыңдаушыларын сазартпай тсзірек айтқысь: келеді. Өзімен бір- ге қоршауда калган карулас жолдастары, олардыц кыс.ыл- шац, тар ж ерде жасаған жаігкыяр ерліктері «мені айт!.. мені айт!..» деп мазалагандай. Өзі куа болған кандьг оқыйғаны ои- лап, көз алдына сэл елестесе-ак онын есіне айрыкша Сапож­ ников түседі. Бурын шаруашылык жумысмпдагы адамдарды ^лердей жск көретін ол батареяныц олак етікшісінен адам- шылыкгық ец бір биік шыцын, кіршжсіз таза касиетін тап- кандай болады. Өкпесі кысылып, жиі-жиі талықсып кетумен жаткан Петр Денисов есін жыйған сайьш Саттожниковтын, өзі тана куа болған жанкыярлық ерліктерін айткысы келеді... 333

— Майданда ел ушін жанын кыйған курбандықтарды ка- дірлеп жерлеу керек, — деді ол. Тілі соған ғана келді. Тағы да жүрегі шаншылай кысы- лып, өкпесі аузына тығылды; оған какырықсиз курғақ жөте.т уласып кыйкылдаи жатты да, көздерінін алды көгеріп, ерін* дері де жыйырылып жазылып жансыз ада.мдай суп-сур бопг сулк түсіп калды. Басьшда отырған адамдар оны үзіліп кет- кендей корыкты. Баян әл үстінде кірпігі қыймылдап жатка» жаралыға мунша коп жыйыішыц керек емесін білді, «үйлг босатындар» деп акырын тәртіп берді. Соныд үстіне Скориков пен Тайнов кірді. Ол екеуі Баяннгн Петр Денисовтың хал-жайын сурап қыскаша мәлімет алды. Зинаида Григорьевнаның кайда жүргенін білмейді екен, Баян- нан оныц жаңа келіп шатырларын курып жаткан медсанбат- қа. кеткенін есіткосін: — А, солай ма? — деді Скориков. Сонан сон, ол парторг Ивановты онашалагі шығарып алып, Есейді сурады. Бурында өзі аз сөйлеп, өзгені көп тындайтын Иванов айрыкша бүгін сөзге сарац, сырға туйык еді. Ауыр ойға шомған салмакты кес- кінде томен карап жер шуқылап отырып, кып-кыска жауап қайырды: — Бакылау пунктінде Есей жоқ... Бакылау пунктіне тац алдында кеткен парторг Ивановтыя муншальгқ кеш кайтуы да Есейді іздеп таба алмағандығынан еді. Бір жак. басы опырылып қулаған карацғы жер үйде өлік- іердің арасында Есендіц денесі жок болып шыкты. Оны баска бір жерде, шуқырда, әлде бута түбінде кадгандай көріп, ка- сындагы адамдарына өзі бас боп жүріп, о мананда Иванов көз салмай өткен шукырлар, бурылып бармай кеткен карай* ғандар болған жоқ. Есейден біржола үміт үзіп, түціліп кай- тып еді. * IV Слампе маңында қоршалған немістер әлі ө.мір сүріп тур. Қарсылығын да тоқтатпады. Кан төгістен кашып, «юарсылык* тарыңды токтат... Қаруларыңды таста!» деп келісі.мге барған Екгіінді Армняның парламентерлерін кайтармай, жауаи та бермей жым-жырт жатып алды. Муның өзі немістердің тунге карай коршауды бузып шык- кысы келетін ниетін, ол болмаған күнде ғапа Еклінді Армия- ныц койган усынысын кабылдауға мәжбүр өкенін аңғарткак- Даи сді. Разумов өз штабында жасырын өткізген әскери мәж- л.сте коршаудағы немістердің жауап бермей, үн-түнеіз жатып зл>ын ссылай жорыды; алдағы түнге табаны бір іліксе, кор- 334

шаудағы жаудың жіңішке белден бузып өтетіндей қатты бі]> кыймыл жасарын білді. Сондыктан Разумов коршаудагы немістерді күн батқанша қуртқысы келді. Сол мақсатпсн бул арадағы соғыска әзір қа- тыспаган САП-ты1 өзсн жағасына океліп қойды. Осы маиға латыш корпусының бірнсше тыц полктері де келтірілді. Екі жолдың тоғысқан торабында турған Сидлер бригадасы да ө з орнына ауысып, кыл сагага келіп турған еді. Немістср күн бажаиша беріспей, түнгс жан оозса да коршауды бузып өг& алмастай болып еді. Слампе «қазаныныц» каклағы жаңалап косылған тыц әскер күштерімен берік жабылды. Күш-қуатын жыйыл, катарын толыктырыл ап, соцғы ай- каска дайыидалып турғаны болмаса, бул күиі де Екпінді Ар­ мия үзілді-кесілді қыймыл жасаған жоқ. Армия штабы қор- шаудағы немістердің устап калған парламентерлерін қайы- рып берулерін ғаиа талап етті, осы күннің кешкі 14.00-де» калмай бар каруын тастап, немістер карсылықтарын тоқтат- паса, Екпінді Армияның қарулы күштері теп-тегіс кыймылға кірісетінін, ендігі қарсылыктың мақсатсыз, кур қан төгіске апарып соғатынын есксртті. Бул ретте, немістерге арнаулы адам жіберілген жок; Кы­ зыл әскерлік газеттің баспаханасы басып шьгғарғаи листовка- лар Либавадан келген дивизияның штабы турған хутордың үс- тіне самолетпен тасталды. Солдаттар офицерлерінің катты тыйым салғанына, төбеле- рінен асыра мылтық атып акырғандарына да карамастан, жел- ге шайқалыи, кеціс биік аспаннан төмендеп түсіп ксле жаткан көп листовкаларды жерге жеткізбой кол ушьгнан кағып әкстті. Листовкада совет әокерлерініц ісүші жетое де кан төккісі келмейтіні айтылган; сол мақсатгіен өздерінің жіберген лар- ламентерлерін немістсрдін устап калғанын, сүйтіп тағы бір ке- шірілмес қылмыска аяк басқандарын да айткан. Кешкі сағат 14.00-де қару-жарактарымеи туткынға берілмесе, Екпінді Армия күшініқ кыймылға кірісетіні, ендігі төгілген қанға не- містердің ғана жауапты екені айтылған; карсылыксыз, өз срік- терімен берілсе үстеріндегі киім-кешегі, солдат мүліктері өз бойларында калып, офицерлерінін атагы сакталатыны, соғыс артынан еліне кайтарылатыны да айтылган сді. Муны окығанда солдаттар ғана емес, офицерлсрдщ ара- сында да қобалжулар туды. Солдаттар арасында күбір-сыбыр- лар көбейіп, қолдарындағы кішкентай листовкадан ә р к а исысы 1 САГІ — өзі ж үрстін зеңбірск полкы. 335

