Ә.Нурпейсов-Курляндия

Есей өз ісі деректі кыз атына келген уятты ойлап қысыла- ды. Қызға дегеіі кіршіксіз адал жүрегінен аяған қынжылу бар. Өткізіп алған оралмастай өкініш секілді. Баянның келмей жа­ тый доктордан сөгіс естуі басқадан емес, бунын орынсыз кый- - наған колкасынан болды. Кешеден бері жол айрығында жүр- гізген тоскауыл урыстарында ойынан шыккан қыз, барлаушы әкелген мына хабармен есіне түсті. Дәл сондағы, бірінші кез- десуде байкалгаа уп-уяд бала мінезі мен қансыз беті күлімсі- реп кеп, көз алдына тура калды. «Әміріңізге бағынатын адам- мьш, көнбес күшім бар ма?.. Көндім... Аяғында, сонымнан жаздым. Салмақ артып сэдеттенгенім смес, шыны сол!»— дегг буған әзілмен кінәшіл өкпе арткандай ма?... Сондай бір, ер- кслеп базына білдірген сүйкімді назы бар кыз елесіне көзі толы. «Қім екен, шүйінші сурағандай докторға жеткізгсн?... О да бір қайдағы жсрдің астындагыны білетіи жіміскі..» Ғсей өзіне шакыру келгенін рота командиріне білдіре кету- ді жөм көрді. Ендігі көріскенге дейін коштасу да керек еді, окоп бойымен Нуржанға қарай жүре түсті де, қайрылып ар- тына карады. Бірі рацияға, екіншісі телефон аппаратына оты- рып ап су шулғауларын сығып қурғатып жатқан, Петр Дени­ сов пен Кожақты корген еді: — Жыйналып дайын отырыңдар! Қайтамыз батареяға,— деді де Есей жүріп кетті. Әдейі бір адаммеп жіберген Скори- ковгің буйрығын білмейтін ол екеуі тадырқаған кескінде бір- біріне карады. — Бул қалай, шабуылдыд біткені ме осымен? Джукстэміз кайда? — Джукстэң қурып қалсыншы... Бүгін оларда болса ертең біздікі... Ана түстіктегілерді айтсайшы сен. Соккап солар ғой, не деген бақыггы жандар сді?! — Сен нені оттап кеттің? «Түстіктегілерің» кім? — Украина, Белоруссия майданындағыларды айтам. Қазіо олар гой, сөз жоқ Бранденбург, Померания, Пруссия жеріне жетеміз деп, сол минутты күтіп отыр. Жетеді де!.. Ал, біз... бі$ ше?... — деп Петр Денисов от шашқан ашулы көздерімен Ко- жаққа жалт қарады. Оны да ыза буып, күйініп отыр екен, жолдасыиың мына сөзімен басынан кулакшынын жулып алып, жерге тартып урды да: — Біз, мына Джукстэге де жете алмай отырмыз. Не деген кемдік еді. «Жасылды», «иантердЬ, одан «кыскы қамалды» талқандаған күшіміз қайда? Әлде, жаздағы жедістерге масы- ғып согысуды умытып кеттік пе? Қалай ойлайсыд сен? — деп тікшіл көздерімен Петр Денисовне кадала карады. Бірақ, оиыд үддемей түнере түскеиіи көргенде, Қожақ бурынғысынан бетер ызаланып, ыстық қаны бурқ етіп бетіне шыкты: 200

— Сенде трофейден басқа не ой болатын еді! Канқыйғав кеудеқе тым курыса тары қауызындай ой бітпей, сорлы жа- ралған сүдінсің ғой. Петр Денисов буған өзініи жайшылықтагы көцілді кезде- ріндей қарқылдап күліп: — Шок түссін тіліңе!.. Тіл емес, зор рой нағыз. Басқалар- ды да менше шанышқылаймын деп шамдандырып алып жур- ме, — деді. — Меиіқ сөзім ауыр тие ме, саған? Баскалар дсгенде ба~ тып айта алмай турганың өзіқ ғой. Катере алмасан айтып к.ой, тіліме тыйым сап, қазірдеи бастап «сіз», «біз» деп сыпайылау- ды мен де білем. • —■О-ой, тәйрі мені қайтесін. Кол басыидай Қожақ түгіл фрицтің алтыаузы боп келіп соқсаң да сыр бере кояр ма екем, мен! — деді Петр Денисов Есей қайтып келгенше, ол екеуі байланыс аспаптарын буып-түйіп, «ал» десе колдарына іле кетуге дайындәп койғаи еді, кідірмей Всей келіп үшеуі жүріп кетті. Жолшыбай ба­ тальон штабына сокса, штабта Борзых пен Петрушиннің бірі жоқ екеи. Қартаң писарь ғана жалғыз отыр. О да өмірі тау- сылмайтын писарьлік жумысқа, сығырайған шам жарығында узақ сарылып отырып қалған; үстіне кірген адамдарды көрсе де, көрмеген боп соңғы кунгі урыстар тусында өлген жауын- герлердің үйішіне «каралы қағаз» жазып отыра берді. Штабтың төменгі, кіші кызметкерлсрінің психологиясын жақсы білетін Есей, картаң писарыс өзі сәлем берді. Сонда ғана ол басын көтерді. Үстіне кірген офицерді де жаңа көр* гең боп енжар көңілсіздікпен созылып тура берді: — Қоманцнрлеріқ кайда? — Жерлсуге кетті .. — Кім өліп еді, тағьР — Капитан Петрушин. Ессйдің туда бойы түршігіп кетті, жауырынынан әлдекан- дай муздая суык нәрсе жугіріп өткендей еді. ДемІн үзілердей ыщқына тартып, үрейлі қобалжумең сілейіп аз турып калды. • — Не дейсіи? Петрушинпің өлгені рас па? — Жолдас лейтенант, мен сізді алдаймын ба? Бүгінгі, Пианава үшін болған урыстын сонғы бір тусында мина жар- кыншағынан қаза тапты. Маған сенбессңіз үйіне жіберетіч каралы қағазы міне. көріңіз. — Қерек емес. Осы арада ол көңіл суытатын каралы кағаздан қолыи тарт- са да, бойында соншалық кызу жалынмен оянган достық се- зімде журтка жақпайтын, «мінезден жарымаған» күйгелек начальниктіц калай өлгенін білгісі келді. Әдетте, адам болған адам, айрықша соғыс ішінде шыбыи жанын шуберекке түйіп 201

жүрген адамдар аралары алыс болсын, жакын болсын, мейлі бірін-бірі танысын-таиымасын, талабы бір серіктесінін өлмеге- нін, өмір сүргенін тілейді. Ал, егер адам еркімен санаспайтын ажал жағаға қолын салса, жан ашыр дос көңілі оның умы- тылмай, сстс каларлыктай бір ерлік жасап, данкын асырып кеткекіп тілейтін еді Ііетруяіиннщ казасын есіткенде, Есейде дос көңілінен туған шын тілекпен тым болмаса «телсфонмен буйрык боріи турғанда өліпті...» деген бір жылы лепес күтті. Сол оймен шыдамсызданып кетіп: — Калай... калай өлді? — деп шапшаң сурады. — Мен өзім көргенім жок, бірак айтушылардыц сөзіке Ка­ раганда...— деп писарь сәл ойланды. — Қараниязовпен ка- наттас шабуылдап бара жаткан белімше командирі катардан шыкканын біздің капитан есігті. Командир болмағасын белгі- лі... Тас үйге бскінгон немістерді айналдыра қоршап алса да, маңайлап бара алмай токтап калғасын шыдамады, капитан- ның езі барып жауынгерлерді атакаға көтсреді. Ол тас үйге жер бауырлап жакындап барып айкай сала атып турған екен, касына жарылған мина жарқышпағы дэл кеудесіиен қада- лыпты... — Ал, сосын? — Жаркыншақ тигесін адам жайы белгілі... Бар денесі калшылдаған капы дірілмен шалкалап бір сіресіпті. Соңғы рет бойындағы сарқылып бара жаткан күшін жыйып тәлтірек- теген аяғымен умтылып ілгсрі басып «алға!» — деп колын со- зып кулап түсіпті... Ротадан акпар экелгендер солай айтады. Есей үнсіз басын иді де. бурылып жүре берді. II . Капитан Петрушин Пианава шығысындағы Пнанава өзені- нің мінбе жар қабағына жерленді. Эр ротадан іріктеп таңдап алған он шакты кызыл әскер мылтыктарыиан үш дүркін көкке атып, капитанмен соңғы рет коштасты. Борзых, кызыл әскер- лерді ротасына кайтарып жібсріп, бір өзі кабыр қасыкда ойғ? шомған, муңды пішінде, иыгы салбырап унсіз турып калган еді. Сәлден кейін: о““ Жаксы да, жаман да, нс талай кылыктары бар еді. Қаисы бір тым жаксы істерін, тонторыс мінезі жокка шығарып зая кетіретін. Өз ісін білгенімен бағыныштыларына берер үл* гі, өнегесі аз еді. Сөзіміз ауыр болмасыншы, әйтеуір о да Отан үшін соғыста өлді ғой... — деп Борзых жылы буы буркырап жаткан жас кабырға басын иці. Петрушинмен ол дацқты жазгы шабуылдан бері бірге іс- тес боп келді. Содан бергі көп күшке, кыйьшшылыққа түскен 202

ауыр жолда. оның батальоны ілгері баскан эр кадамык урыс* !!сн босата отырып Псковтан осы араға жегті; арттарьша тас- таған осы узак жол мын шакырым болса, мықдаған ауыр \\рысгарға түсті. Батальон катары олденеше селдіреп, не бэрг <ж бес-жыйырмадай белсенді штыктердіқ гана калған кездері болды. Мундай ауыр жағдай анрыкша узак корғаныс урысык.з икемделген Мадона, Рига, Рпжица маңьшдағы мыкты бек- ністерді талқандау үстінде жні болған-дьк Жазғы «сегізінші сокқы да», не ліунда жүргізгсн утымсыз урыстар тусында бол- сын, катары кеміп көп толыктыру көрген бөлімшенін бірі осы Борзых батальоны. Кеше, Пентэрс түбінен шабуыл басталарда, батальон қагарьшда нсбір кырғьшдардан аман шығып жүрген \\ш адам бар еді. Жазғы шабуылдыь; сьтрлас серіктесі еді^Со- ның бірінен көи тосқауыл болған кешегі жол айрыгында аіі- рылды. Еиді, міне, бул езеннігс міибе жар кабағына Петрушин жерлеиіп отыр. Жол айрығында өлген Мироновгай, о да ерлік үстінде қаза тапты. Адам касиетін ісі ашады. Мезгілсіз сөнген шырактын жа- НЫПтурғанда өңкей жиіркенішті жаман жактарын, әсіресе иі- сін, түтіиін ғана көрсең, карацгы түскенде нағыз шын кадірін білесің. Со секілді Петрушиинік такаббарлығын жаратпай. ка- бағын шытыи, кейін қалатын майор да көптен сакталған көкіл салқындығьш умыткандай, капитанды жерлерде өз тэнінен жанын суырьш әкеткендсй кыйналды. Өзеннің жар кабағынан 'казған қабырға күйгелек капитаннык кан-кан шкнельге ора­ таи узып, арық денесінеи де баска өзгемен орны толмайтьш өзіне ен қымбат нәрсені жерлегсндей сезеді. Петрушин жай- шылыкта Борзыхка каншама жек керінсе де, жан-тәнімен Шын беріліп істейтін уқыпты адал ісі буныц жүрегін жылыта- тьін. Енді, өлер алдындағы мьша ерлігі оған курттай да кір жу- ытпай, осыған дейінгі жөнсіз қылуа мінездерін умыттырып ба- рады. Отырғак үйінің ішіндей, колынан өткен кағаз бетінік Де тазалығын сүйетін сол куйгелең, асығыс канитаниыц жаны да кіршіксіз таза еді. Кызыл әскерлерді ротасына кайтарып жіберіп жас кабыр басында белі бугілігт жалғыз калған майор ‘Борзыхтың казіне жас келді... Қабырдан кегіп бара жатып бурылып артына бір карады. Кішкене өзеннің мінбе жар кабағында томпайған жас кабыр «лыстап калып барады. Жер астынан шыккан жылы, сарғыш юпырактың бет жағы ғана болмашы буланып жатыр. — Қош бол, кош бол, қымбаттым!.. Көзден кегсен де, кө- кіректе қалдың... Пианава үйлерінеи өтіп бет ашыкка шыккасьш, майор баурайдагы батальон штабыиа жеткенше еңбектеп жүрді, суы иіылқып. балпшғы былжырап езілген жерлермен де енбектеп келеді. Үзбей біо калыппен сылбырап жауған боз жакбыр 203

үстін суладьі. Жаңбыр жауғалы жүйкесі босап көксокта боп еріп жатқан муздай қар суы да былжырап майордың бауры* нан өтіп, тісі-тісінс тимей қалшылдап кет-еді. Дене ыктыярын алған дірілді тоқтатпақ боп тістенеді. Осы жолда, асты-үстінен бірдей өтксн кар мен жанбыр суынан да жанына ауырлау бат- қан және бір қыйын жағдай бар секілді. Батальон штабына жеткенше сол жағдайды Борзых қыйнала ойлап, күбірлеумен келеді: «Полк комаігдиріиің не дегені?.. Әзірше, бір рота команди- рін «ала туры» несі? Рота командирлерінің ішінде батальон на­ чальнигінің жумысын үлгіргендей кім бар еді? Мархум іМи- ронов штаб жумысына іскер еді ғой. Қараниязов калай екен? Сауатты жігіт болар, оны взвод командирі ғып жібермей, Ми- ронозтыц орнына біліп тағайындаған скенмін, жол айрығын- дағы жау бекінісін ойдағыдай талкандады. Сірә соны ала ту- рармын. Полк командирінің «әзірше» деуіне карағанда, штаб начальнигіне адам берер». Осы оймен, Борзых батальон штабы турған жер үйге кірді* Штабта капитан Петрушиннің жоғын бірден білуге болатын еді. Шабуыл басталардан екі — үш күн бурын жалпак столға шан* шылып отырған писарьлардыңқолы қарындаштан әлі бірбоса- ған жоқ-ты. Өзі аз уйықтайтын, өзгені де уйыктатнайтын ты- нышсыз Петрушин шабуыл үстінде де оларға бір сәт дамыл бермсді. Қазір олар беймаза иачальниктің біржола кеткенін пайдаланып, қара келеңке бурышқа барып, шинельдеріне оранып жатыпты. Жалғыз қартаң писарь ғана кағаз жазып отыр. Аяғының асты умаждап лактырған кағаз- Көзіне тіре.л- ген уйкыны кашырмақ боп ащы темекіні де үсті-үстіне тартқан екен... Қарсы алдында жанған әлсіз шам жарығынан беті сарғыш тарткан картаң писарь, үстіне кірген батальон командирш көр- генде ушып тура келді; стол үстіндегі копырсыған көп қағазды тез-тез жыйыстырды да, ығыса беріп орындығын Борзыхқа усынды: — Отырыныз, жолдас майор. Мына қағаздарға сіздің қо- лыңыз керек еді, уакытыңыз болса... —і Бул не қағаз? — деді Борзых отырып жатып. — Өлгендердің үйіне жіберетін кағаздар. — Бәрі де ме? Қөп кой, ә?.. — Өлгендер де көп емес пе, жолдас майор. Борзых енді қайтып үндеген жок, жан қыйналысын жасы- ра алмағандай мандайын кіржитіп төмен караған күйі, түне- ре түсті. Сазарған, салмақты кескіні муцға толы. Үнсіз отырып барып, кеудссін кере күрсінді де: — Я, солай... өлгендср де көп. Шығынсыз соғыс болмай- 204

ды,—деп писарьға қолын созды, — кәне, бері бер!.. начальни- гіцніқ үйішіне де жаздың ба? — Жаздым, жолдас майор. — Мироновке ше? — Оған да жаздым. *— Кәне, әуолі сол өкеуінід қағазын бере ғой. Писарь Миронов пен ГІетрушиннін. үйішіне жазған каралы кағазын баскалардан бөлек шығарып Борзыхтың алдына тас- тады. Борзых төс қалтасынан бір әйнегі шытынаған ескі көзіл- дірікті алып көзіне киді де, едкейіп алдында жаткан каралы қа- ғаздардың бетіне үділді. Ш Келесі күні осы араға екі жагинан да көп күштер төгіліп, карсыма-қарсы беттесіи жатып алды. Бірак, канша түнеріп элем жүзін торласа да жаумайтын қара булттай айбарын сыр- тыиа шығарып, ойпаңдарға, ағаш арас.ына сыналаскандары Золмаеа, кыймылға кіріп, айкаска түскен жоқ. Келесі ертеді- не, әскер тілінде кырғыи кантөгіс деп аталатын қатты урыс- тар болды. А зу салысып жулкыскан екі жағы да бір-бірін ала алмай, тең түсіп тізе бүгісті. Неміс қолбасылары соңғы шай- кастың нысанасы болған кішкене Джукстэ каласы Курляндия Фуппировкасьшыд алдагы тағдыры үшін стратегиялық маңы- зы зорыи біліп, он жак, сол жақ флангісінен майдан шебінін осы мадына мык-мыңдап әскер тартты. Осындап, флангадан келтірілген әскер курамаларының белді бірі 21-далалык авиация дивизиясы соқгы үш күнгі Урыста селдірсп қатардан шыкты. Оныд орнын басқан 19-ат- кьшітар дивизиясы да катарын толықтьгрып, күшін тыңай- туыи, үйтпеген күнде кейінге жіберуді сурап, фельдмаршал Шернерді мазалауда. Ашулы фельдмаршал устара жүзіндей, кәрі түскен дивизия ^асыларын мурттай ушырады; ондай сорлыларды «фюрерге <5ерген антты буздыц» — деп айыптап кызмет орнын төменде- тіп, не қайсы бірін «аяусыз жазалансын...» деген әмірмен әс- *еРи трнбуналға береді. Фельдмаршалдык кара басына солдаттык канынан да Кымбат боп бара жаткан жанар май да, урыс Джукстэнің фгесіне келгелі аяусыз жағылды. «Улы Германия» мен «Кур­ ляндия» мотобригадасының танкілері хауіпті жерлерден бес — алтылап контратакалар жасап бір-екеуден, кей-кейде екі- ушеуден кыйрап, кері қайтып турлы. Жанармайдың тақ-туқ- тығынан Джукстэге бүйірлей кіретін кен. кара жолдың айры- рьіна «Курляндия» мотобригадасыныц өзі жүретін көптеген зеңбіректері жерге казып көмілді. 205

