Ә.Нурпейсов-Курляндия

бары, жогы да бірдей... Бүгін түн, қалай да кайтамын. Басқару взводын тез уйымдастырып, батареяға жгн бі- тіріп кыймылға келтіруім корек. Онсыз да бір басқа жеткендей, кешірілмес кіна жатыр мойнымда... Жаным таза, жүрегім ақ, жау колында көп қорлық көрсем де, ту астында турып Отаныма берген антка берік болдым, ендігі жолда кінам кешірілмей өліп кетсем де ризамын тағдырға! — дегенде Есейдің жудырығы түйіліп, жаралы денесі де шыйрық* ты,— үйге «қаралы қағаз» жіберіп қойды ма деп ге қорқа- мын. Жібере қалса кемпір-шалға кыйын болады. Әсіресе, ана- ма қыйын. Жүрегі жаман еді, талып қалуы сөэсіз...— деп оның түсі бузылып, жанға батқан уайымын да жасырмай айтгы. Ян бурынғы қарсылығын қойды. «Ондай жағдайын болса, өзің біл шырағым» деп ендігі срікті Есейдін өзіне салғандай, басын изел ырзалығын білдірді... Сол күні, кун батысымен Есей жолға шықгы. Балыкдіы Ян мен гимназист екі бала жігіт оны Крумига дейін шығарып салды. Онан да әрі, еріп жүре беретін еді, Есей жол айрығына жа- қындап келгееін өзінс жстс бере токтаған үшсуіне жағалай қарап өтіп: — Ал, енді осы арада қалыңыздар. Мунан арғы жолдыц маған онша кыйындығы жоқ, өзім адаспай табамындеді. — Жолды табарсың ғой, жалғыз өзіңе қыйын болмаса. — Кьійын-болмайды. Қалыңыздар, — деді Есей; күмансіз- сеніммен кесімін кысқа айтты. Ян, енді осымен бул жайында- ғы сөздің тамам болғанын білді: — Жаксы, қалайық,—деп Есейге колын созды. Ол да ба- лықшының қоштасқысы келген көділін танып қолын кос ко- лымен қысты. Ян, уысына алған Есейдіқ колын жібермей кы* сып турып: — Үйім өзіңе айткан Бенцпилистіқ шетінде, балықшылар қаласы Жажде. Ертеме, кеш пе, әйтеуір, жеріміздін, жаудан босайтыиына сенеміз, сол кезде біздің үйге кел!.. Жолдас-жо- раларыңмен кел, куанышпен күтіп аламыз,— деіт Есейдің қо- лын бурынғыдан да қаттырақ кысты. — Болады... Болады, Ян ага. Полкіміз Бенцпилисті босат- са сөзсіз барам үйіңізге! Оған сеніңіз. — Кел, күтеміз... Ал, жолын болсын! Жолдастарыңа амаи- дықпен кауыш. Бізден сәлем айт. VII Жацагы бір әзірде, іштен узын шинелін жамылып. шык- • кан Скориков олі есік алдында тур. Төрт жылғы соғыста көзі үйренген майдан түнінс туйілген қалың қабак, ойлы салқын жүзбен сыр тартқандай, токталып карайды. 350 і

Биік қара көк аспанда, жоғарылап жүзген жүлге-жүлге қара булттар қалқыйды. Сол булттардың ара-арасынац жы- пылық қағып жымындаған жулдыздар байқалады. Осы, қазір- гі түнде өз тілегінен үмітсіз көңілге болмаса, биік, кеңіс ас­ панда жоғарылап жүзген жүлге булгтардың ара-арасыида жымыңдаған жулдыздар сөніп бара жатқан жалгыз түйір шоқтай богі көрінеді. Енді бірдс дауылды теңізде, жагага же- те алмай бүйірінен толқып согып алыстан ығьш бара жатқан кеме машинада булыцдаған фонар жарыгындай бол та дір-дір қағып, тағдырыиа сснбей қалтырайды. хМайдан үсті тыиыш. Тек, қарацғы түнде карауытқан қалын, орманныц ойлама- ған бір жерінен, жуан дауысты ж еке зецбіроктер жерді сілкін- те шайқап «О-оу...» деп калады. Коз алдынан тізіліп өтіп жат- қан ош көріністердік бір де бірі Скориковтыц жабырқау ко- Нілін сергітер емес. Осыиыц бәріие, ол, көціл қалған іренішпен карап, әлде негс қайғырып қатты қынжылғандай болады. «Ой, ол ж оқ болған адам ғой... тірі болса, бір хабардык болатын мезгілі жетті гой. Аз д а болса бүгін үш күн, үш түн* ау!.. Бірақ қатиан өз көзіммен өлігін көріп көңіл суымаса, үміт шіркін дәмелендіре береді, дәмелене берем...» Окориков, зеңбірекшілср үйінен жылы терін баспай, буса- нып шығып еді, терістіктен соқкан тымсырық желден тері қа- тып, денесі муздады. Үстіндсгі сур шинельдіц жел көтеріп де- лиген шалғайын каусырынып анадай жерде қарауыткан бата­ рея зеңбіректеріпе карал аяндады. Зеқбіректер томағасын киіп, узын мойнын жерге созып са- лып шоктығы күжірейіп, тып-тыныш жатыр. Жауга оқ атгіай, тыныш жатқалы міне бүгін екінші күн. Унгрида, бақылау пункті коршауда қалғаннан бері Есейд.ң батареясы коордннатты Косоевтан ал ьт, полк штабы да әрбір атысына қолма-кол басшылык беріп отырды. Бірак, оларда «Қосоев берген» координаттың дурыс, бурысын, снарядтардың дәлдік тиісін, Есей бардағыдай қадағалап бакылаушы бол- мады. Полк өміріне, әсіресе бағыныштыларының жумысына өздігінеи оиша араласа қоймайтын Бобровты басшылыксыз батарея басыпдағы ауыр жағдай бу жольі да қынкаған жок- ты. Тек, он төрт адамнын аянышты өлімі мен Есеидің хаоар ошарсыз кетуі ғаиа оныц жүрегіне аянышты козғау салды... Бобробтық басшылык. қамқорына сыр мшез Скориков Есейдіц батареясына кебірек көңіл бөледі. Әсіресе, кешедси бері зсңбірекшілер арасында жиі көрінетін бон жүр. ырак, жалғыз Окори-ков канша көңіл бөліп, қамқорлык жасаса да. көз бен қулақты айырбастайтын бакылау пункті жумыс істс- мсй, батарея атысы нашарлап кетгі; жау жағы қозғалыл, кат- ты қьгймыл жасағанда болмаса, бурынғыдаи батарея күресін 351

жүргізбеді. Ондай, ецсе көтерген қатты кыймылдан әсіресе Слампе қоршауынан кейін, бул бағыттағы немістер бір жола бас тартып еді. Тавдаулы батарсяның урыска кірмей, қатардан шығып ка- луы полкқа, полк басшыларына да оцай со-қлайды. Бригада, армия басында отырғандардың оларды беттен сүйіп, мандай- дан сыйпамайтыны белгілі. Скориковтыц өз басы жоғарынын буйрыгын күтпей-ак, берер жәрдемін ғана сурап, баскару взво- дын уйымдастыруды тез қолға алғысы келеді. Бірак, оған ба- тареяда лейтенант Дорофеевтен баска бірде офицер қалмэй, .амалсыздан осы бүгінге келігі отыр. Із-тузын білдірмей жоқ боп кеткен Есейдеи ол әлі дәмелі, аман келіп кауышар деген үмі- ті бар. Ол келе қоймаған күнде жоғарғы, басшы орындар ке- лісім бсрсе, өзінің көп еңбек сіңірген батареясын әлі де өзі ка- былдағысы келеді. Окориков зецбіректерді жағалап келе жа- тып, өз*өзінен күбірлеп сөйлеп: — Батареяны қабылдап алуым керек, түкпілікті ауыстыр- маса да, уақытша қабылдай турармын,— деді. Скориков, аралары жақын-жақыннан турғаи бірнеше зеқбі- рөктің ең соңғысынан өте бергеиде, өзіне қарсы келген Доро- фсевті көрді. Ол батарея басына полк командирініқ орынбаса- ры келгенін кеш біліп еді. — Жаксы келдід, сөйлесетін жумыс бар сенімен—деп Скорикоз Дорофеевті қодтығынан алды да, жеке турасын ба? — деп сурады. — Жекеге есеп, жолдас капитан. — Сенен басқа кім бар? — Старшина. — Ә, шаруашылык жумысының адамымен бір турасынба? Дурыс, дурыс... Олармен бір турудың бөтендігі жоқ, залалсыз халық. Тамағың тоқ болады —деп Сксриков қалжыңдап күлді де, — Ал, үйіңе жүр!..— деп Дорофеевке бурылды. Екеуі кол- тықтасып жүріп келіп, улттық расчет зеңбірекшілерімен катар турған жер үйге кеп кірді. Олар келердіц аз-ақ алдында Усов етігін шешіп, су шулғауын қызып жанған кішкене темір пешке жайып койып, ертең зецбірекшілерге үлестіретін темекіні ста- канмен өлшеп, төрт расчетқа адамына карай бірдей ғып бо­ л т жатыр еді; ішке Дорофеевтің артын ала сөйлеп кіріп келе жатқан Скориковты көргенде, өзінің жаланаяк отырысынан қысылып, тар жерде не істерін де білмей абыржып, сасқалак- тап калды. — Ау, Усов!.. Жаксысын ба? Жумыс қалай? Жігітгерді ырза ғып турсын ба?— деді Скориков оныц неге кысылғанын 'Сезіп. — Жігіттер ырза гой, жолдас капитан,— деді Усов, іркіл* 352

иестен,— 03ІНІЗ бардағыдай тэту турамыз. Әлі кунге бірімен ■ренжісіп, көңіл шайыскан емен. Темекілері таусылыңқыраі *ҮР еді, жаңа барып Зильберманнан темекі әкелдім. Ертеи «ртедгісін нандарын алуға келгенде, үлестіріп беруге дайын- дап жатканым еді, жолдас капитан. Тартатын темекілері жок болса, казір неге үлестіріи ^ермейсін? — Әй.^сол... ж ок дегенмен солдат сыры белгілі ғой... Екі- ушеуі жыйналып қалтасын какса, бірер тартым темекі жан- дарынан қайтсе д е шығады,— деп Усов күлді. Скориковтың ойына әдейі осында келгендегі шаруасы түсті. — Бері кел!— деп ол Дорофеевті өз қасына шакырды. Калтасынан кағаз, карындашын алып, Дорофеевке карап бе- тін бурып, қарама-карсы отырды... Ол екеуі көп сөйлескен жоқ. Дорофеевтің батареясындағы здам санын, қаншасының қай орында, қандай қызмет аткарып ^ргенін сурады. Бул мағлумат Скориковке баскару взводыи уйымдастыра койған күнде, Дорофеевтің зецбірекшілерінен адам алу үшін керек болып еді. Оның осы ниетін айтқызбай таныған ацғарымды Дорофеев батареядағы кейбір елеусіз адамдарды атамады; зеңбірекшілердіц жалпы санын кемітіп, аз көрсетуге тырысты. Бірақ, онын бул кулығын Скориков те іштей сезіп, атамаған адамдарын алдынан кесе тарта берді. Мунан бурын өз карауында боп келген адамдардың әркайсы- «ын түстеп ғана емес, іштей де білетін,— аты, ултына, атқара- тын қызмет орнына дейіи өз жадына түйіп, тоқыған сырындай. Бірақ, Дорофеевтің кулықка салып, көп бултарып, кейбір «Деусіз адамдарды әдейі атамай қалдырғанын біліп: — Жолдас лейтенант!. Жазық ж ерде жасырынбак ойна* ма- — леді. Неге, ж ол дас капитан? — Қарауыңдағы аз ғана адамды дурыс білмейтін болсак, 'Р1” калдырмай осы араға сапка турғыз. Уялғаннан ж ер ге кіре жаздаған Дорофеев кысыла, кыза- ра отырып жасырран адамдарын түгел айтып берді. ~~ 0» міне!.. мін-е! жана дурыска келді. Басқа батарея- Лар болса бір сәрі... бул, өзімнін колымда өсірген баламдам 0И’ иаған. Сен ксліп. өгей де емес, өз әкесінен жасырмак бол Каиьіңды саласын, со да дурыс па? — деді Скориков. Дорофеев адамшылык арына ауыр соққыдай тиіп, әлі де >яггың қысымына мықтап ілініп отыр еді, үндей алмай кы- Рындай берді. Күні кеше, көптін бірі боп колымда өскен бала, осы,— д*п Скориков Усовка карап, көзін кысып Дорофеевті ымдады Да>— мен семьяларыннан шығып үлкен үйге ауыская соң тіле* Г: Де ауысты дей ме екен? Өзім кетсем де жан-тәнім өздерін- ^'Курллидня 353

мен бір деп жүрмін гой. Полк емес, бригада кауымынаи шк- гарып баска жакка жіберсе де жүрегім, жаным сендерде... Қайда, кандай жагдайда талабым баска боп жүрсе де, тілегім- нің бір болатынына казір де сенем,— деді. фмірден уққан көп сырды ішіне түйіп, үндемей жүретін устамды командирдін аузынан осы арада ғана тунғыш шыккан- адал сөзі еді. Қөңілшек, бос старшина «Эрине... эрине... мі- незін уғыскан адамнан айрылысу оңай умытыла ма... жүрек- сіз біреу болмаса...» деп басын изегіштеп, Скориковпен қосы- ла сөйлеп отырғанда, кішілеу қоқыр көздеріне іркіле калган- жасты өзі банкамады. Көз шарасына сыймай, кірпігіне ілініп, дірілдеген ыстьік түйірлср үстіқгі ернін жапкаи қою, кызгыгм муртына тырс-тырс тамып кетіп еді. Дсмі дірілдсп, жасыи> туншыға жутқан дауыспен: — Қарғыс аткыр, осы канды соғыста арты мунды, арман- ды айрылысу әркімнін басында да аз болмаған шығар. Көп кыймастан кеше де айрылдық. Енді, сізден, жолдас капитан ешуакыттада айрылмаспыз! — деп старшина өз ойын ашык айтты. Скориков үндемеді. Усовтық дірілдеген демін, көз шарасы- нан ақтарылып, төгіліп кеткен ыстық жас түйірлерін көрген- де, өзіндей оның да ішіне т\\гйген арманды сырын, адал шынын айтканын білді. Түрегеліп барып оны отырған орнында капсы- ра қушақтаи бауырына кысты да:. — Мен өздерінмен бірмін. Әлі де бір болам... Кетір күді- гінді...— деді. ч VIII Есейде, Яндар берген, жуз каралы огымен, неміс автоматы бар еді. Дүмін ок колтығына кысып устап, өткен Круми «гас- тролінде» өзі жүрген таныс жерлермен буғып келеді; кейбіо көз тіккен корқынышты жерлерден жата калып, жабыса ең- бектеп өтеді; алдынан, артынан,- қайсыбірде қапталынан ка* рақдап немістер көрінсе козғалмай, буғып жатып өткізіп жі- береді. Ай әлі тумаған. Бултты түн тастай караңғы. Қоркынышгы караңғы түндерде жортуылды көп кешкен тәжрибелі барлау* шынын көреген көзі жолында кездескен күдікті карайғандар' болса, капы жібермейді. Сактанатын жер шамасында көріп келеді. Әдетте, барлаушылар басқалардан гөрі майдан өмірі- нің ащы-тущысын артығырақ татады; кашан ок тиіп, катар- дан шыққанша барлаушылардың көргеиінен көрмегені, кездес- тіргенінен кездестіретіндерініц кыйыны да, ауыры да алдарынд* болады; өзі сонық жолына шығып, барлаушы талабьшда, жау 354

тылын шолғындап келе жаткднда ізін білдірмеуге бар өмір тәжрибссің салады. Екі жолдын айрығында, Яндардан бөлініп жалғыз кеткен Есей әсіресе әскер журетін жолдарға жақыида- мады; әскср токтауға ыңғайлы ықтасын ылдыйлармен кең қара жолдан бурылып, сүрлеулер баратын ағаштарга да жақында- мады. Ллыстан орағытып айналып өтіп, жыра бойларын куа- лап,^ слеусіз сирөк ағаштардыц ара арасымен жүріп отырыи, Есен туп-тура Унгридің қарсысынан шыкты. Қорғаныс шебін устаған роталар оқ атпай, жым-жырт ты- ныштықта жатыр екен. Майдан үстінде екі жактан аткан зеи- біректердің жекпе-жегі ғана болып жатты. Есей, бул а рада капша жатса да, роталарда атыс болмағасын корғаныс шебін біле алмады. Бірақ, әлі де ілгері болар деген оймен туп-тура алдына карап жылжып келеді. Қей жерге буғып тоқтай қа- лш, қулағын тосып тыц-тыддап алады. Бул кезде, қараңғыға абден үйреніп ал-ған Есей аса сақтыкпсн төнірегін тегіс бар- лай шолады. Шөп басынық сыбдыр-сыбысына дейін елен етіп өте сак келе жатыр еді. Кенет, қарсы алдынан жүз метрдің шамасынан алай-түлей мылтық атысы басталып кетті. Н еміс автоматтары шабалац- лагт, танымал МГА пулеметтері оңнан, солдап дүкілдеді. Тун- жыраған қара барқыт аспанға уыстап шашкан шие моншак- тай жалтырауық оқгар жарыса ушып тізіліп өтті. Бул атыс бірден басталғанындай бірден басылды. Есей • қанша кумартса да, немістердің булай бірден боратым атып, өрістемей тез үні өше қалғанына түсіне алмады. «Себепсіз бол- мае... Шебінен урланып өтпек боп келген біздің барлаушы- ларды көріп калды ма екен?»— деп көңілше уйғарған жора- мал ойда жатыр. Жаңағы от койған дәрідей бурқ ете калып, бірден басылған қыска атыстан кейін, неміс окобынан ракета- лар жиілеи атылды. Қорғаныс шебінің өн-бойынан ак. ракеталар жарқырап кө- теріліп, бірнешеуі бірден аспанға жарысып ушканда, майдан үсгг жап-жарык. боп иек астындағьг душпан окобы бар беине- сінде айқындалып ацық юөріндЬ Есей, жау ціебініқ нашар қор- ғалатын осал жерін анықтап біліп алды, сол арага туралаи мандай түзеп, бетін муп-муздай ж ерге басып жабысып ецбсктеп келеді. Бул тым жақындап қалған тік жарлы, терең окоптыи аласа, артвд кемерінен жүгіріп өткен солдаттардыц темір кал- пағы қылт, кылт көрініп қалады. Есей околка гу сыртынан таянып келіл, снаряд ойған кішілеу бір агіанға түсш, оуғыі жатты. Бір кезде, қорғаныс шебінің үстін жарык к.ып турь н ракеталар ағып сөнді де, еш жерден енді кайтып атылмады. Кыл көпірдей кысан жерге келіп, иек асыи ж аткан Ьсеи, жау шебінен өтіп кетуге осы бір каранғы шақты колаилы көрді, оқтаулы автоматы» кысынкьірап устап, шуқырдан жаңа иіыг< 355