өз көңіліне конған сөйлем жолдарын окыйды: «Өмірін сак* талса... соғыс артынан үй-ішіңс қауышсан... Оған дейін өлім* .жітімінді мойнына алып бағып-қакса, онан артык. саған этап­ ный ку басы керек гіе, Ганс...» деп солдаттар өзара ақылда- •сады. Солдаттар арасындагы кобалжу дивизия штабына да ха- -«барланып жатыр. Телефонмен хабарлайтьш полк, батальон ко- мандирлерініц өздері: «Солдаттар бузылды... асыға күткендері ‘кеш... Күн батып, кас карайса-ақ соқыр солдат болмаса.хауы- нан айрыламыз...» деп бірсыпырасы-ақ ішін аша алмай үзді- •геді. Фельдмаршал Шсрнер болса, зецбіректердін гүрілін кула- ғы есітпейтін қауіпсіз жерде отырып, дивизиясымен коршауда калган сорлы генералды кайта-қайта мазалап, тура проводка шакырып алады: — Ерлігіц ел таңгалғандай болды... Қуттықтаймын, гене­ рал мырза!.. Ерлігінді фюрерге жеткіздім. «Рыцарьлық кре^ ке» усынды, сені... «Отан және майдан» газетіне де суреттерід шығып жатыр. Самолетпен казір жібертемін...—деп фельд­ маршал коршаудағы генералдық көнілін көтермек болады. Бі- рак, генерал ушына жем ілген қармақтай алдаусыратьш тартқан алыстағы «рыцарьлык крестен» гөрі өзінің минут, са- ғат сайын кыскарып бара жаткаи найза ушындағы өмірік аман сактап калуды артык көреді. Уәделі 14.00 жакындап, немістерден бурынғысындай жауап кідфген сайын, жау дивизияСын коршап жатқан біздің әскер- лер үзілді-кесілді кыймылға кауырт дайындалды. Джукстэ ка­ лашный батыс жағына орналаскан Сидлер бригадасынын зеңбіректері де әмір күтіп, дайын тур. Батареялардың басына снарядтар машиналап келіп жатыр. Штабтан шыккан Скориков пен парторг Иванов баска жак- ка бурылмай, туп-тура бірінші батареянын атыс уясына барды. Зенбірекшілер, баскару взводының бар адамынан айры- лып, командирі Есен де хабар-ошарсыз жоқ бон кетіп көкіл* сіз жүр еді. Өздерінің бурынғы сүйікті комбаты мен жылы жүзді парторг Ивановты көргенде, олар қалашысы келген ба- ла-шағалы ауылдай куанды; мунды жүздеріне куаныш толкы- ны оинады. Ол екеуінің карасын алыстан көргеннен расчет ко*' мандирлері жүгіріп алға шықты; кынамасы кең шинельдерініч кыртыс, қатпарларын жазып, тоғалы белбеулерін тартып буып, кулакшындарын да жөндеп киді. Булар, жайлау қакырынып алып, бір-бірінен бірдей қашықтыкта қаз-катар турған зеңбі- ректерді шетінен жағалап келе жаткан Скориковке расчетта- рының урыска әзірлігін хабарлады. 336

Скориков расчет командирлерінен бастап зеңбірекшілермен жағалай амандасып шыққан сок, парторг Ивановпен бірге зец- біректерге барып прицсльді, угломерді қарады; дурыстары- ның көздеушісіне «міне жігіт!.. Атыс кезінде де осылай уқып* ты больщдар!..» деп арқаға кағады да, әлдеқаидай болімашы кателескеніне «буларың не? Не маскара бул, неміске атасың- дар ма,'жоқ әлде жер андайсындар ма? Жөндендер тез!..» деп қыска әмір етеді. Скориковтық соңғы тоқтағаны улттык расчеттың зеңбірегі еді. Романов расчетынын. атысқа дайындығын хабарлап болар- болмаста Скориков касыігдағы парторг Ивановқа бурылып: — Ж олдас Романовтың зеңбірегін карамаймыи, — деді. — Нсге? — Карама сам да дурыстығына сеніп турғаным ғой. — Өзіц білесің, Иван Иванович. Артық сенім алдагыш ке- летін. — Өз көзіңмен көрмегеннің бәрі күман дегеніқ ғой, муның. Жарайды, карайын, — деп Скориков зецбірекке қарай жүрді. Сынға тускеи жерде уяты бар арлы, намысты адамныц кы- сылғыш болатын әдеті. Сержант Романов та: «Қунттап кара- ған секілді едім... Көздеушім де қателеспейтін еді... улттык расчеттыц абройсыздығына көрінбесе»— деп іштей кысылыи еді. Бірак, Скориков каншама қадалса да, прицель де, угло­ мер де соңғы рет анықтаған координат цифрларына дэлме-дол соқты. Иванов Романовка карап еді, ол май-май алақанымен маң- дайынан шыққан муздай терді сүртіп жатыр екеи; өнінен жа- нағы қобалжу көрінбеді, ауыр сыннан шалдыртпай шыққан куанышты шат ж^ректіц лүп-лүп соккан хабарындай, жел ка- гып қарайған бетіне жукалау кызыл қан ойнапты. Көздері де насаттана күлімсірсп, тасып тур. «Мундай адамдарға көзбе- көз көріне келген ажалдан да абройына кір жаққан уят кор« кыныштырак. Көшегі, бакылау пунктінде ^каза тзпкэидар да осындай ар-намысты жандар еді» — деп ойлады Иванов. Улттык расчет зеңбірегінің басына батареяныц бар адамын жыйнап ап, он үшіндегі майдан хабарын окыды. Айрык- ша бүгінгі хабарда онша елеулі оқыйға жоқ еді. Украина май- Дандарынық әскерлері қоршаған Будаггеигтен баска жерлер- де барлаушылар ғана шолғын жасапты. Будапеште де күндсг» қыймыл жок. Коршаудағы неміс-венгер әскерлерін тус-тустан тыксыра отырып, совет әскерлері .Ворошлигет паркі мен Ке- репши корымьпі алған. Майдан хабарын окып турып парторг Иванозтың бір таң* калғаны болды. Өздеріндей өзге майдандардың да туяқ серіп- 02—Курляндия 337