Ғрыс уст;и 7г> і/пт-, н е г с к а р с 'ы терец орчаоЫк - ^ йа Ц о ғы Рлап м иналайиш тан- ™ с Ү»-КР, иементтіподваягяпЛДЫ' Кала ішіндег‘ )$ы 'беріч: сыласа беретіц кау.меті бап\" еР еке КоРшаУда қалсада, кап- Лан..жеке °рьіидарга азыкРпен ' ЭШС ошағьш а«налды. Он- - і \":‘1 л у и / ‘У Р Ь ін. ж с т п іс е е ’ енл Дарі М0Л беР,лді- БУМн он- ^атя ли '“ У Р а л к ы н тте ;і \\ іТ г - ь кем п,Р*шал Анесюжурт- кань:пя°гН С0Ллаттардан баска'кы ^ арасында сумеадеген Йр гы к Н қ а л а - е с ік т е п Д Л б ы р лаған * * жан туфмайтыч V п’ Оерік б ек н іске , ^ уш рейген бос уйлер әскерге -Мадока. р „ га м Г \" ске ам«а .:,ы п барады. Ғ 'іатц^-тЫЗК запы болған^П рп*^6 ®олған урыстарда орнс •,ьДг; Л.ж->«тэге т » Р мунык біріие де кеділі ш совет ■)скРпМ а,,; ЗЛЬІ-'і-берім Уп кір' б ,р а к кзркынды, каттыкый- Ф еш уш і Р;-Ср!Нен в.х-рдРей к о п ^ Т а р -ана «ҮРгізіп жагаи рып ж іт-^ ЫЙМь,л а л д ь ін л а гы а л ы ’ б>’л * Совет зскерлерівін Жанитягнюы.лн__д а й к ө р ін гд і\"* К^Ш ін ж ь ,инап қатарын толыктк* *«^одтардь, кпііп с1 >’шыруғл , ^ ыдан т аоан ы на төл « Д *Укстэд да & аП қойған фабриктар меі МаРШалдын ' Корғяган неміет ° кашып ед>- ™віізиянһ!), кв»'’ 1, Қатан буйгп.--’\"6 де Соны« кебі кедді. Федад- ;ерлі- Тіоі калган™\" солда'тта‘ Ын орыидауда он тоғызыншй Оеы аоася -. дарь,ның да рь! Джукстз соғысында жаяын Г-зпчіл каіг- -Кегкелі Ңгп-., ‘ ' та-чайы жанын бермек... 7 ір ; Ротасының устінде ала-бөлесу* ^Фззггее рг'оТт^а-яоп *наттас к-өір-ш---і-л--егрі- -т--ы-и--ыш № ?Д°ТЬШ кы п Рдаи гөр? Л -гх-т- Гурман р о т ^ 1\"** !іаРа жс^гГе с>ғьшып кіріп биік жал- Гі 'Кйу сескенЬ - ЬІ--ӨЗ колынла рстапжаткз* ъ ө б ір е к коркадьі. Бүгін, онып 206

қарсысынан бір кеміс батальоны алты рет контратака жасаіт, алтауы да шойырлып тумсыкка соккаидай тойтарылды. Әно, тагы автоматшы десанттар тиелген оннан астам татткі каладан шықты. — Тағьі да біздің ротаға!.. Жалдастан бізді ығыстырып, чорғакуға ьщғайлы жерді өз колында устамақ. Бул жерді кеудеден жанды алсаң ғана аларсың. Бірак, бір сүйем кейін ьіғыстыра алмассың, өлсек көріміз осы ара болсын!— деді Нуржан. Жалдаска кеп бекінгелі, өткен алты контратака ту- сьінда да бір шыклаған сөз еді. Екі жақ боп егеске түскен кы- 3У айқас алдында жанқыяр кайсарлықпен акырғы, соқғы сө- зін де айтты. Нуржан рота шебін жағалан шыкты. «Танкі соғысына да- йындалыңдар!» — деген буйрык болмаса да, жауынгерлері бо- аат калпағын көзіне түсіре басып киіп, қол гранаттарына жа- рылғыш заттарын салыті әзірлеп койыпты. Қысылшац, ауыр минуттарда күш беріп, кайратқа бастап журетін жаңа келген жас командирді жауынгерлер өз касы- нан бул жолы жоне көрді. — Кәне, ж ау танкісіне меиімен біріе кайсың қарсы бара- сың? — Мен барам! — Мен барам! — Мен де барам!., деп кайталаи айқай салған жауынгер­ лер жан-жақтан жүгіріп келіп жыйналып жатыр. Гранатта- рын колдарына кысып алған. «Неге болса да дайынбыз... бас­ та!..» деген бір ғана тілекпен қулшынып келіп турған жауын- герлеріне Нуржан сүйсіне карады. Қатерін тіккен душпан танкілсрі жакындап келін калғанда, жауынгерлерінің жубын жазбай бірігіп, өзінің төңірегіне нық бекіп алғанын көрді; өзі- мен бірге өлімге баруға да тартынбай, тілек кып турған ақ жу­ рен, адал жандарды бойына күш санады. — Жау танкілерімен жағаласқа түсуге алтау, жетеуің Жетеді. Калғандарың шоғырланбай орын-орындарыңа тез та- раңдар! — дсп Нуржан ә.мір берді. Танкілер тіпті жакындап калды. Жалдастың баурайынаи башня зенбірегінің үңірейген аузы көрінеді. Іиінен жаңа шы- гып келе жатқаи абжыландай, башня зеңбірегінін өңеші кем- кемнен көкке сорайып көтеріле беріп еді. Әлдекайдан, олдекім атқан терт снаряд тас төбеден төмендей ағып, сорғалап өтті. аасгағы танкініц карсы алдынан үйдей кара топырак бурк етіп аспанға көтерілді. Әлі де болса жалға шыға алмай, өрде тырмысып келе жатқан арткы танкілер осы арада уйлығып бө- геліцкіреп калды. Кала үстінде калыктап ушкан Ил-2 де осы- лай қарап ойыстап келеді. Жылдамдап жіберген снарядтар- Дыц сонғы екі — үш түйдегі жау танкілерінің калың шоғыры- 207

яа және... жоне жарылды; ортаңғы бірімен өрт шықты._ Зецбірекшілерге рахмет!.. Көріп атқанда да мундай дәл тимесі Не деген шеберлік! — Самолет баскарғасын көріп атканы емес пе? — Қайдагы самолет?.. Не оттап турсың сен? — Ана, Ил-2 ше? — Ә, э, таптың, таптың... Біз, «осы не бітіріп жүр» деп кустаналасак, корректировщик екен ғой, — деп куанышты жауынгерлері осылайша дабырласып жатканда, кысылшақ- да өздеріне кол ушын берген батареяның кімдікі екенін біле алмай Нуржан ойда. Мироновтың орнына Нуржан тағайындалғалы да бір же* тідей болып еді. Содан бері онық корпустық артиллерия на- чальниктерінен білетіні жалғыз ғана Есей Біржанов. Өзгелерін білген де, көрген де емес. Батальоннан Есей кеткесін бөлімше- сінің халі бурынғысынан біраз ауырлады. Шабуыл жолында кездескен тосқауыл тораптарын сүйемелсіз жалғыз бузып көп шығынға ушырады, қазіргідей контрагакалар бетін тойтаруда да жалац гранатпен қолда бар жауынгерлерін карсы коятын •еді.«Есейдін батареясы емес пе екен? Сірә, сол шығар,» деп бір ойлады Нуржан. Корректировщик Ил-2 калай карап ойыс- таса, снарядтар да аумай соңда барып жарылады. Соңғы жі- берген бір залп жау танкілері өтіп жатқан кала шетіидегі кіш- кене көпірге жарылып, үш танк өзеннің бергі бетінде калды. •«Мынау онды болды. Енді кайтер скен? Зеңбірекшілердін аты- сы да тамаша! Снарядтары жаудың ізін куып апшысын қуы- рын жарылады». Үш танк арғы бетке өтетін өткел іздеп сыпыра жаркабак- пен ылдилап салды. Алдарынан көрінген кішкене көпірге жа- кындағанда, соңғы танк алдыцғы екеуін басып озып бурын өтпск боп ағызып келе жатып, жолдан шыға жалт бурылды. Ауыр дененің асығыс кыймылы көп қыйындыкка, күшке түседі. Сол сотте. икемсіз алып денені уршығынан шыр анналдырып, шапшаң бурып салдырай шаңғырлаған жалпак каз бауырдың табаны астынан, жол бетінің кап-қара топырағы бурк етіп биік көтерілді. Өзен жағасында жарылған мина гурілінен жалдың төмен қулар баурайында, кең, қара жолдың екі бе- тін ала жаткан Нуржан ротасының окобы да дірілдеп, теңсе- ліп кстт!. Окоптың сызды, дымкыл жарлары шытынап жары­ лып, кей аралары опырылып ішіне кулады. Иуржаннық қолындағы дүрбісі де дірілдеп, көзінің алды- на турмай кетті. Сонымен бірге, дүрбінің көз әйнегіне үлке!і аумақпен дөңгеленіп түскен өзен жағасы дір-дір шайқалады. Беті шымырлап, үйіріліп аккан өзен суы да, арғы, тікшіл жаркабақта, өз саперлері көмген минаға ақдаусызда өзі сок- кан танкі де кішкене көз әйнектен толқый ысырылып дома- 208

лап бара жатқандай. Ешбіріне көзі тоқтамады. Анык көрме- гсн түстей булдыр егоеспен байкатпай, болжатгтай уйткыган бір келкі белгісіз бітімдер бар. Жер дірілі басылғасын ғана көз әйнекте уйткыған дүние орын-орныка токтап, өзінщ бас- тапқы тьшьпитық калпына ауысгы. Нуржан жаңа көрді; әлдекандай бір мылкау күштің алып иығьг көтсріп калғаіндай, минаға жарылғжі танкі езінің ауыр салмағымен бір жамбасына қыйсайып, аунап түсіпті. Шан турмаған каз бауыры күнге шағылысып, түйдек-түйдек көте- рілген кара түтін арасынан жіьглт-жыдт етсді. — Көрдіңдер мс... көрдіңдер ме ананы?— дсді Нуржан дурбіден көзіи ала беріп, рота окобыныц әр жерінен темір калнактары гана кылтылдаған өз жауьшгорлеріне дауыстап. Осы кезде телофон ніылдъірады. Нуржан трубканы кулағына апарар-апармаста майор Борзыхтың салмақты жуан даусы естілді. — Ротанды атакара котеруге дайьшда! Қалаға штурм жа- саймыз. — Батальон ғана ма? — Дивизия болып. Дайындал! IV А, юелдіндер ме?!.. Су-оу боп үстіне кіріп кслген жаяу әскердегі оз адамдары- на умтыльгп кос колын созып, карсы жүрген Скориков оркай- сысын бір кушактады. Олармсн айрылысканнан бсргі өзінің сағыныш маукын, коркьтыш каупін кең қушағынан шығар- м*ай қысып турып басты да, шалкалан артыпа шсгіне бөрді. Жаңбыр өтіп киімдері малмандай су болған адамдарынық бас-аяғына қуанышты, шат кескінде күлімсірей қарайды: — 0 , батырларым!.. Сағынып қалыппын ғой өздерінді. Біз айрылыскан соқғы үш күн а.уыр үш жылдық узактығынан бірде ком болмады. Оендерге калай екенш білмойміи, өзіме солай. Аман кауышкасьгн бастан кешксн кыйьшдықтың бәрі умыт. Жарадындар, осы жолы. Шабуылда көрсеткен ерлік ең- бектеріқе кандай алғысым да артык болмайды,— деп ол жа- уынгерлерінін қапын жэне кайталап кысканда; — Артық мактап жібсргсн секілдісіз, Иван Иванович. Суы аз боп астына от көп жағылса казан қаңсыйды. Суы көп бои оты аз жағылса, жылуы ғана жетеді. Сіз тутаткан отгық кы- зуы басым да, суьг аз-ау тым, каңсьщ кете ме дсп коркам. Отын бассаныз қайтер еді, аздап,— деп Есей сылк*сылқ күл- Ді. Баскалар да катты дыбыеьгн шығармай, акырын ғана кү- 14 — Курляндия 209

лісті. Жалғыз-ак Скориков күлмеді, демін тартып, ызғарлы суық түске еніи барады. Ол калың кабағын көтермей, сар- ғыш тартқан жүдеу бетін Есенге бурды да: — Я, білем... ерлікті сен ылаккан беттен, өжсттіктен із- дейтін боп жүрсін. Жапжаксы ісіңнін ажарына кара көлен- кесін түсіретін жаман әдет, ол,— деп жебірлсй түсті де,— кәне, кантужин болғанынды неге білдірмедің? Шабуылды бас- тар алдындағы бейбасгактыгың санаңа жеткен жок па еді? Әр туста әр кылығын соккы боп шекеме сарт-сурт тиюмен келеді. Сеп үшін партия уйымынан ескерту алдым, — деді. Кею ойында жок Скориковке «умытып барасын ғой... Ме- нін сол айыбым бар емес пе?..» деп әлгі ауыр сөздерді оның аузына өзі салып беріп, тілеп алғаны анық. Есей өзі істеген іске күлерін де, жыларын да білмей дағдарған калпы, жер шукылап үнсіз отыр еді, Скориков: — Болды, болды... юэтер енсеқді!.. Мактасам сүймейсік, урысканымды және көтсрмей кылтыясын. Кай бабыңды табам сенің? Жас баладан сен кыйын болдық ғой, — деп Есейдің жаурыныка колын салды да, өзіне тартып кысты. Осының ^зінде, жан-жуйесін балкыткан күшті бір жылы* лык бар е.?і. Ессй өз кыймылымен еш қарсылық білдірмен комбатыиун күшағына кіре түсті... Күн кешкіре жсл бәееңдеп бурыпғысынан ішін сол тартса да, боз жаңбыр сылбырап жауа берді. Аслан әлемін қымтат басып алған бу тәріздес суйык, сурша булт жылжымай бір орында тур. Жазык жер бетін сел ғып каптаған жаңбыр суы жыра-сайлармен сылдырап ағып, окоп-окоптарға да куйылып жатыр. Тусарлыктан кешкен су ішінде аяктарын бүге алмай, сарсылып турған кызыл әскерлердің көзіне казіргі сурғылг аспан жылы буы көтерілген туманды теңіз бетіндей; «нендей карғыс аткыр жер сді?.. Жаз емес, күз смес, кыстағы жаңбы- ры несі?» — деп олар ызалана түседі. Жаяу оскерлердің сыртын ала ориаласкан бакылау пунк- тінің жер үйлеріне де есігінен саркырап еу куйылды. Урпнісіп ушып түрегелген барлаушылар мен байланысшыдзр далаға жүгіре шыкты. Олардың сонын ала Скориков те шықты. Қан- ша сыр бермес сабырлы болса да, Курляндия табиғатынын такаббар мінезі шыдам өңін әбден жукарткан секілді. «Ай, мына жаңбыр... мыиа жаңбыр... бузды-ау барлық ой- ды. Шабуылды мандытпады. Кун ашылып, жер катса да адам жүре алмастай көк тайғак болар». Ашу, ызасын қайнаткан күйінішті ойда, Скориков жалты- рап қак т\\грып калған йен далаға узақ карады. Майдан үс- тінде зеңбіректер атысы да бэсеқдеп барады. Қора шетіне байлагап корі гөбсттей, арт жакта әлдекайда турғаң жалғыз- жарым зеңбірек анда-санда оу-оу-у деп жалкау үн салып ка 210

лады. Кай жер, кай шамадаи атып, кайда барьгп жарыльгп жатканын айыру да кыйын Ондай жллғыз-жарым снарядтар тобынан айрылған шүрегейдей өте биікте суылдап ушып, алыска кетеді. Сол жак канатта катты урыс боп жатыр. Ке- шеден бері, канаттас кыймылдағап латыш корпусыныи кар- кыны басынкы тарткан. Енді бүгін бойына күш, куатын жы- йып алып кызу қаркынмеи шабуыльш кайта бастаган секілді. Жерді тітіретксн зор гүріл алыстан естілгеніне карамай бір- те-бірте үдеп, улғайып барады. Өздерімен тізе косып, бір кый- мылдаған «көршінің» қайтадан каіты кетксн қаркынына Ско- риков сүйсінігі тур еді, жыралармен сылдырап аккан жанбыр суын жиіркенбей, шылпытып кешіп капитан Гогоедзе келді. — А-у-у!.. — деді Скориков оған колын созып. ІІІабуыл басталған күиі айрылыскан екі комбаттың сонан бері бір-бірімен біріпші рст кездесулсрі осы еді. Сыналаскан қалың әскер курамасы уәделі, сотті минутында жаппай ша- буылға шығып алды жана ілгерілей бергснде, полк шгабы- нан Гогоедзе жазба буйрық ялды. Кяға? бүктесінін жазып ка- раса, кыска буйрык жазылғян окон. Грыс ылайсаңы бунан бу­ рым болып басылып, енді, казір. меңіреу тыныштыкка айнал- ған майдан түкпіріне амалсыздян кыймала-кыйнала жүріп кетіп еді. Екі — үш күндей о жакта болып, жоғарыда, буйрыкта көр- сеткеидей опдагы немістерге тыным бермей әбден мазалап кайтқан беті осы екен. — Ал, батыр, барған жағың қалай? — деп сурзды Ско- риков колын босатпай кысып турып. — Не калайын сурайсыц, тыныштык. Бул жағыкдай емес, онда әскер аз, корпустык артиллерия агаулыдан біз ғана. — Сендер онда не істедіндер? .— Біз бе?.. Біз, бул жсрде, «жаныңа жағымсыз тиетін ауыр тукымдылардан бізде бармыз» деп ондағы фрицтерді кор- кытып койдык. Демек, кыдырыстап, үнемі із тастаумен ауы- сып жүріп ор жерден ок атып отырдык. Екеуінің будан кейінгі әңгімесі ол мандағы неміс әскерле- рінің күш-куаты, кыймыл-кайраты жайында болды. Гогоед- зенің айтуына карағанда, Тсмсри үстіиде корғаныс шебін устап жаткан жау әскері де аз... фельдмаршал Шериер жаз- ғы шабуылда бүкіл Балтык жағасынан айрылса да, енді кіш- кене Курляндиянын бір сүйемін бергісі келмей жамын салып қорғауда. Сол максатпен ол өткен Пентэрс шабуылында май­ дан иіебін;к өзге жерінен курамалап, бөлімдеп кеп әскер алып еді. Бір ғана Темери түбінсн 21-далалык авиация диви- зиясын өткеи түні осы маңға әкелсе, енді 19-аткыштар диви- зиясын және алады деген хабарды Гогоедзе айтып тур. — Көз жеткен нәрсе емес, сондай шуда жіп телеграмма* 211