бергенде, дэл карсы алдынан балкып ушкан ак ракета э*ірк етіп көтерілін, төнірек теп-тегіс жаркырап кетті. Есей жалт беріп өзі шыккан шукырға буғып жата калды. Астында калып колының ауырғанын да елен кылмай: — Кап, кесір кылғанын кара, мына ракетаныц. Біліп қал- мады ма екен, иттер? Оқтың да аз болғанын карашы, бір сін- теуге жарамай жок болады гой,— деді де алдына асығыс көз тастады. Көп кідірмей ракета сөніп, шукырдан асылып жана шыға беріп еді, ракета кайта атылды. Тек, үшінші жолы ға- на жау окобынаи білдірмсй аман өтті. Бірак, узап бармай-ак артынан ракеталар атылып, Есей ецбектеп бара жаткан жер айрықціа жап-жарык боп кетті. Немістер оны көріп қалғаи еді, желке тусынан бірнеше автомат катарынан үн қосып, де- мін үзбей, узақ тырылдады. Октар, тоқтамай' еңбектеп бара жаткан Есейдің о жак, бу жағынан зулай ағып,.жалап нете­ ль Кулағының астынан жалап өткен бір ок бетінен ып-ыстык кан^ағызып, бір кабат терісін сыдырып кеткендей болып еді. Есей жалма-жан алаканымен сыйпап караса аман екен. Енді, немістер ракеталарын Есейдің үстіне туралап жіберді; автомат оғы оны ала алмасын біліп, жакын арадағы жекіл минометтерден аткылады. Есей басын буғып, еңбектей берді; алды-артынан тоспаләп жарылып жаткан миналардың жер шамасын да мөлшерлеп караған жок. Ауылынын үстінен өткен кісіге күшік, төбетіне дейін калмай жабыла жүгіретін, бірак- бірі жакындап бара алмай алыстан ғана шәу-шәу етіп мазаны алатын қоркак жаман иттердей бах-бах жарылып, әрі-бері ілескен неміс миналары, Есей узаған сайын алыстап кала берді. •^ ; Есейге немістерден гөрі өз адамдары жаман азар берді; жакындап келгенде, оның «өздеріндікімін» дегенін тындамай колындағы каруын жерге тастатты; оиымен де койі^ай буйы* ра әмір етіп колын да көтертті. Ол-ол ма, колдарын көтертіп конып октаулы автоматын өнменіне такап турып, екі жау* ынгер Есейдің бойың тінтті... Және бір жауынгер келіп, жерде жаткан неміс автоматын колына алды. Автоматты көтеріп устаған күйі, колы көтерулі Есейге бетпе-бет келіп такалып турды; тынысын өте жай алады; кыймылсыз ызалы көздері де оның өцменіне аумай кадалған. Карақғыда кірпігін какса карашыгы жылт-жылт от шашып, кеудесіндё кенеттен тутая- ған ызалы кегін каулатып қоздыра түскендей. — Киімдерің дурыс, мырза... Танытпастай кып тауып кн- іенсің, тек автоматың бузып тур екен, ә? Кырық бірінші жыл- ғы дәуір емес, бізден трофей колдарыңа түспеитш ооларг— деді ол. ҚэдімгГ, адам жанына азар беретін зілді кекесін да* уыспен зеки сөиледі. Збб

— Көрдіңдер ме, автоматы фрицтікі... Орыспын... «Өз ада- мыкмып» деді-ау, бул сурқыя... Өзінің тумсығына бірді бершіі — Шикілігін ссндіру үшін бізгс өтердс артынан каидай аттырды. — Ей, бері келівдерші, бері!.. Өзі неміс емес пе, қалай? — Орыс та емес. *— Енді кім болды? -7 Өзінен сура, сурқыянық!.. Окоптың ішіне оңды-солдан өзі танымайтыи қызыл әскер- лер жүгіріп келіп, жыйналып жатыр. Есей үнсіз тур. Өзіне айтылған ызалы сөздердін. бірде-бірі атылған октан кем тиген жоқ; бірак, канша ауырсынса да, ец бірінші рет осы арада, өзіие тағылған жиіркенішті, жамаи аттардан ақталғысы да келмеді. Осы турған өзінің бауырластары «сурқыя» демей, «сур жылан» десе де көтсргендей. Есейдіц басына, бағана Вашеляспур батпағыныц меніреу орманында, дәрігер кемпір- ді есіктіқ алдына дейін шыгарып салып, өзі жуан терекке сү- иеніп турып калғандагы азарлы, ауыр ой тағы келді. «Басыңа келген кемдіктің, қорлықтың, алды осы. Мен, еиді бурынғы Есей емеспін. Кемідім... Төмендедім... «Ерді па- мыс, қоянды қамыс өлтіреді», карулас жолдастардың алдында жасаған күнәм каимен жуылуы керек. Өйтпей ағармаспын, катарға да қосыла алмаспын. Істе таныт, тазалығыңды!... Аршыл, лас кірден!»... деді Ессй ішінен. Осы оймен оның өзі Де шуғыл күш жыйнап қуагганғандай салбырап иіліп бара жаткан басын тіктеп тез көтеріп алды. Жауынгерлер Есей- лің бойынан неміс азтоматынан баска кару таппады. Енді, олар Ессйдіц партия билеті сакталғаи төскалтасына колын созып агіара берді. Осы кезге дейін неидей қорлық, зәбірле- річің бәріне де шыдап турғаы Всей мынаған ызаланып күйініп кетіп, катты акырып жіберді. Күйініш пеи ызасын білдіргса* дей бүкіл денесі дірілдеп калт-калт етеді: — Тартыцдар қолдарыцды!.. Командир бэр ма, өздоріц- Ас?.. Апар мені командирлеріңе! Шапшан, апар! Суркыямын ба, жок әлде адал совет азаматымын ба сол жерде көрерсің- Дер, адарыцдар мені! — деп еді. Жауынгерлер кыкбәды, кайта олар өшіге түскендей. Всей мен бетпе-бет турган жауынгер жудырығын түйіп ап, ьійыгын төсеп, ысырыльш жакындай берді. — Совет аза маты?.. «Совет азаматы» бон койньша т а с тығып келетін сеидей сатылған суркыялардыц талайын көр- генбіз. Эуелде, олар да саған усап беттен алып, бой бермей шаптығатын. Командирше апармас бурый ойдайлармсн былай сөйлесіп алатын!.. — деп ол кайрыла беріп, жудырығы түюлі кольш сілтеп қалды. Бірақ, дол сол соттс кейінгі жактан келіп калган узын бойлы, ыйыкты бір офицер жауьшгердің бі-

легіяен шап беріп устай алды да, сірестіріп тартып, жібер- мей турьпт: — Тоқта! Не болды? — деп, умтылыи алға шықты. Жу* дырык жей жаздаған көзі тақулы адамның қараңғыда бетіне уціліп қарап: — Ес-Есей! Міне, қара, қызықты...— деді кыймылсыз турған Есейді қапсырып кушактай алып. Өзін кушактап, төсіне төсін басқан узын бойлы, ыйыкты офицер Нуржан екенін Есей жақа ғана таныды. Жаңағы қа- раңғыда танымай, өзін ура жаздаған жауынгер де Нуржая ротасыныкі еді, жаудан да бурын өзініц адамдарынан, осы арада көрген мына зәбірі жанын жаралаған күйінішті Ессй досын көргенде жылап жібере жаздады. Оны аймалап кысып: — Мен осындан болдым, Нуржан. Жаным жаралы бон жетті, деді. — Жан жарасы жазылады, тек жүрегің таза болсын. — Жүрегімнің тазалығына сөз дәлел болмас деп корка*. Нуржан өз адамдарын таратып Есеймен екеуден-екеу она- ша қалды. Қатарласа, өзінен ыйықтыгы төмен туратын орта бойлы Есейге жоғарысынан төмен карап ойланғандай, сәл тоқталды да: — Саган обал еттім. Кешірілмес күнам бар. Сенен бурын өзім тиіп айтканда, «Кеше гөр» деп, жалынбак емеспін. Досым деп аяма, әділ жазанды бер деп үкімінді сурамакпындеді. Түсі бузылып, тынысы тарылып айтты. Есей түсінбегендей, бі- рақ айтар сезінін адкталмағанын біліп, акырын шыдамсыздана тосып тур. •— Сендердің қоршауда қалуларыңа... Қасындағы бар адамның кырылып, өзіқнің жау колына түсуіқе... бул к^йіңе... бәріне... бәріне мен жауаптымын. Менен... — деп Нуржан оа колымен өзін көрсеггкенде, оның «күнасіне» жаңа тухінгея Есей: — Өзімізден де бар, сендерден де болды, ІІуржан, —деп бурылыи кетті. Нуржан өжелене түсті: Л^енен, білдің бе? Сендер індеріңс кіріп алып, аңсыз отырғанда, есік алдында ротасымен ІІуржан жатыр деп сен- діңдер. Оны енді кояйык, өткеи іс осы арада умытылсын. IX Скориков зеңбірекшілерден басқару взводын уйымдасты- руға канша адам алатынын Тайновпен келісіп шешпек боп, штабқа барғалы жаңа түрегеле бергенде, жапсардағы теле- фонның коцырауы шылдырады. ф 358

Дорофеев атып түрегеліп барып тыңдаса, штабтан сөйлеп турған парторг Иванов екен: — Бул кім?.. Ж олдас Дорофеев п е ? — деп ол, батарея ба- сынан тыддап турған адамды айырып сурады да, — Скориков •бар ма сендерде? — деді. — Бар, біздс отыр. — Онда, соған берші трубканы. *— Борейін, қазір... қазір...— деп Дорофеев өзіне жакын- дап келген Скориковке ығысып орнын бере берді. — Парторг... Сізді телефонга сурайды. — А, умытып кетіппін-ау,— деп Скориков умтылып ба­ рып, асығыс телефонга жармасты. Туу!.. Ісің бар болсын, сеніц! Қазір, барам да келем, кідірмеймін дегеніц кайда? Партия бюросыньщ сенен баска иүшелсрі тегіс жыйналыи... жарты сағаттан бері сені күтіп отырмыз. Сайкинді де алдырдык... тез жет, енді, тағы жарты «ағат күттірмей! — Куи, к.уп!.. Қазір ж етемін!— деп Скориков трубканы телефон аппаратына сүйеп қоя салды да, артында турған Дорофеев пен Усовқа асығыс бурылып: — Умытшактык. та бір душпан-ау — деді. Әткен, Унгрн коршауы тусындағы урыста бақылау пунктін буйрықсыз тастап кашкан Сайкин мәселесі, бул мәжілісте бі- рінші боп қаралатын еді. Соған, партия бюросыныд мүшесі, ^рі, полк командирінің орынбасары Скориковтың қатысуы сөзсіз керек еді. — Есімнен шығып кеткенін қарашы. Мені күтіп огырган көрінеді... Ал, әзір ге сау болыңыздар, жолдастар!.. — деді де, Скориков есіктен шыға жүгірді. Жеңіл қадаммен ішке жүгіріп кірген Баян, жалма-жан яуызғы бөлмеге шинелін шешіп, шегеге ілді де сыртынан ак халат киді; қолына термометрді алып, аяғын мысықша андап, акырын басып төргі, жаралылар бөлмесіне кірді. Бакылау пункті бар адамымен коршауда қалғаннан бері, Баян бос уакытын фельдшері ж ок Зинаида Гриіорьевнаға жәрдем беріп, полктыц санитар бөлімінде өткізіп жүр еді. Петр Денисов күндегісінен, әсіресе, бүгін едэуір тәуірлешп калғандай. Ішкен асын бойына сініруі Зинаида Григорьевна- *ьі дәмелендіріп катты куантады. Ол Баянға осының алдында кездескенінде: ,„ - Қуана бер... Куана бер... Ьүгін Петькац жақсы, сен 359

•сында қал! Мені бригада докторы шақырады. Сбйда кетів барам, — деп еді. Зинаида Григорьевна бригадаға кеткесін лейтенант Доро­ феев телефон соғып, буны батарея басынан тығыз түрде ша- қырып алды. Жаңагы ішке асығыс кірісі де оның өз батареи- сынан кайтын келген беті еді. Қелсе, Петр Денисов уйықтаі» калған екен. Баян жаралылар үйінің есігінен умтылып атта- ған күйі, ақтарылып турып қалды: «Енді не істедім? Зинаида. Григорьевиадан уят болды-ау. Сураса не деймін, батареяғг шакырып кеткенін айтам ба» — деп ойлады. Петр Денисовты». ояткысы кеп әлденешс рет умтылып колын осылай созып апа- рып турып, кайта тартып алды; күнузын жаны кыйналып,. шалығып, шаршап қулаған сыркаттың түн уйкысын бузған- нан, өзінің сөгіс алғанына пейіл боп ізінше кері кайтты. Жаралылар жайында санитар бөліміне беретін бір күндію акларды алып Баян штабқа барды. Ауызғы бөлмеде отыр* ған, штабтыц іс жүргізушісі Иванова Катя ішке кіріп келген. Баянды көргенде сасып калды; қолындағы мөр басқан кағаз* ды алды да, стол үстінде жатқан папканың астына тыға сал- ды. Баян, оның не кағаз екенін, өзінен неге корғалап жасыр-. ғанын білмесе де, әлденеден щошына корыккандай. «Менеи неге жасырды екен? Не кылса да маған байланысты кағаз болды ғой?..» деді ішінен. Сурағысы кеп бір ойланса да, жөнін айтса жақсы, айтпаса қур бекер уялып калармын деп, тдрта соқты. Баян, уйытқып соқкан ішкі жан сезімін сыртка шығармай шыдаммен басты. Өзі, түк сезбеген күдіксіз көңілмен бурын- ғысындай күлімсіреп кеп іс жүргізуші кызға ақбар қағазы№ усынып еді. Ол жүгіріп барып төр жактан орындык әкеліп,. кетпек болған Баянды қояр да поймай қасына отыргызды. Катя Баянның кескініне суқтанған көзбен сынай қар*\\п». жалтақтап отыр. Қарағаи сайын «осы кыз күн санап жүдеп барады... Есейдің хабарсыз кеткені жанына бата ма екен?» деп ойлап, сыйлас курбысын іштей аяйды. Есей мен Баянный ара сында қандай жакындыктың бары Катяға белгісіз сыр. Ба­ ян жүдегенде хабар-ошарсыз жок боп кеткен Есейге кайғырыл жүдей ме, әлде өзіне белгісіз басқа бір сылтау, себептері бар' ма? Түптеп шегіне жеткен сыры емес. Баян мен Есейдің, ке- рек десе, екеуден екеу оцаша калып сөйлескен жерін де көрген жоқ. Бар болғаны, ол екеуі жайында полк адамдарының ара* сында қупыялап ғана айтылатын сыбыр-күбір өсектер... Ондай сырттан шамалап, әркімнің аузынан әр қыйлы боп туатыні уйғаруларды Катя көп есітетін. Бірақ, өз көзінен көрген дә-- неңесі болмағасын Катяңың кеңілі, өтірік өсекке беріле кой- маған, оцашасын тауып, онық өз аузынан есітуге кумар боя/ жүретін еді. Соның орайы жана келгендей көрді. Қазіргі үі* 360

шяаеын найдаланып күналы ойдыц күдігін ашқысы келді. Баяиға көз кыйығын тайдырмай тіке карап отырып, — Сен жүдеп барасын-ау осы, себебін айтсаң кайтеді. Баян? Оқаша ғой, казір. Жанықа батып жүрген уайым не, сендегі? —деп Катя демін жутып, дыбысын шығармай тоқтап калғанда, Баян күліп жіберді. — Көңілің болар ол, курбым. — Ашылмаған сыр болғасын жасырарсыи. Жүдеп бара- сын, Баян, сенде уайым бар. Баян үндеген жоқ. Анық білмесе де, сезігі болған адамдай шамаға соғып сөйлегесін мунам ары онымен сөз жарыстырғы- сы келмеді; терендетіп, түбін ашыи алатындай көрді. Есек хабар-ошарсыз ж оқ болған соцғы үш күннін Баянга ауыр үш. жылдан бір де кем соқпағаны рас. Осы үш кунде дүниенің өзге қызығын умыткандай боп-боз боп, түсі қашып бір тілек, устінде жүрді; ол «келер-ау» деген дәмелі уақыт шегінен ас- кан сайын қайғысы калықдап, жанға бата берді. Соңғы күч- Дері көзге түсерліктей жүдеп кетуі де осыдан еді. Жаралылар- дық жанында отырып, сарғанып таң атырған түндсрі Баянның жадынан Есей бір шыққан емес; бірден көзі алдында сағы- ньші елесін беріп, қарашығын талдырған кездер болды. Қайғы булты торлап баскаи ж үдеу, жабыркау көңліч жыйынды ж ерде ойын, күлкімен жасырмақ боп жүрсе де, сыр сақтамас сезім сырт көзіне түсіп белгіленіп қалғандаи. Катя Иванованыц «уайым бар, сенде...» деп көзбен коргендей бетке айтуы Баянға соны аңғартты. Осы арада, ол Катяны; сөзіне берік тец курбы көріп, бойындағы бар шынын, жан сырыц ашқысы кегі бір лоблыды. Бірак, онысын тым асығыс. акғырттық көріп ашылмаған абройын ойлады; өз сырын т*- сінен шығармай терец түкпірінде сақтағысы келді. - Катя, мен кетейін... көгі отырып калдым, — деп Баян созылып түрегеле бергенде: - Неге асыктың сонша, отыра тур! — деп Катя оны бө- реп етегінен басты. — Жоқ, кетейін, Катя. Зинаида Григорьевна да жок. едг. Ьіз кетсек ж ара л ылар жетімсіреп калады. Аягынан тік ба сын жүріп кеткенше кәріп жандар рой... ~~ Жарайды, бара бер. Өзі айгпаған сырды айт деп жа- быскан мен акылсыз, — дел Катя Иванова ойламаган жердей өкпе шетін шығарды. — Не айт демексің, маған? Түсінбеймін тілегіце. «Уайым бар> дейсін... Р ас бар, мендегі уайымды білмек болсац ол Уайым сенің өзің де д е бар. Тек, біз екеуміз емес, бар лолктің басындағы Есейдің уайымы; кешегі, бакылау пунктінде елі У®ін дурбан болған он төрт адамнын шейіт олімі. Мендег* 361