пей, жым-жырт жатқанына батарея зеңбірекшілёрі ренжіп, ыза болған жок. Немесе: «булары иесі? Бірі болмаса бірі жауды аш бүйірден неге сокпайды?» — деп куйінішті жандэр- дан шығатын ызалы сурақтарды да жаудырмады. Осындлй майдан өмірінде өте сирек кездесетін қол бос уакыттарда өз- гелер байқамайтын, бірақ сезімді солдат зейні қутқармайтыіг болмашы белгілердеіг туатын әртүрлі болжаулар да айтылған жок. Олардың кай-қайсысы да барлық майданда бірдей жүр- гізілген барлау жумысының артында бір ғаламат дауылдықба­ рин сезгендсй мынау сол дауылдың жер бетіндегі тірлік өмірге залалы тиетін кесапаттарды кыйрата қаусатып, жаныштап сс- ғар алдында, ішін тартып тынып қалған сәл ғана толасындай сезеді. Дәл қазір бул жауынгерлердін. көз тігіп, кеңіл аударгап ны- санасы да баска; немістін Слампе манында қамалған атыс дивизиясмн ойлауда тур; соның ішінде, жау колындағы біз- ДІҢ парламеитерлердің тағдырын, немістердін қандай ойда жатканын, Разумовтын. булайша неге акырын қыймылдап, бір күи де болса жауға өмір сүргізіп юойғаиын ойлаумен болады. Майдан хабарын оқып берген парторгке бірсыпырасы ентелеп, төне түсті: — Немістер не жауап қайтарар екен? Сыры жумбақ, шешуі алдағы жумыс. Ой болжауында ра­ на оянған бул істің ақыр-соқы немен тынарын Ивановтың өзі де білмейді. Бірақ, көп кюлкалап сураған сон кыйналса да, кыйсынын тауып жауап берді: — Шернер сум генерал. Қоршаудагы ' командирің тегін у.реске қызықтырып, қанды қармағына алдап тартар... әйтсе де, коршаудағы генерал онша акьшақ болса деген үмітіміз бар. Өлгесін ағаш крес таққаішан гөрі тірі вмірін сақтап кз- лудың артық екенін білуі керек — деп Иванов онша теренде- мей, өз ойын ғана танытып койды. Алдағы, сыры жумбақ істің қыйын түйіні де парторгтык айтқанындай боп шешілді — коршаудағы неміс дивизиясы ті- зе бүкті; қолдарында катты кысымда бір тәуліктей устаған со­ вет парламентерлерін босатып, уәделі 14.00-де барлық жерде де қарсыльіқтарын тоқтатты; полктері қару-жарақтарын бір жерге үйіп, ат-арбаларын қамап иірді; өздері сабын бузбай ка- тарын сақтап, жол-жолмеи Либберзеге қарай шубырды. Мыңнан астам адамы бар неміс полктарын он шақты Кы­ зыл әскер гана айдап бара жатыр. Қызыл әокерлердіқ ыйығы көтеріңкі, кеуделері інығықкы; мойнынан кесе салған октау- лы автоматына қолын салып, сснімді жсңіс кадамымен өз же* рінде еркін басып барады. 338

V Балықшы Ян менен узын бойлы екі бала жігіт, кең қаря жолдың қапталында, сирек боп басталып, бара-бара қалың- дап, ит тумсығы батпастай меңіреулікке айналатын жасыл ор- манды арттарына алып жатыр. Үшеуінің де үстеріне кигені не- містің жуқа, жасыл шинелі. Қолдарьшдағы қарулары да ле- місгікі. Бул үшеуінің меқіреу ормаи түкпірінен шығып осы арага бекініп жатқандарына біраз уақыт болды. Сонан бері өздері торыған кара жолдың үстінен ерсілі-карсылы ағылган атты арбалар, машиналар, бір-жарлаған ауыр танкілер де өтті. Екі бала жігіт соның боріне тигісі келсе де, балықшы шал бөгей берді. Жылуы ж оқ жука шинельмен кар үстінде узак. жа- тып қол, аяғы муздап тоца бастағаи екі бала жігіт балықшы- дан бурын шыдамсыздық білдіріп сді. — Дыбыстарынды шығарма! — деді Ян зекіп. Кары басылған көк шыйқылдак жолдың бас жағынан шана тартқан аттардын. басын шулғып, жиі пысқырынып алып, жел- діртіп кеткен жүрістсрінің жер солкылдатқан екпіндері естілді. Жүгі ауыр шаналардыц аяз қарыған темір төсі көк шыйкылдак жолға ілінбей ауыгкып, ирек сызып келеді екен. — Тиейік осыларға!— деді екі бала жігіт кезеніп. — Шыдандар! Әуелі шамасын білсйік. Атты арбалар көп боп шыкты, жәые астық тиеген узьш обоздың алды-артынан күзеткеи ротадай қарулы солдаттары бар ексн. Яндар буларды да өткізіп жіберді. Осыдан кейін екі жакқа да әскер жүрмсді, түн ортасы ауып, таң да жакын- Дады. Екі күннен бері аумай терістГктен соққан қурғақ^ суық жел күртік қардыц үстіңгі бетін ығыстырып сырғаната айдап, жаяу борасындатыи тур. Луық-ауык ішін тартып, үйіріп соғып кет- се, жолдың екі беті ақбас шан.ғытып кетеді. Борасын қарлар шуқырларды нығарлап толтырьгп, жер бетімен бірдей ғып те- гістеп жатыр. Буталарды да кар басып, ық бетіиен иар өркеш жалдар пайда болған. Кейбір жерлерден бойын ала алмзй тырбыйып өскен аласа буталардың, калың кар астынан шок- ша селдір басы ғана кылтыяды. Терісгжтен соккан суық жел- ге б>та басы тынымсыз шайкалып, бауырындағы баска жач- тан ығыстьгрып әкеліп үйіріп тықкан жабысқак карларды са- баланды. «Кет... кет!.. Жөнінді тап, жат шей-'..» деп бойынан бездіріп куғандай. Айықпаған ак борасын болмаса, шығыс- тан туған жарты ай жер бстінен көзді туткан кою қарақгы* лықты біржола серіпті. Жолдың жиегінде ак қар үстіиде жаткан үш латыш аина- ла төқірегіндс к-орқынышты бейнеде кебсйіп, қомактанып ка* 339