нық солдаттар арасында гу-гу тарап, жайылып жатканы анык,— дсп Гогосдэе күлгенде: — Жаны бар... жаиы бар... Тутас кыймылдан бастартқан- да мундағы біздің тактикамыз да бейкут... туткьшьілын табу рой. Әйтгюос, корта уда болғаимен белдесіп алысканда коти­ ке тусегін мыкты жау. Оігың отыз д и в и з и я с ы н курту өзіңнің он бсс днвизиянды беру... Ол да ен аз дегенде... Сондыктан біз, ылғый утырын тауып, аңсыз жерінен бейкут соғуымыз керск,— деді Скориков. Бугаи, Гогоедзе «түсінем... айтып тур- ғанъің уккан сьгрым» дсгсндей басын изеп, костай макулдап қойды; содан сод, Скориковке кулана күлімсірей калган агы үлкен кара көзін сәл қысынкырап алып, кырындай карады: — Ал, өздерің ніегып жатырсындар? — Біздікі осы. Тыным бермейміз, арсасын шыгара тіліп тс түспейміз. Жаяу әснерлеріміз Джукстэні... Оның сөзің Гогоедзе аяктатпады: — Джукстэні алгандарың маған онша уная гурған жок. — Неге?.. Шабуылдың көздегсн тактикалык максаты да сол емсс пе? — Жау бекініеше тым суғыныгг кіріп кеткен екенсіқдер. Сағактан сығып калуы мүмкін ғой. — Шенгелі күшті болса сығып көрсін. — Ол бундағы біздің күштің көптігіне сснгенін. ғой. Өз күшіне сенгеи жақсы. Бірақ, жаудыц күніін де көру керек. Екі айдан бергі бір манданның орекетіне іргесін буздырмай, нык устасып жаткан отыз дивизиясы бар жау да осал емес. Ішіне суғынып кірген тумсыктыц кос сүбслігінсн коп күшггсн ка- пысын тауып тисе, Джукстэні оп-оңай коршап алады. Әшейінде, аңсыз іскс аяк баскыш урыншак жастын. енді қапелімде сактық ойлап, акыл айтуы Скориковке әрі куаныш- ты, әр • кызык көрінді. Айтып турғаи қаупінік көңіл оенгендей Қыйсыніл бар. Пентэрстен басталған шабуьглда булардын. әс- кері бу маңдағы жау бекінісініц бір сүбелігінен кеулеп кіріл еді. Соның нәтижесінде екі жактан да — немістерден де, біз- дерден де — сыйыр тіліндей екі тумсық жасалды. Капыеын тауып кайсысы бурын қыймылдаса, аңсыз жағын аш бүйірден қысып алуы сөзсіз еді. Сақтығын. орынды, Иракли. Бірақ, біз шолғая доама Армия басындағылардың да, онан жоғарғылардын, да талай оиынан өткен қыйсын болар. Біздіц буншалық суғынып кіріп, жаудың, коршап алуьта колайлы позиция жасап ошрғаны' мьізды олар біледі. I огоедзе үндемеді. Скориков аякталмағаң ойын ілгері да­ мыта түсті: Жэке біздіқ шабуылымыз аякталған жок кой. Қазір ка- 212

наттас көршіміз генерал Бранткаланын. корпусы қыймылдап жіатыр. Дабыльг күшті, каркьшы да ооад болмас деген үмітте- МІІІ,— деп сөзін бітіргенде: —1Адам бірге болмай сірэ біліе ме... Балтық жағ.асында- гы халыктар жауынпор болады екен. Темери түбіндсгі біз бар- гаи дивизия эстоқдардікі бодды. Өткен күні олар немістерге «гасгрольді» келістіріп берді. Мундағы шабуылдың кызіығъі- нан қур қалсақ та, о жакта айызымыз бір қанды,— деді Го- гоедзе. Ауыр жолдын. азабьж көрігі әбден жүдеп жетсе де, казір- гі кейіиінде кажь№ан, мукалғші түр жок. Сылбыр жаугзн жаңбыр аетында толарсақтан саз кешіп жүріп, бүкіл халқы боп асығып күтксн жсңіс жолында әлі талай жумыстар істсу­ ге жақа күшпен жігерлі кайрат әкелгендей. Жаңбыр сорғала- ған жы.тгыр кара бстінен сондай бір оенім күші байкалады. Скориков те оны осы турде көруге кумарткан оекілді. Үс- тіндсгі суы соргалаган сары аліа балшық киіліінен көз алмяй, кьгзыта карап: — Жігітсін-ау, жігітсіц-іау, Иракли!..— деді д е — бата­ реяң қайда токтады? Қашықта ма? — деп сурады. — Шалғайда емес, бу жольг сешмен тағы көрші боламыз. — Жаксы еткенсін... Бақылау пунктін. ше? — Оны да сснің қасыца орналастыірғым кеп тур. — Дурыс... дурыс... Жакын турсақ әрқашан да іргеміз берік болады. А — а... баскару взводың кайда? — Артта келе жатыр. Қазір жетеді,— дей түсті де, ке>нст ойына әлде бір умытқаны түсіп: — а-а-а, Иван Иванович!.. Менін батареямда ғы жаналықты есіттің бе? Жай смес, куа- нарлык жаңалык...— деп Гогосдзе Скориковты жулмадады. — Ол кандай жақаліық? — Баскару взводына офицер келді. Кіші лейтенант Сай­ кин. — Қандіай екөн? Қаблетіне көз жібсре алдың ба? — Кім білсін, келгеиі жаца... ісімен унамаса, түрі-түсі он- ша тартьгп турган жоқ. Скориков күлді: — Ойбай-ан, ісі унаса ажарын кайтесін. Сынап көрмей, сыртына бола түңілме!— деп Гогоедзені қолтығынан алды. Сол қалпында қолтыктаеуларымен жер үйге кірді. V Гогоедзе багареясының баскару взводы Скориковтін 6а- кылау пүнкті орналаскан биік төбенің сырт жағына, ойпацга тоқтады. Дол бүгінге шейін баскару взводы командирінін 213

міндетін уакытша аткарып келген сержант Сағындыков Жа­ ка келген командирге өзінің жумыс ілімін алып, әбден сірнік* ксн жэрдемші екекін әлден сездіре сөйледі: — Жолдас кіші лейтенант, біз бул жерге абзалы бекер тоқтадық. — Неге? — Вірінші батареянық бақылау пунктімен катар болуч* мыз керек — Біз бірінші батарея смеспіз ғой. — Санымыз баска болса да, олармен кашан да іргеміз бір. Сіз де ажырата алмайсыз, — деп күлген Сағьіндыковка, кіші лейтенант ызгарын жая карап: — Сержант!.. Әзір баскару взводына командир мен бо- лармын. Жакпас мінез тугызатын жаман әдетке әуес екенсін. Өзіңнен жоғарыиы үйретем деп әлек болма. Соны жадыңз түй, — деді. Көп жағдайда сабырлы, салкын канды Сағындыковтын болмашы сәл нәрсені көтермен, шарт сыиатын томырык мі* пезі де бар сді. Бул жасында майдан өмірін бурын-соңды көрмеген, әрі басқару взводының жумысына таныстығы аз командиріне білген акылын айтпак боп бүлдіріп алғандай, кырғый кабактың усгінен шыққасын күйініп кетті. Ісі жөнді, сөзі орынды бейкүна жанның каннап төгілген аіиу ызасын- дай. Отты кара көздерін кіші лейтенантка кадан жалт ка­ рап, іштен арбаскандай үнсіз турып калды: — Өзіңіз білесіз... Қол сугуға хакым жок, баскару взво- дының жумысына әмірші кожа өзщіз. Бастайтын сіз де, со- ңыңызға үнсіз еретін бія. — Солай ма?.. Соны білсең үндеме! — Бірак, айттым да койдым, комбат бул токтаған жері- кізге өмірі келісім бермсйді, ілгері көшіреді, — деп болжа- уын өзі білдірген зіп-зілдей сенім айтты да, Сағындыков бу- рылып жөнеле берді. Оның мінезінлегі кыйсык, кыңырлығындай боп көрінген осы бір сенім кіші лейтенанжа катты батты. Кайрылмастан тартып бара жаткам Сағындыковтың сонынан ере түсіп ток- тай калды. — Сержант!.. Сержант, тоқга солай!.. — деп ол буйыра айкайлады. Қынырлығыпа басып кеткеи Сағындыков екі— үш р^т айкайлағанда барып мойнын бурды. «Йемене? Не дей- сің?..» деген ашулы кескінін ғана танытып, үнсіз тур. — Комбат калайша келісім бермейді? — деп оған к ііііі лентенанттыц өзі жакындап келеді. Сағындыков мырс етіп күліп жіберді. Осы мыскылды кекесінінің өзі, әлгі сыры жумбақ сенімді растап, әлдекімге арка сүйейтінін аңғарта- ды. 214

— Бакылау пунктше сіз аласа, ойпаң жерді кярайсыз. Оған биік жер керек. Қеліспес кайшылык осыдан туады. — Түсінбсдім?.. — деді ол ыйығын қозғап. — Ойлансаңыз түсінбейтін дәнемесі жок. Бакылау пунк- ті деген сөздің өзінен түсінуге болады Батареядан бөлініп шығып алла жүретін баскару взводының міндетті жумысы жау бекінісіне биіктен бакылау жүргізу. Бакылаушыға орын- ның неғурлым биік болғаны, жаяу әскерлермен жакын тур- раны жақсы. Кіші лейтенант шолтац еткізіп кыска кольш бір сілтеді де, отделение командирлерін өзіне тыгыз түрде шакырып алып, ойпаңнан екі жер үй қазуға омір берді. Сағыпдықов бул жердіц өздеріне бакылау пункті болмасын білді; узак жолдан шаршап келген жауынгерлерді зая бейиеттендірмей комбатпен ойласканды макул көрді. Бірак, бу турғанда кіші лейтенанттын сөз тыңдамасын, әлгідей тагы катты акырып қайырып тастайтынын білгесін үндемеді. Былай шыға бере Оағындыков өз отделениесінің бір бар- лаушысын Г'огоедзеге жіберді. Оны кіші лейтенантка сездір- мей, жаеырын істеді... Өзіне жасырын хабар тиісімен Гогоед- зе касына Скориковты алып баекару взводы токтаған жерге келді, Қабағы катыңкы, түсі суык. Әшейінде ойнакшып ту- ратын үлкен кара көздері де ерітіп куйған корғасындай, көз шарасына уйып каткандай. Көпке дейін кірпік серіппей када- ла қарап қыймылсыз турып калды. — Бакылау пункті меніц көрсрткен жеріме ғана орнала- сады. Бул жайьшда екінші рет онгіме болмасын,— дсп оған ка­ тан есксртт? де, — маған хабар беруіе адам жіберген кім? — деді. «Кім екснін» білс тура, тосмннан койылған түйткіл су- рак. Кіші лейтенант ыйығын козғлгг — Сізге адам жібердік пе?.. Кой, мен білмеймін,— деді. — Взводында не болып жатқанын өзің білмейсің,— деп Гогоедзе оган қарашығын аудармай кадала бір карады да, —сержант Сағындыковты шакыр! — деп кысқа әмір етті. — Қуп! — деп кіші лейтенант жүгіре жөнелді. Қідірмей, Сағындыков келд;; комбатының ызғарын жайған ашулы тү- рінен батып бетіие де карай алмай, көздері тайсактап ыға берді. Гогосдзедс үи жоқ. Кішксне аузының жука, еріндері жымкырыльш барады. Кеждікке ғана біткеидей кішкене қу- лағы да, әуелі ушынан бастап, содан түбіне дейін кызарды: — Кімсің сен, а?. Взвод командирімен ойласпай өз деге- яің мен жумыс, істеуге кім қосты саған? Отделениеңнен бір адамды комбатка жібер деген әмір алдың ба? Неге үндемей- сің? Сенен сурап турмын мен?.. — Әмір берілген жок, — деді Сагындыков дыбысы шық* пай, міқгірлеп. Гогоедзе онымен артык тілге келмей сөгіс 215

бе.ріп, отделскиесіне жіберді. Кіші лейтенант өз сыртынан жургізген жасырын жумыстық купия сырына жақа түсінді; «бассыздык.!.. барып турган бассыздық!» деп інггей ызаланса да, ашулы комбатының көзінше әбден мысы курып үндей ал- мадьг. Сағындықовқа іішіей өшігіп, «оені ме!.. тура тур тезгс салармын» дсп азуын басумен қалды. Гогоедзе кші лейте­ н а н та қастарьша Жіаісындап келе берген Скорнкості кәрсе- тіп: — Танысып қой, бфіінші батареянын. командирі,— деді. Олар қолдасып амандасқан жердс бір-біріне аты-жөндерін қоса баяндады: — Капитан Скориков. — Кіші лейтенант Сайкин. — Сайкин?.. Чувашсын, ба? — Жоқ, ултым мордва. — Мордвада болғаінъш бар. Бграз жерін білем де, Қай арадансық? — Ултьш мордва демесеңіз, турағым басқа ара, Повол- жиеданмін. — Неміс Поволжиесі ме? Сайкин шошып кетті. Мьша бір сөз, уыз етінен ракымсыз бір кол үзиі бурып алғандай, бар денесін шымыр еткізді. Әл- денепе күлімсірей қалғап Скориковке үрейлі көздерімен ше- гіншектей беріп қарады. — Уа, ж-жоқ, советтікі. — Немістер турды ғой. — Я, туруын немістер ту-рды. Бірақ... — Бірак советтікі,— деді Скориков, оның айтқысы кел­ еек оөзін аузьшаң шығармай қагып алып,— соғьюка кятыскан шығарсық? — Ж-жоқ, енді қатыеам. — Әскерге кай жылы алынып едщ? — Қырық екінші жылдьщ жазында. — Кештеу адьшғаін екенсің,— деді Скориков. Бүйдеп неге айтқаныің езі де білмеді. Артыван ойлап ка- раса, конілі қалғасын емсс, орайлы жері -болғасын өзін билей алмаған бір жеңілдігі секілденді. VI Скориков штабтан көн,ілденіп, қуаныішы кайткан екен: астт,!, үстіне түріңкі қалың <фіндері қулағына жеткенше жайы- лып, еркін күлімдейді. Әмір беруге шакырып алған отделе­ ние командирлерді — Цыганов, Саладуханы да арқаға кағып ықтыярлы ерік пен жумсады: 216

— Барындар... барындар тез!.. Адамдарынды осы араға жыйып сапка турғыаындар!.. Өткен Пентэрс шабуыльшда үздік -ерліктер жасағаны үшін Скориковтың езі орден, мсдальға усьжған жауьгнгерлерінің жоғарьадан беккп қайтқан буйрығын- әюеліпті. Ол кос каггар- дан тізіліп турран түзу сал алдьгнда указды дауыстап окып, жағалап жүріп аты аталғдн адамдардың қолын алды. Ен аяқтағы, боны аласа Кожақтан бастаған Скориков сап ба- сында, өзгелерден ыйыктығы жоғары турған Петр Денисовтын қолыіі бәріінсн соң қысты: — Саған, «Даңқ-тыя» екіншісі... Қутгықтаймын, Петька!.. — Служу советскому союзу! Сап тар.атылдьг. Қуанышты қызыл эскерлер, жыйиалып келіп комбаттан көңіл көтерупе рухсат алды. Күн батып, бакылау пункті жака орынға жылжығанша майдан өміріяде шынаралап, сирек ка- на боп калатын ойын-сауык уйымдастырылды. Баскару взво- дьшда, Петр Денисовтық Ригадан алып жүрген ескі гитары- нан баска музыка .аспабы жок сді. Екі-үш жауыпгер жүгіру- мен барыл, көршіліес Холм миномет полкынан лккардион экелдһ Қолы білетін куиггар тартушысы да табылды. Кеп қостап, он бастауды Баянға бсрді. Баян жауьшперлердщ ка­ дык ортасьшда, Петр Денисовтъш. кеқ қушағьгна кіргон кал- пы, басЫ'Н төоіліе салъгп отыр еді. Бастай алмаймын, даусым келмейді дегеяі жок. Тынык ауада, өзгсшс бір тунык таза үн.* мен ырғағьвд келтіріп, жіңішкеліеп созъш «Туг.ан слімді» айт- қанда, калғаидары да іде котерді: Келбеісн кен байтақ туған слім, Орман, тау, өзен, су жағасы. Дәл, мундай баска жсрді мен көрмедім Еркіндср адамзат баласы. Петр Денисов халық аузьгнда айтылып жүрген бірде-бір өлецді дурыс білмейтін. Кагір де узак айтылған олендсрдік өзі білетін, есінде қалған қысқа тустарында ғана қосылып отырған; бясында баска ой жок секілді сді. Кенет, өзіне ыйық- іаеып катар отырган барлаушыны бүйірінен нуқып калып: — Өлеңіңді коя тур — деп токтатгы да, — біздің «мурт» қайда? Мына журт кызыл өңеш, боп ғой, ән салып жатыр. Та- макты жіібітер едік. Ада.м жаны тем.ір емес, тем.ір де майсыз жүрмейді. Сыбағалы жүз грамымызды бооагптай ма екен? — деді. Пеіъка айткағг жүз грамм оркімкік де ойында бар екан. — Айтса, айтпаса да старшина кайда, біздіц? — Бәое, көргендерің бар ма, саны? — Ондай алам, кеу-кеуі бар көп қысымына ушырайтың 217

жыйындарда тасалап калатын. Жер тесігіне тығылса да та- уып алайык, кэпе!.. Кэне!.. — дсп, бір-бірін қолтығынан көте- рйт, суксніп турды. Петр Денисов бастаған барлаушылар бір үйдің айнала бе- рісіиде іздеп шыкқан адамына кездесті. Аркасында такулы термосы бар Усов, өзін үнсіз келіп коршай калған барлау- шылардың бетіне жағалай карап шыкты да: — Алда, сорлылар-ай, шыдамаған екенсіңдер, ә? Сен-ау, Петька, осыларға шоқ баскан? — деп көп арасынан ала-бөле Петр Денисовка карады да, тізесін бүгіп отыра беріп, енді бір қыймылмеп шалқзйып аркасындағы тсрмосыи жерге түсірдг. — Келіндер, ыдыстарыңды тос бермен! Әуелі сендерден кутылман мағаи тыныштық болмас. Соңгы кездері, старшина Усов Петр Денисовпен көбірек калжындасатьш боп жүр. Өзге журтқа ауыр көріисе де, өздері елемейтін өткір әзілдері де үзілмей, әдетке айналып барады. Осындай анда-санда, әлдекалай кездесе калса, кағыспай ажы- .раскан емес. Бу жолы да, өздерінін сол әдеттеріне бақты. Термостың аузына котологін кыйсайтып тоса койған Петр Д е­ нисовне старшина Усов сыбағалы жүз грамын куймады. — Сенің сыбағаң термоста жок, мынада!.. — деп өзінің карнын көрсетті. — Не дейді мьшау?.. Мундағы журт сеніц аузыңды жалай ма? Нарком бекіткен солдат паегыи талан-таражға салсын деген кім саған? — Өзім... Кайда барсаң ла меиікі дурыс. ■— Не деп?.. Не деп дурыс болады сенікі?.. Бурын, көп үстінен білдірмей урлайтын ең, енді о да аз боп көріне жеуге шыктың. Сонын дурыс бола ма? Усов, «сөзінді тыңдамаймын... Басымды ауыртпа, аулақ!.. аулак.!..» дегенлей, снді одан бетін бурып алды; екеуінін сөз- деріие аллеи жымыцдап күле бастаған барлаушыларға карап, Петр Денисовне сездірмей, көзін кысып койды. Онысы айтпа-, са да, «біраз әзіл — аукым болсын, мені костандар!..» деп көпті 0з жағына тартканы секілді. .— «Кьгскы камалды» бузатын сапарда, бул «Данктық» үшініиі дәрежелісін алды. Көзі міне, дым жырдырмады. Одан бері де, алып жатқан медалінде сан жоқ... Сыртынан айтсам жамандаған болармын, көзі міне, айтсыншы өзі-зк, халық қа- таплы ырымын істеді ме екен, бул? Енді. міне, біз секілділер «Жауынгерлік еңбектері үшіиге» шак-шак. ілігіп жатса, бул «Даңқтын» екіншісін тағы алып отыр. Мундайда, өзі болса, жургтың жуткалы отырғанын жырып Ішеді. Буған жаксы... Мурт жапкан ү.пкен аузы балпылдап узақ сөйлеген стар- шинаны барлаушылар кызыға тыңдап, кумартып калған. Ал, сөзін аяқтап бітіргенде «қалай-қалай сөйлейді, муртың» де- 218

