tripitaka_66

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย มหานทิ เทส เลม ๕ ภาค ๒ - หนา ที่ 101ดจุ กระแสนํ้า. บทวา ปวตฺตติ ยอมเปนไป คอื เปนไปดว ยเกิดขน้ึ บอ ย ๆ.แมในทวารทเ่ี หลอื ก็มีนยั นเ้ี หมอื นกัน. ตณั หาเปนอันละแลวดว ยดีดวยอรหัตมรรคโดยตรงกันขามกบั ท่กี ลา วแลวในธรรมฝา ยขาว รปู ตณั หายอ มไมไ หลไปทางจกั ษุของชนเหลานนั้ . บทวา สณฺเหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโต เปน ผูประกอบดว ยกายกรรมอนั ละเอียด คือเปน ผูพ รอมเพรยี งเปน อนั เดยี วกนั ดว ยกายกรรมอันออ นโยนไมห ยาบ. แมใ นวจกี รรมเปนตน ก็มีนยั นเ้ี หมอื นกนั . ในบททง้ั หลายมีอาทิวา สณเฺ หหิ สติปฏ าเนหิ ความวา สตปิ ฏ ฐานเปนตนเปน ธรรมเจือดวยโลกยิ ะและโลกตุ ระ ปญ ญาอนั ไดแ กป ฏิภาณ ๓ สอบสวนถงึ อรรถอนั ไดเ ลา เรียนมาเปน ตน สามารถทาํ การสังเกตการทําใหแจงการกําหนด ดว ยการบรรลุโลกิยธรรมและโลกุตรธรรมมอี ยูแกผ ใู ด ผูนนั้ชื่อวา มปี ฏภิ าณ. บทวา ตสสฺ ปริยตตฺ ึ นสิ ฺสาย ปฏภิ ายติ ญาณของบคุ คลนั้นยอมแจมแจง เพราะอาศัยปริยตั ิ คอื ญาณของบคุ คลนั้นทีไ่ ดเ รียนมาแนนแฟนแจมแจง เปน ญาณปรากฏอยเู ฉพาะหนา . บทวา จตตฺ าโรสติปฏ านา สติปฏ ฐาน ๔ คือทานกลา วโพธิปก ขยิ ธรรม ๓๗ โดยเจือปนกันทั้งโลกยิ ะและโลกุตระ. พึงทราบวา ทา นกลา วปฏิสมั ภิทา ๔ ดวยโลกตุ ระอนั เกดิ จากมรรคผล และอภญิ ญา ๖ ดวยสามารถอันมีในทส่ี ดุแหง วโิ มกข. ในบทเหลา น้นั บทวา จตสฺโส ปฏสิ มภฺ ทิ าโย ไดแ กประเภทของญาณ ๔. บทวา ฉ อภิ ฺ า ไดแก อภิญญา ๖ อนั ย่งิมีอทิ ธิวิธี (แสดงฤทธ์ไิ ด) เปน ตน มีอาสวักขยะ (การส้ินอาสวะ) เปนท่ีสดุ . บทวา ตสสฺ คอื ของบุคคล. พงึ เช่ือมวา อตโฺ ถ ปฏิภายติอรรถกแ็ จมแจง . บทวา อตฺโถ เปน ผลอนั เกิดแตเหตโุ ดยสังเขป. เพราะ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย มหานิทเทส เลม ๕ ภาค ๒ - หนา ที่ 102บุคคลยอ มถงึ ยอมบรรลุอรรถน้นั ดว ยแลน ไปตามเหตุ ฉะนน้ั ทานจงึกลา ววา อตฺโถ ผล. แตโ ดยประเภทธรรม ๕ อยางเหลาน้ี คอื ปจจยปุ บัน(ผล) อยา งใดอยางหน่งึ ๑ นิพพาน ๑ อรรถแหงภาษิต ๑ วบิ าก ๑กริ ยิ า ๑ พงึ ทราบวา อรรถะ. เมอื่ พจิ ารณาถึงอรรถะนน้ั เปน อนั รูชัดอรรถะนน้ั โดยประเภท. บทวา ธมฺโม เปน ปจ จยั (เหต)ุ โดยสังเขป.