ранғандардың бәрі орман екенін жаңа ғана айырды. Бетіне түс- кен бслгі, іздерді айыртпай жатқан қара жол үсті де тегіс бозарып, жаца гана жүріп өткен шаналардың, тан- кілердің, тағалаған аттардың айқыш-уйқыш шыймайлап сызып тастаған іздері енді анық көрінді. Әсіресе, көк шыйқылдақ жол бетіне танкі казбауырының жалпак ізде- * рі терең түсіп, таңбаланып қалған. Шығыстан туған жарты ай, бір өзіне еркін тиген бнік ас- пан өріне жылдам жогарылап келеді. Оқта-текте сапырлысып терістіктен көшкен сурша булттарға қорғалап, узақ уақыт шықпай қалады. Ондай шақтарда, майдан түні жер бетін на­ пас қарацгылығына кайта туншықтырып, ақ карга орнаған да­ ла теиіз түбіндсй қою қараңғылыққа шөгеді. Көк шыйкылдлк жол беті де карайып, айқыш-уйкыш түскен жүргінпіі іздерін жасырып, көздсн таса қылады. Яндардың ап-анык көріп жат- каи көз алдындағы теректер мен бута, ағаштар да армандап, алыстап кеткеидей; енді оның бәрі өң-бейнесін бузып, жум- бақ сырлы, біркслкі мағнасыз карайғандарға айналады. Бір уақытта, булттардың жел сөгіп ыдыраткан ашык ара- ларынан жарты айдың кыйык шеті жаркырап шыға келді. Агын суга тастап жібсргсн күміс теқге ме, не әлде толқыяды теңіз бетінен шоршып шығып, тереніне қайта баткан, ак шабак па екен?.. Сондай бір ағыны қатты тасқынға батып шығып, туншыгып баражатқан нур соулелі асыл нәрсе секілді. Бар саналы өмірінде балыкшылыкты кәсіп қып тілсіз те- нізбен сырласып муқдасуда өткен Янға, булт арасынан шык- кан жарты ай ақ шабактай боп кетті. Буған дәл келетін баска теңеудің болуы мүмкін емес. «Сурша булттар болса, толкып жатқан теціз беті, ал ана жарты ай сол теқіз еркесі ак шабак, ақ денесін толкындарға сүйгізбей алып кашады... Өмір сырла- сы тсқіз ойына түскенде Ян өзінің тоңғанын, тіпті мезгілдін де түн ортасынан ауғанын, умытты. Қасындағы екі бала жігіт оның қайда бір қыймылдайтын жерде іркіп қалатын әдетіие ырза емес-ті. — Кеттік... Не бітіреміз, бул жерде жата беріп? —деп эл екеуі турегеле бергенде ғана, — А-а! —деп Ян да атып гурды. Дол оеы кезде жолдын бір басынан, ык жактағы буларға екі-үш немістің қосыла жекірген даусы естілді. Аңсызда аяк астынан шыккан дауыстай. Үшеуі бірдей жата калмай, буяг арасынан шыккан ай сәулесініц астында, буғып турып, дауыс шыккан жаққа қулақтарын тосты. Қідірмей, белгісіз біреулер* ДІҢ қарақдаған тулғалары көрінді. Жатыңдар! Өздері біреуді айдап келеді. Тегі, тутқын болар. Дайындалыңдар! Немістерге бір-бір ок... Туткынға тн- 340

ч гізіп алып жүрмеңдер!— деп Ян сыбырлаған акырыи дауыс- пен бала жігіттергс тәртіп берді. Екі неміс солдаты, қолын қайырып байлаган жалацбас біреуді айдап келеді. Тутқыннық басы былғаңдап, аяқтарын шалыс басып, жығыла жаздап келеді. Немістер оның осы әл- сіздігіне караман, қараңғы түиді бастарына көтере ақырып, автомат дүмімен еңседен түйіп-түйіп қалады. Соның бір де- біріне дыбысыи шығармаған туткын жаныи азантаған ауыр сюққыдаи үнсіз өліп кетуге бекінгендсй; іркілдеген ісік дене- сіне таяк. ж ацалап соғылған сайын көзін жумып қатты кір- жиіп: «Шыда қорлығына!.. Шыда!..» деп өзіне күш беріп, жі- герленгендей. Тутқынды айдаған нсмістср өздерін жол бойында шыдам- сыздана тосып жаткан үшсуге де жақындай берді. Балықшы бірыцгай жатқаті скі бала жігітке иегін қагып оқ атуға әмір стті. Неміс солдатының бірі табанда қулап, екіишісі — катты бір шыңғырды да, буындары дірілдеген аяғымен тәлтіректеп басыд барып, теңселіп турып қалды. — Қарай кой мына немені? Оққа қуламаган қаидай мықты еДІ. —деп Ян орныиан атып турды. Екі бала жігіт те тура умтылды. Олардан бурынырак. жет- кен Ян, біриеше жерінен ок тисе де қуламай теңселіп турған немісті, автоматтыц дүмімен урып жықты. Екі бала жігіт сі- лейіп турып қалған тутқынды көтеріп алып, жолдан шыға жү- Гірді. Ағаш ішіие кіргесін олар жүгіргеи жок, әлсіз туткындды екі-екідеи кезоктесіп көтерді. Әуелі орман ағаштары сирек, аласа боп басталса да, ары жүргеп сайын бойлап, биіктсп өс«п коюлана түсті. Тутқын өзііі көтеріп келе жаткан адамдарға олі тіл қатып, сөз тартқан жок. Олардан «мені кайда апарасьшдар?.. Кім* сівдер?..» деп те сураған жоқ. Тукумус түбіндегі армия штабы- на айдап аиара жатканда соңындағы екі немісті өлтіріп, өзін аман алып калғанына карай, танымаса да бул^үшеуініц өзі- мен тілегі, мақсаты бір адамдар екенін шамалайды. Бойлары- на асынған кару-жаракка, үстеріндегі узыи жасыл шинельдері- не қарап булардың совет әскері емесін және білді. Ілгері басқан сайын ағаш арасы көзге түртсе көрінбестет карацғылана бсрді. Төбеден төнген зәулім биік ағаштардыц жабағы жүндей со^алак, аша бутақтары аспан әлемін бүркел ГУР- Латыштар бір жуан теректің түбіне тоқтады. Тутқынды Жерге жайлап, акырын ғана түсіріп: — Ал, қалай жеттін? Еш жеріңді ауыртканымыз жоқ па?— Дел сурап еді, ол жауап орнына алғыс айтты. — Есік аузында турмандар деп қашаигы айта беремін сен- Дерге, кіріндер ішке! — деді Ян. 341