ген кескінде, бір-біріне күлімсірей қарап, бас изесіп алды да, тугслдсй Усовты жақтады: Бул, сорлыныц дурысын дурыс дейікші. Осы жолы «мурттікі» жөн. Сен, Петька орденді майлауыц керек,— деп жамыраған үнмен оны жабыла ортаға алғанда, — Петьканын мойнындағы жалгыз орден бе екен?!.. Әске- ри атяғының өскенің де коса майлату керек, оған,— деді бу­ рый үндемей турғаи Қожак. Петр Денисовке ефрейтор атағы бсріліп, шені бір саты өскенін, барлаушылар әлі білменді екен. Мына хабар, оларға үлкен жаналық әкелген жаксы лепестей болды. Бірак, солдат жаны сүйетін көп әзілдің бірі болар деп және ойлап, сенбей, сақтанып калған кейбіреулер Кожакка қарады: — Сен не дедің, а? Петькаға ^рскери атак беріліп пе еді? — Білмейсіндер ме? Енді Пегькамен ойиама, жаным, зо- райып кетті, ол! — Е, койшы?.. — Рас... Рас... с... — Каидай атак берген, рас болса? — Господин Ефрейтор. Қу жігіттін кыршанкы тілі, қыты-кытылап ыкылык аттыр* са да, ашулы Петр Денисовтан айбынған барлаушылардын бірде-бірі үи шығарған жок. Сырт айналып, алакандарын ау- зьша көлегейле.ч тосып, мырс-мырс күле берді. Кызыл эскер- лердің бул ажарын жақтырмай ынгайсызданғандай, Қожак көз алартып, одырая карады. Барлауіпыларға кірпігін как* пай, тесірейе караған коздеріиде күшпен басқаи күлкі күміл- жиді. » — Я, неге күлесіцдер, сонша? Ефрейтор болуды ойыншык білесіқдер ме? Енді, біздің Петька Адольф Гитлермен дс дәре- желес... — деуі муң екен. еркін күле алмай, іштен тынып, ты* ғылып турған барлаушылар ду күліп жіберді. — Ха-ха-ха-а-а!.. Адольфтыц өзіменен дәрежелес дейді.. — Ай, Қожақ... сен оңбассын-ау!.. Жоне кайд*?ыны тап- ты... Петр Денисов Кожакка табан жерден тап берді. Сонын боларын біліп сак турған Кожақ жалт берігт, зыта жөнелді. Петр Денисов жүгіре түссе де, Кожактыц жеткізбей кутылып кетсрін біліп, артык куған жоқ Өзі де, жас жауымгердің өт- кір тілін кызык көріп, көңілі біткен секілді. Ара-тура басыя шайкап, мейірлене күлумеи езуі жыйылмай келеді. «Кесір ба­ ла... Тілді, өзі.. » деп жас жіпттіц а.пдяғы күнінен зор үміт күт* кен сүйініш сөзі жиі-жиі аузына түседі... Әзілін умыттырып жіберіп, дым көрмеген адамдай жымы- йып келген Кожак, көп ортасынан тағы да Петр Деиисовке же- келеп карады: 219

— Айтқандай-ак, умытый бара жатканымды карашы... шуйінші» Петька!.. Оенін кудайын берді... — Эй, бала... кой енді! Жылағын келіп көзің қышып тур- маса... Онын кызыктырып кумарлаіідырып та.ртқан әзіл карма* ғьшың алдауыіга ерсе іліп каларьш білгеидей, Петька ерте бастан -сақтанды. Бойына жуыгпай бегшен кагады. Бірак, Қожақ оныц тыйымын елемеген болды. Оган деген өзініқ ер* келігімен тағы еркінсіп сөйдеді: — Ойын емес, Петька!.. Адал көңілімнен айтам. Шүйін- шімді бср, коне? Әйтпесе, арнап әкелген жаналық хабардан қағылаеыц... — деп, ыктыярын оныц өз еркіне салып алдап тартканда, аққау Петька и.танып калган екен. — Не ол?.. Шүйіншіні не деп берем, саган? — деді. — Біздің батареяга асгіазшы келіпті,— деді Қожак күл- кісін күніпел басыи. Петр Денисов оның «жаңалык хабарына» сеніңкіремеді, «шын айта ма, жок па» деген кудікті кескінде токталып карады: — Бурынғы кайда?Оны қай казанның кулағьша тырасың? — Оны зецбірекші етіп Дорофеевтің атыс взводына жібер- ген. — Эй, бала алдап турсың гой, ә? — Уа, жок. Наибасақ жаңағы «мурттан» сура. Өзбек ағайын көрінеді. «Келген хурметіне балаларды палаумен сый- лар едім... Не пайда, гөші болса да, күріші жок» деп қынжы* лады екен. Петр Денисовтың мәз болганы. сонша, бүйірін таянып, қарқ-қарқ күліп турып: — Мунысы бір с.араң катьтнш.щ үйіне кслген конағьшз «осы үйі ^курғырда ун да жок, май болса блин пісірер едім» дегөніндей болды гой,— легенде, Қожақ оғаи ьгзалаяа жалт карады: — Мен ғой, саған муны айткан. Блин емес, бауырсак... Бузбай айт...— деп еді, Петька оны есті.меді де, естгсе дееле- меді ме: — Онда, мунын. да оңған нәрое болмады. Сгро, біздік ба- тареяга оқған асбазшы таи болмай тур. Сон, асбазшы деп, шабуыл да біз болатын ротанікін айт!.. Пісіргіен асынын. дэм- дісі-ай, шіркіннің. Әне, сол адам нағыз асбазшы. А, Мына- лар!.. — деп Петр Денисов колын сілтеді. Бул күні, кун талаурап барып бултка бапъг. Жауынгерлер Курляндия жергне’ юеп урыска кіргелі метео- рологня станцияиың қызметкерлеріндей ауа райына қадаға- ласып, кунттап карайтьш боп алған. Күннің бултқа батканы* 220

на карат •ерггсқ жауын болар деген бір ой әркімде де ауырлай бсрді. Бүгін күнніқ батысымен жауынгерлердіц жер үйлсрін жакалап жылытып салу, жакын-жакьш хуторліардан монша жағып адамдарды кезекпен жуындыру, зеңбіректердіқ уясын тереңдеп казып ағаш бутағымен коршалап жасыру, трактор- ларды зғаш арасына апарып бүркеп, ен аяғы асхапа болса, оны да ық жергс тасалап орнату секілді шуғыл жумыстар кай бөлім-бөлһішелерде де кызу колға алынды. Джукстэ ма- дындағьг оскерлер өмірииен байкалған осы белгілер, еиді бул лііанда шабуыддын біржолата бітіп, майдан шегілін. жылжьг- май узақ турып калатынын білдіргендей еді. Скориков штаб ю батареянын .атыс уяоыніа өздерішд жа- на орынға көіистінін ескергііі, жолға шықты. Жол үстіиде ке- ле жатқанда оны комсорг Штукин қуып жетті. Она», басы комбатгьщ взг болып барлаушыліар мен байлаііысшылардьщ бірнешеуі бірден: — Жолдас комсорг, штабтан шығып кел>есіз бо? — деп сурап альт, сол арада соңғы бір-скі күннен борт подктыц са­ нитар бшгімі.пде төсск тартып турмастан жаткан Еоей жайын сурап бет-бетіне дабырлап, сойлсп кетті. Олар сөйліегенде Шгуки-н үндсген жок. Лқырьш ға т сзу тартып күдімсірепен күйде, ауыздарынан шыккан сөзді үлгі- ріп тыңдап тур. Ентелегт, алдын орап келіп аузьша үнілген жауыигсрлсрдін коцыр кеугім ксште көлепкеленіл, күмілжі таргқан сабырсыз бетіне сыр уққыш, сезімтал кісінің өқмен- нен өтіп туратьш әсерлі көзімен карайды. Осы жауъшгерлер адам касиетіік ашатын сын сагатта, өздерін сан рст алға бас- таган командирінің халін сурап білгенше шыдамсьгзданып турпандай. Т.іл-ек пен жүрск табысып, үнге күш қосып канмен серттескен жандар ажалға .ам-алсыз болса да, тыіныштыкпен тірілем калай айрылады? Бул кез, күи батып, көз байліантпан бі,р ша-қ болса да, ком­ сорг Штукин өзіие қарай ентелей түсіл, аузіьш баккан жа- уынгерлсрдіц кескінінен осы жайды укты. Сондыктан дз, Есейдің хабарьгн олар корыкқандай ғып айтпады: — Еоейде тап жаңа ғана болдым. Халы жаксы. «Қорқа- тьт ауру жоқ... қайта, тыінығьт, демалып қаддым...» дсп өзі күледі. Бәріқе дс сэлем айтып жатыр. VII Күя сңкейіп бссіндікке барғапда, бақьглау пунктіне хат тасыйтын кызыл эскер Потехин келіп еді. Полк қарауьшдағы бірде-бір жан оны әлі күнге дурыстап «3 атымен атаған емес. Оркім көділі қалаған, жаны сүйгсн 221

м. /% атын бередІ. Кейбір, Петр Денисовтей күлдіргі, ку тілдердщ ол туралы айтқан сөзіне баксаң: «полктың казанынан та* мактанатын канша адзм болса, біздін Потехинде де сонша ат бар» деп сендіреді. Шынында Потехиннін көп жүрегінен жы- лылық леп білдіріп, өзінін азаматтық болмысын ала туған әр алуан аттары полк дағдысына кірігіп калған. Полктан асып, бүтін бригада аузында айтылып жүрген онын белгілі басты- басты аттары: «куаныш», «хабар», «желаяк».., Парторгтың көнетоз брезент сумкасын мойнына салған* жүрдек, жеңіл киімді жауьшгер «желаяқ» деп бекер аталма- ған. Кыстык кыска күнінде тсрісгіктегі Иорпегиядан түстікте- гі Балкан еліне шейін созылған кең майданды жалғыз аралап шыгып, жауынгерлердің үй*ішінен де жеке-жекелеп сәлем хат- тарын ала келгендей, көнетоз брезент сумканын бүйірі тырсыл* дап шеқбірек атып. алыстан күлімдеп келеді. Потехинді арты- нан хат келмейтін жеке басты жауынгерлер де шыдамсызда- нып күтеді. Кундегі мерзімді уакытынан сәл-пәл кешіксе, оны әлдекандай бакытсыздыкка ушырағандай коркады. Снаряд астында козғала алмай сәт-сяйын ажал тосып жатканда кыңк етпейтін кейбір шыдамды, сабырлы жандар Потехин сәл ке- шіксе тыпышсыздана бастайды. «Тегін емес... тегін емес... Сі- ро, «желаякка» бірдеңе болған шығар? Әйтпесе, мунша кеші- гетіи орайы жоқ» деген корқынышпен штаб жакка көз тал- дырып қараумен болады. Әдеттегідей, бүгінде бакылау пунктіндсгілер Потехиндғ көргенде тус-тустан жүгіріп келіп, жыйналып жатыр: — Хат бар ма^ — Маған хат бар ма? — «Куаныш», және немец куантасын бүгін? Соңғы хабар- ды әкелдің бе? Жауынгёрлердін асығыс үндерімен кескін-кейпінен шыда- мын тауыскан сабырсыздык байқалады. «Желаяк» хат тасу- шы да журт үңіліп аузына карап кадірі арткан сайын ыржы- йып нуле түседі, екі бүйірі ірі балык жуткан жайынньщ кар- нындай кампайғаи көнетоз, брезент сумкасынан үш бурышты хатты с\\ъірып алып: — Әлгі, Петькаларың кайда? — деуі муң екен, Петька жол бермен алдын бөгеп турған зенбірекшілердіқ ыйығынан асы* лып колын созып* — Мен мунда!.. —- деді. — Саған хат бар. Осы жерде, көп алдында турып бірауыз өлең айтып берсец ғана аласын. Әйтпесе жоқ. — Өтірігіне тие бермесін. — Неге?.. Наибайеын ба? — Өйтіп кылжактама. — Не дейді, ей, мынау? Ақыл-есің ауғаннаң дурыс па? 222

ч Хат бар, соған кәденді істеп ал деген де кылжак боп па?.. Шын нанбайсьщ ба, өзің? — Өтірігің кыйсынсыз болса калай иаибаклын? Меніц хат алатын жерім жок екенін білмейсің бе? Өзі айткандай, Петр Денисовтын артынан үзбей хат келіи, хабарласып туратын жакын жуығыныц жоғы рас. Кейбір, өз- деріндей жеке басты жалғыз жігігтің жанашыр жакын-жуы- ғы болмаса да, көңілдес досы, не сүйген жары болады; жер ше- пнде журсе солармен хабарласып хат жазысып турады. Өмір танудың, дүниеде барлыктың азды көпті бір бс.пгісі. Өмір тір- лігіне келген өзге жанды жаратылыстарлан адам урпағын бір төбе қып окшау шығарып озык көрсететін де, адам меи адам арасындағы туыс бірлігін айыратын жоғары сана. Ал, біздің Петр Денисовта туған-туыскан да, не сүйген жар, жолдас та жоқ. Бір кездері болса да, бүгінгі гацда із-тузымен аты өшіп, умытылып бара жаткан көніл күйініші, жан-жүрек жараеын- дай ғана, ауыр еске түсіру калған. Өз әкесі — Тиуофей, азампт соғысында, актардын колы* нан аянышты каза тапты. Онан жеті жыл өткесіи сүзек ауруы- на шалдығып анасы жоне өлді. Оған панасын берсе берер ендігі жалғыз туысы жанашыр жакын ағасы Никифор болса, бахытсыз, ссрлы жетімнен о да басын алып кашты. Ауыл ара- сында Никифордың жібімес тяс бауырлығына ыза болып, іш- тен жанғандар көбейді. Ызалы жандарлык ашык күцкілі ауыл үстінде желді күнгі өрттей өршіді; бір-бірімен бас косыл кездесе қалси, «арам Никифор... мархум ТимоФей... бейшара Петька...» жайында узак әнгімелер ксзғайтын. Жас сәбиді му- сіркесе, кайрымсыз кагаң ағаны журт кіналай тілдеді. Оеы- лайша, ауылдастарымен Никифордьщ көкілі суысып, бой муздаса берді: ол жан жуымайтыи жуғымсыз жиіркенішті адамга айиалды. Енді, Никифор жетім інісіи колына алмай қаңғыртып койса, ауылдастарымен өзінің арасында карым- қатыстың үзіліп, көп арасында кадірі кемірін, халык пен өзі- нің арасындағы банланысты үзетін де, жалғайтын да осы бахытсыз жас жетім екенін білгендей. Шектен шықса ля елден шыга алмады; кәрі катты халық кысымыиан корыккпннан жетім інісін қолыиа алды. Панасыз жетімге жеқгесі көп зәбір берді; ә.пі келмейтін ауыр жумыс- қа жумсап, күні-түні бірлей куды. Тағлыр үкімі ерте көндір* ген өлшеусіз бейнеттін бәрінен де, көкайыл долы әйелдіц жа- зыксыз уратын зәбірі жас жетімніц жанын жаралады. Екі жылдай 'уакытты артына салыи бойын билеп бекіп алған Петька долы жеигенің таяғынан титтей де жаскаибады, бурын* ғыдай кашпады да, зобірленіп жыламады. Жыны түсіп жул* қынып урса да, дыбысын шыгармай боп-боз боп сілейіп ту* 223

рын калатын. Тущы тәнге тиген аіцы таяқ жас жстімді өлерін біл.мес өжет қьш осіре бсрді. Жасьг оинан аоса да Петькакы окуға бермеді. Ауылдас- тарынан жіетімге жаньг ашығая бі<реу: «Неге окытпайсын* дар?» ден сурай калса, Марфуша: — Қудай-ай, жетімге оку нс кер.ек еді сол. Окытқанда не шығар дейсің ооыдаін,— дейтін. Түрік ерні сүйрецдеп Марфуша сөйлесе Никифор пә- туалап, өз көқілінен пейіл білдіріп ымыраласып отыратьш... Петька ержеткен сайын аға-жеңгесі -бсрген зэбірге бағы кемігендей корланадь». «Осы кезге дейін түбіміз бір бауырла- •сым болгасьш шыдап, сьф бермей келдім. Рахым-міейірлері түспеді, аямады... енді... снді, менің де аянарым калған жоқ! Кетем булардан» — дсп байлауын іідініен түйлен Петъка, бір күні ертс турып далаға шықты. Көз көрмейтін болжалсыз алыс жолға Петька мандай тү- зеп бет бурды; Кіыэа-рьмі шығьш, белбуарлап көтсріліп кдл- ған күнге кіаірап жүрді. Ол сол кеткеннш кіете берді. Туғаное- лосы Чихашеваға енді кайтып оралмады, түстік украинаға бдрды. Әдепкі бір жол детдом тэрбиесіінде болыл, соцынан ауысты; жеті жылдық орта мектепті есейіп, өр жеткесін біті* ріп жуммскв кірді. Аялбай, адал қыймылдайтыя Петька жүр- ген жерінде орасан абройлы болды; көп узамай қалалык со­ ветик депутаггығына сайланды. Сол жылы, депода, өзімеін бірге істейтін жеюе басты жетім кызға үйленіп, турмыс тү* зеді. Бірак, соның артыиан ооғыс больш, өз жэсында жаца бас­ талған тьшыштық, тәпті өмірдің уйткысы бузылды. Петька ертеңіне әскерге алынып, соғыска жүрді; сол жылы ауыр ар- палыс үстінде өзінің бар салалы өміріл өгкізген Полтава об- лыс/ының жеріімен шепнді. Шет жағьпнда өзі турпал, өзін кур- меттеп делутаттықк.а усынған кішкснтай іаудан орталыгьш да бір түнде, бкр оқ інырармай жауға соғыссыз калдырганы-ак Пстькаға ауыр сокты. Жаіны.н алнан денедей, есік-іерезелері ацырайып, бос калып бара жаткаін үйлерге ол жүрегін ша- нышқан аянышпен қарап, көзіне жас алды. Жер-суын, імал- мүлкін тастап, капылыста карбалас кыймылдагі, колға ілін- ген аз нәрсемен жолға шығып калған боскын халыктардың, бірінен Петька әйелініқ өтюен түнгі бомбылауда өлгенін есітті. Сүйтіп, ол өмір серіггнен айырылып, озі білетін бурынғы адамдардан да хабар-ошарсыз калды. Өткеін жьшы, Полтава облысы немістөрден босағ.а-сын бурынғы көрш.ісі мен қызмет- тес көңіл жакьш және бір-екі жолдасыіга хат жазып еді, со- ньгң бә-рі «мундай адам бул үйде турмайды» деген буръшгга- мамен өзіне кайтып келді. Сонаін кейін, енді қайтьш хат 224