уайым осы ғана, — деді Баян, өкпелеп калган сыйлас курбы- сын кыйып кете алмай, іркіліи турып. Сол кездс, ішкс Тайной жүгіріп кірді. Асығыс, қауырт жумыс үстінде оның өзіне керек адамы болмаса, баска еш жанға көзі түспейтін әдеті. Баянныц со­ лем бсргенін ол байқаған да жок. Өз орнына өтіп бара жатып: — Катя, маған папкецді әкел! Ішінде бюроға керек ка* газдар бар, тез! Бол!..— деп асықтырды. Катя асыкканнан Баяннан жасырып, папка астына тык- •қан купыя кағазын да умытып, паиканың өзін ғана ала жө- нелді. Баян мөр баскан кішікене кағаздын өзінен жасырғандай купыя сырын білуге қумартып калып еді, умтылып блрып ка- раса «қаралы қагаз» екен. Жүрегі муздай бола қалды; буын- дары дірілдеп, кол, аяғынан әл кетіп бара жатканын өзі сез- беді. «Сол болар ма?.. басқа кім бар?.. сол, сол! Катянын жасыруы да тегін емес еді-ау!» — деген коркьшышты оймен Баян «каралы кағазды» асығыс окыса: «...Балацыз Есей, 12 январь күні Унгри түбіндегі урыста хабарсыз жок болды...» деп бастап, үй-ішіне көңіл кос айты- лыпты. Баян далаға жүгіре шыкты. Есігі ашык турған төргі бөл- меге де бурылып карамады. Далаға өзінің неге жүгіре шық- қанын да білмейді. Бар ақғарғаны — дем алуға білтелі шам түтеп, ністеніп жанған аласа, жер үйдің ауасы Жетпегендей ме, тынысы тарылып, демі бітіп барады ексн. Далаға жүгіре шыкканда жүрегін өртеген жалындай ыстық демі бірге шыгып, кеудесін кере^ курсініп алды. Артық жүруге әлі қурығандай, Баян штаб үйінің қарсы алдындағы жалғыз терекке сүйеніп асыла кетті. Алыстан түскен жарты ай сәулесінен ауыр ой басқан қансыз сурғылт беті күңгірт тартып бурынғысынан да жүдеуленіп көрінеді. Алыста, көз ушында, меңіреу ормандары мунартып мүлгіп турғаны казіргі түн реніндей, Баян осы ара- да, штаб үйінін алдына жеке біткен жалғыз терекке асылып, түн ортасы ауғанша турып калды; осынша көп турғанын өзі сезбеді, касынан, карандап өтіп жаткан адамдарды да көрмеді. «Шынымен... шынымен хабарсыз жоқ болғаны ма? Тым курыса өлігін де таппай қалғанымыз-ау?..» — деп Баян түніл- ген ойда, төмен қарап налып турғанда, гіыскырған аттардын дыбысы естілді. Қос атты парлап жеккен кішіқол жеңіл шана, алдыңғы жактан, көк шынкылдак карлы жолмен кустай ушып келеді •екен. Ілезде-ақ ағызып келіп калды. — Соке, аттарынды токтат. Полк штабы турған хутор осы 362

болар,— деді шананың арт жағында катар отырған екеудің, ыйықты, узын бойлысы, казақша сөйлеп. Баян елең ете калдьг. Таньгс адамныц даусы секілді. «Кім болды?.. Кімнің даусына уксайды. Ж үрек не біледі, неге сон- ша алып ушып барады?»— деді, өз үмітіне сенімсіз сыбырла- ган дауыспен. Шанаға жеккен аттар семізден қаткан жарау екен. Жү- ріске болдырмайтын белді, бсрік денесі де, әбден кызып, ба- уырын жазып алыпты. Артта опгырған ыйықты, узын офицер- дін «Сәке» дейтін дөңгелек, зерен, жүзді, шоқша сақаллы казак қарыстырып устаған делбеден қосколдап, шіреніп тартса да, шаршамай келген аттар пыскырып сүзе умтылып, кызу сыдырыспен Баянның жанынан ағызып өте шыкты. Офи­ цер жүріп бара жатканда шанадан жүгіріп түсіп қалды. Ыйығындағы погонын жөндеп койып, өзіне қарап келе жат- кан Баянға қарсы жүрді. Төбеге таман жоғарылап келген жарты ай сәулесінің қарлы жерге түскен солғын жарығынан взіне қарсы жүрген адамнық офицер екенін Баян анадай жер­ дей айырып еді; тік жүретін узын бойлы жас офицерге көз алмай тура карап, тартылып сәлем берді. Сол арада Баян: «Нуржан ба, әй, сол... сол ғой, мынау!» — деп ойлағанша, офицер қос қолын бірдей усыныи куанышты дауыспен айкай- лап жіберді: — Баян! Танымай турсын ба, мені? — Таныдым!.. Нуржан аға. Нуржаи, кызға өклелі еді. Өзімен коштаспай айрылыскан сур шинелъді кыздын «аға» дсген казіргі бір ғана сөзі Нуржан- ның кеудесінен бар өкпе-кінасін аударып әкетті. Енді, міне, карсы алдында кіиасі жок, кіршіксіз, таза жанды ынтығы боп тур. Оның, дәл осы арада, сағынып қауышканда өзіне арнап айтқан «ағасының» аржагында, шыдаммен зорғаіріккен «жа- ным» деген және бір сөзі турғандай сді. Бул турғанда кыз- дың аузынан шықиаса да, көңілі күткендей сол «жаным» деген ■бір ауыз сөздің көмейде бары рас болса деп тілейді Нуржан. — Баян сен удайы ойымда жүрсец де, тап осы арада кез- Дессрмін деген емес см. Қалай кездесгірді бізді, солдат тағ- Дьіры? Қайда жүрсін? Осы полктасын ба? деді Нуржан Баянный кос қолын уысынаи шағырмай кысып турып. — Я, осы полктамын. Өзіңізден айрылган күннен бері осы полкта істеймін. Батареяда санинструктормын. Ьатарсямыз жақсы еді... Полктің алды еді... Немістердін он екісшдеп ша- буылында бакылау пунктіміз коршауда қалды, он төрт адам өліп, комбатымыз хабарсыз жоқ боп кетті. Бүгш міне... деп Баян Есейдіц хабарсыз жок болғанына «үш күн, үш түи ооп бара жатканын» айтпак еді, Нуржан сөзін бөліи. — Шүйінші — деп айкайлап жіберді. 363

— Не-е дейт? Рас па?— деді Баян жулып алғандай... Бул кезде әлгі дөңгелек, зерен жүзді, шокша сақалды ка-; зак. пен үстіндегі шинелінде ешқандай белгісі жок, бір көзін? мандайынан кыйғаштап тартып алган, орта бойлы және бі- реу шанадан түсіп, буларға қарап жүрді. Узакка созылған партбюро мәжілісі де дәл осы кезде та- рап, бюро мүшелері тобын жазбай штабка карай жаца бет* теп келе жатыр еді. Жүргенде жан-жағына елендеп қарап. отыратын Тайнов, штаб алдында иірліп турған адамдардьг •згелерден бурын көрді және жеккен каңтарулы кос аттан. булардың өзге полктан екендігін іші сезіп, жүрісін тездетті. Булар жеткенше, шанадан түскён екеудің соңғы, көзін;. тартқаны Баянмен шүйіркелесіп узақ амандасты да, артык ала турған Нуржанға бурылып: — Танысып қой, менің батареямның санинструкторы,—, дсп еді, ол: — Біз, бурыннан таныспыз,— деді, сенімі бар садмакты. дауыспен акырын айтты. Есейдің осы кездесуді куанышпен асығып күткен ыстық журегі, мына сөзден сок муздай калды; оны өзгеге сездірмеуге тырысты. Ішкі жан сезімі куйындай , уйтқып кызғаныш оты бықсыса да, салкын кандылығын бузбады. — А, бурыннан таныссыздар ма? — деп күлімсіреген ко- . балжу кескінде, Нуржан мен Баянға алма-кезек карады. Тай- нов касындағылардан бурынырак жетті. —■Ау, Есей!.. — деп умтылып колын соза берді. Есей де караңгыда жауынгер жолдастарын даусынан та- нып, кушақтаса көріскендей богі, өнд қубыла, кобалжый тусіп турған. Штаб иачальнигі өзгёлерден бурынырак жетіп ко­ лын созғанда, бул да кушағын ашьш қарсы умтылды. Осы куа- ныш үстіне Зуев, Марченко, Ланцбергтср де жетксн еді. Скориков пен Иванов, бүгінгі бюро отырысында партия канди- даттығынан шығарылған Сайкин әкгімесімен артта калып қойып еді; булардын бәрінен де соң жетті. Ол екеуі өздерін көргенде көп ортасынан кимелей шығып, қолын усынған Есейге тосыр- кай карап турып қалды. Есейдін ыйығы түскен погонсыз ши- нелін, жулдызсыз жыртык кулақшынын көріп ыстык жүректе- рі салкындап суығандай еді. Қасында, қоршауда калған адамдары ерлікпен қаза тауып, өзі хабар-ошарсыз жоқ боп кетіп, үш күн, үш түн де- генде барып ойда жокта, үміт үздіріп қауышканда, оны бул түрде көреміз деп ойламағандай. Ііемістср тутқынға тускгн- дерден коркытып көндірген жансызын, дәл осындай ғып жі- беретін еді Есейдің погонсыз шииелі мсн жулдызсыз жыртык кулакшыны да, тіпті жолдастары алдында күналі адамдай на- зары түсіңкі, жасканшак түрі де соиы растап сеңдіргендей еді

Есей немістердін туткынынан босанып шыккалы жетім 6п- ладай, ызакор, дыкшыл боп алғаи; болмашы нәрсеге де көці- -лі кірбін алып, кайғыра калатын боп жүр еді. Өзіие парторг пен Скориковтың с а л ю т амандасып, ләм-мем дсп тіл катпас- тан, тобымен штабка тартканыиа өлсрдей зэбірленді. Үнсіз қалың топтың ортасыида бара жатканда, оның басына, Ваше- ляспур батпағыныц меңіреу орманындағы азарлы ауыр ой та- *ы келді. «Қайда барсам да жиреніштімін. Басқаны кайтсйін... сол... сол. Сталинград кырғьінында менің өмірімді қорғамак боп жау оғына өзін тоскан... бір еәтте, бір октан жараланғач адам булайша, салкын болғасын. .» деп ішінен кайғыра на- лыды. •Далада турғанда Есейдің таңулы көзінен баска жарақатты ешкайсысы д а көрмеп еді; жарықка кірген сон ғана оның жал- кылдаған ісік бетін, жырық ернін, катар сынған үстіқгі кос ку­ рен тісін көргенде бәрініқ де жан-еттері түршігіп аяп кетті. — Ал, — деді Скориков Есейге бет бурып, — немістерді* копында, туткында болған түрің бар ғой, солай ма? — Болдым. — Қанша болдың? — Бір түндей... Осыдан кейін Есей, өзінен Скориков «туткыннан калай бв- сандың» деп сурайтындай көрді. Сол оймен, өздерін «Леопарл- •быз» дейтін Вашеляспур батпағьшыц меңреу орманын мекеч еткен балықшы Ян мен гимназист екі бала жігітті есіне түсіре Застап еді. Бірак, өзі күткендей Скориков «калай босандыц» деп сураған жок; бурылып касындағы Ивановка карады. Онын, осы қарасынан әлде не түсінгендей үнсіз Иванов, Есей­ ге көздерін қыс.ынкырап, кадала бір карады: — Партбилетің немістерде калған боларР — Жок, өзімде. Есейдің, бул жауабы да көңіл күдігін калындата түсті. «Немістерде туткында болады. Билетті калай аман сактайды?.. Киімнің тігіс-тігісіне шейін сөгіп карантын немістер буны* партбилетіп көрмегені ме?»— деп ойлады Скориков. Енді, олар Есейге соңғы үш күн, үш түн ішінде басынан нешкен бар окыйғаиы түгел айткызды. Есей әңгімесін бастар алдында да үнсіз турып, аз ғана ой- Пянип алды. Осылан VIII к у н . ү ш т у н буоьш Унгоила- бакыліү пунктінде болған окыйғаны, Ж ора өлімінен бастап, акыр ая- ь*ын, өзінің ж аү шебінен урланып өтіп, Нуржан ротасынач шыққан жерге әкеліп Оір-ак бітірді. Онын кідіріп кобірек ток- тап айткан әнгімесі бзлыкшы Ян мен гимназист екі бала жі* гіт оолды; и етр денисовтың, әсіресе, елеусіз көп катарында бурын көзге түспей жүрген Саладуха мен Сапожниковтың ер- 'Кайратын сынайтын қыйын іс бастарына түскенде, тацгажайып 365

ерліктер жасап өлгенін, өсірмей, болған оқыйғанық дәл өзін- дей ғып айтты. Жайшылық өмірде етікке жөндеп жамау да бастыра алмайтын олак Сапожниковтың, жау танкісін кыйра- туға улыксат сурап, ырзалық алғанда, «бул маған кайдай ор- дсннен де артық!..» деп қайраттануы Есейдің өзін де қатгы таңғалдырған екен. Жауынгерлердіқ қай-қайсысына да шексіз ырза боп, алғысын бере-бере отырды. — Ондай саналы адамдар жеңілмейді! Жене де алған жок, жаулар! — деді Есей, от төккен қып-қызыл көздерімен үй ішін- дегілерді жағалан шолып өтіп. Есік жак ауызда Петр Денисов турған. Жаца Есейдің кел- ген хабарын естіп, төсегінде тыныш жата алмай, Қалиға сү- йенігі ксліп турғаны осы еді. Ол келгенде, Есей Саладуха мен Сапожников жайында әңгімесін бітіріп боп, Петр Денисов™ жана ғана аузына алып жатыр еді. Әсіресе, өзінің имектеу, узын ефрейторды ішке кіре берген жерде қалай урып жық- қанын, қалған оншакты солдатты автомат огымен жусатып салып, унтер офицердіқ лактырған гранатын жерге түсірмен қағып алыи, қайырып қайта лақтырып жіберген ерліктерін айтқанда, Петр Денисов күйбектеп, артына қарай айнала берді. «Бізді, мунша дәріптей беретіні несі? Өзін неге айтпайды? Өзінің істеген ерліктері аз болды м2?» — дел ішінен күйіп-пі- сіп, жан теңгермейтін комбатына, бірінші рет тап осы арадз ырза болмағандай. Есей, узак. айтқан әнгімесініқ ақырын андаусызда бітірді; егер, өзінің батарея командирі болатыны шын болса, таза сол­ дат мақсатымен ел үшін жанын курбан еткен жауынгерлерін тегіс Отан соғысы орденына, ал Петр Денисовты «Даңктык* бірінші^дәрежелісіне усынатынын осы турған көп алдында біл- дтртпт бШтуГн полк басшыларынан сурады. — Мен усынғаннан да артықты көтеретін ерліктер, олар- дікі; ер жігіт еңбегіне алады! — деді Есей, үйдіқ ішіндегілер тегіс есітетіндей, көтеріқкі, ашық дауыслен. Скориковтын еқсесін басқан бір ауыр зіл сыпырылып ая* ғының басына түскендей болды; Есейдіқ бастан кешкен бар оқыйғасын есітіп, әсіресе немістердіқ сауалына жауап бермеи, тістеніп турып алған жерде, дүммен тіске урып, үстінгі қос ті* сшің содан сьшғанын білгенде жүрегі жылып кетті. Ол: — Жаныңның адал, жүрегіңнің ақтығына сендім, ізімді баскдн серігім! — деп, көптің ортасында, Есейді кушақтап сү- йіп алды.

А /.М А С У 1 Ге-нерал Беге штэбына айдал алып бара жатқан жолда, ба- лықшы Яннын аз ғана карулы жасағы тутқыйылдаи тиіп куткарып алған түні, Есейдің көк желкесінен кызарып түймедей шығу шықкан еді. Сол шығу күн санап улғайып всіп келіп винтовка оғының сүп-сүйір басы тесіп шықты. Бул, өткен жылғы осыидай өнімсіз урыстардың бір тусында, көк желкеден қыялай тиіп, калық мойын ет нен мойыи сүйегінін арасында қалған ок еді; сонан бері, бірталай уа-кыт өтсе де сьгртқа тесіп шыга алмай, ет пен терінің арасында келіп кай- тыл қыдырыстап жүретін. Зинаида Григорьевна, өз карауында емдеуде жаткан Есей- Дін. көк желкесінен тесіп шыкқан корғасьш окты енді мунан артық кідіртпей сылып алудьщ жолын, бригада докторымен ақылдасты. Бірак бул жумыстык өз колдарынан келмейтін көп қыйыншылығына тісініқ кетігі, ернінік жырығы косылып Есейді тәжрибелі емші-дэрігерлері бар Рига госпиталына жіберіп еді. Есейдің бул кетісін басқаша уйғарып, «сылтауратып шы- ғарып салу ғой, әшейін» деушілер д е болды. Осындай жалган өсек таратып, анык іс бетінен хабарсыз көи көціліне кобалжу салған Сайкин еді. Сайкинніц Есеймен өштесстін де жөні бар. Унгри түбінде бакылау пуикітін Сайкиннід буйырықсыз тастаи кащқаиын оның езі айткандай: өліп кеткен Гогосдзешн «бізге 367

карамақдарі. Өздерің аман кутылындар!..» деп рыімлык бермегенін Есей растап берген еді. Сайкин, Есеймен жүзбе- жүз беггескенде аузын аша алмай үнсіз калса да, сөз капкі- рып сырттан жамандауға тендесі жоқ шебер боп алдн — бакылау пункітін соғыспай, шығынсыз тастағаным үшін қанді- дагтықтан шығарғанда, шыбын жанын сауғалап жау ке­ льта түскен оны тегін тастаушы ма еді? Өз жөнімен кет- кен жок, сонында быксык шала байлаулы кетті, лас тәнін өртемей сенбейді. Әлі көрерсіз де білерсіз, оның ана кос ті- сін күмістен салмайды, бар тісі сындырылады» —деп есе« таратты. Скориков оны біржолы оңашалап шакырып ап: — Есейді көпке жамандап сен кеміте де, муқата да алмай- сын. Советтің адал офицеріне жала жауып, несие сөз айтуывды коймасақ ісінді офицер сотына беремін. Түсінікті болар?.. Бар енді, кетуіне руқсат!.. — деді. Сайкин аузын аша алмай үнсіз калды; түсі кашып, Іір қызарып, бір бозарып шегіншектеп барып үйден шыкты. Скориков оның артынан ауыр салмағымен акырын ғана жа- былған есіктен көз алмай карап калды. Қастасы, көре алма- сы-ак болсын, бірақ, оның булайша күйе жағып кірлемек бол- ғанының өзі Есейдіқ бурынғы бағы мыскылдап кеміп бара жатканы емес пе? Әрине буның бәрі жаксы көрген дос көніл- дің болмашы кір дағын да елегені шығар. Бірақ, Ригаға ба* ратын шаруашылық бөлімінің машинасына мініп турып өзі- мен оқашалап қоштасқан Есейдің сондағы жабыркау, жубау кескіні кәзір де, тым аянышты бейнеде жанын күйзелте елес- тейді. Тап сол жерде, қыймай коштасу үстінде Скбриковтыи колын кысып турып: — Жака білдім, мен шіріген жумырткадай шетке шығар* ған жиіркенішті жандарың екенмін. Менен кутылуға асык екенсіндер. Рига госпиталына жібергендерің көз асырып кел- ■мес жолға шығарып салғандарың болар. Солай ғой, Иван Иванович? — деп кішірейіп, кеміп айткан азарлы сөздері Скориковтың кулағынан әлі кетер емес. Есіне алып сәл ойласа, өзегін өртегендей өкініш келеді. Тым болмаса армияда калмады, майдан госпиталына жібер; ген адамныц ез бөліміне кайтып косылу, косылмауы екі талай еді. Бас билігі өз ыктыярынан басқа біреудін әміріне ауысады, соныд белгілеген жағына барады. Есзйдің кошта- сар жерде «Келмес жолға шығарып салғандарың болар?..» яе осылан. Скоэиков оны Рига госпиталына жіберуге карсы болса да, бригада мен полк дәрігерлерінін кынулап дол­ га алуымеи кетгп калды. Баста, Есейдін орнына капитан Подлеснийдің уакьггша іс* 368