Есік шыкыр етіп ішіне карай ақырын ашылғанда, төрде жаткан кыз, жан ушыра корыккандай, селк етіп басын тік көтеріп алды. Мсңіреу ағаш арасында, кокыр кеугім жер үйде бір өзі оцаша калып, январьдың жылдай узақ түнін уйкысыз күзету жас кызга қорқынышты да, кауыпты да еді. Даладан естілген ағаш бастарынык сыбдыры да кызға осы үйге аяқ бас­ как душпандай боп елөстеп, өз-өзінеи селк етід.шошып ояну- мен жатыр еді. Есіктен кіріп келе жатқан өз адамдарын көо- генде куанып кетті, орнынан атып турып, қушағын жая, ба*, лықшы Янға карсы жүгірді. Ян колындағы автоматын іргеге сүйсй салып, қьізына бурылды. Кызын қушағына кысып ту­ рып артына қайырған сарғыш майда шашын сыйпап, тершіген биік мақдайынан иісксп сүйді де: — Эрика!., балам... —деді акырын; баласын еркелетуді сүйетін, от басына да тыныш карт кісілердің мейрімдт эке даусы. Ондай кІсілер ауыр созін де ақырын айтып уқтырады. Соған дағдыланған үй іші дс артык айткызып әмір тоспайды. Эрика канша ерке өссе де «балам!..» деп салмакден акы- рыи айтқан бір гана сөзден әке ойының аржағын таныгандай, балыкшы шалдың қушағынан сытылып шыға берді. — Балам, бар, тамағыңды дайында. Бүгін қонактын бар екенін көрдің ғой, тамағыиды бір адамға артык пісір, —деді. Осы сөзін туткынға да әдейі есіттіріп, таза орыс тілінде айтты. Эрика үйге өзадамдарымен аралас кірген туткынды ан- ғарған жок еді. Бурылып енді караса, бала жігіттердің касыч- да, кескінінен адам журегі айнығандай біреу екі аяғына нык баса алмай, теңселіп тур екен. Оның канға былғанған беті жалкылдаған ісік; бетінде, мандайында, самайларында көгс- ріп таңба түспеген, қызарып кан шыкпаған сау жері жок; бір көзін аша алмайды; каң уныгі қаткан кіриік, кастары шор боп іскен. Ыемістер автомат дүмімён урып сындырған үстінгі қос тісінен қан әлі де тыйылмаған екен, орны долбырап ісіп, қызыл иегі аузына сыймай тур. Оның жаңа-жаңа түжтеніп ке­ ле жаткан үстіқгі ерні дәл тіс сынған жерден тілініп жырыл- ған екен, теріге ілінген еттер жалбырап, қан ағып турды. Эрика оның аянышгы кескініне кез токтатып карай алма- ды. «Не деген жүрексіз жауыздар? Мунша зәбірлеген, кім екен, бул бейшараны?.. Папам ба екен, әлде басқалар ма?.. Жоқ-қ, сол!...» —деді, нәзік жанды жас кыздың жүрегі елжі-, реп, тутқынды аяп кетті. Оған, дүниеде, жан тенгермейтін ен жақын, ен сүйікті әкесі дәл осы сәтте қан қумар жауыз бол көрінді. Мейрімді әке жүзінің өзінде еш жанға байкатпастай катал рахымсыздық бар секілді. Соны өзі де жаңа аңғарған* дай әкесіне отты көзбен өшіге жалт қарап: — Папа, сендер ме зәбірлеген? —деді. 342 *

— Жоқ, қызым. Б із з ә б ір л с у ш і е м е с п із , жанашырьшыз, бул жігіттің. Эрика енді үндемеді. Бурыштағы темір пешке бсті жабу- лы екі котелокті койып астына от жакты. Жылы жерде кебу турған қу қайындар май қуйған оттай лапылдап, терезесі жок. аласа жер үй демде ысыды. Қолдарын үрлеп, уқалап жылыткан екі бала жігіт торде жатыр, екеуініқ де көзі Эрикада. Эрика олардың өзіне қадал- ған әсерлі көзқарасын әлі сезген ж-оқ. Айта қалғандай ажар, көркі болмаса да, ерке бала мінсзі, төнікеріп карайтын үлкэн кара көздері сурғылт, ат жақты бетін ерекше сүйкімді ғып туратын. Айрықша казір лапылдап жанған оттың қызгылт соулесіне кыз жүзі қызара нурланып, бурын байқалмаған жа- на қасиет, жақа ажарға шомылғандй. Биік, кең маңдайы қес шекелігінен бастап тутаса қызарып, бетінің ушына, онан сү- йірлеу шошак негіне. дейін жайылғап. Уш жағы тікшеленіп біт- кен биік, қыр мурыннық үсті де қызара тершіпті. Ыстық от жалыньша алақанын көлегейлеп кішкене 'темір пештің бір о, бір бу жағына шыгып, өз жумысына беріліп істеп жүр. Бала жігіттердің Леонард детен бірі іштегі >кумарлығын жасыра алмай: — Жақсы қ ы з ,— деді. Қатарында жатқан жас жолдасы* ның кулағьтна аузын такаи ақырын ғана сыбырлап еді, анау онац бетін бурып алып: — Ойбай-ау, жаксы кыз аз ба, бул дүниеде. Пайдасы жоқ • жақсыға аузыңдьт ауыртып қайтесін!— деді. Үйдегілер тегіс есітетіндей ғып, күлкілі дауыспен сыкақтап айтты. Л е о н а р д жолдасының бүйірінен туйіп қалды. Ол, өздеріие тым жақып отырған Яннан қысылып еді. Ян кьізы жағып жатқан бурыш- тағы темір пешке барып тсмекісін тутагты да, тутқынньгн, қар- сысына кеп отырды. Ішке кіргеннен бсрі, бірінші рет тутқын- нық өңі бузылган жаракатты кескініне туралап қарап тіл капы: — Қәне, епді сеисн жөн сурайык, кім боласын? Тутқьш қалғыған адамдай, Ісік көздері жумылып, басы да иіліп, былғандап отырған. Балықшы Янның күтпеген жердсн тосыи қойған мына сурағымен бойын тіктеп, басын тез көтс- ріп алды. Ж алғы з көзі Янның сурақты кеокініне қадалды. Дол Казір, тутқын Ян емес, Янның колында өзі тутқында отырса Да булардың өзіне жау, не дос екенін білмей сырын бермеуге бекіді. — Өздерің кім боласыңдар^ Яи, әуелі өзін танытпаса онан жөнді жауап ала алмасын білді; жауға әлі келмеее де, жау алдында өзін тен устауға тө- зімі жететінін бағана немістер еңселсп түйіп, айдап а пар а жат- канда дыбыс шығармаған түрінен-ак шамалап еді. Жаны-тәні .343