жазып ізденғен емес. «Соғыс бітіп, елге кайткасын тірі кал­ ган жалдастар Солса, іздеп табармыз» деген жубанышпсн өзін-өзі алдарқатып -жүретін еді. Қөп ішінен айырып, «саган хат бар» дегенде қасарысып ежелеиуінің мәнісі де осы бола- тын. Потехин, енді хат барын айтып нандыра алмағансын «елец айт» деуден біржола безіп: — «Мә, нанбасац»!— деп усынды- Петр Денисов сонда да болса, ойнап турғандай көрігі, ко- лын тарта берді. Бірақ, Потехин бар, және сол жорге жыйна- лып калған баска жоддастары бар көптеп жабылғасын: — Кімнеи еке.и? — деп сурады. — Мо, алсайшы әуелі! Сауатыц бар, окысан білесіц гой. Петр Денисов хаіты алып жатып, сыртындағы таска баскакдай одемі жазуға көз кыйығы түсксиде: — А-а, Мишкадан! Вот-т как!.. — деп күліп жіберді. Сол арада, Мишка деген атқа әркім-ак кулағын тігіп елең ете кал- Ды, олардың борі де іштерінен «ол болуы... мүмкін емсс қой баска шығар» деп ойлап, хатқа үцілген барлаушыға кыйса- йып кулактарын тосты. Оларды әдейі ынтықтыра түскісі кел- гендей, Петр Денисов те кідіріцкіреп барып, есіттіріп окыды: «Қымбатты Пегька! Жараланып сендерден кеткелі есептеп отырсам бүгін б:р жетініқ жүзі болған екен. Осы жеті күнде жарадан шеккен азабым, осыған дейінгі бастан өткізген өмірімніц бар бейне- тіне татып отыр. Есіңде болар Петька, мені «басыңнан талай маса тайып жығылған болар, ә» деп көп мазактайтын едін ғой. Енді, казір сол бастан маса емес, сенің өзің де тайып Жығыларсыц деймін. Жараланғанда жаннан күдерді шып узіп едім. Менің өмірге косылуыма бірінші еебепкер кымбат- ты карындас та, екінші себепкер — Рига госпиталының дэрі- герлері болды. Баянның кызметін тірі жүрсем умытпаспын. Казір, Рига каласының Меже паркінде туратын госпи- тальда жатырмын. Ішімді тікті. Күн санап тәуірленіп оналып келем. Талай кыйыншылыкты бастан бірге кешкен карулас Жолдастарға, комбатка, өзіміздің лейтенантқа көіі-көп сәлем! Досың Мишка Фролов, Рига. 25-декабрь, 1944». Осы арада, өзгеден де Баян қатты куанды. Майдан дала- сынан өзі алып шығып, ажалдан куткарған жаралы жаннын алыста жатып, умытпай хатка салғанына куанады. Онан да гөрі, сол жаралыны Орлов танкісінен тусірер жерде «...Бүгін кешке жетсе болар еді» деп күдер үзіп, әбдеи түңілген көніл- мен өлдіге есептеп жүргенде, ойламаған жерден тірі болып шығып, өздсріне хат жазып, алғыс айтып жатканына қуанды. Адамдык арына жүктеген хасиетті борышты, адал кызметі- мен актаған өз ісіне куанды. 15—Курляндия 225

Жана*жлңа саз бергеи так шапағы тун караңғылығын жа- лаңаштап іргесінен түріп, булттан айыкқан шыгыс жак сол- ғын тартып баяу кызара бастаған елең-алаңда, комбат Петр Денисовгы шакырып алды: — Үйдіц төбесіне шағып душпанның алдыңғы катарынз бакылау жургіз.•Қөрген, білгеніңніц бәрін маған хабарла! Пстр Денисов төбеге урғандай, есі ауғандай үнсіз сілейіп бір турды. Б) йрық алғандарында пайда болатын бурынғы кө- ңілділік өцінсн, не сөзінен байқалмайды. Ойына алғанды ай* та алмай буйығып уйлыккандық бар. Комбат онын айта алма- ған сөзін ацғарғандай, түсін суытып: — Бар, бар!.. Алған буйрығыцды орында!—■деді. Петр Денисов шығып кетті. Қолына мосылы стеретрубаны алый кала шетіндегі өздері орналаскан екі кабат үйдің ша- тырлап жапкан төбесіне шыкты. Осы жерден, ол душпанныц қорғаныс шебіне колындағы бакылау аспабынан узак сыға- лады. Қөз әйнегіне кылт етіп қарайған ілінсе де, сырын уқтыр- ғандай бір белгісін устап қалғысы келеді. Жасырынып жүріп жау ордасына ылаң сап кайтуға әдеттенғен Петр Денисовке жаца косібі орасаи көқілсіз де, жайсыз. Кундегі көңілді сол- даттар ортасынан бөлініп шығып, жым-жырт оңаша жерде, екі кабат үйдің шатырлап жапкан төбесінде, бір өзі жалғыз жату да, мосылы стеретрубадан көз тамырын талдырып узақ сығалау да, кыйын-кыйын жолға, қауіпті сапарға дағдылан- ған жортуылшы жанына кандай азап. Көз әйнекке бар аумақ алабымен дөңгеленіп түскеи карсы баурайдағы душпан окобы да, тіпті онан кылт етіл көрініп калатын солдаттар төбесі де, жер баурынан бурқ-бурқ ушып, кеңіс ауаға баяу тарап ақырын жайылатын кө- гіс дәрі түтіні де Петр Денисовтың көзін ғана талдырған жок, шыдам жанын да жалықтырды. Буның бэрі, оныц уғымына жиіркенііші, жат дүние өміріндей ссзіледі. Өмір егесіне бел буып түскен окі елдің тағдырын шешетін тайталаскан соғысқа да уксатпайды; емір танымаған тірлік қызығын ссзім қумар- лығынан іздеген жас балалардың әуейілігіндей ме, және сон- дай әлдененің өзіне тартқан дүресі секілденеді.... «Осы да соғыс па екен? Оқпен ататын өштес жауыцды көз- бен жегізіп күйіндіріп койғандары калай?»— деп ызаланған Петр Денисов стеретрубаны итеріи жіберді. Оның сол үстіне Штукин кірді. Бурын үнемі жаркылдап жалын атып жүретін аржайы барлаушынын капелімде бүйтіп көңілсіздене қалуы комсоргты катты таңғалдырды. Өмір тартысында өзіне душар келген кандай ауыр қыйыншылык болса да, жігері жасып 226

мойымайтыи өжет барлаушынын жанына муншалық баткан дерпі Шгукин білгісі келді. Қалтасыиан, жаңа басталған <гБсломорды» алып, түсін бермей түксиіп жаткан Петр Дени- совке усынды. — Кел, Петька!., темскі тартайык, — деп усыныс жасаған- да ғана, үнсіз жаткан Петр Денисов жерден басьш жулып ал- ды да, сырт көзге икемсіз көрінетін ауыр дснесін шапшаң бу­ рый лп, көзіне-көзін кадай қарады; оның ертеден бергі кескі- ніпе жыйылған ызасы мен ашуы Штукинге ауған сиякты, көз карасы зәрлі еді* — Ракым-м-ет, жолдас лейтенант! — дсп өзіпе усынған те- мекіні артыкша ыкыласпен пейілдсніп алды. — Жау не істеп жатыр, байқай алдыц ба? — Эй, курсыншы сол... Әрексгсіз андыспак. — Неге?.. Неге олзй дейсің, Петька? Барлаушы артық жауап бермей, бетін бурып кырындап кетті. Штукнп ондағы көндлсіздіктін. монісін енді аз-аздап топ- шылап түйгсндой болды. «Қайратты туган жан күшке, жү- рекке түсксн ерліктергс гана сүйсіиеді емес пе? Оған еыгаляу- дың борі жиренішті көрінетіиі содан. Ацдысудан алыскапдар- ды ер талабы біледі» деп ойлады да, жақындап отырды. — Саған, бір кызык оңгіме айтайын, бсрі кара, Петька! — деп Штукин ыйығынан тартып еді, ол: — Үгіт кой!. Айтатып қызығыц сол ма?.. — деді. Отырыс калпын бузбады, сыртыи берген суык күйі, канып тарткан ашулы суп-сур кескікіи ғана Штукинге жалт бурып, мыскыл- дап сурады. ІІІтукин, оныц шектеи шыккан бул тэртіпсіздігіне де щыдам тапты. Кайта, онын тентек, томырық мінезіи әзіл- мен кіналай сөгіп, өз пайдасына шешкісі келді. Сол ниетлен, Петр Денисовке карап жымыйьш күлді де: — Тындасақшы енді!.. Айткан сөз ауыздаи шыкканда ғана куалы емес, жадынан шығармай устаса бағалы. Өзің .берген төрелікке өзің турмай, сәл жсрдс бузатьш не жөніц бар?— деп Петькапы кіналап турды да,— «қолбасындай Ко- жақ түгіл, фрицтің алтыаузы боп келіп соксаң да сыр Сере қояр ма екем...» дейтін сен емес пе едің?.. Сол шыдамыц кай­ ла? Су боп ағып, бу боп ушып кетті ме? Тас тозса — тоиырак, көл тартылса — шуканак болатын. Адам баласы көтеретш ауырлық болса сепі төзер деуші едік. Сеи де шыдам өңін жу- карттың ба? Бурын жок быжылдақ мінез қайдан шыкты, а? —деді. Әзілдеп күліп отырып айтса да, Петр Дснисоске ауыр тиген екен. — Калай, калай ауыр еді, сөздеріц?.. Сілемді катырып жығып жендің ғой, әбден, — деп бар кеудесімен бурылып, Штукннге қарсы қарап отырды. 227

IX Бакылау пункті орналаскан екі кабат тас үйдіц астыңғы подвалымда жасы жетпіс-сексеннен аскан латыштың кемлір- шалы туратын. Скорнков кешкі тамағын сол шалмен бірге іш- гі. Жаксы пісірілген домді тамақ усііиде, дем алған тыныста- рынан достық лебі сезіліен екі көңілдіц соншалық тэтті тату- лығымен кецесіп отырып, бүгіугі кештің калай өткенін білме- ді. Скориков жасы үлкен карт алдында жарасымды сыпа* иылық көрсетеді. «Алыкыз!.. алыныз!..» деп әнгіме үстінде оған тамақ ішкізуді көбірек ойлап, шып жүрегінен шексіз ырзалык білдірген ерекше бір кең пейіл де. Осынша жасаған өмірінде бір күлмвй, кызық, қуаныш дегеннің не екенін білмей, удайы күиік шагып, муң шегіп өксіп өтксн өкінішті шал күні бүгін ғана, бір жадырағандай: Өзің де ал, улым. Лс несімсн тәтті, — дсп Скориковке жиі қарап қояды, Джукстэ каласының туркын халқынан немістердің кугыны* на ушырамай жырылып қалған осы скеуі ғана. Баскаларын, әржактан жср-суынан айрылып келген боскындармен косып каладан куып шығарып, айдалада, ас-сусыз иіріп үш күн уста- ғаи. шеріне су, жеріне ас таппай, бүйірін соғып сенделген ха- вгапвй?,Т,НШІ күні Т03'Т03 болып әржакка куалады; жумыска “ Г рып окоп. казУға> жол салуға, ағаш кссуге куды; апапыіГ п Г Н ке.м*кстік» кәрі куртандарын Кандава каласына тык^атіп °Р1 Талси далалыгына айдады. Осы жолда аш- жоллкш ' ; *рсп жҮРе алмағанДарын азаипен корлаи өлтіріп, гялц. 4 лына* су ағатын арыктарға нсмістер сүйреп тас- ч.сИіслдсң сүргшде латыш шалының да жас келініи кішкене баласынан айырып окоп казу жумысына жіберді. Со- ның артынан көп кідірыей, келінін Либавадан пароходка отырғызып, Германияға келмес сапарға көз асырып жібср- гендерін касыидағы қашып келгсн қыздан есітті. Күні кеше кала ішшде болған көше соғысында атыс сала шегініп бара жатып, үстеріне ыкгыярсыз кірген немістер кемпір-шалға тя* меді; бірақ шалдың бауырына тығылған жас баланы шырыл* датып сүйреп алып, есіктің аузына апарып атып кетті. Со- дан бері, бул екеуі келіннен тірі, немереден өлі айрылып, енді- гі калған аз ғана өмірін улы өкініштің азабына бергендей, карацғы подвалдан шықпай қалып еді. Ксмпір-шалдың аянышты, ауыр халін білген Скориков кө- ңілдерін көтерсін деген оймен, кешкі тамағына екеуін әдейі шакыртқан. Әңгіме үстінде ол жара аузын канататын жай- ларға көп бармады, ойсыз туган, көділ ашатын қызық әнгіме- лерді айтып күлдірмек болады. Бірақ муның бір де біріне ла- 228

тыш шалы езу тартып бір күлмеді; күлкі орнына қатпарланып қалын әжім басқан, етсіз арық бетіне ызғар жыяды. Сол ыз- ғар бірте бірте каныи қайнатып, кекке айналғандай, енді бір- де жанарынан от шашып, колдарының да сәл калтырап кеткеңі байкалады. Шарасынан шыға үлкейіп барып бір ноқатқа ду­ май қадала калатын көздерінің жас ішінде карашығы дірілдеп. сөніп бараткан үміттің соңғы шоғыидай көрінеді. — Сурағым бар, улым, улықсат болса сураймын,— деп карт қыймылсыз көзін Скориковке қадады. — Сураныз, ата, оміріңіздемін. — Мәселен... айтсақ... — дсп, осы арада шал қунарсыз даланың күніе күйген бозғыл селеуіндей, узын ақ сақалын томар-дүзгендей кыйсық буынды кып-кыска саусақтарымен та- рамдап созып, сәл ойланып қалды. Нуры тайып, карашығынан оты өшкен жасты көздерін де кьісыпкырап алып: — мәселен, сендер неміс. жеріне барсандар делік... — дей беріп еді, Ско­ раков: — Халкымыздын көзі жеткен күмансіз болашағын булды- ратпаныз, ата. Сөзсіз барамыз! — дсді. — Баргандарыңа... тезірек барғандарыңа тілектеспіз!.. Барарсындар, оған да жотерміз. Менің сурайын дегенім, неміс жеріие барғандарыңда жай халыққа сендср де неміс әскерін* дей ракымсыз боласыцдар ма? — Ноге?.. Неге олай дейсіз? Біз совет әскері емеспіз — Білем ғой, сүйтсе де... сочла да* балам... бул, неміс иттердің бергеи зәбірі жүрек түбінде муз боп жатқан жок па?!. — Рас, жатыр... Бірак, жай халыктыц жазығы қанша? Біз тарткан зарды олар екі есе, үш есе артык тартып отырған жок па? Немістер, бізбеи жауласуға барысеп да, жағаласуға жара- май, әлдекашан жығылып тізс бүкті. Енді, біржола жсңілуі калды. Оған да жетеміз, — деп немістің жай халкына кеңдік кешірім боре сөйлеген Скориковке латыш шалы сенімсіз көз- бен сығырая карап басын да шайкады. Еңіреп төккеп ел жасы мен мук-зары кос шеңгелдей жү- регін мәңгіге муздаткандай. Карт өмір жасының кабыр аузы- на жеткен акырғы шағында немістерден зулымдық пеи жа- уыздықгын жан түршікксндей нсбір жиіркеиіштілерін көрді; олар болған жерлср өрт алғандай үйһілді. Оларды із-тузы- мон жок кып жойып жібсрген курылыстар, калалар қанша? Жазыксыз халықка бүлік, ылайсац сап қанша қатынды жесір, каншама баланы жетім етгі? Жер-суы, мал-мүлкінен айрылып, қуғынға, қырғынға ушыраған бакытсыз жандар қанша? Орыс жерін былай қойғанда, осы алакандай латыш жерінде ііе іс- тсмеді, жауыздар? Мыиа, Даугава, Мадона губсрнияларында жарзлы Кызыл оскерді сактапсын... лартизандарды айтпа- 229

дың.. «жасырасын...» деп ачыптап, талай-галай хуторларға өрт койды. Ел багын, ер таланын сынаған соғыста ракымсыз- дық та, канды кырғындар да керек шығар. Совет әскеріне ті- леулес пейіл білдіріп, көмек көрсеткен үлкендер болса 'да пыйғылыиан тартсын... Буғанасы бекімеген жас сәбилер ше?!. Өз уясынан қанатын жазып талныньт ушпаған, өмір тзны- майтын балапандар ғой, олар. Ана бауырынан шырылдатыгі^ •тартып алып, тірілей отка атқандай не жазығы, не күнасы бол- ды сәбилердіц?.. Скориковтыц рақымына ызасы келген латыш шалы, осы- ларды бетіне баскандай көзбе-көз туры.п айтты да: — Енді сендер, канды кол каракшының өз жеріне барған- да, олардыіі үйіне неге ойран салып, өрт қоймайсыңдар? Со- ларын не?.. Қек кайда, а? — деді. Өзегін өртеген ішкі шері ыстық жас боп актарылғандай, көзінен аккан жастар сорға- лап сақалына тамды. Балапанына жем іздегт жапан дүзде тузақка түскен торғай- дай шырылдап, мсйрімсіз жау қолында келіні кетті. Көзінен жасы қурғамай, бел кайыскан бейнеіте, кай жерде, кзидай немістің есігіиде суымен кіріп, күлімен шығып жүр?.. Әзіргі күннің алданышы еткен жас номере болса, о да жауыз жау^ лардын колынан каза тауып, муң-зарын ауырлатып кетті. Қайғы кажыткан шал қанды өлімніц ыза-кегін жүрекке түйіп қайраттанып, қажымай келсе дс, осы жерде жылы жүзді жастардык алдында іштегі шерді шсрткепде жүйе-жүйесі бо- сап, еңкілдеп отыра кетті. — Ата!.. ата, төкпе жасынды!.. /Касытпа жігерінді... Ен- ДІгі жерде көз жасын жау төксін... соларта төккізейік!. Ин­ тел, ата!.. Тур!.. — дел Скориков отыра калып қолтығынан суйегенде, шал блсын көтеріп алды. Жас жуған көздері күлімдейді. Қайғы, қапас жасынан мулде баска, куаныш, шаттық жасындай... — Я... я. Не дедің балпм?.. Жаулар жыласын, соларды жылатайық дедің бе? Кандай, жаксы лепес еді? Ілаһим... Іла- һим да немістердін катын-баласы жыласын. Неміс атты улт курысын! куртықдар!... куртыңдар, балаларым! Кек сонда ғана кайтады, — деді шал жудырығын түйіп. Карсы алдында, ақырын гана күлімсіреп, үндемей, уйып тыңдап турған мейрім жүзді жастардан уялды ма, қарт дау- сын онша көтермеді. Соның өзіиде, түсі бузылып, куаты кайт- кан кәрі буындары да дір-дір ушып тур. Көз жасы кекке ай- налып курып біткендей, көз шарасы курғап, кеңейіп көрінеді. Ақырын күлімсіреп тындаған Скорикоз, шалға сездірмей басын шайкады. Латыш шалы кек ізлеген намыскер сөздерін катулана айтып турганда, муның ойына улы көсем берген шыншыл, әділ аныктама түсіп сді: «Гитлер тобын герман хал- 230