тей туруы уйғарылған; сонгы кездсрі Бобров оны түкпілікті калдыруды ойлайтынын эр ж ерде сездіріп жүр... Скориковтың басы иіліп, үнсіз тунжырап турған үстіне парторг Иванов кірді. Батыс майдандары жумылып кыймылга баскалы парторғ Иванов орасан көнілді жүргсн. Кәзір де, күлімсірегең, бакытты, шаткескінде сөйлей кірді: — Бүгінгі майдан хабарын есіітін бе, Иван Иванович? Бірінші Белорус майданыныц кыймылы тым кауырт, бузып- жарып жол салып барады. Бүгін Висла өзонінен өтіп Вар­ шаваны да альшты. Скориков сөйлей кірген Ивановка карай умтылып аттай тусіп: — Варшава?!.. Үлксн жекіс скен. Ал, баска майданда- ғылардың кыймылы шс? Рокоссовский мен Қонсвтық кыймылы қалай? — деді. Сабыры жетией шыдамсызданып, шапшаң СУРады- — Олар д а осал калған жок. Рокоссовский бір күнде кырық шақырым алға баскан. Не дсген күш, ә!.. Ойлап көр!.. Душ- панның карсылығын тонтара отырып, бір күнде кырык шакы- рым жылжу кандай күш! — Әйтеуір, тамаша!.. . Бул екеуі майдан хабарьш жакын жердеп батареяларға өздері барып жеткізбек болып жүріп кегті. Жолшыбай Бело­ рус, Укранн майдандарыныц КЫЙмылын куанышпен қызу ән- гімелеп келе жатып, Скориков кенет күтпеген жерден Есеи жайын қозгады: . .у — Ккаметтс кейін өссс де кеудел. команднрдщ б.ріне аи- налыпеді. Каулағаи талант; өскелек ж ас каираттаи білмей ай- рылдык — деді Үлкен ренішпен өкініш кып айтты. Парторг Иванов,’онын көніліне келген реніші мен ызась. болса, казір, осы арада калдырмай түгел айтып болсын дегендсй үндегсн жок. — Бәрі біздія подполковниктін бостығынан. Ана гаубица полкініц командирындай бригада басшыларына сөзін тықдата алатын салмағы болса, бригададан шыкса да, армия емиііле- рінен асырмай Есейді алып калуга болатьш е д і,-д е п Ива- новка и р а д а ^ көп жіме. Есейдік емделіп шыкканы да жаксы. Оны нолкке кайтарып алудын нен ойлап жүргеи бір жолы бар. — О ш .т Нкыйын°жол смес. Козір Есеймен арамыздагы байланысты үзбей, хатпеи, катнаган адаммен жиі хабарласып, хал жайын біліп туруымыз керек. Емделіп шығу карсаңына б ^ д іГ к о м б р й С аУтынан госпиталь бастыгына хат жазып. сайлы бір адамды жіберу ксрек... 24—Курляндия ЗС9

II Виллюс барған сайын жүрісін бузып жайлай берді. Әбден кызған ескі мотор қоюлап іркілген майға қақалып, шашалып артық жүріске қыйналғанын жасырмай келеді. Үстіндегі узак жолдан жалығып, шаршаған жолаушыларды ырғалактатып, шайқап-шайкап қояды. Шофермен ыйықтасьщ катар отырған Баян, карсы алдын- дағы машинаның майын, суыи, жылдамдык жүрісін көрсете- тін өлшеуіш аспаптарға көз тоқтатпай кезек карап, «тағы не боп калды?.. Қырсык. кылганда, түчже дейіи жеткізбей жарты жолда калдырмаса не қылсын? Есейді жіберіп коймай, үлгіре алсақ болар еді», деп онлап, қобалжый бастады. Долгушев те тынышсызданып: — Сенің осынык Ригаға жеткізбейін деп келе ме? Май тэ­ ты жүрмсй калды ма? Не деуші еді? Әлгі, несінен?... —деді. — Ескі мотор емес пе? Бул жерге жеткізгеніне рахмет, кайта. Енді бой жылытатын жерге жеткізсе жаксы болар еді. Бузығын көрер едік. Ондалмай бул күйінде турганда, Ригағз жеткізеді деп анту қыйын... Бул ушеуі Ригаға екі турлі жумыспен келеді. Есей госниталға тускен соңғы бір айда полк ішііуіе слеулг өзгерістер болды: подполковник Бобров орнынан алынып, Ек: пінді Армиянық карауына кетті де, оның орнында орынбасары калды. Полкгағы жүріп турған жалғыз жеңіл машинаның бу- зық боп ондалмай жүргеніне Скориков күйінішті еді; полк тіз- гіні оз колына тигссін ол виллюске жаңа мотор салғызып кай- туға Долгушев пен шоферді Рига заводына жіберді. Ал, Баянный, жумысы будан баска. Өткен жолы парторг Иванов Есейді кайтарып алу үіиін «сайлы бір адамды жіберу керек» деп кеңес бергенде Скориков үндемей калса да, іиггек келісіп, соның айтканын істеуге ньіқ бекіп еді. Сол күннен бастап ол Есеймен тығыз байланыс жасады. Ондалатын вил- люсті Скориков Есейдің емделіп шы^атын күніне әдейі тура* лап жіберіп еді. Бул жумысты бітіріп кайтуға госпиталь дорі- герлерінде танысы бар деп Баянды жіберді; качына Сндлер атынан жазған өтініш хатты берді. Узак жолға кеше ергслсп шыкса да, жүрістері мандымай келеді. Қазірде машинаиық, бауыры кайырға тиген кемедей, күшпен әреқ жүріп келеді. Сілкінген аттай се-ткілдеп даусы да жуантып «токтаймын... токтаймын...» дегендей, дүрт-дүрт- теуін жиілетті. — Шынымен токтай ма?.. Солай ма?.. — дсп катты маза- сызданған Баян касындағы шоферға қарады. Шоферде үн жок, қабагы түйіліп тершіген беті де күрен- деніп қарайып барады; үмітсіз науқастың тамырын устаған 370

тэжрибелі емшідей, майлы колдары қалтырап, алдындағы түрлі аспаптарды дәрмеисіз, тек дағды ға айналган үйрсншікті эдетпен қармалап устай береді. Жолдың бір жағынан төбесін сабанмеи жапкан жалғыз уи көршді. Жырым-жырым боп кетілген аласа муржадан жі- тшксріп шыккан элсіз, ақшыл түтін үйдегі жандардың жупы- ны, жүдеу өмірін таныткандай. Өз уя-сын ғана таныйтын жабайы кустардай, кең жазыкта лалғыз-жалғыздап мекен тепкен латыш шаруаларында бірлік, ынтымақ жок еді. Көп боп қоғамдаспан өз бегімен өрістеген өмірден жалғыздық шсрі сезіледі. Булар үй алдьша кеп токтады. Шофер кафотты көгерді- ^алқын ауаға жалындап қызған тем ірдің қонырсыган иісі бурк пп бірден тарадьг. Майлы көгіс түтін жүлгсленіи ж үзіп куыс- колтығын көздсн тасалаган мотор ға, шофер әр тусынан сыра­ ми карап: — О-о!.. мыктап кызған екен. Суығасын кайта аударыгг карамаса бул турғанда кол т и гізб ес,— деді. — Кейінге калдырғаныңды кой, тез кара да түзет — деді Баян асыктырып. — Қ сонша асыгатын не бар? — Жумыс бар. Бүгін түсте, Рига қаласығга кеудеңде жл- нь,Нболса жеткізесін! — Жетпесек ше?.. — деп шофер көаі ойнакигып ғсулағға күдімсіреді. Оған енді Баян түсіи суытыіт, ызғарлана карап: — Жеткізесіц калай да! Жеткізбссеғі комбриг алдында «ің жауап бересін. Әне солай! — д ед і де, артык тілге келмей жҮре берді. — Бурын, батарсяда жүргенде сап-салмакты кыз секілді еДі, осы жолға шыккалы шыдамсыз бон алды,— деді шофер иүлімсіреп. , — Алдында күткен сүйген жігіті болса асыкпағанда шс! Кус боп ушу колынан кслмей, күйініп келе жатқан шыгар, су' лу қыз. — Солай ма еді? — Енді калай дсп едін? — А, кім біледі... — Ой, хиырағым-ай!.. Бул жастарды қои, әсірссе, анау %жанов гүл көрсе ғсонбай кстпейтін көбелек секілді,— деп Лолгушев сөз акырьшда шофсрды нукып калды. Долгушев машғпғанық алдьг-артьша шығып, айналып өтті; колына кігап тУссе суретін іздейтін саүатсыз адамдай, моторда омырыл- Щ жарылған сыныкты ' көрмегепсін онша көкіл аударып, *Унтап карамады, Баянның соңынан уйге карай беттеді. Үйдегілер ол екеуімен салкын амандасты; осыныц алдьшда ғана, бір-бірімен көрместей боп урысып ажыраскағідай. Жылы <-Ч-Т 1

пеш тубінде, іріңдеген ісік жара аузындай күлдіреп үсіген уп-уақ картоптарды аршып отырған кемпір ғана: — Кайдан кслесіңдер? — деп жөн сурады. — Майданиам келеміз. Жол үсті болғасын жылына кеткі- міз кеп сокдык, шеше. — Біз куанғандай, майдандарыңда қандан жаналык бар? Тыныштык, шеше. — Е, тыныштық дс!.. Әлі тыныштық болғаны,—деп кем- Үіір муңайып тоқтады. — Өткен жылдың аяғында көмІп кеткен бір аз ғана жүгімізді алып қайтуға барганымда майдандарык тыныш еді. Сонан әлі тыныш десецші? Балаларым-ау, карак- тарым-ау, туған жерді жаудан кашан тазартасьщдар? Біз сор- лылардын. үйінс қайтып оралатын азат күні бола ма? Көмсйінен толыксыл шыққан дауысында жасын жуткан жалыныш өксігі бар еді. Баян оған Белорусе, Украин майдандарының жаппай ша- буылга шығып, казірдің өзінде Германия жеріне түкпірлей кіріп терсндеп басып бара жатканын айтты; мундағы неміс- тсрдіц де узак устасып тура алмасын, әлі-ак. тізс бүгін бітім сурайтынын түсіндіріп еді. — Рас айтасың ба, кызым? Әлде, ие біледі дейсін осы ал- жыған кемпір деп, алдаусыраткаң жубанышыя ба, әшейін? Арты жалған болса кемді күнгі жубаныш пен жарылқама! Жаманат естігеннен жүрек жарылмайды, ашып айт кызым,— деп кемпір алдындағы картопты да ысырып, умтылып отырды. - - Сізге айтқаным адал шыным еді ғой, шеше. Сенбестей шикілігім бслды ма, сіз аңғарған? Болса айтыныз? — Сенбеуімиіц себебі бар, шырағым. Кеше бізге бір адам келді, сендердей әскер емес те, жөн-жо.сыгы дурыс, өзі де бір әтібірлі кісі еді. Сол айгады: совет әскердері барлык жерде де соккы жеп, шегініп жать:р; казір жағдайы жаман, бунда- ғы немістер де шабуылға дайындалып жаткан көрінеді, дей- ді. Оның не біліп, неге көзі жетіп айтканын кайдан білейік. Көзі коркып калған мен сорлы соның сөзіне кәдімгідей ила- нып кешеден бері Ригадан ары Цесиске таман бармак болып койған ем. Тағы, ссндер бүй деп отырсыцдар. Енді мсн кай- сыларына нанайын, айтшы кәне? Өзіқ айтшы, қызым? Баян мен Долгушев буларды мунша обігерлеп үрейін ал- ған адамның неміс жансызы екеиін білді.' Ондай шыжымдап, сыбыс сөз баккан жансыздар өткен-ксткен кару-жарэктар мен әскерлерді ғана бакпайды; осындай каладан алыс жерлерде, мецреу орман арасьшда жалғыз-жалгыздап туратын меша­ ная латыш шаруаларын да абжыләндай арбап жүретін. Баян осы жағдайды кемпірге түсіндіріп айтканда, \"7 шығар-р!.. — деп кемпірдің түсі кашып боп-боз боп кетті. Әтібірлі адамын енді ойлап караса, онын өңін айнал- 372

дырып өзгеріп келгон улы жыландай көреді; сөйлескеп адамын сғнбей сығырая қарайтын көкшіл көздерінен болмашы бір күлкі шде өшіп, сәлде тутана калатын сургылт жуқа беті д е уыттан арбап турган аб жыландай. пір.— Рас шыгар!.. Не сумдык та шығар олардан,— деді ксм- Баян кемпірдің сөздсрінеп оның баска жердікі екснін анғарған еді. — Бул аралық болмадыныз ғой, шсше? Қай жерденсіз? — іеп сурады. Будан кемпір: — Пнанаваны білссіндер м е ? — д еді. — Е, білгенде кандай... Пианава деген, өзіміздіқ туған жеріміздей болып кеткен жер. — Орине... Әрине! — деп кемгіір коштады да.— сол Пиа- наваңыц шығыс жағындағы Саарды да білерсіңдер, ендеше?— деді. Баян басы» изеді; Саарды есіткенде, сол жердегі кырғьш *анкілер урысыпда каза тапқан Орлов оныц ссінс түсіп еді. Ол бір үмытылмас асьгл белгі қалдырған естегі жер. йига беріңіз, ана. Әне, сол Саарға жакьш ж ерде жалғыз турған кішкене ак үи бар. ~~ Я, бар... Бар. Сіздікі ме еді, сол үй? — Менің үйім еді. Тактай сарайымды солдаттар отка жа- ғыпты; декабрь айында барғанымда орның таба алмай кал- дым- Енді үйіш іің іргесі аман қалса деп отырмын. — Жары бүтін, шоше. Д екабрьде көргеніңізде кандай қазірде де сондай,— дсп Баян бул хабарды сүйішпі сУРағағгдай шапгпаң айггы. Корілік пен кайғы жеңіп ерте мең- деген кемпір көиліне аман турған үй кабырғасы да м едеу біл- ^ендеЙ.— Үйді уайымдамақыз шешс. Б іздің солдаттар ондамаса бУзбайды,— д ед і д е, Баяғг шуғыл өзгерген сабырсыз кескін- Мең кемшрге бір көзін сығырайтып кысып карап,— сіз, Саар­ ц ы үйіңізге жалғьиз барып па едіціз? — деп сурады. — Үшеу боп бардық. Келіи, қызымды да ала барғам...— д?п кемпір өзінің оц жағында шулық жамап отырған жас ке- Ліншек пен аркасын пешке сүйеп, басы иіліп муңайып турган ®нбес-он алты шамасындағы кызды коса көрсетті. Баян онын екеуіне де, санаға толы ойлы көзбен аяй карады. <с°нда көретін ж а с кыз бен екі әйел осылар болды. Біз ком- *°мол жыйналысыпа бара жатқанда булар екі бума жүгі бар, Дішкентай ақ үйдің жол жақ бетінде мукайып турған еді-ау»... ^шке шофер кірді; әлгіде, қайнап кеткен кыз ашуын ауыр- Ламаса да, умытпаған екен, ол: 373

— Біз дайынбыз... Асығыс болсаң жүрейік, —деді Баян* ға қарап: — Жүреміз. Әуелі бес-он минут жылынып ал. Тоңған да шығарсың. — Бөтен болмас еді... Қайдам, комбриг алдына барып жүрмесек? Баян кысылып, кызарып кап: — Апыр-ау... Умытпаған екенсің? Ашу емес, әзіл еді ғой, көтерор деп жасы үлкен ағаға айтқан,— деді. — Менікі де озіл, Баян. Жумыс істеген қолдык өз жылуы өзінде болады. Жол кашық, журейік,— деп шофер шын ыкла- сын білдірді. III Госпнтальда өткізген сокғы күнін Есей тыныш батыра ал- мады. Күрек тісін егеп тіс салғанда да, тіпті корғасын оқты желкесінен сылып жатканда да ол дыбысын шығармай көкпек* бек боп тістеніп қалатын еді. Еиді, сол Есей бар азаптан арылып шыкканда, төңбскшіп тыныш жата алмады; узын сары жола- гы бар бумазеи халаттын омырауын ашып салып, екі жағы есік боп созылған узын дәлізді ерсілі-карсылы кезіп жүр. Жа- нын кыйнап азапқа салған ауыр жағдайға амал таппағандай, біркез басын кос қоддап қысады. Сезімін билеген ой жаналал алмасқан сайын, өқі бірде қызарып, енді бірде бозарын барып ақшыл тартып кайтады. Әлдекіммен, әлденеге келіспей ренжісіп калғандай: «жіберс бер, бірак бармаймын дедім, бармай.мын» деп, кей мезгіл даусы да қатты шығып кетеді. Бул, оның өзін майдан штабына жіберетін болып доку- менттерің дайындап жаткан госпиталь бастыгына айткысы келген ішнаразылығы еді. Бірақ, госпиталь бастығынын алды* на барып өтініп және суранғанда, «бармаймынға» ашыктан ашык табан тірей алмады, тек өз бригадасына жіберуін өті- ніп сурады. Афанасьевтей, бул госпиталь бастығы да кос ше* келігінде жалбыраған сирек шашы бар, жазык, кең мандайлы келбетті кісі еді; алдына келген адамның арызын шын ыкы- ласпен зейін койып тындайтын. — Гілегің колдан келмейтін кыйын жумыс. Саған да, мэ- ған да жоғарының буйрығы жазулы зақ,— деді ол. — Генерал Еременконың госпитальдан емделіп шыкқан офицерлер май­ дан штабына жібсрілсін деген буйрығы бар... Есей қоштасып шығып кетті. Сл сол күні госпиталь интен* данггарымен есептесіп, алған-берген заттарына кол койып түске дейін журді. 374