біреудің колында турса да өз дегені болмаса, өліп кеткенін- ше жөнін айтпайтын қайсар екенін Янмен сейлескенде және ацғарггы. —- Э, біздін, кім екенімізді білгіқ келді ме? Біздін. ултымыз —латыш. Ана, пеш жанында тамақ дайындап жатқан бала менің қызым. Оны өткен жазда немістер окоп казуға алған еді. Осы манда жана қорганыс бекінісін казып, кара жумыс істеп жүрген жсрінеи өткен түні ғана қутқардым. Ал, мына жатқан екі жас жігіт Тукумус каласындағы гимназистер. Үй іштері казірде Тукумуста турады, өздсрін өткен қырық төртінші жылдың ноябрь айында, немісгер әскер қатарына алды. Жал- ғыз бул ексуі емес, сол кезде немістер қол астарында калған латыштьщ кэрі, жасын еріксіз турде әскер қызметіне алған- ды. Мен де, олардын. канды кармағына сол сапарда ідіндім. Осы Тукумуста немістердіқ «ерікті» латыш лсгиоиын уйымдас- тырамыз деп бір маскара болгаиы бар емес пе? деи балықшы Яи кенк-кеңк к\\тлгенде, — Білем... айта берідіз*.. —деді ықыластанып үнсіз тыц- дап отырған ойлы тутқын. — Жауга еріксіз көнген ел, ел бола ма?.. к шығара ал- мады, немістер. Бірінші жыйнаған күннен бастап қашқан ла- тыштар, сырттан есітуімізге қарағанда, әлі күнге дейін кашу- да көрінеді. Сірә, иемістердін колынан тегіс кетіп болмай, ка­ ша беретін секілді, —деп Ян күлді де, — бір түнде бес адам боп біз де қаштық. Бірак, бізді көріп қалып, артымыздан іле оқ жаудырып, екі жолдасымызға оқ тиіп сол арада табанда калды. Жау тырнағынан аман кутылған біз үшеуіміздін. сонак бергі турактаған орнымыз осы ара. Күндіз бой тасалап жа- тып, түн урланыи, аңға шығып турамыз. Аулайтын ақымыз- дың түрін көрдің ғой, — деді. Балықшы Янның узак айтқан бул әңгімесі туткынды катты кызыктырды. Ол жау тылына барып жауынгерлік, макызды тансырмаларды орындап ж\\7ргенінде латыпггардың үйіне имен- бей еркін кіріп, қай жерде немістің қанша әскері, қандай ба- тареялары барын сурап білетін; сурамай-ак, кездескен жерде олардың өздері де айтатын. Бірақ, латыштардың қолына ка­ ру алып, меціреу орманның арасына кетіп, партизандык дар- кан өмір курды дегенін онша көп есітпеп еді. Өзін ажалдан куткарған мына үш латыштың жайы оған жумбақтана берді. Енді ол Янға сыр тартқандай шүбәлана қарап: — Сонда, сіздер кімсіадер?.. Партизансыздар ма? —деп су­ рап еді, балыкдпы шал күліп: — Нансац шыным, шырағым, кім екенімізді керек десе біздіц өзіміз де білмейміз... —деді де, төрде жаткан екі бала жігітке мойнын бурып: —ей, Леонард! Біз кімбіз шынында да? Мына жігіт сурап отыр, гимназиссің гой, сен айтшы? —деді. 344*

Леонард, бул екеуінің арасында кенеттен басталған әңгі- кете араласпаса да, зейін қойып тыңдап еді, өзіне койған мы- на сурақтан сон жерден басын көтеріп алды. Сол күлімсірей тусіп, шекесін касып отырып: — Біз бе?.. Біз, Леопаодпыз— деді. — Леопард?— дсді тутқын, таңгалғаинан оның сөзін қай- галап айтып. — Я, Леопардпыз!.. Туткын үндемеді. Гимназист айтқан леопарддық жырг- кыш андар ішінде ең бір иіапшаң кыймылдайтын айла- кер, азулысы екенін, малга, аңға, сол секілді өзініқ алысар жауына да биік ағаш басынан атылып соғатынын ол ойланып барып түсінді; Леопардтың булайша өздсріи неге «Леопард» деп атағанына жаңа түсіиді. Енді, Янның өздері жайлы айт- шына да сенді. Онан әрі өзін де ашьтк. таныстырып: — Ултым қазақ... Қазакстаннанмын...—деді. Өз ултынын. казақ, жерінің Қазақстан екенін мақтаныш сжендей көтерік' кідауьюпен айтты да, — Атым Есей, әкемніқ аты — Біржан... деді. Бул кезде тамак. та дайын боп сді. Эрика, түбі жалындаған екі көгелокгі ортадагы кішкене столға әкеп койды. Ян қызынық касына отырды. Төрде жаткан екі бала жігіт Кол-аяқтарына ерітіп корғасын куйғандай ауыр тарткан бой- лаРын азар билсп түрегелді; екеуініц де көздері кызарып, бст- теРі жалқылдап іскеы; көздсрін жумып есінегсн күйде Я н и ы п жоғарғьг.жағыиан орын алды. — Жүрегімді көтеріп барады. Іше алатын емеспін,— дед Леонард алдындағы тарелканы ысырып еді. — Мен де... — деді скінші бала жігіт, орпыпан түрегеліп. Ян мысқылды кескінде оларға қарап иек кағыгі күліп: — Ай, гимназистер-ай... Сыр бергішсіңдер-ау! Бір түнге ^лдырьгп қалғандарыд мынау, егер сясі-үш күн қатарьшан түи Катсақ қой, жүріп к е д е жатканда сүрініп жығылған жершен тУрмай қалатынныц өздері болатынсындар. Онсоң ғой, латыш Щзруаларыньщ жазғытурғы арық аттарындай әркайсынды ку- лақтан тартып: «тур! Әй, тур!..» деп жүргенім ғой — деп, қызы екеуі мәз боп кулісіп алды. Есей, немістердіц қолына тутқьш боп туокелі бір сөткедей Уақыт болған еді. Соиан^бері ол азап тартпаса, нар таткан *оқ-Ты. Бірак, сонан келе оған ас батар е.мес; касыкты ерніие рігізер-тигізбестен тартып алды. Ернінің жарасыиан ыссы боп> алмай отыр друге, Эрика әдейі оган суьітып бсрген еді. — Муның жарамайды, жолдас офицер. Алдыңа берген ас- ты тауысып ішу керек. — деді Ян. 345