кымеп бір турғыға қою күлкі боп шығар еді. Тарих тәжрибе- сіне қарағанда гитлерлер келеді де кетеді, ал герман халқы, герман мемлекеті кала бередЬ деген болатын, улы адам. Со­ тые өртін салып, дүкие жүзін қанға туншыктырып қырғыкға ушыратуға Германияның жай, буқара халқы карсы, олар- ды мылтықтың ушы, тізенің күшімен зорлап көндіріп, согыс- ка айдап салды. Кекті шалға Скорикои осыларды түсіпдіріи айта келіп, сөзшің ақыргы сонын улы адамның оділ аныктамасымен аяқтап еді. — Токта... тоқта!-—деді шал Скориковке колын көтеріп— со-—сонда, калай, Германия халкынан Гитлер үкіметі баска ма?.. баска ма, а? — Максаттары баска. — О, калай?.. Германиянын. жай халкын бізбен максаттас демексін бе? Оларға тимеу керек ие?.. Кек кайда? — Тағы да айтам, біздің жай букара халыкта кегіміз жок. Германия жерінде. жауласкан еліміздің өз ішінде де доста- рымыз, тілекшілеріміз бар. Олар, гитлершілдерден гөрі бізге іш бурады, біздің тсзірек жетуімізді асығып күтіп отыр. Ал, «кек» дейтін болсаныз?.. Кекті, біз кайтардык. Әлі де кайта- рамыз. Жаудан кекті кайтармасақ бул араға келмеген де бо- лар едік. Қекті айыру үшіи бір нәрсені катты есте сактауымыз керек. Соғыс өртін, бүліншілік ыланын салушы гитлершілдео «біз асыл нәсілдерміз» дейтін, өзге журттаи өздерін артык санайтындар. Әне, бул соғыстың бас айыпкері солармен, же- Ніспей бітім жоқ. Сен іздеген кекті біз солардан алып жатыр- мыз. Әлі де. солардан аламыз. Латыш шалында үн жок, калың әжім баскан, кансыз, жү- дсу бетін жоғары көтеріп устаған. Ойға, санаға толы көздср қыймылсыз. Нуры тайған шал көзі секілді емес, ыза, кек жы- йып, бар бітімі намыс отына толғандай. Ол Скориковтің әділ төрелігін жактамай, өзі көрген қыянат, зорлыкка да іпөге қалмай, екі ортада толыксып тур. Немістердің қол астында «ткізген соцғы төрт жылда олардың офицерлері мен генерал- дарын айтчағанда, бауыры бурып іш тарткан иман жүзді бір солдатын көрген емес. Бәрі бір қалыптан шыккандай, өңкей кара жүрек, қанішер. Скориковтың адал көділінеп антқан әділ төрелігіне сенімсіздік туғызатын неміс армиясыныц осы жауыздыктары. Канша әділ болгысы келсе де, оның айтканы- иан шалдың көргсндері салмақты; әділет таразысьш тең тарт- лай, бар салмагымен өз жағына аударьш басады. Латыш шалы басын шанкады: — Адасармын мүмкін, акылым жетпейді... Өз бетім дурыг секілді. Бетімнен, бағытымнан кайтар емеспін. Көніліце ксл- месін балам, бул иттердіц ішіндс агы, қарасы деп айыратыны 231

жок, біздің кегіміз бар немісте, неміс халішнда! —деді де, Скориковпен артық тілге келмей, шуғыл бурылды. Есікке ка­ рай букендеп акырын жүріп бара жатып латыш халкының кекті, ызалы «Баскаға кешірім етсем етермін, бірак неміске кешірмеспін» деп келетін өлецін ынырсып айтты. «Наибады, нандыра алмадым деп өкін бе, —деді Скори- ков ішіиен зулымдықтың зәбірін шегіп, жылдап суыған әзіз жүрек кос шеңгел муз боп көкірекке каткан; ол^елдік бізбен достық ымтымағын көріп, кем-кемдеп жібімесе, бірден ерімеуі анық. Ілгері өмірде булардык өзі нанатын, достасып табыса- тын күн де болады». X О, баста суык жел кармап, шаншулап жығылған Есей, айрыкша бүгін түні бойы дамыл көрмей шыкты. Сәл бір көзі ілініп, калғып бара жатса бүйірінеи, не кеудесінен шаншу түйреп кап шошып оянады; алақандай аумакпсн муп-муздай боп, суырып шанышкан жерін кос колдап басып, белі бүгіліп мыкшыя калады. Сол қалпынан таң алдында ғана көздерін жумып, акырын ынырсып жатып, бен-жай бір шакта уйыктап кеткен еді. Содан тац атты, күн көтерілді, енді міне күн жо- ғарылап сэскелікке келсе де, қыбыр етпестен, шырт уйкыда жатыр. Шаншулап жатқалы Есей бір терлемеген-ді— денесі, ай- рыкша етсіз, ашац беті тобарсый кеуіп, терісіне сыймай жалкыл- дап кеткен. Козі ілініп, уйкыға кетісімен беті жіпсіді. Аздан соң, самайынан муп-муздай салкын тер шубырып, жастығына қуйылды. Оның шалкалап, ашық жаткан бетіне, бас жағын- да ашық, акшыл жалынмен узарып жанған май шырактык жарығы жоғарыдан төмендеп түсіп тур. Тер бүршіктеріне де- йін ірілетіп, ап-айкын ғып көрсетеді. Калкыңқы, ісік беті де кайтып сабасына түскен, нур буына шомғандай балбырапты. Жанын кыйнаған шаншу, бул жатканда оған сезілмейді; де- несі балкып, шаршатып жеңген уйқы қушағында, ракатта жа­ тыр. Есей уйыктап, тынышталғаннан кейін Зинаида Григорьев­ на да жаралылардын. үстіне кіріп шығуын жиілетті. Баскалар- дан гөрі Есейге жиірек барып, ашык жаткан бетіне кадалып узақ қарайды. Айыкпастай көрген сыркатқа шыпа болған ем сырын да, дәл осылай қадағалап узақ бакылан іштей уғады. Жатардың сол ғана аллында аспирин беріп, ішіне кайнаған ыссы су куйған резинка булау баскан еді. Зинаида Григорьев­ на қуанышты, әрі сабырсыз. Ьір еңбегініц үмітті жемісіи асыға күткендей, атжақты сурғылт бетінен сәтте білініп, сәтте 232

қайткан ыстык кан да айнытпастан ішкі жан сезімін танытады. Кішілеу көкшіл көздері де, күлімсірсп барып тоқтаған. Ол> Есейге карап өткен сайын: — .Бүгін жаксы!.. Ж аксы !..— деп жаралылардыц үстіне- кіріп, шығып жүрді... Шырт уйкыда жаткан Есей, өзіне сырттан ойлаған көп камқордыц бірде-бірінен хабарсыз. Тершіген бетіне тесіле карап, узақ кадалатын сыр уккыш дәргер көздерін де сезбей- ді. Бозарып таң аткалы, өз халін сурап келіп, кетіп жаткаь тілекші жолдастарының да Есей бірін білген жок. Сондай, көп адамның бірі боп, жаца бірге келген Скориков пен Гогоедзе Есейдің бас жағында ыйыктасып әлі тур. Полк штабында бол­ тан бөлімше командирлерінің кеңесінен шыккасын, оның хал- жайын сурауға екеуі одей арнап келіп еді; сыркат өмірінде сирек кездесстін тыныштык минутын бузғылары келмеді. Скориков пен Гогоедзе баска жаралылардыц касында журген» Зинаида Григорьевнаны ымдап шакырып алды. Дыбыстарыа қаттырак шығаруға да коркып, колдары мен ауыздарын келе- гейлеп акырын сөйлеседі: — Калай?.. Терлепті ғой жаксылап... Жакканы ма? — деп, екеуі бірден косарлаиып сурап еді, куанышты доктор- коштап басыи изсп: «Бүгін жаксы... жаксы...» дегеннен артык. сөз катпады. — Жел кармаған ғой, э?... Баска наукасы жоқ па еді? — Жоқ... ж ок, баска наукастан аман. — Контузиясы калай, кулағы тосаң емес пе? — Әзір тосан есітеді. Бірақ, айыккан контузия, хауіпсіз..:» корыкпаңдар одан... — Коркуға біз де қумар емеспіз,— деп күлді Гогоедзе. Скориков Зинаида Гриюрьевнаны қолтыктап есікке ка ­ рай оңашалап алып бара жатгы да: — Есей оянған соц біздің келгенімізді айтарсын. Бакылау пунктінен өзім де телефон соғып, терден кейінгі халін сурар- мын. Қалай ойлайсың доктор, енді тәуір болар, ә? Жасырмай: айтшы? — д еді д е, Зинаида Григорьевнаның көзріе тура ка- рады. — Жазылуы керек, бірак, бірден жібермеймін. Кейін де- бір-жар күн менде бакылауда болады. Оған осы бастан көне- сің. — Орны толмайтын адам, бул маған... Өзіқ білесіц, док­ тор. Бул екеуі есіктің аузына барған жерде, бір-біріие карею карап бетпе-бет турды. — Сеніц Баяиың кайда, осы? Неге тыйыла калды келуден?^ — Келмей ме? 233

л# — Есей жаткалы олі бір келгсн жоқ. Бурын күн курғат- лай келіп. дәрі-дәрмек сурап мазалаб беретін еді. — Өзің келме деп кейіген шығарсың? . — Дәрі-дормекке кейіген жерім болған жокта, «нәзік жү- ректісің» деп урысканым бар,— деп көздері күлімсірей кал­ ган Зинаида Григорьевна, Скориковті карынан кысып шым- иіыды да, —-бар... бар енді. Иракли інім, сен де бар — деп ол екеуін итермелеп есіктен шығарды. Дәл осы кезде, есіктің сырткы аузына Баян келіп тура қа- лып еді. Зинаида Григорьевнаның сонғы айткан сөзін тольік. болмаса да, «кәзік жүрскті...» деген тусьш аиық есітті. Сезік- сіз келген жүрсгі дір стіп, тулабойы тіксіне қалды. Ішке кіре- рін, не кейін шегініп кетерін білмей, есікке жабысып тура қа- луы да, жука есіктің ар жагында өзі жайында айтылған жа- -ғымсыз әцгімені кулағы шалып кысылған дағдарыстан боп еді. Іштен Скориков пеи Гогоедзе шыға келгеиде Баян бурынғы- сынан да катты кысылды. Оны көргенде Скориков «Ау, кы- зым?..» деп қаттырак дауыстады да: — А, Есейге келдің бе, акыры? — деп күліп жіберді. Баян, «я Есейге келдім» деп іле’ жауап берсе де, сонын ;эзін төмсн кярап кысылып айтты. Өзінен өзгеге білдірудеи жасыратын купия сыры ма? — «я, Есейгс келдім» дегенде кы- сылып төмеи караумен бірге кансыз аппақ бсті ду кызара кал­ лы. Одаи Скориковтын көкілі ешқандай сезік алғап жок, уял- шак бала мінезі болар деп ойлады. Іштен Скориковтың арт жағын ала шыккан Гогоедзе ра­ на Баянның қысыла кызарған кескінін көргенде, бетін бурып куліп жіберді. «Ә, солай ма?.. Сырттан салкын болгандарын- да іштеріңс арылмас жалын жанып па еді? Ку кыз!.. Кандай сырына берік жан, ә?.. Есейге кешігіп келуінде де акыл бар. Көзге түспсйін, ауызға ілінбейін дейді ғой...» — Біз де барып шыктық. Есей уйыктап жатыр екен. Оты- рып-отырыи кеттік. Сен оянғанын күт! — деді де, Скориков бакылау пунктіне жүріп кетті. Жаралылар үйінен былай шы- ға бере-ак,. Гогоедзе Скориковті түртіп калып: — Сездіріп алды-ау!.. — деп күлгенде, түсінбеген Скори­ ков ацырып: — Не, неиі айтасық? — деді. — К ы зы ң д ы айтам, сеиіц... қызыңды!.. —- деп Гогоедзе және катты күлді де, — шіркін, жастык-ай!... Ойыцды алған сезім әсерлі болса, бойыңнан билігінді де алады-ау! Көрдің бе, кызыңның Есейді айтканда есінен айрылғанын? • Скориков жактырмады. Қазір, оның аузыиан естіген сөз- Дін ертең өзгелерге де гу-гу жайыларын білді. Қөгі кулағына таратііай осы арада басқысы келіп: — Нс керек сол әзіл. Сенің ойын гып айтқаныңды біреу- 234

лер шын көрігі сеиіп қалады, — деп еді, Гогоедзе ежеленіп ус- таса түсті: 'г: — Өзі жасыра алмаған сырға сен какпақ боламысың? Қөрдің ғой, жаңа Есей дегенде түсі кандай боп кетті.Сол жер- де, Иван, не Иракли деп сеніменен мені айтсьшшы, сондай боп кысылғанын көрейін. Жүрекке шык-шык. тиетін сөзбеи, қу- лакка салкын есітілетін сөздіц арасында қандай айырма бола- тынын білесің. Әдейі Скориковты ашуландырғысы келгендей ол осы сөзіи кылжактап күліп айтты. “7 Иракли!., сеніқ-ак ойының келіп, балалығың устайды да тура ма? Койсаңшы енді, дос көңілін қалдыратын бос әзіл неге керек, осы. Скориков түсін суытып айтып еді, Гогоедзе жым болды. Атағы, аткаратыи кызметі катар болғанмен полк офицерлері- нің арасында Скориковтыц осерлІ ыкпалы болатын. Скориков кеткесін де Баян жаралылардын үстіне кідірін- кіреп кірді. Яз дегені болғанда ол Есейге бүгін де келмес пе «Ді, әлде қайтер еді. Бағана гаңертең Зинаида Григорьевнанын телефонға шакырып алып айтканы козғау салған «Баян, му- ның калай?.. Менде смдеуде жаткан адамын бар емес пе, оше- йінде тектен текке келіп жүріп, Есей жаткалы тыйыла калуы- на себеп не? Әлде, онеугі урыскан сөзімді ауырлап жүрмісің? Білем, сонда артыктзу айттым... Соныма, кіші болсаң да сеніи злдыңда кіналы едім... кішілігіне карамай басымды иіп, кеші- рім сурағалы жүр сдім» деп араларындағы көңіл кірін ашыс- кандай, өтінді де тез жетуіи сурап еді. Бақылау пунктінеи асығыс шыккан Баян, іштен өзі жа- йында жағымсыз еөздер есітіп, есіктің аузында бөгеліп барып кірді. Ол кіргенде Есей жаңа оянып, оған Зинаида Григорьев­ на термометр койып жатыр екен; осіктіц шыкырымен бурылып артыиа қарады да, — «а, кслдің бе?..» деп кушағын жая Ба- янға умытылып барып, кушағында сәл кысып турды да, шал- калап шегіне беріп, күлімсіреген куаиышты көздерімсн Баян­ ный бетіне тіктечіп карады — Батареяның баска адамы болса гой, шын бүйтпес едіц? Кашан емделіп шыкканша есігін тоздырар едін, бул үйдің? — деп күдік айтты. Ойыны болса да, шыннан салмакты. Шынында да, ауырған Есей болмай басқа біреү болса, Баян бул үндін есігін тоздырмаса да, әдейі арнап кслуіпде есеп болмас еді. Өзі, кысыла-кысыла кірген Баяннын алдынан тосып алған мына бір сөз аузыи аштырмай тастады. «Бүгін- дікке бетім кайтумен болды-ау. Бойымды аулакка салсам да, алдымнан Есей әнгімесі улғайып шығады. Біліп айтса екен-ау, күймес едің. Қыянат, жала скеиі өзіңе ғана аян бол- 235

ғасын, күйесіқ де жанасыц.. Есейге келмей, кідіріп жүргенш де осы сөздерден өзімді таза устағым келгендік еді... Оным керісінше шықты. Жүректегіні есітіп біле ме, осы халык.... Тіліме салып дыбысымды да шығармап ем ғой, ол турасында> деген ойда, төмен карап үнсіз турып қалды. Биік жастыкка жауырынын сүйеп шалкасьшан жаткан Есей басын көгеріп алды да оц қолыиа сүйеніп, тіктеліл отыр- ды: — Зинаида Григорьевна, не дедініз?.. Баска болса есіпн тоздырар едің, бул үйдін дедің бе? Баска болмай, мен болғаа жазығым не, бул карындаска? Соиынды айт, әділ болсаң. — Оны енді карындасыкның өзінен есіт, төрт көздерің тү- гслде араларыца калай тіл болам? Әлгі айткан кінам да оше- йін, ойын... — деп кашырта күліп дәрігер түрекеліп кетті. — Жарайды... Бітеу жарадай іштен жазам ба деп жүрге» жүрсктегі арман еді, бул бір. Аузын ашып. ащы лебін шы- ғардың-ау, Зинаида Григорьевна. Жаиға батса да зәбірлен- беймін. Узакка созылса да, жүре жазылса болғаны. Ырза- мын —■деді Есей. _ .. Баян, буған да дерек катпады, томен карап уяла күлімсг реген қалпы Есейден бетін бурып қырындай берді. Тура ка- рауға тайсақтаса да, көзінің асты, карашығының кьшығы Есей жүзіие жарк етіп төнксріле калады. Сопын өзі, ер- келік назыи тілсіз уғындыру секілді. «Кіналымып... айыпта...» деп білдірген ьтрзалық рухсаты ма? — Өкпе сактар мен бс, Баян. Осы келгенін де болады. Ке- луің кеш тс болса ештен жақсы, — деп Есей де артык кыспаиг кешірім айтты. Ішке, хат тасушы қызыл әскер кірді. Әдеттегісіндей, көне- тоз брезент сумкасы хат-хабарға толып, куанышты хабарык ала күлімдеп кірді. «Тегіс барсьп^ар ма?.. Бастарынды көтер. Хабарды тында, хатынды ал!» — деп өзіиін алыстан баяндап келетін, кэдімгі ашык, ақ жарқын кескінінде жаралылардык кансыз жүдеу бстіне карал шыкты. Оның жүрістегі жылдам* дыгы сөзіне де біткегг. Әсіресе, көңілді, куанышты кездерінде сөйлесе ол десте бермейді; толтырып октап алған, бузығы жо^к . автоматтын атылғанындай, демін узбей, шубыртып узак сөй- леп кетеді. Бірак, үні ашық, даусы көтерінкі болғандыктан, жиі сөздерінің өзі накпа-нақ естіледі. Онын сөздерінен, де* нені бір ысытып, бір суытқан сүйініш те, күйініш те есітіледі... Хат тасушының бүгінгі, хабары, Будапеште коршауда ка- малган неміс-венгер әскерлерінің бізден барған парламенттер- ге жасаған зулымдығы еді; олардың ендігі карсылыктарын максатсыз көріп, кала ішіидегі кан төгіс кырғынды токтатпак нистпеп келісім сурай барған совет парламенттерін кабылдагг босатк.ан да артгарынан ‘іле оқ атқан. 236