Межепарктен кеш шыкқан Есей Риганын орталығына кун ^ата жетті. Бүгін тун осы қалада боп, ертен, ертемен жолга шыккысы келді. Ол каланың орталыгын как. жарып агып иатқан Даугава өз-енінің шығыс жағасындағы Елгава мей- ианханасына кеп, екінші қабатынан бір адамдык номер алды. Швейцар әйсл жоғаргы жағыиа а к сырмен айкыидап «он же- ті> цифрын жазған көк есікті ашып, кілтін Есейдіц өз колына ^ерер жерде: — МейіМанханада буфет бар. Тамақтанғыныз келсе өзіңіз ^аруға да, бізге алғызуыцызга да болады,— деп еді. Оған Есей қала эдебімсн 'ксудесін сол иіп алғыс айтты да, ішке кірді. Бул есікті өз емірінде бірінші рет ашып турса да, ^бден үйреніскен үйіндей, именбей кірді. Бүгін бір ғана түи түнеп шығатын кішкене бөлме тап-туйнактай таза жыйналған «кен. Қөк сырлы кроваттыц дәл ортасында екі бурышын кас- *ыр кулағындай едірейтіп жыйнаган ақ көпшіктер д е үй ішіне уп-унамды үйлес беріп тур. Есей сырт киімін шешігі, шегеге ілді де, қабырғадагьг кіш- кене айнаның қарсы алдына кеп турды. Жак. жуні өскен кан- сыз жүдеу кескінін көруімен алдагы қыйыншылык купге де көз жіберіп коса ойланды .”Бірак, онда ж а су жок. Алдағы кыйын- шылықты сезумен бірге жігерлі кайрат жаңа күшке жол ащқандай; басын ысытқан ауыр ойдан айығыгт_ жеңілдеді, өз тағдырының болаш ақ жайларын ойлауды да умытты. Бірақ, бурынғы ойдын. орнын терец сырлы ж аңа ой басты. Бул ои бір бүгін тумаған; көптен сырлас болгаы, тарсыл-гүрсілсіз та- мылжыған тыныштық дүниенің жылдай узақ күндерінде «оіз бурыннан таныспыз» деген... Нурждн сөзін сан рет каиталап айтып, көзін іліндірмсй ты дкан түндері көп болды. Көшл ку- Дігі, жан-іжүріек қызғанышынан оянған бул ой онан бір аиык- пады. Бүгіи саржамбастыктан біржола босанып шьіғып Ьгава мейманханасына токтағасын да, сол ои бір маза «ермеді. Есікті ішінен бекітіп альш, тун ортасы ауғанша к.ш- *ене тар бөлмені ерсілі-карсыяы кезіп жүріп: __ л — «Біз бурыннэн таныспыз» деуі калаи? Не деген . Д % жа,ш ың, бул сөзін әртүрлі жорыи, әлденеге уйғарада. «Бурыннан таныс» болғанда жылы к өн тен ш ң ж ас^ тел.идей «ы«ға түспейтін сәбилік шағы бои алып бірге өсті ^ 375

мылдап жүрген бір әскер курамасына жіберіп қояр, онысын көрмес жерге көз асып кеткенім кой, — деді, буны да ол: ой- ға туісау, көцілге тоқтау берген ренішпсн өз-өзін тежеп айтты. IV ІІІофердің усынақты, шебер қолы тиген машина ендігі жолды куйындатыгт қатты журді. Әсіресе, Ригаға қырық ша- кырымдай калғанда Лауки өзенінен өтіп, жазық жер, кеціс жолға түсіп алғак сон жуп*жумыр жатаған машина лактырған тастай мөлтілдеді. Күн ецксйіп бесіндікке барганда, бау-бак- шалы тсңіз жағалауьшан да ағызып өте шыкты. Жаз болса көк масаты түгіидей кулиырыи кектсп, қаулап өскен иеше алуан өсімдіктердің мурынды жарған кош иісіне іргедегі Балтық тенізінен ескен жуп-жумсак. майда желмен мың бу* ратыльш жібектей есіліп туратын жан райысындай жер еді; казір калық ак көрпеге кымтанып оранып алған... Қабьірға- сын кіл кыш-кірпіштен өріп, есік-терсзслерін шым көк таспен қуйып келтіріп, неше түрлі оймышты суреттермен безсндіргея әдемі ак үнлер жолдың екі бетіцде көзге ілеспей қарак етіа қальш жатты. Кун кештете машина Ригаға жотті. Рига қаласьщ қақ жарып аккаң өзешіід арғы-бсргі жаға- лауын косып турған екі көпірдің екеуін де немістер шегін- генде қыйратыи кстіп сді. Қазір солардың орнынан жаңадан көпір салынып жатыр екен. Булар, жана көпір біткенше жер* гілікті жай халыкпсн әскср бөлімдерініц пайдаланып турған, пантон көпірінен ачырын жүріп өтті. Баян жол бойындағы жалғыз үйден шыккалы үндегсн жок. еді, көпірден өтер жерде: — Кәні, кайда барамыз, жолдас майор? — деп Долгушев- ке карады. Өз ойын банкатпай әуслі оныц ыңғайын біліп алғы- сы кеп, сөз тартқаны секілді Долгушев онын тап сол көңілін сезе койып: 4 — Мейманханаға тарт! Бүгінше 'онан өзге жерді ойдан шығара туру керек, — деді. Баян ауырласа да ішіне үнсіз түйді. Парой көпірінен өткесін машина оңға бурылып, Алберт көшесінің басын кесіп өтіп, енді бір айналмада өзен жағасын- дағы Елгава мейманханасынық алдына келіп токтады. Баян екінші қабаттағы үш адамдык орны бар номерге ор- наласты. Бунда Мадона губерниясынық екі қыз.меткер әйелі бар екен. Олар жер мәселесі жөніиде сөйлссіп шығып, енді театрғз барғалы жуынып жаткандарында Баян кірді. Олармен Баян бас изесіп амандасты да, швейцар әйел көрсеткен бос кровать- 376

ка кеп сырт киімін шсшті. Мадона губерниясының ойелдсрі •Баянға жалтақтап жиі-жиі қарайды. Талдырмаш бойлы жас шздынкең қоныш кирзі стігі мен мықыны кыиалмаған солдаі* шинелін таң көре ме? Жок, әлде, қызыл жулдызы бар боз ку- лашынды басынан алып, желкесіне түйген жуан кос бурымык төгіддіріп төмси түсіріп жібергені, сыртынан Караганда сон- шалық сулу боп көрінді ме? — Әйтеуір, екеуі де Баяннан кез- дерін алмай кызыгыл карап сыбырлап сөйлеседі. Баян олар- т латышша сөйлеген сөздерін түсінбесе де, ара-арасында з.чық естіліп калатын «Азия»... деген бір ғана сөздерінен өзік зңгімелеп турғаггын ацкарды. Баян, Долгушевке барып қаланы араламак бол, шоферді ертіп шыкты. Баян Рига тур алы «Балтык елініц көркі», «екінші Ленин­ град» деп көңіл толтырып айтқан көп мактауды сырттан есті- гені болмаса, өз көзімен көрген жок-ты, кала қурылысын, гос­ питаль тургаң Межепаркті де, «жолың түскенде сөзсіз кел! Кү- теміз...» деп үйіне шакырып калган латыш корпусынын барлау- шысы туратын Ллберттің де қай шамада екенін білмейтін еді. Машинаға отырар жерде шофсрға бурылып: — Ригаға көп келетін едің ғой, Межепаркті білерсің, — леді. — Білгендс кандай... Кала шстіндегі Эзрас көлінід ж а ра­ сы ғой. Баяндар күи кызарып батып бара жатқанда госпитальға келді. Қалыц ағаштың ортасына салған, өнкей темір шатырлы* әдемі ак үйлер екен. Сырлаған есіктер тынымсыз ашылып, жабылып, ак халат киген адамдар кіріп-шығып жатыр. Іім- ші дәрігерлерден баска олардын ішінде біреуге суйенгендер де бар, балдакка өзі таянып журген жаралылар да бар. Бірак, ол «аралылардыц бір де-бірі Есейге уксамағасын Баян тыныш- сыздана бастады. Булар ортадағы бір үйдін. дэл ссігі алдына кеп тоқта- ДЫ. Іштен ак халат киген узын бойлы, арык кыз жүгіре шы* рып, тусі баска адамдардап жөи сурады. Баян өздерінің іздеп келген адамын атап еді, сестра есіне түсіре алмаи оиланып яап: «Біржанов?.. Аға лейтенант?..» деп сәл турды да, кенет. ^ Аа а» я я, — лей калып, - мен білерде ол жігіт гос- ^альдан шығып кеггі... Сөйтсе де, тура быііп берейін,— деп жүгіріл ішке кірді де, кідірмси каита- Шықты: кетіпті. Енді оны май­ ~~ Біздсн кетіп калған. Ж аңа ғана Аан иггабынан ғана табасьшдар. кой? штабына га м а Майдан штабына кеткені анык майдан Бізден емделіп шыққан адамдар Жіберіледі. 377

Баян енді кайтып үндемеді, госпитальдағы таныс дәрігер- леріне де жолыккан жоқ, машинаға отырып жүріп кетті. Ри- • танын көк тайгақ муздай асфальтті ксң көшелері де, оңнан, *солдан көзіне ілінбей караң етіп қалып жаткан бір келкі бес- алты кабат үйлер де, оның кенеттен шуғыл өзгерген ойлы кес- кінін өзіне аудара алмады. Ак халат киген узын бойлы арык ‘зсыздың: «жана ғана кстіпті» дегсн табалағандай осы бір сөзі ғана Баянның ойынан шықпай келеді. Ол қайтып келсе, Мадона губерниясының әйелдері әлі киі- ніп жатыр екен. «Жүрікіз, бірге барайык» деп олар қанша өтін- се де, Баян «ауырып турмын» дсп сылтауратты. Баянньщ казір- гі кескіні қандай ауруға да сыйғандай қорқынышты еді. Мадо­ нна губерниясының әйелдері шынға уйғарып, шошынып қалды; — Қай жерің ауырады? — Доктор шақырайык, оны калай көресің? —деп екеуі екі жақтап ортаға алғанда, Баян нс дсрін білмсй шын кысы- -лып еді. • — Рахмет... Рахмет... Шакырмай-ак койыңыздар, керек ■болса өзім барамын,— деді де, шешініи жатып қалды. V Есей ерте турды. Даугава өзенінен өтіп, қала шетіне шык* ты. Осы арада ол Митаваға бара жатқан төбесі ашық машина- -ға ілесті. Машинада, осы мандағы баска бір госпитальдан емделіп оіығып майдан штабына белгіленуге бара жаткан төрт-бес офицер бар екен. Есейдей емес, олар көцілді көрінеді; төбесі •ашык машинаныц қулдыйлап аккан екпінімен уйытқып сок- кан үскірік жел, жолдың екі бетіндегі қарды ушқындатып ушырып әкеліп койны-қоныштарына тықса да, елең кылған ‘Офицерлер болған жоқ. Бірігіп қалған тутас бір денедей бір* •біріне тығылысып отырып, кайдағы бір күлдіргі қызык әңгі- мелерді айтып келеді. Есен оларға араласпады. Суық өтіп шыдатпай бараткансон ішінелінің жағасын көтеріп желге сыртын беріп, ыктап •'Отырды. Іөбесі ашық машинаның үстінде қозғалмай отырып ерін- .дері көгеріп жаураган офицерлер, күлдіргі әңгімені айтудан козір біржола тыйылған. Енді бір-бірін ыйықтарымен сүзгілеп аямай соғып жүр. Есей тоцса да, бастапкы бір орнынан -козғалмады; шинелінің жағасына мурнын тығып буйығып ‘Оіырып калғып кетті. Өқінде ойын ауырлаткан нәрселер тү- 378

сіне де енді. Өзі келе жаткан кадрлар бөлімі начальнигінік алдына барып тур екен. „ ~ Өз- өз бригадама ж іберініз! — деп катты дауыстап сөилеп оянды. Онын сөздерін қасындағы офицерлер де есіткен скен, ду күліп мәз бон қалды: — Сонымен өз бригада на жіберетін болды ма? — Баратын болдын ба? — дсп сықактап күліп Есейді орта- ға алды. Есей түрекеле беріп, олардық еріндері көгеріп тусі каша бозарған жүздерінс жағалай карады. Өзгелерінен гөрі коймай, көбірек күлген жастау бірі, Есейдің үндемегеніне ызаланып әцейі өшігіп: — Кадрлар бөлімінін начальник кеңпейіл кісі деген, өз бригадаңа жібергсн болар, ж олдас аға лейтенант? — деп және күлді. Есей оған да үндемеді; түсін суытып, тіктеліп бір карады да, сырт айналып кетті; машина токтаған сон жолда қосылған офицерлерден бурынырак секіріп түсіп, артиллерия штабына кірді. Кадрлар бөлімініц аузында кезек кутіп турған офицерлер көіі екен. Ж умыссыз адам уақьгтмн өткізе алмағаида кандай тынышсыз болса, олардыц кабагынан да еондай бір шыдамын тауысқан сабырсыздык байқалады. Есей, булардың ішінде са- ғаттап емес, сөткелеп турғандары барын аңғарып, «мен де ай- иалып қалмасам болар сді?..» деп ойлады. Кабылдауга ксзек күтіп турыгі ол бір үлкен жаналык. ха­ бар есітгі. Оны айткан жылтыр кара етігінде күміс шпоры бар, сәнді киінген сулу офицер; бурын зенбірек полкында Штаб начальнигініц жәрдемшісі болып қызмет істеген екен. Оның айтуына Караганда, кейіннен Ленинград майданының эскерлсрі келіп жатқан секілді. Ж уык арада майдан штабы да алмасып, генерал Еременко өзінің штабымен түстікке кетіп, бунда маршал Говоров келетін көріиеді. Есей бірінші рет естіп турған бул хабардың анығын білген жоқ; әйтседе, көніл делдегендей кішкене қыйсыны бар. Ол Ригадан шыққан сон, жол-жөнекей осьглай қарап ағылған ка- лың әскерді көріп еді; көйіннен толыктыруға келе жаткан за­ пас полктары деуге борінің д е өз қаруы өзінде екен, батальон сапында бара жаткан рота-роталардьщ соңында пулемет, ми­ номет тиеген атты арбалар мен жеңіл зеңбіректер де өткен. Бул атаған ж еңіл урыстын төл каруларынан баска мыкты бекіністерді бузуға колданатын ірі, ауыр карулар да көп-көп вткен. Бірақ урыс даласы іргсге тиіп турғасын Есеи буларға онша маныз бере койган ж ок еді. Көптен бері кыймыл болма- ған бул майданның бір жерінен білдірмей соккы әзірлеп, со- тан дайындалып жаткан болар деп ойлаған. Ьнді, штаб офи- 379

церінен мына хабарды есіткенде оған соның бәрі Ленинград майданынын жауынгерлері секілденді. Ленинград майданы, немістердің:соцғы саркыншағын су ортасындағы Сарема ара- лын да талқандаған сон. терең тылда, тынығып жатыр еді. Бугін кврген көп әскерді еске түсіріп, өзі білетін осы жағдай- ларды ойлағанда Есей әңгімеіпі штаб офидері айткан «үлкен алмасуға» шын иланып қалды. Кадрлар бөлімі күн-түнімен жумыс істеді; кезек күткен офицерлердің бірнешеуін бірден шақырып алып, топ-тобымен Армияларга жіберіп жатты. Начальииктің қабылдауынан колы- на «енші» қағазып алып шыккан офицерлердін айтуына Кара­ ганда, сураған жагына жібермейтін көрінеді. Кешке карай Есейдіц де кезегі келді, оны кабылдаған семіз полковник бурыннан білетін таныс адамындай, куанышпен карсы алып: — Е, Біржанов сен бе едін? Білем, білем... Өзінді жана көрсем де, атыца көптен қанықпын. «Мунда отырып бізді кай- дан білсді» деп көзге айтпасақ да, былай шыға бере бірінші кездсскен біреуге сөйдеп сықак етуін акыйқат. Ақталма, ак- талма... білем мен сендерді, —деп, кысылып колайсызданған Есейге кішілеу көкшіл көздерін кысып, куланып карады да: — сендер окопта отырып перископтан немісті қалай бакы- ласаңдар, біз де сендерді солай бакылап, кімнің не істеп жат- каныи көрін, біліп отырамыз. Өйтпес.ең болмайды, жолдас Біржанов, кол астындағы кадрды кадағалап бақылап отыр- масаң бірі өсіп, бірі калыл жатады. Білмесең бағалай алмай- сын, — деді. Ол ендігі сөзінде: — Уакытты үнсмдемесек болмайды. Тыста, есік аузында канша адамныц турғанын көрдің бе? Ал, ана жактан оларды сурап мені мазалаушылар деген онан да көп. Соғыс... ештеңе істей алмайсың, — деп шьш сырын актарды. Ессй, өзін кабылдаған бул полковниктің де дәл госпиталь начальнигіндей іші-баурыңа кірген жумсақ сөздерінен қорык- ты. Жаи кеңесге елпілдеп алдыңа түсіп отырса\" да, жумыс бабына оралғанда «сен де, мен дс буйрық адамымыз» деп, аитқаныңа көнбей, өз дегенінде огырып калатьшның дәл өзі секілді. Сүйтсе де, ол: . Жолдас полковник!.. Мені өз бригадама жіберуіңіз- ді... дсп жаңа сурана бергенде, полковник оған «токта» ле­ гендей колын көтеріп: . ~ 9 еи*. ^іберу керек екенін біз өзіміз білеміз.... Ка- зір, Бірінші Екпіндіде сендік жумыс қалған жок. Енді, баска армияға барасың,— деді. Есейдің қолына сыртына «...Армияның кадрлар бөлім:не» дегон жазуы бар, аузың желімдеп катырған үлкен сары пакет 380

тапсырылды. Полковник оған осы пакетті берер жерле, ол бара- тын армияныц Л ибава мацында П ам пали деген жерде тураты- *ын, оған коса сол арадан армиянын жаппай шабуылға шығьш алға басып бара жатканын да айтты: — Ал, жолың болсын! Өз бригадам а жібермеді деп ренжі- мессін. Сен д е, мен д е буйрыктын адамымыз. Түсінесіц ғой жығдайды — деп, аз уйкыдан ағы тамырланған көздері әлде- неге кішірейіп күлімсірей туседі... Есей әскср ж уріп жаткан кен кара жолға шыкты. Өзі ба- рагын Армияныц снаряд тпген автомобильдері өтіп жа- тыр екен. Оны кслген бірінс ілесіп ж үріп кетті. Есей, дәл осы араға дейін үлкен кісілер жалан буйрыкка сыйынбас, бағыныштыларынын жағдайымен де санасар деген умітте еді. Оныц борі бекерге шьгғып, ойы алдағанын қолына «ыртында «Қырык екінші Армиянын...» деген жазуы бар сары иакетті алғанында бір-ак білді. Б ірак, полковниктің алдында «ЫСІІ курып үндей алмаса да, сн ар яд тиеген машинаға мі- «іп жатып: — Бір Баян ем ес, бар полкпен шын-ақ қоштаскан шығар- «ЬШ. Сенбеп ед ім , акыры істің бегі соған ауды,— деді. Есей Армия штабы на тун ортасынан ауа бере жет> »і. Урыс даласы нан шырқап алыска кетіп, бейбіг өмірдің *ьім-жырт тыныштығына үйреніп калган кулак өз дагды- «ынан умтылып бара жаткан таные гүрілді, бірінші рет, штабка жете бере есітті, әуелі ауыр жүк тарткан маши- наның бір калыпты мотор дауысынаи аныктап ажырата ал- май Ёсей қулағын тігіп влегізіп еді, ілгері баскан сайын шс.і- ^ьінның ызыңындай бастапкы ды бы с улғайып, бірте-бірте аи- Қындала берді. Армия штабына таянып келе бере, зірк-зірк ^өтелген жакы ндағы ауыр зецбіректердің жср сілкшткен гү- рілі түгіл, арыдағы автомат, лулөметтердін де куыріан Эи- Дайдай коздаған кальгң пытыры естілді. Соның шііндс біздщ Карт «Максимнін» тра-та-а сынан МГА пулемстшш такыл- Дүкілін де Есей аиык айырып келсді. Әлдекайдан атылған екі-үш снаряд булардын машинасына Кегпесе де тым жакын жарылды. Есей осы арадан бастап суы- 'ыпшеттеп бар а жаткан, майдан өмірінін табалдырығынан ат- «ганыв сезді. Енді оған ж ака өм.рдш есігі ашылды. ^ірінші жарылған снаряд дауысынан б_ оарктегі жыльт, жары к уйді, асты-үстше ак жалка, былкылдак Ч>оватьты енді кайта есіне алмастаи біржола умытып еді. _ л Снаряд гиеген автомобнльдер армия штабына сокпай урыс «олып жаткан майдан даласыиа төте жолмеи іура тар.гы. Есей колонна бастығына штаб т?рған село„ы с.л тетл р т «п. айсыз караңғыда карусыз ж алғы з адамға кауыпты болса 38!