— Ас батпай отыр, іше алатын емеспін. — Неге? Есей қол таяньга түрегеліп: — Жақағы өздерің жайғастырган екі немісте менін бар документам қалды. Таң атпай турғаида барып документтерімді алып қайтуым керек. — Ой-й, тәйір-ай онық жарасы жеңіл ғой. Бас аман қад- ғасын төс қалтада сақтайтын көкала қағаз қайдан табылмай- ды жігітке. Кел, тыныш огырып тамағыңды іш, документіңді сосын көрерміз. *— Болмайды, аға. Документті жоғалту бізге өміріаді жо- талтқанмен бір. Мен барамын. Есейдіқ баратынына Янның көзі жетті. Бірак, бул турған- да оны жалғыз жіберу қауіпті еді; баратын жеріне жете ал- май жарты жолда қулап қалуы сөзсіз. Осы жағын еокергеч Ян қасына екі бала жігітгіқ бірін алыл, бул жолға өзі бірге барғанды жөн көрді де, сырт кнімдерін шагтшақ кшп, колына автоматын алды. Бул қезде есікке қарап беттей берген Есейді Ян ыйығынан тартып токтатып: — Сен әлсізсін гой осында кал!.. Документінді біз барып әкелеміз, —деп еді, бірақ Есей көпбей: — Рас, әлсізбін, бірақ ол жерге өзімнің ғана баруым ке­ рек, —деді. — Бізге сенбегенің ғой? —деп Ян, Есейдің ыйығына салып турған колын тез тартып алдьғ; қанын тартып сурланған ашу- лы кескінмен түйіле қарады. «Документін сенбегені өзініқ ажал аузынан аман калған тірлік өміріне де сенбейтіні... со- лай болғаны» деп, ойлады Ян. Оньщ осы ойын сезгем Есей, не қыларын білмей қатты кы- сылды. Өзінің олармен бірге еріп барғандағы ойын тілмен жег- кізу казір бул турғанда кыйын. Өзін ажалдан қутқарған адамды және ашуландырғысы келмейді, онық алдында басын жерге жеткеншс иіп кешірім сураса да өзіне ар емес, кайта жарасымды, лайығы сол еді: — Түсін, Ян... Онда менің парт билетім де бар... —деді. Сол бойда Есей жанынын қиналғанына карамастан, Яндар- мен бірге барып өлген немістердегі доку.менттерін алып -кайлы. VI Ян өздеріне жақын хуторда туратын дәрігер әйелге кызыи жіберуін жіберсе де, артынан «неге жібердім» деп өкінумен оолды. Таң бозарып атып, меңіреу ағаш арасы жаңа-жаңа саңлауланып көрініп келе жатқанда кеткей Эрика түс ауа осре келді. Етең, толық бетіне қалың әжім түскен, көзілдірік- 346

ті, сёміз кемпірді ерте келді. Есей өзін емдейтін доктордық осы ■екенінбіліп жаткан орнынан басын көтеріп еді, — Жата бер, балам. Жата бер!.. Біз, бөтен адам емеспіз,— деді дәрігер кемпір қолына тарлау сыятын саусақты, түбгг колғабын шешіп жатып. Уйқыға сгргек Ян дәрігердің сөйлеген даусынан оянып, былшық басқан көздерін уқалай түрс келді де дәрігермеи колдасып амандасқан жсрде: — Жаксы болғанын карашы! Науқас болар, келе алмас деп қорқып едім сізді, — деп өз кеңілінің күдігі мен куанышын білдірді. — Науқас едім. Бірак., жаралы бар деп әдсйі кызым із- дел барғасын амалсыздан келдім. — Рахмет сізге! Көп, көп рахмет, мадам! Екі бала жігіт, Гудков баспаханасы шығарған Ян Раинс- тың толық өлеңдер жыйиағын орталарына алыи окып жатын, жана ғана уйықтап кетіп 'еді; сырты жулынып, біраз кағаз- дарының жиегі жырымдалыл жыртылған қалын. кітаптыц ашық бетіне қолдарын салып уйыктапты. Түк сезбестен шырт уйқыда жатыр. Дәрігер ксмпір екі бала жігіттің колы астыи- да беті ашьгқ жлтқан калын. кітапка иілді, кейбір әріптері өш- кең өлең жолдарына нуры тайған кішілеу көк көздерім кысыи карап: «Өтеді жзстьіқ, етеді жылдар, Өтсді күндор зымырап. Өдмейді халық, өшіюйд: еліц — Қорғай білссц сеи бірак!..» — леп ^Урыннан таныс өлец жолдарын іркілмей окыды. . — Раинс! Шіркін Раинс-ай, ашынған, ызалы халыктың кс- Г1Н’ Дәл сендей айнытпай бере алған басқа да жан бар ма !кен»біздің тілде? — деді ішінен* кітап бетіясн көзін тайдыра ®еріп. Дәрігер ксмпір бірінші күні Есейдіқ денесіне ісікті қайта- Ратын дәрі жакты, келесі күні ертслетіп келіп, тағы дәрі жак- Ты*Жаңадан дәрі жағып отырып, дененің ісігі сәл қайта бас- Тағанын байқады. Асты іріңдеген бітсу жарадай күлдіреп іс* *ең жумулы көзі де сығырайып болар-болмас ашуға келді. һсейДің ісік денесін карап отырып, дәрігср кемпірдің бір тан- ғалып, сырын шеше алмай койғаны— оныц көк желкесінея, аУ3ы қызарып шыккан бармак басындай шығу, кешегісінен де ГөРі бүгін әсіресе улгайып қалган сскілді. Сыздауық деугс аУзы сарғаймайды, шыйқан деуге тым улкен. — Желкеңдегі асы шығу сырын уқтырмады. Ақылым ^ п е й отыр, балам, — деді кемпір кетерінде. — Есей, дәрігерді осіктің алдына шығарып салды. Сәті 347