Сөйтіп, неміс фашистсрі дүиие жүзіие өздсрінің жауызды- ғьш және бір көрсетті; оларға арналып зад жазылмаған, ка- ғида келісім де шықпағаи. Гаага конізенциясыида дүнис жузі боп макулдап қзбылдағаи «қурғакшылық әскерлерініц зац- дары мен салттарын» да бузды; өздерІніц бас ургал өліміие өз- геиі де косып ала кететін арам ииеті бар. Будапешті кыііра- тып, венгердердің узақ жыл жасаган улттык мәдениетін курт- кылары келеді. — Қөрдіңдер ме каидай жауыздық?.. «Елшіге өлім жок» дейтін. Бірак, жауыздарга ариап заң жазылмаған... — деп Потехин, жудырыгын түйіп кіжініп айтты, Жаралылар үндемеді. Потехин келердіқ алдында бірі ыңырсып, енді бірі тістеніи дыбыстарын шығармай жатыр еді. Одаи мына хабарды естігенде өз денелеріндегі жанын ауырткан жараны да умытқандай, от боп жанған өшпеиділік қана бар; оны да сыртка шығармай жүректеріне ғана түйгеи- дей, жак. сүйегі шығыңкы кансыз жүдеу кескіидері сурланып рахымсыз түске еиіп алды. Булардыц бірде-біріне, Буда- пеіп коршауыидағы неміс-венгер оскерлерінің әлі канша ус- тасып, кырғын кан төгістер жасары белгісіз. Курама колбас- шысы генерал ГІфеффердік жаны кысылғанда дәретқана та- залайтын трубаға кіріп тығылып жаткаи жерінде Совет сол* даттары үстінен шығып устайтынын да олар бу жатканда білмеді. Бірак Сталииградтагы фон Паулюс армиясының кебі Будапештегі Пфеффер армиясына да келеріне күмаисыз сеніп еді. Неміс-венгер әскерлерінің жауыздығына жаралы жауын- герлердід үндемеулері, бірақ іштерінсн өшігіп рахымсыз ыз- ғарлы түске еніл алулары да осыдан еді.

КРУМИДАҒЫ „ГАСТРОЛЬ- I/ Д жукстэге дейінгі сурапыл қыргыи урыстарда «Курляндия» ^мотобригадасы мен «Улы германия» дивизиясының жанған, кыйраған, өртенгсн танкілері ізі суымаған согыс даласыныи кез-келген жерінде кос-косымен караяды. Борінен де, куні ке­ ше кайта-қайталап контратакага шығардагы жойкын мотор гү- рілі мен зеңбірек зіркілінік уні өшкен; қалың жауған кардан кей;ң, косбуйірі мен болат калқанының асты ғана карауытып, жапан дүздегі айбар, суссыз, оба тастай кар астында көміліп жатыр. Джукстэ маңындағы сурапыл урыстарда әркайсысы екі-уш куннен артык. шайкасқа шыдамай, катардан шыккан не* містің он тоғызыншы, жыйырма бірінші дивизияларынын өлік- тері де қан сасып көз тутады. Осы мандағы үйлер де атам заманғы күтімсіз ескі бейіттей төбе-төбе боп үйілген. Өрттен аман қалған сарайлардын так- тайын колдан-колға ауыскан алым-берім урыстарда шегінген, онан шабуылдаған әскерлер үйлерге төсеуге, көпірлер салуга пайдаланып, моншаға, асханаға жаққан. Кыяраган, бузылған уйлер мсн өртке берілген сарайлардын айнала макында да аиқасып сулаған неміс солдатының өліктері жатыр. Жер кара­ ла суык сорып, боп-боз болып, серейіп каткан қылыш балык- таи неміс өліктері жазык дала бетінен айкындалып ап-анык көрінетін, ызгырық суайт күндері, жасыл жуқа киімдерініц 238

шалғай, жендерін жел көтеріп, тузакка түскен торғайлардың канатындай далп-далп кағылып, жер согып жататын еді. Қа~ лың жауған жас кар олардын үстерінен көміп басып салыпты. Болмашы білінген жсл лебіне дс жер бетін теп-тегіс жап қан жумсак, жеқіл қардың үстінгі беті сендей ыгысып жылы- са көшеді. Кей-ксйде, жел ішін тартып тынып калып көтеріліп сокса, улпа кар ак ушқындатып, шангытып жібсрсді; сурапыл дауылдың жакын арада гана жүріп өткен ізін жаеырып, әлгі ауыр көрінісгсрдіц бәрін көз алдыкнан домде ушырып әкетсді, аллы-артыннан уйткын соғып, үйіріп көзіңе тыккан суык ак боран болады. Жапырағынан арылған жупыны теректер де ырғала козгалып, бастары шайкалып, шыбындаған аттың кыл куйрығынлай шуылдайды. Алыста мунарткан жасыл ормандар калың жауған кардан кейін мүлгіп, мецрсуленіп көрінсді. Майлан үстіиің үзілмей, үнемі болатьш мол дыбысы ке- шеден бері бэсендеген сайын, терістіктен тутаскан кьшмыл* Дьш жер тенселткси зор гүрілі айкындалып, анығырак естіле- Ді- Желді күнгі өрттей, шабуыл іпарпуы тсз жайылып, тутасьтп барады. Совет оскер.пері алғашкы күні жыйырма бсс-отыз ша- кырымдай алға басты. ІІІабуылдаушы армияныц Рига буғазына жеткен сол канаты Тукумуска алыстан иіліп келеді. Сонан бері, бул маңнан ірі-уак зецбіректерді сүйреткен тракторлар мен ав- томобильдер урыс аудаиыиа карап ағылып кетіп жатыр. Оркай- СЫСЫ өз полкының туын гпыйыршыктап орап алган латыш кор- пусының полктары, бүгін тан алдында Бобров бөлімінін дәл үстінон өтті. Сонын артынан, Пентэрс шабуылының бірінші күні Борзых батальонын сүйемелдеген сондағы ортакол танкі- лер де солай карап кетті. Үстін брезентпен жапқан РС-тер де1 жолмен, жолсызбен шубырып барады; корпустык артиллерия- Дан жалғыз полковник Сидлер бригадаеынын иолктары меи ОРАД кана калды. Әскер азайган сайьш корғайтын жер кеней- лі. Өткенде бірг не біриеше отделение шабуылдаған жсрді енді жалғыз жауыңгер корғады. Мыц-мындал адам баскарған офи- Церлер мен генералдың жауапшылығы неғурлым ауырласа, бір отделениенің учаскесін бір өзі корғаған жеке солдаттың міндеті де согурлым кыйындады. I! — Тукумус бағытында шабуылдаған біздіц әскерлер тоқ- ТаУсыз алға басып барады, — деп генерал Сандалов ойлаған- Дай сәл токтады да, сонан ары,— А, Либава бағытында жағдай біраз қыйындау, теніз жағалауындағы неміс әскерлері соғыс 1 РС — реактивтік жарылғыш топ. 239

«семслерініц сүйеуімен контратака жасап, біздің әскерлерді біраз ығыстырған — деді. Майдан моліметтерін хабарлаған штаб начальнигшік мы- на, сонгы сөзінен ксйін генерал Еременко карта бетіііе иілген денесін тез тіктеп көтеріп алды. Етең, толык. кеудесін Сандалов- ка тутас бурып: — Мемістердің контратакасын тез тойтарып, армия ша- буылын кайта бастасыи — деді. — Макул, жолдас командашы: — Кызыл тулы Балтык флотыиын командашасы мен байла- ныс. Нсміс флотының Либава буғазыиан шығып теніз жаға- лауын атқылауы артық төзбейтін жағдай. Контр адмиралға соны ссксрт! Дол оеы кезде жоғарғы ставкадан телефон соғылды. Сталин майдандагы сокғы мәліметтерді білгісі келген екен. Еременко Сталинге майдан мәліметтеріи хабарлады. Сонымен бірге ша- буылға шыккаи бірінші Екпінді оскерлерініи Тукумус каласына терістік жағынан төніп калғанында айтып еді. Майдан штабына бугін ушыгт келгсн жоғарғы ставканын. өкілі Ерсменконін Сталинге айтқан соңғы сөзіне үлкен мән беріп: — Тукумус — коршаудагы пемістердіц терістіктегі тірегі екенін естен шығармауымыз керек. Біздін Тукумусты алуымыз бул арада, Германиянын жәрдемісіз-ак колындағьі өз куші мен әлі де екі жыл устаспак болған Шернердіц үмітін кесу —деді. — Ойыцызға түсінемін. Казіргі шабуыл бетіне карап ертен Тукумустың біздің колымызда болатыиын сендіре алам. — Улы колбасы істеген ісі түгіл аузынан шыккан сөзіне де жауапты. Әскеріңніц Тукумусты' ергец алатынын сеидіргенде алдағы істің анғарыиа көзі жеткесін айтты ғой деп білем — деп ставка өкілі сәл токтады да Курляндияда осы кезге дейін жур* гізген урыстардың тожрибесіне қарап сені алдынала бір нәрсе- ден сактандырғым келеді,— деді. Генерал Еременко ставка екілінің айткан сөзі улы адамнын ойы екенін біледі. Сондыктан да оның ендігі сөзінен сыры олі еш жанга аян болмаған бір мақызды жақалык күтті. Екі күнге созылған шахмат ойынын бір жағыңың жеңіспен аяқтайтын шешуші кезеңі келді. Енді бір жүріспен өзіне карсы жакка шах беріп матка отырғьізуға болатынын оГіыншының өзі аң- ғармай, жіберіп ала жаздағян ксзде колма-кол керек болған амалды ставканың өзі айтып жібсретіндей көреді. — Шабуыл каркыныи үдетсең, уакытты үнемдегеніц. Егер бәсеңдесе флангеден келтіргсн көмек күштерімен душпаннын іргесі беріктеп нығая береді. Сенің майданык жүргізген шабу- ылдардык оперативтік кеңістікке шыкпай-ақ тактикалык те- 240

щ реядікті бузуымен аякталып отыруына иегізгі себепті Сталин долдас душман әскерлерінің күшті маневрлігінде дел ба­ шайды. —Түсінем. Тукумус бағытындағы душпаи әсксрлеріне флангеден келтіретін көмск күштсрініц жолын байла, жүрісін будемексіз ғой. — Я,, я, жолын байласаң алысқан жауыңды тез аласын, Г\"деД* ставка өкілі. Онын ерте сактандырған болжал сөздорі Нременкоға бір үлкен ой салғандай еді, — шуғыл ойланып шапшаң байламға келді. Сол арада ол өзіие майдан штабы йен барлау бөлімініц начальнигін шакырыгт ан: — Тукумус қаласын қоргауға фельдмаршал Шернердін флангелерінен әскер алуы сөзсіз...— деп еді. —»Альт та жатыр, жолдас комаидашы, — деді генерал Сандалов. Ол үшеуі үй ортаеындағы үлкен столга жайылған, соғыс *Уріп жаткаи ж ердіц картаеына үңілді. Генерал Сандалов екі басы ушталған кызыл қарындашгіен Джукстэ ауданынык үе- -ін бір айналып өтіп, Спригулас-Круми, Слампе-Круми жолын &йлап жоғары өрлсді. —Немістер Д ж укстэ манындағы әскерлерін осы екі жол- иенен урыс ауданына тартып жаткан көрінеді. — Бул х абарды кашан алдын? — Алған бойым осы. —■Онда, әлі кеш емес екен. Генерал Еременко амір берер алдындағы үйреншікті әдет- пея, тынышталған ойлы кескінгө ауысты. Кадын касын еол түйіңкіреп, жоғары көтерген салмакты сарғыш жүзі сурғылт 'астан кашап жасаған ескі рим батырларынын біздің дәуірі* ^ізге сакталып кслген скульптураеьшдай. Кзлың қасын түй- гепде қабағының жоғаргы жағьша жыйырылған катпарлары болмаса, жазык. кең маңдайлы, атжакты толық бетінде жы* быр еткен бір жат кыймыл біліибейді. Узын кірпіктерін жу- ‘•ьіцқырап барып, токтап калган кішілеу көк көздсрі де кый- ^ьілсыз. Ымырт жабылысымен кара көк кец аспанға бірінш. Рет ойнап шықкан жарык жулдыздай, ойға толы отты кара- Шығы ғана жылтырайды. Ол сэл ойланып қалған кыймылсыз *алпьшан шапшаң сергіді де: — Дущпанның флангадан урыс ауданына тарткан әскер- дерін жібермеуіміз керек, — деп Сандаловка карады. —■Бул жумысты авиаиияға берсек каитеді. Авиациядан артиллерия күші тегеуріндірек тиер. Жер көктен тізе қосып бірігіп кыймылдағаны тіпті жаксы. — Баска жактан алмасак Джукстэде біздін. артиллерия тш- зз калды. 241 ,5^Куряяиаия

— Полковник Сидлердін корпустык бригадасы бар. Сол жетеді. Осы сөзден кейін генерал ендігі істің аңғарын аңдағандай еді, кеткісі келгеи ықғаймен кеудесін түзеп, басьж изеді. — Енді бізге уакыт кымбат, уакытты уттырғанымыз — шайкаста утылғанымыз. Разумовқа менің атымнан тез әмф бер, тығыз кіріссін,— деді Еременко. III Сол куні, тус кезінде корпустық бригадаға Бірінші. Екпін- дініц штабынан жасырын буйрык келді. Аузын үні жерден сорғыштап катырған сары конверт бурынғрлдан іс жүргізуші лейтеланттын колынан өтпей, бірден полковник Сидлердін өзі- не тапсырылды. Конвертті экелген офицер де армняның сы- налган сенімді адамы; о да, ‘конверт ариалған адамына жет- пей, жолда жогамса басымен жауап берерін жаксы сезгендей, октаулы авто.матын әдсттегідей алдына түсіріп, ыйығына ас- паган; Сидлердің үстіне кіргеиге дейіи дәл бір жау тылында, неміс офидерлерінің караңғы бункіріне урланып кірген кезен- ді, батыл барлаушыдай, кішкепе автоматының аузын алдына карап усыңып келеді. Конмынан конвертті сүырып бсріп жа тып та: — Жолдас полковник, сорғышына карап алыцыз! — деп ескертті. Сидлср бурынгы әдетпен штабына апармай, бірден өзіпе тапыс еткен бул қупыя конвертте каншалыкты салмак жатка- нын сезді. Өзінен өзге жанга сездірмейтін, бір бригада емес. бүтіи майдандық манызы бар бейкут кыймыл жасамак. па? Немсос, сондай бір қыймыл алдында генерал Разумов қурама командмрлерімен бае коскан купыя кецес өткізео ме екен? Өзіи тығыз турде соған шакыратып шыкар?.. Үйтсе, арнаулы купыя конвертеіз тікелей аппаратқа шакырып алып «Никита Тарасович, бізге ноль-ноль сағатта жет...» демес пе еді? Жок, мьінлу оғаң тіпті уксамайды, «что-то... что-то важное» — дев оилады конверттіц сыртындағы сорғышын уатып жатып. Онын колына біріиші іліккен узынша қағазга кып-кыска буйрык жа- зьіліан. Соиан кейінгі, екінші кағаз кепкен койдыц карнындай калька екен. Оған Джукстэніц терістік шығысындағы Слампе с і апциясы мен терістік батысындағы Спригуластыц және олар- лан да жоғарыракла жаткан Круми ауданыньш схемасы толык тусірілген. Екі жол Кызыл карындашпен басып сызылган екен. ормаиды жасыл дала бетіи ирелендеп тіліп өтіііті; кос шекедед кен манда иды кыйгаштап барып, мурынныц кыр устімен косы- лып аккаи кып-қызыл кандай, бул сызык калька кағазына са- рлллнып аиқын тускен; маңьш терістікке бепхтен сайын сол екГ 242

жоддық скеуі де бір-біріне ойыстай бурылып, ок ушындай сүй- ірлене Сергеи, Крумиға жеткен жерде гана екі жол бір-біріне түйісіп, сонаң аргы жагьша бірігіп кеткен. Үлкен схеманың түс- тігін Слампс сганциясы алып жатса, тсрістігі екі жолдық то- ғыскан торабымен бітеді екен. Қупыя конверттің ішінде келген бупан соңғы ушінші кағаз «барлау бөлімініц» схсмага берген жазба тусінігі боп шықты. Оны коя берс, конвертті ашқанда колына бірінші іліккен қьіска буйрыкты окыса «Спригулас — Крут, Слампе — Круми жолымен әрі тартып жатқан жау әс- керлеріне жіберіцдер»! — деп жазған екен. Қупыя конверттін. сырын, осы бір кып-кысқа сөздердсн-ак толық уққан Сидлер ауыздағы адъютантына дауыстап: — Маған подполковник Афанасьев пен штаб иачальнигів шақырып ж іб е р !— дсді. Ол скеуі келіп, схема жаюлы жаткан столдын бір-бір бу- рьішына шынтактап огыргасын: — Урыс б о п жаткан жерге бул бағыттан тарткан неміс әскерлерін жібермеуді Разумов бізге буйырады,— деді. Қөздерін ашып жумып уйқылы-ояу арасында мүлгіп отырып тындағаи Афанасьев даусын ақырын созып: «да-а» деді. Ой болжауын ашпай, іркіп сактаған гіікірлі адамнын оңай уқтыра коймайтын ж умбак түрі еді. — Бригадаға үлкен сын екен. Біз өз ішімізден кімді сынар екенбіз? — Соны өздерінмсн акылдасайын деп шакырдым. — Бул буйрыкты орьшдауға бригаданы тутас катысгыру керек,—дсді штаб начальнигі. Сидлер оган келіспеді. Қыс- ка ксңестен кейін өзінід ой токтаткаи акырғы байлауына кел­ ген екен: — Гаубица полкыныц аткан оғы он бсс — он алты шакы- рымнан артыкка бармайды. Сондыктан біз бул буйрыкты орындауды колы узын Бобров полкына беруіміз керек. — Ж ауабы ауыр жумысты жалғыз орындай алса?.. — Қолыида жыйырма зекбірегі бар полктыи күші жетеді. Тек жау тылына жіберетін корректировщик офицердіц сенім- ді болғанын айт. Вес комбагтың кайсысын макул көресіндер? — Гогоедзе мем Марчеиконың бірі дурыс болар. — Жака комбат калай? Ж ас та болса сол жігіт со- ■иардың біразынап салмакты жаткан секілді. Соны бір ой- лаңдаршы. — Ол әлі батареяны кабылдамаган болар? — Бригада бойынша буйрык болмап па еді? — Болған, бірак кабылдайтын уакыты бола койған жок. Жау тылына баратын корректировщик офипер жөнімде 243