да, бір тэускелге сыйынып жүріп кетті. Қалтасынан шаппасыв алып үлкен басын ашты да, оң колына кысып устап, кара ниег әлдекім қай жағымнан кездесіп қаладьі дсп қауілтенген- дей алды-артына сақтанып қарайды. Осы келе жагқанда оған көзге ілінген қарайғанның бәрі қапысын андып турған душ- панындай, терістіктіқ муздай салқын желі астында басын иіп, сыбдырлаған шөптер де өзіне білдірмей жақындап келіп қалған аңдушының урланып басқан аяғы секілденеді. Есей оның бәріне де бар денесі дір етіп, шошына жалт карап сак- танып қалады. Осы қорқактығын ойлағанда, өзінің неғьіп жау тылына баруға жүрегі дауалап жүргеніне кайран қаладьк Өзіие-өзі: — «Қорықканға қос көрінеді» деген-ау!.. —дсп, Есей уял- ғандай езу тартып күлімсіреді... Армияның артиллерия штабы үлкен тас үйде турады екен;. терезелерінік ішкі бетінен калың көк кағазды керіп устапты; сырттан қараған кісіге сәуле түскен кішкентай саңлау да кө- рінбейді. Есей ішке кіргесін, мандайында жазуы жоқ көп есіктің кай- сысын ашарын білмей, алаңдап турып қалып еді, сүйткенше болмай, түпкі бір есіктен көк буйра папахты, ірі, толық де- не»чі бір полковник асығып шыға келді. Оны көргенде, Есей- дің көздері шарасынан шыға кең ашылып, «осы біздін ком­ бриг емес пе...» деи ойлап, ілгері аттай түсті. Екі беті есік боп созылған узын дәлізде бетпе-бет карсы ксп калган ол екеуі, бір-біріне көзі түскенде, кілт тоқтап тура қалысып, анык- тап танып алып, кушактарын жая умтылысты. — Жолдас полковник!.. — Ау, Есей!.. Бул арада, ойда жокта кездескен бул екеуі үшін ешкандай устав та жазылмағандай еді. Есей умтылып барып қушағына кірген. адамның басындағы биік қаракөк папахын, үлкен үш жулдыз қадаған кос, жолды жалпақ зер погонын да көрген жоқ. Дәл қазір, ол үшін бул, ірі адам полковник те, ком­ бриг те емес, көрместей боп күдер үзіп айрылған кадірлес кымбат адамы еді. Екеуі де, кушактарын жазып, бір-бір ка­ лам кенін шегінгенше өздерін осылайша сезді. Әлі де болса, Есей осы кездесуге өңім бе, түсім бе деп сен- бегендей Сидлердің бетіне жалтақтап қарай береді. Зейіні жүйрік Сидлер оның осы көңлін бірден сезіп: — Біз Екпінді Армиядан басқа Армияның карауына кел- дік. Буған келгенізчізге де бүгін төрт-бес күн болып калды, сонан бері урыс салыи жатырмыз. Мундағы урыстың да түрі бузық. Пентэрстегіден бір де кем емес. Бірак, біздіқ бригада 382

ескі орнына көшетін болып жатыр. Мені, осында сол жумыс- пея шакырған екен... — деді де, Есейге сурақты кескінін шу* ғыл бурып: — ал, өзіц сөйлеші?.. Бул, госпитальдан емделіп шыққан бстін бе?.. — деді. — Я, госпитальдан емделіп шығып келем. — Долгушев пен өз батареяңныц санинструкторын жіберіп едік, сен оларды кездестірдіқ бе? — Ж-жок... оларды нсге ж іберіп едіқіздер? — Сені әкелуге жібергенбіз. Мініп кеткен машиналарът жаман еді, бір ж ерде бузылып калмаса неғылсын? Сөйткен шығар, сіро... — деп сәл ойланып калған Сидлергс Есей өз жайын әңгімеледі: -7 Госпитальдан осы араға дейін өз бригадама суранып кеддім. Бірақ, өтілім ешқайсысына жүрмеді. Тесіктен-тесік- ке өтіл келіп, енді түп қарақшыда тур.мыи. Осы арада өзікіз араласпасацыз басқа бір бөлімге жіберіп коюы сөзсіз,— деп коркыныш көңілін білдіргеиде, Сидлер оның колынан устай алып: — Жүр!.. — деп тарта жөнелді. _ Ол екеуі сол бетінде кадрлар бөлімінің начальнигіне кірді. Бул начальник өзінің туысына өте ырза жігіт болатын; журі жақтырмаса да, өзінің жумысын жаксы білем деп санап, көп- шілік ортасында өзін аса салмакты устайтын жазык, ксң ман- дайлы жас майор еді. Армияныц кадрлар бөлімін баскарган соң оның алдына Үлкең де, кіші д е келеді. Сонын бәрін, бойына онша жуықта* тып тарта бермей, кәдімгі өз жумысын жақсы білетін усынақ- ты адампын ж өн тапқыштығымен иығындағы жулдызының көп-азына, ірі-уағына карап, үлкенін үлкенше, кішісін кішіше кабылдайтын. Қабылдауында болған кейбір офицерлердің жа- сы да, жулдызы да будан жоғары боп шығады. Бірақ, сыртыи- Да өзіне тіреп ж азған жолдамасы бар төрт бурышты үлкеи па­ кету қолына устал кіргесік, олардын. алдында онша кішірейе коймайды. Атағы жоғары болса да өзініц алдына белгілснугс келгесін, онан ыйығы калаи да жоғары туруы, мерейі үстем болуы керек. Полковник пен подполковниктердің ішінде полк- ка ғана командир боп кететіндері бар. Олар улыксат алып үстіне кіргенде, атағы майор болса да, кадрлар бөлімі на- чальнигініц орнында отырғасын онша айбыньш ыға коймайды. Олардын. алдында елпектеп, ыңғайымен айналса, не жүгіріг? барьщ оз колымеи орындық усынып «отырыкыз... отырыныз'» деп иіліп рахым сураса, өзінің, атқаратын қызметінің ап-ауыр салмағын жеңілдетіп алмай ма? Армияныц кадрлар бөліміне жаңада ғана тағайындалған ж ас майордык жумыс үстінде өзін тым салмакты устағанда, мінс осындай \\ш есебі болагын... 383

Ол, устіне улықсат сурамай кірген ыйыкты, ірі денелі пол­ ковник пен сонындағы жас офицерді де, майдан штабы жібер- тен .толыктыру деп ойлап, орнынан козғалмай кабылдады. .Майор столдан асылып қолын созып еді, Сидлер колын бер- местен қабағын түйіп, ызғарлы суық жүзге енді; сирск каккан кірпігі мен карашығынан жаркылдап ушқын атады. — М-майор!.. Көз етің өсейін дегсн екен! Көзіңді ашып, дурыстап караі Менің жеке басымды сыйламасақ да, атакты сыйлауға міндеттісін! — деп еді. Өз уятын біліп, катты кызар- са да, мен-мендігі устап козгала қоймаган жазык, кең ман- дайлы жас майормен іштей арбаскандай Сидлер оның көзіне хөзін кадап: — Мынау менің бригадамның офицері, — деп Есейді көр- сетті. Есей бул екеуінің бірден шалкес келгеіііи жаксы нышан- ға жорымады; ішінен «бу да болса менін сорым ғой... Унгри- дагы сәтсіздіктен бері канша талпынсам да талабым б:р оң баспайтын болды» — деп, ойлады. Ендігі жаксылыктан үміт үзіп түніліп тур. — Меніц бригадамнын офицері, комбат. Желкесінде ка- лып койған оқты сылытып алуға Риганың госпиталына жіберіп €дім. Сонан емделіп келген екен... — Сонымен, сөздің кыскасы .маган не дсмексіз? Соны ай- тыңызшы? —деді майор. — Саған дерім... буны өз бригадасына жібер. Орнында ка- зір адам жок, — дсді Сидлер ызгары бар әмірлі дауыспен. Жас майор оғаи да ығысып іргесін алдырмады; кәдімгі өз ■ісін жаксы білетіи начальннктердіц калай салса да өзінікі дурыс шығатынына сенімділікпен орындығына ырғалыикырап. •отп'рды; түрегеліп турған Сидлерге өзінің колындағы күшія сездіргендей ыйығын көтеріп, көзінің кыйығымен кырындап қарап: Ол енді біздің жумысымыз... Кол сукпауынызды сурай- мын, жолдас полковник. Бул армияда, батарея камандирі же- тіспей, тус-тустан мені мазалап турған бригада, полк жеткі- лікті. Ертіп келген офицерің солардыц біріне жіберіледі, — деді. Сидлер үндемеді. Бірақ, етті, семіз беті дуылдап кызара түсіп, канта бозарып сызданып тур. Ерні де жінішкеріп жым- қырылып барады. Майор енді оғаи карамады. Сыртында «армияның кадр- лар бөліміне...» деген жазуы бар сары койвергтін сорғышын уатып, шетінен жіңіінкелеіі жырткп, ішін ашты. Сидлер мен Ееей оньщ өзімшіл мен-мсн түріне жиірксне карап, ызалана күйініп тур еді. Сар пакепің ішінен Есейдің дслосынан баска және бір 384

Жеу Кағаз шбіктм. Әуелі, осы қ ағазға үңілген майордын сайзн жерден түсі қашып бозара қалды. Кағаздын бірінші ходьіндағы Есейді «өз бригадасына жібер...» деп буйырган юғзрының әмірі, осы жсрде оған қатты соккыдан бір де кем эсер етпеді. Әлгі де, Сидлсргс көрсеткен кскшіл өшпенділік- сеа өзінік мен-мендігіне басып «ол енді біздің жумысымыз... адлсуқпауыкызды сураймын» деп нығыздалмай, мысы курып үнсіз қалды. —Жоғарыдан буйрыктарыңды жазғызып алып, сын ау Тшіясурап тур скенсіздер ғой? — деп майор бул екеуіне впііге мрады. Сидлер үндемеді. Оныц үндемесін білгесін әнгімеге енд> Есейдін өзіV * / ! араласы п:и р и і / і и ч / і л н • Ол қандайО б>у- йV р ы к ?— деді. М« 'іаапйиорр иопноыі сыйкырсыпС О Ш 140 1 |-М ~Ы 11 жорта сурап тур деи ойлап колын- ғазды лақтырып жібсрді. кағазды ж ерге түсірмей қағып алдьг. Қағаздыц колемі кандай »/іі»Iті, ойлолчлспа жм/аозоыі тлпғгаоніі стөірзеПдпАе «Г“^.П\"Н■“^п\"яй'йиРп-Га«ко™аҚмкЫ»ыссГыпыа-іи,қідюыаа'с“жкжЕаТісббесеёйкрредіінлілн.-- >Щкадрлар бөлімінс о» деп, киска буйрык. жазып'гГ'’ бакытгы күлкі толкыны ивсызжүдеу беті нурлана кызар',1 ’ І,.іаган семіз полковник- «аады. Өзін майдан штабьшда кабылд не себепті ІІДБірінші Екпіндідс сендік жумыс - тамырла- Дйтқанын, ол енді ғана укты: оның 33 да енді н»пқызарған көздерішн себепсіз күлімсіреи калғ ^сінгеидей. _ кечгенін білген скси .<0л, біздін бригаданык бул армия < ауы3 көрді ме> ^и?Маған айтпағаны н есь .. Мені . ме екен? Дегенмсн, ^олүстінде олдебіреуге айтып кояр д н камк.орлык, у.ы- бізДін тілегімізбеп санасады ексн. . д\\айдан іптаб.лн- азсы» деп Есей ез-өзін сн кысыла күлі* * ашуланғапы осіне ^зғыполковник алдында өзінін ^ыз< р ^Тсіпеді. VI иібригтыц виллюсі ш табүйінің алдына кеп том Д. ^ алдынан полктын қазіргі басшылары Скориков, ^втар штабтан жүгіре шьііры. барып комбригке <ориков өзгелсрден ок боны ° 3 ^ 4 ,ын хабарламак бол- «н қай к в ад р атты аткылап ж а тк ьін жатканын көр. ЭДі, виллюстен күтпеген адамын ү какканша бол- »бэрі де уйлығып сасып кальш еді. \\ »сол жердегі адамдар бір-біріне ч Р Есей ме? ^ірлвц- кя 385

— Сол ғой! Соның өзі ғой...! десіп жүгіріп келіп жыйна- лып жатыр. Штабтын телефоншысы жалма-жан батареялар- мен жалғасып «Есей келді!.. Есей келді!..» деген куанышты хабар жіңішке сым бойымен тус-туска гулей тарап, лезде хабарланып жатты. Бүгінгі улкеи қуаныш батарея зеңбірекшілерінде еді. Олар, урыс сала шегініп бара жатқан немістерді кіл жаркыншак снарядпен қызу а*тқылап қашыртып жаткан. Штабтан Есей келді деп есіткенде, жауды атқан ендігі снарядтарына «комбат- тын келу хурметінеЬ деи жазды. Сондай куаныш баңылау аунктінде де болды. Петр Денисов Қожақты бурынғыдай «бала», «пионсрмі- сін»... —деп мазактауын қойған еді; кешелі-бүгін Қожақтын телефон жанында қозғалмай отыратын жумысына лайықтап «Тырп етпес...» деп атап жүр. Бірак, оиыц жаңа тапқан бул аты Қожақтзң намысына онша тимеді. Петька «тырп етпее» деп қалай кемітпек болса да, Қожак өзініц тынымсыз, телефоншылық жумысында «.ор­ лана койғандай кемдік жоғын, қайта полкта, кала берді бри­ гада да сәтте бола калатын жаңалык хабарды керек десе комбаттан да бурын өзі есітетін артықшылығын айтоіп Петр Денисовты сөзден утатын. Енді, баскалардан бурын тағы да Қожак, комбаттың штаб- ка комбриг виллюсіне мініп келгенін естіп, 'касындағыларға айтқанда, Петр Денисов жүгіріп келіп, «тырп етпссті» отырған орнында капсыра кушақтап көтеріп алды: — Бүгінгі жүз грамым шүйіншіқе!.. Аз десен ертеңгімді де бергенім. Ырзалығыммен бердім. «Муртқа» өзім айтар- мын —деді, куаныш үстіиде шын адал көңілінен білдірген достмк ниетіндей. Осылайша, зеңбірекшілер мен бақылау пунктіндегілер бір- бірінен шүйінші алып, шүйінші беріп, куанышка карык боп жатқанда, Скориков Есейге үйінен келген хатты берді. — Келгеніне көл болды. Умытпай турғанда жауап хатынды жаз, —деді. Абройын ойлаған әке қамқорындай еді. Есейді де полкке осыншалық күшпен тартқан осындай сөздер, осы кісі- лер еді. Есей колына бергең хаттың, әуелі сыртындағы жазуын окып, ішіи сонан соң ашты. Аралда, окуда жаткан карындасы Зейне жазған екен. Жа­ уап алмай жазған бул екінші хатым деп бастап, бурынғьі әдетіндей бу жолы да нала турмысыНа, айрыкша оке-шешесі туратын Сталин атындағы колхоздың шаруашылығына көбірек тонтаган. Хаттын бас жағына бүкіл Қызылорда облысы болып Ленинград майданының жауынгерлеріне сыйлык жыйнап жат- канын да айтып жазған. Зейненің бул хатына Караганда, оке­ ан ік қара жылымы быйыл балыкты жылдағысын^ч да асы- 380