болса, бугін түн жау шебінен өз әскеріне втетінін айтып, кол алысып қоштасып қалды. — Қадірлі ана, көрсеткен қызметіцізге көп-көп рахметі Умытпаспын, сіздІ кайда жүрсем де! — Асып кеткен қызметім болған жоқ. Қолдан келгені осы- ақ, балам. Ықласка риза болсаң жарайды, — деді дәрігер кем- пір басын иіп, шегіншектеп алыстап бара жатып. Есей есік алдындағы жеке өскен жуан терекке суйенді. Жа- кын арадағы, жергілікті халыхтар болмаса, немістер тумсы- ғын суғып көрмеген бул менреу ағаш арасы жым-жырт ты- пыштық екен. Қай жағына бурылса да алакандай ашық жер жоқ. Аспанмен тілдесксндей, жуандығьіна қушақ жетпейтін зоулім биік карағай, кайыңдар ғана көрінеді. Ағаш арасына күн түспей бултсыз ашык. күндері де көлсңкеленіп, қоқьф кеу- гімденіп турады скен. Бірінші күні Есей жор үйдсн далаға шығып, терістік цен түстіктіц, батыс пен шығыстыц кай жағы екенін айыра алма- ды, бул ара 'қай жердің тусы екенін де болжай алмады. Лео* нардта неміс офицерінен тусірген көп карта бар екен, өздері- нің турган жерін сол картадан көргесін ғана, адам аягы тал* ғап басатын бул меңіреу орманнаи оқы мен солын аз-аздап айыратын болды. Жаца жыл кірген күні өздері немістерге «гас­ троль» беретін жердін батысында, Тукумусқа дейін созылып жатқан Вашеляспур батпағы бар екенін білстін. Сол батпак- тың сыпыра жағалауын жиектеп біткен, аумағы ат шаптырым* дай ну ормандар жатыр. Есей өздерінің Вашеляспур батпа- ғында, меніреу орман арасында туратынын Леонарі картадаи көрсеткесін ғана білген еді. | Дәрігерді шығарып салып, өзі есік алдындағы тсрекке сү- йсніп турып қалған Есей, күнніц бүгін тезірек батканын тілеп, соңыра өзі жүретін қауіпсіз қолайлы жолдарды ойлады. Оған» ағаш арасынан шығыгі, Крумидағы жол айырығына жету кы- йың секілді. Одан арғы жердің кауілсіз жасырын жолдары, өзіне өткен Круми «гастролінен» таныс еді. — Мені не пәтуаға қойып отыр екен? Жок болды деп үміт- терін үзген болар. Үйге, «каралы қағаз» жіберіп қоймаса не кылсын?.. Немістер сол куні қай жерде тойтарылды екек? Унгри әлі олардың қолында ма екен? Жоқ, әлде-е-е?.. Есей көзін жумды. Өзі сүйенгеи жуан терекке ауыр ой, азарлы уайымға толы ыстық басын сүйегт үнсіз тур. Көз ал* дындағы меқіреу орман көлеңкелі, күцгірт дүние, ағыссыз ка­ ра суға баткандай, бір сәтте семіп жок болды. Оның орныка жаца ой, жаца сурсттер елестейді. Унгридің дәл карсысынан атакаға кеткен немістер бакылау пунктін қоршап алған... Жайшылықта өзі ырза болмайтын, жуас, момын Саладуха- нын өздерін башия зсңбірегінен атып турған көк болат танкі- 348

нін «екеуін деп айта алмаймын, бірін сөзсіз кыйратайын...» деп кыйылып суранып турғаидағысы... Енді, міне Петр Дени- оов пен Сапожников буньщ қарсы алдыпа келіп, катар тура калды. Жау танкісін кыйратуга олар да өтініп сурап «жібер- іиі жібері» деп турғандай... — Қандай жандар, ә! Сяпожннковты айті Онын аузына сондағы сөзді салған кім?.. Полк тыльшда жыртық етікке ду- рыстап жамау бастыра алмай, бізін колына шаншьш алып отыратын елеусіз етікшіні бундай кыйыншылықта ж уз гайдғэір- май, жау танкісіне карсы апарған каидай күш? Саладуха Л, Жора? Петр Денисов?.. Жігіт еді, борі де! Еііді баскару взводында ғой адам қалған жоқ. Олардыц орнын толықтыру керек. Бірак кайдан толтырасын? Армия резервінде адам бар дейсің бс, казір... Жау қолына түсіп жаны азапта жүргепде де, Есейдіц ойы- нан Скориков бір шыкпады; өздеріндей олар да командалык гтунктін қорғамак боп урыс салып жүргснде коршауда қалған- Дай, жау қолына түскендей корқынышты уайымдар басынл көп келеді. Әсірссс пемістердіқ туткынынан босап шыгып Вз- шеляспур батпагыныц меңіреу орманына кашып тығылғалы, әр алуан ойлар басына көп келетіи боп жүр. Жатса да, турса •Да жанын ауырткан жарадай ауыр уайыммен қайғырып ойла- натын ойы казіргі өз жайы. Бакылау пункітінде, коршауда кал­ ган он бсс адамның он төрті өлмес ерлікпсн каза тауып, жал- ғыз өзі аман калды. Ол, ол ма, ж ау колына тірілей туткынғл Да түсті. Кім біледі?.. кім біледі, Есейдіқ тайталаскан қанды егесте рахымсыз ж ау қолына қалай, кайтып түскенін? Парт бил^тін '9зіңде-ак болсын, бірак, ендігі өмірінде жакыньщиыц жат бо- лып, істеген ісің, жүрген жүрісін. көгі көңіліне куман, күдік ту- ғызуы ықтимал. Онысыи, кең өмір саған тар, көп осік саған 'Жабық. Мейлің әскери окуға тус, мейлін олдекандай бір бас- тауыш уйымға мүше бол,— «туткында болдын ба?» дегсн су- ракқа жауап бересіц... л Есей жеке біткен жуан терекке сүйенген күйі басы салоы- рап үнсіз турып қалып сді, арт жағынан акырын оасып >ін келді. Балыкшы шал катарласа беріп онық колтығыпан алды. Өзіне жалт бурылып караған Есейге көздерініц кыиғ>гғын ра­ на жүгіртіп: — Я, не ойлап турсык? Әлі, кайтамдасың ба?— деп күлім- сіреді. \\^ — Кайтамын... Қайтпай болмайды, Ян аға' Мен туткын боп жау қолына тускелі аз да болса бүгін үш күн уш түн боп ’ барады. Батареямда жалғыз офицер қалды. Зеңбірекшілері кез, кудак боп отырган баскару взводы атымен жок^болды Кәзсіз, қулақсыз адамнын өмірге каіысы бо.імаға 349