■р • • 1< ' -’ч*. ■ өзінін пікіріғі ойланып отырып ен. артынан айткан Афанасьев: — Онық шешуін полк басшыларының билігіне каддыра- йык. Қанша айтсак та полк өміріне біз олардап гөрі шеткері- леуміз ғой. Олардың адамдарын айыруда дәл шықпай, артык. кем соға беретін болармыз,— деп Сидлерге карап еді, о да басын изей қостады: — Полк басшылары дегеніңіз дурыс. Шынында бул солар* дың ісі. Біз көбіне ыйықтарынан асылып кол суқканға әдегтен- генбіз. - - Осыны айтқанда оның ойлы, салмакты кескіні сәп ғана күлімсірегендей болды.— Трофим Петрович, қолың бос болса Бобров полкына барғаның теріс болмас еді. Жау тылы- на баратын адамдардың коммунистер мен комсомолецтерден болганы дурыс. Жоғарьшың бул буйрығын орындау түгелімен солардың ісіне байланысты. — Макул, Никита Тарасович. Өзім де барғалы отыр едім, — деп Афанасьев әлденелерді түртіп алған кішкене блокно- гын кителінің төскалтасьша салды. Екі шекелігінде ғана кал­ ган көк бурыл сирек шашы бар каска басына қулақшыньж басып киді де, турегелді. — Мен, Бобров полкына кеттім. .. IV Скориковті полкке алған күнніқ ертеңіне ертемен Есейді штабқа шакырды. Шакыру хабар тиісімен Есей орнына Сала- духаны калдырып өзі жолға шықты. Бакылау пунктінен былай шыға бере, өздеріне көршілес Холм миномет полкыяыц ке- йінде турған шаруашылык бөліміне кетіп бара жатқан атты арбасына ілесті. Ат айдаушы, соғыстан бурын Воронеж облысының колхоз- шысы болған, селдірлеу суйык муртты, шағын денелі дембел- ше кызыл әскер мал бабын көбірек ойлайтын шаруа адам екен. Арбаға жеккеи кос торы ат сулы жсп, семізден каткан жарау болса да, тарткан жүгін ауьірсынып біркос кызу алк­ мен жүріп отырды. Бірак, жолдан қосылған жас офицер аса әдеппен акырын күлімсіреп отырып, асығыс жаиын айтканда, кызыл әскер бар^кеудесімен жалт бурылды. Әлденеге кінала- «андай ма, калай?.. Қішілеу, іиегір көздерін аудармай тура кадап: Бағанадан сүйдемеспісік?.. Ойымды тап, ішімдегіні біл деп үнсіз отыра бергенше, — деді. Әлі де, әскер өміріне әдет- іенбегсн байырғы ел адамыныц турпайы тілі еді. Есей күлді де коиды. Ат айдаушы өзінің тығыршықтай толық денесімен көтері- 244

ліп усына беріп, узын шьібыртқысын үйіріп сілтеп қалды. Арт- қы аяқтарын талтақтап алшақ баскан семіз жарау аттардын үстінде ирслең шыбырткы мен омірлі ащы дауыс бірге шыкты: — Но!.. Ә-й-и! Аттар жал қуйрығын кужірейтіп бастарын баурына илды. Тізелерін бугіп, арттарына шегіншектецкіреп алып, төстектеп кызу желдіртіп кетті... — Мен келдім... Біздікі осы арада, — деп Есей атайдаушы- ға алдарында әудем жерде коқырсыған көп жер уйлерді көрсетіп еді, ол жалт карап: — Ау, бул калай?.. Штабтарықның хуторда туратыны кайда? Жақа сүйдемеп пе ен? — деді. — Я хуторда, турады... Кремунас деген хутор. Өткен жол- ғы соғыста үйлері өртепіп кеткен. Картада бар да, орнында жоқ. Есей кокырсыған жер үйлердің ара-арасында күлі карай* ған үй орындарына аянышты көзбен кынжыла карайды. Өмі- рі курылыс түспеген, адам мекен етпеген есіз жер секілді. Өткен Пентэрс шабуылында, Миронов өлген жол айыры- ғындай, бул. ара да бір мыкты тоскауыл болған жер еді. Екі жағы да күш-қуралын көп төгігі, тепе-тен түскен кырғын урыс- тар жүргізді. Арба үстінде, төңрегін барлай шолып отырған Есей жазык дала бе'гінен өртенген танкілерді, кыйраған зен- біректерді көрді. Олармен араласа, соғыс жүріп өткен далада өлген аттар, сынған арбалар, айкасқан өліктер де жатыр. Екі жактың снаряд, минасы қорыс кып казған жердіц беті де кож-кож. Үй ориындай, үлкен-үлкен апандардың суы бетіне шығып, топырагы үйіліп, жал боп жатыр. Штаб үйлеріне таянып келе бергенде, Есей ат айдаушы кызыл эскерге алғысын айтты да, аттарып тоқтаткызбай, ағы* зып келе жатқан арбадан секіріп түсіп қалды. Полк штабы ортаңғы бір жер үйде екен. Әдеттегідей, ішкі бетіне одеял устаған аласа есіктен сыртқа шумакталып шык- кан сымдар, бозғыл шөп арасына сүңги кіріп, тус-туска та­ ран жатыр. Бүтін денете жүректен тараған күре тамырлар- дай. Кіл зенбіректерді кеуде ғып ортаға алса, Долгушевтык шаруашылығы артта калып, бес батареянын бақылау пункті «көз», «қулак» боп алда жүретін үлкен^бір дененін мүше-мү- шесіне жан беріп, туп-тутас ынтымак кыймылға келтіретін жү* регі осы-ау!.. Штаб қой!.. . Осы бір оймен, Есей штаб үйіне жашндагі келеді. Жерге шөккен үйдіц аласа есігінен енкейіп кіре бергенде, үстіндегі киімдеріне асығыстау және бір көз тастап, сыртьінан буған белбеуін жөндеді. Қозгалыс, қыймылы жылдам, өзі де 245

қозы асығыидай ып-ықғайлы жас начальник үстіне руқсат су- рап кіргсн Есейді көргенде «Аа-а!..» деп алдындағы қағаздар- ды ысыра салды; еш жерімсн столды, не орындыкты салдыр- латып козғалтпай, сып етіп ушып тура келді. Ол Ессйді жылы шыраймен қарсы алды. Шакырумен келгенін баяндауға да үгуршасын келтірмей бара кольш кысып, колтығынан алып: — Полк командиріне бар! Сені шакырткан сол. Казір, под- иолковниктін өзі жок болар. Орынбасарына бар!— дсді де,. Есейді колтықтаған күйі келесі есіктін аузына ишғарып салды. Ессй, бурылып жап-жағына да карамады, Тайнов көрсет- кен арырактағы бір жер үйге асыға басып келеді. Күні кеше- ге дейін, өзімен бір жатып, бір турып келген комбатын көрген- ше асыгады. Көңілге болмаса бурынғы орнынан жоғарылап, өскен Скориковтың өз қарабасында да қатты өзгсріс бар- дай сезеді. Оны бурынғысына мүлде уқсамайтын, ерекше бір халде көруге кумартады. Жақындык дос тілегінен туған куа- ныштан көніліне кобалжу енді. Одеял устаған аласа есіктен еңкейіп кіре беріп те «калай қабылдар екен» деп ойлады. Сол оймен, ординарецтыц койкасы т>фған ауызғы үйдс дс іркіліп калды. Есей кіргенде, Скориков оцаша бөлмеде бір өзі отырған. Батареялардыц түнгі атысы жөнінде комбаттардан бас басы- на жекелеп, мәлімет алып боп, алдындағы кағазға жаңа үніле берген еді... Өз көңілі куні кёшегісінен қурттай өзгермесе де, Есей өзім- сіп еркінсімейді. Үлкен алдына шақырумен келген кіші офи- цердің жіңішке, тар жолыида кысылып устайды. Сызылған одептілікпен кіргеннен қядамын иықтап, шыйрак басып,. сон- мен келді дс, бул ксзде кагаз бетінен көз ала бере, тіктеліп өзіне караған Скориковке такалып тура калды. Колын да шап- шац көтеріп, шекесіне апарып: — Сіздің шакыруынызбен... — дей беріп еді, сырттаи, әл- декімдер руқсат сурап есік какты. Скориков сәл ынғайсызда- нып, кабағын шытты да, Есейден бетін бурып есікке қарап: — Руксат, кіріндер! — деді дауыстап. Руксат сурағандар, парторг Иванов бастаған батарея ко­ мандирлері: Гогоедзе, Марченко, Зуев, Лаицбергтер екегь Парторгтың артын ала кірген соНғы төртеудің де әскср атак- тары капитан еді. Жоғарылап, өсіп полк басшьілығына ауыс- канға дейін, бүкіл бригада боп, буларды «Бобровтыц бес ка­ питаны» деп атап келген еді. Есей, әлі куйған тастай сіресіп, кас-кірпігін. какпай, кө- терген колын босатпай. тартылып турған. Ішке парторг Ива- новтыц артын ала кірген комбаттар өзімен қатарласып тура- тура калғанда, о да даусын көтерінкіреп: 246

— Сіздің шақыруыцызбен кейген баскару взводыныц ко­ мандир! лейтенант Біржанов...— деген жерде, Скориков оган колын көтерді. Мейрімді, жылы жүзі күлімсіреп келіп, Есейдіц қолын алып «куттықтаймын!..» дегі катты-катты қысты. Артық сөз айткан жок. Есей түсіне алмай ақ-тан. Бірақ, жумбақ «кут- гықтанмынның» шешуін таппаеа да, оныц сөзін бөлмеді. Қо- лын усынып бере беріп, шыдамменен соңын тосты. — Бугіннен бастап батарея командирісіц. Лейтенант емсс- сіц, аға лейтенантсыц. Буйрыгы міне!..— деп Скориков ко- лындағы машмнкаға баскан бір парак кағазды усынды... Сол, сол-ак. екеи, ендігі калғандары парторг Иваповтан бастап Есейдін колын жанырлап қысып жатыр. «Дореженнің ескенін куттықтаймын!.. Шын куаныштымын!..» десіп, бәрі де тілектес дос көцілінеп ырзалык білдіреді. Муидайда, өзіи ус- тай алмай көзге бурынырак түсіп калатыц жеңілтек Гогоедзе тап осы туста салмақтана қалды. Ол Есейдін. колын бәрінеп соң келіп қысса да жібермей, уысында біраз устады; ағы үл- кен ала көздсрінін. ойнақшығаіі карашыгьш төцкерс карап, жылтыр қара беттері, кеждікке ғана біткендей кіиткене, калын кулағына жеткенше жайылып күлімсірейді. Қөп көзінен қаға бе­ ри: болса, казіргі кугтықтауынан да, кіналай сын тағуы, «Баян екеуін тойыңды кашан куттықтатасын?» деуі сөзсіз еді. Жол- дасыиың өзге түгіл, өз-өзінен жасырған кызғапыш, купыя сы­ ры болса да, буған кыз көңлінің бөтен емесін андаганы бар. Жаралылар үйініц шығар аузында, Скориков екеуіне қарсы кеп бетпе-бег кездесіп калған Баянныц Есейді айтканда кысыла кызарған түрін көріп, «сырттан салкьш болғанда, ішіне арыл- мас жалын жанып ла еді?» деген ойда кеткелі Гогоедзе Есей- ді көрс.е қалжындамай жіберген емес. Бул сапары да Есей, Гогоедзенід өзінен көз карашығын ау- дармай, күлімсіреп қадалып карасынан катты қысылды. «Бул, шіркііг — көп көзіише уялтатын әлденені айтып салмас па екен?»..— деп ойлап куыстанады. Есіттіріп анта алмағач тыйымын бул турганда сырт кескінінен аңғартуға тырысты. Есейдің ойын сезген Гогоедзе де өзіне тән еркіндікпен жады- рай күліп: — Куыстаибай-ак кой. Ретті жері болса да, адам көп болды. О да болса сенің таланық,— дсп бір түйді де,— куаны- шыц куанышқа улассын!.. және... о да тез арада болсын! Бул, менін достык тілегім. Ол жөнін өзің білерсің? — деді. Лшык айтпаган ойын үйдегілердің бәрі тусінген екен. — Жаксы ниет!.. Дос тілегі осындай болады!.. — Есей, бул, далаға айтылган сөз емес. Саған айткан сөз екенін ук! 247

— Куанышың куанышка улассын!.. — десіп ап, бәрі косы- л ы іі айтылмай калған Иракли сөзін ілгері дамытып жатыр. Осылай, кішкене жер уйде, көп аукымы кеу-кеулсп жаткан- да, Есейдін артын ала келген Ланцберг пен Зуев оны ыйык* тап тура калып, погонына бір-бірден екі жулдызша қадады. Оиы көрген басқалары': — Ал, кәнс, жаңа жулдызшаиы қашан жуасың? — деп әзіл қалжыңмен кызу кеу-кеуге алды. Есей кысылған түр білдір* меді. Үміт те үздірмей, ырымын ілгергі куннен дәмелендіреді: — Бір-бір жартыларың мойнымда... — Мүмкін қойнында болар, а? — Қойнымда жоқ, Иракли. Мойпымда. Дәл осы кезде, сыртта, есік аузында у-шу боп, жаман да- уыс шықты. Іштегілер үреймен елең етіп, бәрі ақтарылып есік- ке карады. «Барып білші, не болды екен?» ден Скорнкое ком- баттардың бірін жумсагалы оқгалып еді, ішке тусі боп-боз боп Тайнов жүгіріп кірді. Скориковтың журегі бір жамзншы- лық суық хабарды сезсе де, жанындағылар тан қалғандай сабырлылықпен бастапқы өз қалпын бузбай олгі кулімде- ген қуаиышты кескінінен ғана жуқалап, жеңіл кан ілезде тар* тылып, бозара калды. О да болса, сабырлы калпын бузбай өзіндік жарасымды үйлеспен салмақтандыра тускендей.. Екі қолын артына устап, қасындағы комбаттардан бөлініп, Скори- ков алға шыға берді: — Не болды, тыныштық па?.. Әдеттегідей, бул жолы да Тайновтың хабары қысқа болды: — Улгтық расчеттың зенбірегіне снаряд тусіп жарылды. Анық мәлімет штабка әлі түскен жоқ, адам шығыны бар дейді... Тайнов сөзін «улттық расчет» деп бастағаннан Есейдін ту- лабойы шымырлап, муздай қалды; жан берген адамдай куи- ку боп түсі кашып танауы кусырылып кетті; көздері ғана шарасынан шыға кен ашылыи, үрей билеп дір-дір каклан де- ненің отты қуаты көз жанарына куйылыпты* Батареясындағы зенбіректіц агқанда «түтініне түтінін қоскан», ен мак- таулысына жау снаряды түсіп жарылды деген суық хабар ан- даусызда есін тандыра соққан ауыр соккыдан бірде кем бол- мады; шыға жүгіргісі келсе де шыдап калды, Скориковтын буйрығын кутті. Бірак, ауыр міяезді Скорико-втан буйрық бір- Ден бола коймады. Шыдамсызданып, күйіп-жанғандай боп турған Тайновтан: — Зенбірек неғыпты? Ол жайынан білген хабарың болды ма? — деп сурады Скориков. — Болды... зенбіректі снаряд төцкеріп тастаған. — Төнкеріп тастаған?... Рас па екен?... Негізі ойланбай ай* тылған сөз екен, — деп Скориковтын ренжіп қалғанын көр- 248

*•' генде, Тайное та кысылды. Шынында да, төдкеріліп калганы» өз көзімен барып көрмеген, сырттан естіп білген дүдамал ха­ бар гана. Скориков «ойланбай айтылған...» деп соған кезі же- тіп айтып отырған жоқ, көцілі сенген, талай-талай кездескен іс-ілім тәжрибеге сүйеніп айтып отыр. Қандай ауыр снаряд, та мундай алып «соғыс тәқірісін» төқкеріп тастай алмайты- нына сеніп айтып тур. Жарайды, жүрелік жолдастар!.. Болғаң і*скс бекемдік жак- сы. Барып өз көзімізбсн көрейік, — деді Скориков; жарда ілу- лі турған узын шинелін колына алып есікке карай беттеді. Қалғандары үнсіз, Ивановты итермелеп, оның соңыыан ере. берді. V Улттык расчетқа ең бурын жеткен Романов пен Дорофеев топырак астында көмілген. зенбірекшілердіц орқайсысын бір тартып, «тірімісің?» деп суранды. Әлі, дүр сілкініп турып кет- кен бірі жок. — Мынау кайсың?.. Авосян ба? — Іи-и... а... — Кай жеріннен жараландыи? — Бу-бүй-и-ир-и... м... ооо! ооой!.. — деп Авосян аяныш- ты бір үнде талыксып ыцырсыйды. Жідішке даусы әлсіз шьь ғзды. Зецбіректіц көздеушісі топырактан басын сілке ушып тура кслді. Оныц касынан о да топырақ астынан сүйемелдеу- мен шак турған Стрелец бойыи билей алмай, теңселіп толык- сып кетс берсді. Осы кезде, штаб жактан Баян көрінді. Зыр жугіріп, жаи ушырып келсді. Бакылау пунктінен кашан келгені, мундағьц бул бакытсыздыкты өзі көргені, не әлде баска біреуден есі- тіп білгеиі белгісіз. Келе жолындағыларды кимелеп алға> шыгып: — Жаралы бар ма?.. Не-нешеу, а?..—деп шапшаң сурады. Өкпесі өіпіп, ентігіп жеткен еді. Үрейлі кыз, осы екі-үш ауыз. сөздің өзін оред ғана үзіп-үзіп айтты. Әрі үрейі ушып, кор- кып қелген, өзі арык кансыз бет, куп-ку болып бозарыптьц Онан сайын шеке, шыкшыт тамырлары айкындалыи тегіс кө- рінеді. Шекеге шыккан ыстык кан бүлк-бүлк соғып турғандаіС Баян шоғырланып жыйналып қалған жабыркау кескінді, үн- сіз адамдардан улттық расчет командиріне ғана жекелег*’ карап калған; үрейлі, көздерін аудармай кадалады. «Өз ада- мың, тағдырын өзің айт!...» деп айрып сурағандай. — Жаралы екеу, — деп Романов оған іле жауап берді. —Кім, кімдер? — Авосян... — Екіншісі кім? 249