рып артык устаган; жақын арада, окесі «Балық өнеркәсібінің үздіп» знашогін жонс алыпты. Хатгыц ішіндс «Социалистік Арал» газетінің соцғы бір номеріне шыққан «Біржан быйылғы жылдык үздігі» деген аудан тілшісінің кішкене мақаласын кыиып салыпты. Есей бул мақаладан қарт окенің. еңбек май- данындағы озат табыстарымен танысты. Біржан өткен жылы, өзіне берілген алты жүз центнер планын мың да үш ж уз елу центнер етіп артығымен асырып орындаған. Осы атаған цифр- ларды еселшінің тіліне аударып айтканда, карт балықшы жыдцық планын 225 процент етіп орындаған. Екі тілде шыгатын «Социалистік Арал» газетіне басылған осы кішкентап макаланы оқып турып Есей, әкесініц еңбек куніне танысканда, бунда майданда жүріп өз басыныц жеиіс үшін істеген ерліктерін тым аз көрді; өз ісіне көцілі толмадл. Егер, су кешіп тоңіз түбін сүзгеп сол шал буған дәл осы ара- ла, дузбе-дүз кездесіп Есей бала болган өткен кунді қозға- май-ақ соғыс басталғаннаи бсргі торг жылдағы табыстарын таразыға тартса Есейді аударып басып кететіндей. Есей хатты үнсіз окып бүктеп қалтасына салды. — Қарындасыц жазып па?.. Не айтады?— деп Скориков вган сыр тарта карады. — Қарындасым жазады. Бул жауап алмай корқып жазған екінші хаты көрінеді. Вірінші хатын Унгриде турғанымызда бейшара Штукнн әкеліп беріп еді. Бірак, сол сатте біздіц кар- сымыздағы немістер атакаға кетіп хатты окый алмай, калтама еалган едім. Лкыры сол хатты өзім окый алмадым... Хатка дегенде мойным жар бермейді. Унгрнден ксйін үйге олі бір хат жазбаппын-ау... Жаксы айттын. Ендігі жерде. өз бакылауыма алып, же- ті сайын бір хат жазғызып турамын. Саған іштеце емес, сенің аргыңда тілегінді тілеп, бір хабарынды естуге ділгер боп отыр- ған жандарға кыйын. Ата, аиа балаға сыншы дсиді. Баласы жалғыз болса ата, ана әділ сыншы емес, ала сыншы. Жак- сылық пен жамандык жагын тец көрмей,^ жамандыьыи кем көрсді. Олар сенін жалкаулыкпсн хат жазбайтыныцды кайдан білсін.л Хатыи сәл кідірсе, әлде не боп калды, аман- Сюлса болар еді деп, ас батпай алақтап отыратынын білесін... деп, бул кезде өз айыбын мойындағандай төмен карап мырс-мырс куле бергсн Есейге, Скориков тіктеліп тура карады да: — Жүр берН ААенін үйіме барасын. Досыипыц полк коман­ дир! болгаігдағы үйін көр, — деп қолкнан тартып жстелеи жөнелді. Оғаи Есей де ере берді. Үйін көруге шакырғанына карап, іші кірсе шыккьгеыз оолар деп ойлады. Бірак, бУ да Есейдін өзі көріп жүрген карапа- йым көп жер үйдін бірі екен. Дәрігерден уақьпша еурап ал- ған біркісіл ік жол кроваты мен телефон астына коиылган кіиг- 387

кене стол ғана болмаса, солдаттар жататын жер үйден айыр- масы жок. Есей, досының бір полкке кожа болса да жеке басының турмысын карапайым жай солдаггармен бірдей ус- тауына іштей ырза болып турса да, унатпаған бои: — Көрсетпек болғанлағыңыз осы ма еді?.. Көріп жүрміз ғой бундай жабасалды. Буйырса бізде де болады ,деп күліп еді, Скориков ерекше буйрык айтты: — Сөзді кой!.. Жетті енді! Мінс калам, міне сыя! Мә ка- газ! Ана столға бар да үйіңе, қарыидасыңа хат-жаз. Суйт те бүгінгі почтадан қалдырмай салып жібер! Түсінікті ме снді саған? — Бәрі түсінікті, жолдас капитан. Бірак, мені бул тур- ранда кыйнамаңыз. Бакылау пункітіне барып жазып, күні ер- тенгі иочтамен жіберейін. Жібергенімді телефон мен өзіңізге білдірсем кайтеді? — Казір ше? — Шынымды айтайын, казір сізбен сөйлескім келіп тур. Полк катарынан шығьіп, госпитальға мен жатқалы да біраз уакыт болыпты ғой. Біздей майдандағьілардын айы смес, әр күні, әр сағатынық өзі толып жаткан уакиға болса, мен біл- мейтін жаналыктар да полк арасында көп болу керек. Жумыс жағдайыныз косса, соларды сіздіц өз аузыныздан есіткім келеді. Көнбестей көрген Скориков оңай келісті. Бірак көп нәр- сеге тоқтамай оның білгісі келген негізгі басты-басты тустарын ғана айтты. Есей госпитальға кеткесін, Бобров ексуінің ара­ сында келіспейтін көп кайшылыктар болды; оған шаруашылык жумысындағы офицерлер болысса, өз жағыпда Тайнов, Ива- новтар болып, шаршы топ ортасында талай-талай тартысқан- дарына токтады. Қайшы келушілік жеке бастың мүддесі бол- маған. «Қырық кісі бір жак, кыңыр кісі бір жак» дегенден, араларында уғыспаудан туған пікір кайшылығы терендеп та- мырын жая береді екен. О да, Скориковіын немістерге «Круми гастролін» бсріп болып, батареяларды өзінің бурынғы орньша көшіргеніне Бобровтыц «байғус солдаттардың тыйтығына так- тикан жетті ғой» деген сөзінен басталыпты. Бобров пен бул екеуініқ келіспей қарсы келген жзне бір мәселесі тыл бопты. Бобров Долгушевті сүйеді; полк тутас бір дене болса, сол денеден кол, аяк, бас, кулак боп бутак- тап тарайтын, усак бөлімшелердің темір қазығы — штабқа тылды бағындырғысы келмейді. Оған арка сүйеген Долгушев бурынғысындай артта кала береді. Соның салдарынан, полк машиналары жанар майды нормасынан артык жағып, бригада штабы буйрык жазса ең бірінші беттін бірінші жолынан бас­ тап акыр соңына шейін Бобровты, Долгушсвті азулады. Тіп- ті айлык акысының әр күніне елу процент устап калатын 388

бес—он тәулік арест жазасына ақырғы ескертулер дс косып берілді. Осы сонғы ж азадан к ап ы корыққан Бобров бір күні өзінс тетеполкбасшыларын тегіс жыйнады. Офицерлерге айтатынын эбден ойланып, жазып келген екен, көңіліндегі барды айтып кеп: —Тылдың жумысы онбайтын болды. Коне, калаи жаксар- тамыз? Соны . айтыидарш ы?— деді. . Бірге істескелі бул жөнінде офицерлермен Бооровгың оі- рінші рет ойласканы осы еді. Ы залы Скориков ущып Т>Р'* келіп: л —Долгушевті еіз сүйемей, ш табка бағындырып эерсеш тылдың жумысы сөзсіз жақсарады. Б із сонда ғана нормасынан артык. жағудан тыкыламыз. Ж оғары да урсуын, сөгуш к ^ Бобров пен Скорнковгын арасында тутанған бул піиір кай; шылығы жел үрлеген өрттеіі жалын атып, ’ укоо. шарпуы бір күні бригада басшыларына білін д • тьвдысы подполковник Бобровты орнынан «ығ р кытша орынбасарын калдыра турументыиған». япасын- Әңгіме сураған Есейге Скориков Бобров екеу.н.нарасьж й болған осы талас пікірлерді такы рлапа< 03Стара.п .анын Сайкнннің сыртынан ж а у л ы к оилап, өс кенде оныи ла әңгімс үстіндс айта кетті. Ғ.сей госпитальға ксткенде сыртынан Сайкиннін өсектегенін есіткенде. . қ ап 0л сор—лынМынағсанөзітністгіоскпуимтіаслтіьдкаоғйыылпаЛрд]ы'™к “ 0 кка* шығарғанын ка- Расаңшы? — дсді. ,.т ІІІМЛлыоап. Скориков Сол кезде, телефонный кокырау*» атып турып барыгі туткаға жармасты: . бе? Есей — Алло!.. Ал-ло-о! Бул кайдан? ^ ^ е з д е р і н д е г і жа- К«ЛІП отыр. Скориков, кәдімгі өзіиш . Тур. Даусын- лағайлыкпен ж ал п ак ерні жаиылып, Үлет|ИРмайДа коныр ү« ^ д а қулакка ж&лы тиігі ^ у м сак _ст^ калғанда да, % Телефон соғушыға жауаи к щығыккы дөнге- Орга Азия халыктары таклеттес: бег сүиеп жүзінде б а к ы гг ы күлкі « °ЛКЬ1 ' ы оаса, сониіалы к тез . Бірак, онын кескіні калаи ' біткен дөцес мурныныи сурланып кегті. $\"ш ж ағы ж у м ар лаі кабырғаға кадалған кен танауы кусы ры лы п барадьь К Р токтаған. Нсей онык КөзДері де кенейіп апіылып, ^ы имы л з сезіп> сактан- «Ніндегі осы кубы лы стардан ж үр к ағысына карап ак ғанлай... Тынысын Скориковтын к а о а к к Рын ала бастады. , пі. гкопиков тутканы кулағынан — Жолдас Біржанов! — ДСД. ^ { * жег! Біздін карсымыз *>а беріп. _ сен тез бакылау пункіт.не ж 389

дағы немістер көп күшпен контратакага шығыпты. Тоқірге жазған 6аягы мотобригәданыц аракка мае болған солдаттары көрінеді. — Мотобригада-а? — Я, «Курляндия» мотобригадасы Джукстэ түбінен осы тусқа өтксн түні келтірілген-ді. — Кеттім жолдас капитан. — Бар!.. Бар! Тез жег! Бакылау пунктің тағы Унгридағы- дай болып жүрмесін. Сонаи сак бол! Жаяу әскерлер аз-аздап шегініп жатқан көрінеді, —дсгсн соцғы сөзін Скориков Есей есіктен ш ы р ы п бара жатканда айтты. Есей бақылау пунктіне жетем дегенше немістердің контр­ атакуем да тойтарылды. Атакага шыкқан мотобригаданьщ бір полктей солдаітары екен. Олар аракка мае бон, ажалға арапдаган нағыз бакытсыз сорлылар болды. Зеңбіректер жу- там деп енешін көкке созғанша жакын жерден пулеметтер куй* сеп үлгірді. Күн кештете немістер жер-жерде де шегініп, біздің әскер- лср тағы да жегі-сегіз шақырымдай ілгері басты. Ак карлы далада шоғырмактанып жиі-жиі қарауыткан хуторлардыц жалыны лапылдап түйдек-түйдек кара түтіндер коюлана кө- терілді. Азынап соккан желмен жсңісе алмай арпалысқандай, жалақтаған кызыл жалындар лапылдап көккс шарпыйды. Жолмен де, жолсыз соктіакпен де каптап жүгірген жаяу әскер- лер, ок пен оттыц өтіне умтылып барады. Оларды, кейде кы- зыл жалын шарпып, кейде, кара түтін жутып жібергендей, бір уақ сүңгіп жок боп көрінбей кетеді. VII Бул урыстар да, декабрьдегі Пентэрс А абуылындай душ- панның бірінші үш корғаныс шебін бузып өтіп, тактикалык те- рендікте ілгерілеп алға басуымен аяқталды. Бул урыста да душпан жағы оң солынан әскерін тартып, корғаныс шебі үзіл- ген кауіпті жерге әкеліп урысқа салды; он-онбес танкінін сүйе* уімен мезгіл-мезгіл контратакаға шығып, біраз қарсылык кай- раттар жасады. «Курляндия» мотобригадасының танкілері де ар үйдіц, әр ағаштың тасасында тура калып, атады-атады да тез жоқ болып тайып отырады. Бундағы урыстык ен-бойында да Гаилишидін шығысындағы жол айырығындай тосқаулы тораптары жиі-жиі кездесіп, кор* пусниктер жетіп қол ушын бергенще жаяу әскерлер тоқтай оерді. Курляндия табиғатының қорғанушыларға жасаған'утыр* 390

лыжағын дурыс пайдаланып, жоғарыдағы жеціл әдісгіен кар- сы күрес ашып отырған душпан әскерлері ағып келе жаткан взеннің алдын бөгегендей, токтата берді. Өз жолында сондлй тоскауылдың. талайын бузып жарын зқса да, жыйырма бес-отыз шакырымдай алға баскан сон біздіқ әскерлер таскыны бәсецдей бастады. Скориков сол күннін кешіне батарея командпрлерін штаб- ка шакырды. Оларды шақырған уакытқа, бүгінде уршықтың ушымен айналатын тыл офицерлері д с тегіс жетті. Скориков буйрык, алдындағм кыска сөзін бастады. Бул отырған офи- церлерге майдан пітабыйыц буйрығы бойыиша бригаданык баска бір Армиядан Біріиші Нкпіндінін карауына көшетіи бол- ганын хабарлады да, бірыцғай отырған комбаттарға карай сөз бастады: — Батареяларындағы басы артык мүліктерді жыйнастырып жолға дайындалындар. Тракторларынды дайындандар. « Ал», легенде, «форсун касы бузык, фильтіріиен май жүрмейді» де­ ген сөзді мен ссітпейін. Зильберман! Батареяларға кургактзи үш күнге жол азығы бсрілсін! Ж ол үстіндс екі-үш сағаттан тоқтап, дем -златым жерлер болады. Бірі Ауцсде, екінші- сі —Добсле. Екі жерде тонып жеткеи жауьшгерлер ыссы ас ішіп, бойын жылытатын болсын! Оны калай уйымдастыраты- ныңдьі жолдас Тайғюв бен акылдас. Осы сөзбен, өзіне берген буйрыкты түрегеа турып тыцдағаи Зильберманға «отыра бер...» дегендей ишара етті де, қасында- ғы Тайновқа бурылды: —■' Тракторлар колоннасында парторг, комсорг болады. Ав- токолоннода біз боламыз. Буйрықты солай жаз! Сонырағы жү- рісте әркім өз орнын сурамай білетін болсын, — деді. Өз ісіне Дбден төселген тәжрибслі басшының созі. Комбаттар батареяларына барып, іске кірісе беруге Скори- ковтен улықсат алып түрегелді- Тыл офицсрлері, жол жүруге байланысты батареяларды азық-түлік, жанармаймен жабдық- тау жөнінде Скориковпен онаш а сөйлеспек болып артка Калды. Комбаттар бундағы өнімсіз шабуылга өлердей ызалы екен. Далаға шыға: — Ж ер беті кең, жел он. детей ғой біздікі. — Қөресіңдер элі, біз өстіи Курляндия жерінде көшіп, қо- нумен ж ургенде, ана белорустағылар Берлинді алады,— деді. Үйден комбаттардын артын ала шыккан парторг Иванов, мына айтылған ызалы сөздерді анык естіп еді. Бір бул емес, осындай әр ж срде де ызыңдап естіліп жүрген сөз. Бурын сол* даттар арасындағы сыбыр-күбірден есітсе, енді полктағы ау- зы берік деген офицерлердің өзі айтып салды. Белорус, Украин майдандарынын жаппай бастаған зор қыймылы күн санап 391

үдеп, улғая түскен санын, бундагы өздерінің жүрісіне намысы келеді. Олар одені намыстана, ызалана туссін дегёндей, парторг Иванов үнсіз гана көціліне түйіп жүрген. Енді, бул арада үндемей, аузьш бағып қалуды жөн көрмеді: — Қоршаудагы неміс дивизияларын талқандауға біздін ыайданның ез күші өзіне жетеді. Жететіиіи кешегі урыстардан, өткен Иентэрс шабуылынан анық көрдіңдер. Урысқа катысқан танкі мсн самолегтердің көптігін айтып, өздерің таңқалған жоклысыңдар? Сендердің булайша ыза болып күйінетіндсрінді айтпасацдар да білемін. Ана, батыс майдандарыидай неге жаипай ныймылга шыкпаймыз, соган күшіміз, батылымыз жстпей мс дейсіндер ғой? Қолымызда күшіміз жете турып, жаппай қыймылдан бастартуымыз әрине тегін емес, оған біз- дің көзіміз анық жстпейді. Біздің өзіміз байкамайтын, бірак бізге пайдалы бір жағдайды Сталин жолдастыц ойлауы анық, —деді. Комбаттар тсмекілерін гугагты да, бір-бірлеи тарай бас- тады. Батареясы қагар турған Ланцберг пен Есей біраз жерге дейін әцгшслесіи бірге барды. Екеуі айналасы агаш пен қоршалған, ашық аланға шықты. Оси алацның екі басын- да турган екі батарсяның зеңбіректері жалқаулау атып жатыр екен. Умыттырып жібсріп, анда-саида бір манк. ете калса, зеңбірек аузынан кызыл жалын лан етіп көз байлаған каран- ғы түнді мейлінше бір серпілтіп, жарык кып тастайды. Уш жагы акдіыл тартып узарып қайтқан қызыл жалын өзінін маңын серпілтіп жап-жарық кылғанда, жоталы. зецбіректер түгіл, ақ қардыц бетін күзсннің шарьшдай шимайлаған адам іздері мен шашылған снаряд жэшіктерін де анықтап айырып қаласың. — «Қара мінез» капитанға соқпаймыз ба? —деді Есей Ланцбергпен айрылысар жерде. — Соға алмаспын, сірә. Ертеқ, ертемен жолға шығамыз деді ғой. Осыдан бара батареяны жолға дайыидаймын. . * Капитан Андресвтіц бас-аяғын бір машинадан ауыспайтын санмандары бар кішкене мастерскойы, Ессйдін. зеңбіректерінен үш жүз метрдсй жорде, кйртаға аты түспеген *елеусіз бір хуторда оңаша туратын. Андреевке бағана іс\\-н батардың ал- дында шақырумен штабка ксле жатыи соқса да, Есей кідіріп онымеи әңгімелесе алмаған. Кысқа кесімді Андреев, кетпек боп жөнеле берген Есейді «Ой, отырсаңызшы...» деп етегінен басыл жібер.мей койғасын, кысылғашіан кайтарда соклак болып уо- десін бсріп оді- Қазір, жол жүруге байланысты асығыс кірісетін кауырт жумыстары болса да, қазір соқпаса сөзге саран, бірак сертіне берік досының көңілін калдырып алатыиы сөзсіз сді. 392

Қартаға аты түспеген елеусіз кішксце хуторда мастерской- дың асбап-саймандарын тиеген «ҒАЗ-ЛЛ» мен аз ғапа зец- оірек шебердерінсн баска, багана кыбырлаған тірі ж ан жок еді. Сонап бсргі әлде кавдай екі-үш сағатта, кішкене хутор калыд әскерге лық толып, сыймай кеткен. Шаруашылык бө- лімінің азык-түлік тисгеы атты арбалары мен жылы буы бур- кыраған асханалар, ак қардыц үстінде жылы шабыиа тумсы- ғын тығып, буйыгын жаткан санитар иттер сыймай ксткен. Аттардыц, иттердіц, асханалардыц қасында, қыйраған үйлер- ДІН карын тазалаған бүрыш-бурышында гана быксын жанған көнілсіз оттар басьигда екі-үш солдаттың төбесі көріиеді. Олар- дың өзі д е өқкей қолынан, басынан, аяғынан жараланған адам- дар. Көзі қараңғыға әбден үйренген Есей солардыц бірінін. тусынаң өтіп бара жатып сақал-мурты екі самайынан, иегінін. астына дейін каулап қалыңдап өскен төртбақ, тапал кызыл әскерге көзі түсті. Онын өзі сол колын шынтагына дейін мар- лямсн шандып таңып, мойныиан асып алғап екеп. 'Гемекі ка- газын ж алғы з колымен орай алмай тізссіне салыгі, әбігерле- ніп жатып: — Батальон «қыска қамалды» талкандағанда да бунда& шығынданбаган болар, — деді. Ай олі тумаган. Дала тастай карякгы боп тургаи. Есей арба- ларга қайыс тізгінінен тукыртыл байлаган жайдак аттардын. ара-арасымен асыга басып, алақтап келе жатып жолында тур­ ман бір офицерді аңдамай ыйығынан кағып кетіп сді. — К өзіце кара!.. — дсді ол ақырып. — Қеш ірерсіз, андамашіьш,— деп Есей жөнеле бергенде;, әлгі офицер оны жібермей жолын кес-кестеп: — Қай ротанікісің?— деді. — Ротадан емеспін. — Қайдансын?.. Кімсііі өзін? — Қім екенімді керіп турсыз ғой деймін. — Қыріпацкыланба, жөніңді айт, кімсің деп сурап гурмын; сенен!. — Ашуланбай-ак қойыныз, осы арада турмыз, көршіңізбін., — Қөрші?..— деп еигезердей узын офицер енді оған еңте- леп төне түсті. Колыида ж ең ішінен шығармай жасырып ус- таган кішкене фанаршасы бар екен. Узын бойын иіп, төбесінен, пік карағанда, жеңініц ішінен фаиаршаның ақшыл сэры жа- рығы лып егіп, кссе аузындай кішкене аумағы дөцгеленш; Есейдің бетіие тусті. Сол сәтте, әлгі сңгезердей офицер: — Ау-бала-а!.. — деи өзінің карулы, мықты колдарымеа Есейдің ыйыгынан кысып устай алды. Есей оныц бетін бул жолы да көрген жок. Ьірақ, офицер-- дің жуан даусы, карулы мыкты қолы, жақындыкгіен іш тарт - кан «ау, бала-а...-сы» таныс бір адамға уксады. 393

«Соның анық өзі!..» —деп ойлап, Есей оның усынған қолын кушырланып қатты қысты. Нуржаяның»жасы Есеймен карай- лас еді. «Бала» дсуін Есей әдопкі кезде ерсі көріп, ішінен «о несі?.. О да әдет пе екен?» деп таңданып жүрді. Бірак, бертін келе бір-бірін іштей, тыстай уғысып, үйрснісіп алғасын Нуржанның «Ау, бала... — сын» азан шакырып қойған өз атындай, он кабылдайтын болып еді. — Мынау адамдар кім? Сеніц ротаңдікі ме? —деді Есей, бурыш-бурышта быксып жанғаи жалынсыз оттарда екі-үшеу- ден жылынып отырган жауынгерлерді нусқап. Нуржан буған бірден жауап бермеді. Кідіріп барып: Біздікі... Бір меніц ротам смес, бүкіл батальоннан кал­ ган адам осы ғана. Не бәрі елу төрт адамбыз, —*деді. Есей, оның жауабына түсінбей дағдарып бір турды да, себебін сурады. Әдетте мундай суракқа «урыста өлді...», ие- месе «осында болған еоңғы урыстарда айрылдық...» деген се- кілді дагдылы салқын жауап аларын білсе де, соны өз аузы- иан есіткісі келгендей қайталап сурады. Соңғы урыстарда айрылдык. Бул жерде де урыстардын түрі бузык болды. Батальониың катары осы арада толтырыл- мақшы сді. Офицер бірінден келіп жатыр, ал, солдат жок. Бірак, запас полкін тиеген эшелонный алды Луце станцнясына кеп түсіріліп жатыр дегеи сөз бар. Сондай бір хабарды шуда жіп телеграмнан есітіп турмыз. Солдаттар арасында шуда жіп телсграммды білесін ғой. «Өзі солдат болған, солдат ка- тарынан өскен офицер ғана жөн біледі» деп, біздіц штаб на- чальнигіміз айтпакдны, сенің өзіц де солдаттын сырын жасыц- нан жадыңа тоқып, жүрегіце түйіп өокен жансын. Шуда жін телеграмның жумысын жақсы білсеқ керек кой,—деп күліп кеп, Есеиді колтығынан алды да, — бул арада турмайык. жүр кәне біздікіне барайык, — деді- VIII • Екеуі төбссі өртсніп, дуалынық да бір басы опырылып ку- лаған кішкене кірпіш үйдің ішіне кірді. Үйдің бір басында, төрт бурышынан керіп тастаған үлкен плащпалатканың астында одеял жамылғаң үш офицер қойындасып жатты. Төбесі өртенген үйдің дала бетінде жал-жал болып үйілген қарлар жатқан. Терістіктен соккаи түнгі тымырсык жел карды жука бетінен зығыстырып, сырғанатып әкеліп, аласа дуалдың басынан ушы- рып-ушырып, ақ ушқындатып борап турды. Плашпалатканын үстін аласа дуалдан асып бораған ақ ушқын кар үйіп басып салған екен, төрт бурышына түбінең сіңіріп қадаған жіиішке жас ағаштардық басын майыстырып, ие түседі. Дуалдан бораған қарлар плащпалатканын астында жатқан 394

үш-офицердіц д е басы-аяғын басып салған. Бетіне түскен кар мурындарынан оурқыраған жылы буға аз-аздап жібіп, ери тү- сш муздап қатып жатыр. Нуржанның «жүр, біздікіне бара- иык!..» дегі экелген үйінің осы төбесі өртеніп» бір ж ак басы опырыдып қулаған тутас үш кабырға екенін Есей бірден білді. 0;і уйыктап жаткан үш офпцердіц аяк. жағында, быксып жам* ған отка жакыидап барып, жүресінеи отырды. Нуржан кона- ғының .жылынғысы келген ойын айтқызбай угып, үйдің кула- ған басынаи бүтіп екі кесек әкеліп, бірін қонағына берігі, екіишісіне өзі огырды. Түтін кірін, жасаураған көздері Есейге. караған ж срде сығырайып,. күлімсірей қап: — Біздің үйіміз осы, — деді. — Көріп отырмын. Жаксы... Жақсы үй. — Мумыд қай жерінде жақсылық болсын, амалсыздык болмаса... — Мунан артық үй, бул арадан тзбылмайды ғой дсймін — деп Есей бурылып жаіі-жағығіа карады да, — бір білмегенде- рің бар екен. Плаіцпалатканы дуалдын ана, ық бетіне керіл устағандарыңда бәлкім қар бундай борамас та е д і , — деді. — Бул орынға біз плащпалатканы керіп устағанда, дуал- дың ық беті осы болатын. Қас карайганнан бері, касакана желдің бурылып қарсыдан шықканы і-ой. Енді, жеті карацғы түнде дуалдын ык бетіне орналасу бізге жауды селодан куын шықкаинан бір д с кем бол турған жок. Мыма жаткан карды сыртқа атып, тақырлап курсу керек, — деп Нуржан ық бетгеіі карсы дуалдын басымен бірдей бон үйіліп жаткан жалдас Қарды көрсетті. Көбіие көп, сырттан уйткып соққан желмсн шаңгытып бо- рап турған да осы кар. Есей үндем еді. Нуржан жауап тоспады; ащы түтін шығын астынаи быксып жанған су отынды аузын тол- тыра үрледі. Оның сақал-мурты қырыл.маған, ат жакты жүдоу беті, өлеусіреп жанған түнгі от сәулесінсн ағарып көрінді. Еқ- кейіп отты урлеі^нде урты томпайып, шеке, шыкшыт тамырла- ры да білеуленіп бадырая калды. ‘ Есей отты үрлеп жаткан Нуржанға кырынан екі көзін кы- сыңқырап карап отыр. Госпитальдан емделіп шыккалы батарея вміріне байланыссыз күнделікті тірліктің өзге жактарын ои- лаудан бірж ола тыйылып еді. Рига госпиталында. онан шьіға бере Елгава мейманханасында өткізген соңғы бір түнде р сәт ойынан шыклай, көцілін соншалык кооалжыткан күді т кызғаныш та ен ді кайтып тутанбастай оолып У ^ гш іған еді_ Енді, міне, Нуржанға ойда жоқта кездесіп, ° жарығында екеуден екеу оңаша отырғанда, көн л *Үл ‘г‘\"ен’ жүрек кызғанышынан тутанғаи сол от қаита жа Д . У ақырын бықсып, ащы түтін шығарған көиілсіз ж удсу оттай, ішінде ғакіа тутанған бьіксык. кызғаныш еді. 395

Бетке бүркеу болған қараңғы майдан түнін жамылып, кіналі көқіл күдігін ашқысы кеп бір оқталды. Жүрек сезігі бол­ тан «бізбурыннан таныспыздың» шын сырын сурамақ еді. Бірак, өкпе тағар кіна жоқ емес пе? Қызғаныштың сезімсіз сокыр ку- лы бон дос көцілін қалай суыта алады? Осы жагьгн ойлағанда адамгершілік ар-уят тоқтау бои к.атты тыйым салды. «Сурама, сурама!.. Сураған түгіл кызғанышыңның «барын сездірме» — дел өзін күшпен басады. Отты үрлеп жандырған Нуржан түтін кіріп жасаурағлн көздерімен бурылып, Есейге қарағаида шалкалап, шегініп калды. Әлгі көргсндегіден Есейдің бояуы оцып, шуғыл өзгерген жабыркау кескініне енді таңыркап қарап: — Ау!.. түсіц қашып кетіпті ғой? Жай ма? — деді. Әлде неден секем алгандай шошыну бар. — Жай... әншейін... ІІуржан казір келем деп далаға шықты. Есей, быксып жан- ған отты кағыстырып қозғап койыи, тәтті түн уйкысынан ты- ігыштық ләззатын таппай жан азабын гана шегіи жаткан үш офицерге карады- Остроумов дивнзиясыныц соңғы урыстардан аман калган өзге офицсрлері мсн.солдатгарындай, бул үшеуі де Джукстэден майданныц осы барытына жаяу келіп, ор кадамы сайын кан тегіс қыргыидарга катысып, сілесі қатьиі, әбден кал- жырап шыгып.еді; уйқыға мае болып жығылып, борасын қар астында тоцғандарын да сезбей жатты. Ортадағы офицер дуал- дан бетіне ушқындап түсіп еріп жатқан қыйыршык карды да сезбсйді. Шеткі екі офицер жайы болмаған жас баладяй ыңыр- сып аударылып түсе береді; үстеріндегі үшеуара жамылған көк одеялды өздеріне екі жактан тарткылап ортаңгыныц баурына скеуі де тығыла түседі. Буркасынды суық түнде тоңып уйык- тай алмай, ынырсып аударылып түсіп, ашық аспан, ак қардын үстінде жатқан, тек осы үшеуі ме? Мундай жандар, бул ушы- нып турған дүниеде жүз, не мың емес, миллиондаған ғой. Және әр түп бутасы сайын кескілескен қыргын соғыстар журіп, талай жаниыц каны, жасы төгіліп, әйелі жссір, баласы жетім калып жатқан жалғыз осы, Курляндия аралы ғана ма? Сонау, шыгыс Пруссия, Померания, Силизия, Чехословакия, Болғария жер- лерінде де миллиондаған жандар каиын төгіп, өмірін беріп жаткан жоқ па? Шіркін, өмір кандай қымбат десеңші! Тсндесі жоқ асыл той! Үшеуара жамылған көк одеялдын астында то- ңып, ыцырсыған үш офицер ғой, өздерініц соңғы урыстан аман калғанына шексіз куанышты. Бунан кейін аслан кулап үстері- не түссе де, өздерінің тагдырьша, февральдің бүгінгі түні бо­ расын кар астында бүрісін, тоңыи жаткандарына да ырза!.. * Быксып жанған оттыц басында бір өзі оцаша калып, осы ойға шомған Есей Нуржанның ішке кіргенін сезбей калды. — Батальон штабына барайық! 396

— Асығысиын, Нуржан... Жумыс бар. “ Жумыс кімде жоқ! — деп Нуржан Есейдіц еркінс кон­ чай далага алып шықты. Батальон штабы хутордың шег жа- ғыидағы кішілеу бір жср үйде екен. Олар, ішкі бсгінс одеял устаган аласа есіктен снксйіп кіре бергендс, капитан Остапчук әлдекімге буйырып: — Маған тығыз түрде Қараниязовты шакыр! — дсп жатыр екен. Керек адамыныц өзіи көргенде: — Ә, бәрекелдс... Бәрекелде! Дегендей келдіц, шырагым,— деп Нуржанға қарсы жүрді. Есей Нуржанның артын ала кір- ген. Оны жарыққа келгенде барып таныган Остапчук колыи созып карсы умтылды: — Л-а! Есей, Есей!.. Жауды қашыратын жігітіміз дс жст- кен екен. Ал сендер мунда кашан ксліп үлгірліндср? — Бір жсті шамасы. — Бізгс де бір жеті... Демек, біз кайда болсак ссндср де сонда? Өтс жаксы, өтс жаксы! Достым, — дсп Остапчук һссіілі колтықтап төрдсгі өз орындыгына отыргызды. Оодни басіап солдат өмірін, майдан турмысын іисксіз сүйетіи ак. жүрек, адал жанды ада.мпың кек ойыи қыскартып аігшак бо.ианда еріксіз хөбеіһіп алатыи узын, узак оці імесі к«м«,йін**іі жыр болып ағытылды. Есейдін соңғы көргеніпен бері, опык үспне к и т і кмім.һ-рі болмаса, бет олпіиде айта калғандай взгсріс- ж»к екги. л.япм муртыныц үш жағыи ғана кыскартып кыііымгы. Ліуім.гп.і лек жүзіие сыпайы мүсін берсе до, п.мек. кыр му|шын тым үлкейтіп, узартып көрсетеді. Остапчук и ея к«Р'* И1‘ *'( 1 деп бозарган, өз айтуынша, опыи «шн <*жңпьш «\\и мейтін штаб жумысының азаб.->і». Саналы өмірін тізілген, түзу саіпп. !! жу. өткізген командирге, батальон ппаоышаі л .нілн- , ү|, „ мысістеу оқай сокпады. Роталардмн к ' мел күшін дер кезіндс урыска реттімг, Дастырып, карсыкдағы душпаішык күі « ' <*кідді штабтык негізгі жу«ыстарып|.;“ І сада, сығырайғаи шамжарығында, күи.\"М ; ЭДарлар мен буйрыктарды кур»«с1ЫР '■ ,м,ц ач тырады. Узақ шеккен оскср өміршдс «'■ Осгапчукке штаб жумысына кал- маса^да, сскерту, сөгіс деіеидер ү Р • . Паягы лмпф '-1!’ • бФжаманатка турғапдаи белпл 'У* с жСТІІепді. нем-.гс полк, не дивизия штабына дер ксзп л Машы бір цифрдан жаисақтасады. г::;.-'»»-:1 Әдеттегі тәртіппен, Остапчук бүг н ^ ^ _ й|) С°НРЫурыстар тусында қат^ гьШсыздиі-ыііт.іі ^зпсырып еді. Писарьлардын >

жерлёндІ» —деп катар келетін екі графа кеміс боп, элгіде соя тізім қайтып келді. Канша кымбат уакытынды шығарып, шам жарығында сарылып жазған жумысықды полк штабы жокка шыгарады. Тым болмаса штаб начальнигі, немесе оның бірін- ші, екінші, үшінші жәрдемшілерінін бірі болса екен-ау... Ақпа* рынды кабылдаған «есік ауызындағы» писарь сені телефонға шакырып алады да: — Жіберген акпарыц дурыс емес. Түсінбсймін капитан... Жумысгарынды жолға кашан коясыңдар? — дейді... Атағын, аткаратын кызметіц жоғары болса да полк шта- бьшда, «есік жак ауызда отырған» писарьдың зіп-зілдей сөзіи айыбың үнйн амалсыздан тындайсық. Полк штабына жіберген Остапчуктін бүгіигі акпары шала боп шыкканда да, сол пи- сарьдан тағы да сол сөзді есітті. Остапчукке Нуржан Қараниязов та қайта канткан акпарды толыюыруға керск больш еді. Осгапчук Есейге өзінің көкілді кездеріндегі шексіз, узак әнгімесін айтып боп, Нуржаннан керек мағлуматтарды асығыс жазып алды. Нуржан: — Қазір полк штабының алдында абройыңыз бөтен бол- мас? — деп Остапчукке карады. Остапчук үш жағын шолактап қыйған кою, калыц муртыныц кос жебелігін шыйыршыктап койып, кішілеу қоцыр көздері де Нуржанға күлімсіреп кулана * карады. — Мактанғаным емес. Дегенмен... Ескерту, сөгіс деген күн санап азайып келеді. Нанасын ба? — Нанғанды айтасыз, полк штабындағылар сізді талантты бастык деп те жүр. — Ой, ол... Жай, тек... — деп Остапчук күлімсірей түсті. — Жолдас капитан, штаб жумысына үйрендініз ғой дей- мін? Келгендегідей секілді емессіз, казір. — Ж-жоқ... Жоқ! Айта көрме, достым. Айта көрме! Ма- йорға арызьшды беріп қойып отырмын, орныма ыцғайлы адам табылса босанамын, сөзсіз босанамын. Өзі солдат болған, сол­ дат қатарынан өскен офицерге солдаттын кайнаған, калык ортасынан баска жерде турып болмайды. Онсыз жерде ө.мір- дің қызығы жок!

КЕЗДЕСУ I Пампали, Салдус, Межакай тубіиде бір уакмгі.і Сірлей басталған мыкты соккыддн піекесіи ісіріп шмккап жау сол кегін Д ж укетз тубінен қайтармак болып, жасырын кушіи тоғьтапты. Бул, Балтык тоцізіно бслбуарллп, сугыпілп кірітн Жарты аралдыц оскср күші аз коргаган ооалдау бір ж<рі **ді. Жау аз күннің ішінде тус-түстаіі тнрікан кні» күінім.н ф т ральдық жслді, каращъі 6 ір түнінде, жиі-жиі куич ко/іып. калғандары «қаруына сүйеніп к.імеыз кллгми огілргліі бһлін рскерлердіц устіно урлалып келін бло силган. Бірак. тар »коп йпінде, ырсылдаскаи алмста жннкинр олсрмендікп.іі багм і кыймылдаған біздің ж ак таги жснш шмккан. Урлаш. ? п утпағасын ж а у сол куиі куп п і ы г і і кніі кумзін^м кипіт- іі: . і дады. Біздіц ж а к ерте ме, ксш пс іігміок-рдііі жанс бір кыі. жасарыи туидсгі туткыйыл кыймыддарымам баакаі.тн; кун Шыққанша бекіністс корганыс шсбііг уста» жатк.ін ніыг ро- талары мен тура көздеу зсцбірсктсріи кейін тарп.і:і. .і.ідмңгм катарды бос тастады. ., Кун шыға артиллерия шабумлмн басіа» жн>:рі*•» н',,*»с- тердіқтөбеден сорғалал ағып, топ-тобы, іүй;п*к-гуй.с-г: :«-м .к;у рылған снаряд, миғіасы ссіз калган бос о к о іт р д * ;11 1114 гіштен жатты. Шабуыл бастаган сои отш мину; ніг.піл*• 399