เพราะปจ จยั นัน้ ยอ มจัดการสืบทอดใหเ ปน ไปและใหถ งึ อรรถน้นั ๆ ฉะนน้ัทา นจึงเรยี กวา ธรรมะ. แตโ ดยประเภทธรรม ๕ อยางเหลานี้ คอื ธรรมที่ใหเกดิ ผลอยางใดอยา งหน่ึง ๑ เหตุ ๑ อรยิ มรรค ๑ ภาษติ ท่เี ปน กุศล ๑ทเ่ี ปน อกุศล ๑ พึงทราบวา ธรรมะ. เม่อื พจิ ารณาธรรมนนั้ เปนอนั รชู ดัธรรมนนั้ โดยประเภท, การใชภ าษาตามสภาวะ การออกเสยี ง การพูดอันใดในอรรถและในธรรมน้นั เมอ่ื บุคคลนนั้ การทําเสยี งในการใชภาษาตามสภาวะ ใหเปนการพดู การกลา วการเปลงเสียง ในการพูด ในการกลา วในการเปลงเสียงใหเ ปน อารมณแ ลว พจิ ารณา กเ็ ปน อันรูชัดการใชภาษาน้นั . พึงทราบความในบทตอไปนี้ บทวา อตฺเถ าเต อตฺโถปฏิภายติ เมอ่ื รูอรรถ อรรถกแ็ จมแจง คอื เมือ่ อรรถอันมีประเภทดังท่ีนําเสียงของบุคคลนั้นมากลาวแลว ปรากฏ อรรถมปี ระเภทดังกลา วแลวก็แจมแจง แกบ ุคคลน้ัน ชอื่ วา เปนผมู ุงตอญาณ. บทวา ธมเฺ ม าเตธมโฺ ม ปฏิภายติ เมอื่ รธู รรม ธรรมก็แจม แจง คอื เมือ่ ธรรมมีประเภทดงั กลา วแลว ปรากฏ ธรรมมีประเภทดังกลาวแลวก็แจม แจง. บทวานิรุตฺติยา าตาย นิรุตตฺ ิ ปฏภิ ายติ เม่อื รนู ิรุตติ นริ ตุ ติก็แจมแจงคอื เมือ่ นริ ตุ ติมปี ระเภทดงั กลา วแลว ปรากฏ นริ ุตติมีประเภทดังกลา วแลวก็แจม แจง . บทวา อเิ มสุ ตสี ุ าเณสุ า ญาณในญาณ ๓ เหลาน้ี

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย มหานิทเทส เลม ๕ ภาค ๒ - หนา ที่ 103คอื เมอ่ื บคุ คลทําญาณทง้ั หมดในญาณ ๓ เหลา น้นั คอื อรรถธรรมและนริ ตุ ติใหเปนอารมณแลวพิจารณา ญาณอนั มปี ระเภทในญาณ ๓ เหลาน้นั หรอืญาณอันมคี วามพิสดารดว ยโคจรกิจเปน ตน ในญาณ ๓ เหลาน้นั ดงั ทีก่ ลา วแลว ช่ือวา ปฏิสัมภทิ าญาณ. บทวา อิมาย ปฏภิ าณปฏิสมฺภทิ ายดวยปฏิภาณปฏิสมั ภิทานี้ ทานกลาวสรุปวา บุคคลเขา ไปถงึ ปญ ญากวา ง-ขวางดังกลาวแลวน้ี บุคคลน้นั ทานเรยี กวา ผูม ปี ฏภิ าณ. พระพุทธพจนชื่อวาประยตั ิ ในบทวา ยสสฺ ปริยตตฺ ิ นตฺถิ ผูใ ดไมม ปี รยิ ตั ิ ดังน.้ีจรงิ อยู ความแตกฉาน ความฉลาด ยอ มมแี กบคุ คลผูเรยี นปริยัติน้ันประยัติเหน็ ปานน้ันไมมีแกบ คุ คลใด. บทแหง คณั ฐี (ประมวลคาํ ศัพท) บทแหง อรรถ คาํ วินจิ ฉยั ในบาลแี ละอรรถกถาเปนตน ชอื่ วา ปรปิ ุจฉา ในบทวา ปรปิ จุ ฉฺ า นตฺถิ ไมม ีปริปุจฉา (การตรวจสอบ). ความแตกฉานความฉลาดยอ มมีแกบุคคลผกู ลา วอรรถในบาลีที่ไดเรียนมาเปนตน. การบรรลพุ ระอรหัต ช่อื วา อธคิ มะ ในบทวา อธคิ มะ นตถฺ ิ ไมม อี ธิคม.จริงอยู ความแตกฉาน ความฉลาดยอมมแี กผูบรรลุพระอรหตั . สมบัติ๓ อยา งดังกลา วแลว ไมมแี กบ คุ คลใด ญาณอะไรเลา จกั ปรากฏแกบ คุ คลนั้นคือญาณอันถงึ ความเปน ประเภทจกั ปรากฏแกบ คุ คลนัน้ ดว ยเหตอุ ะไร. บทวา สาน คือ ตนเอง. บทวา สยมภิ ฺาต ธรรมทร่ี ูยงิ่ ดวยตนเอง คือรดู ว ยญาณนนั้ ดวยตนเอง. บทวา อตฺตปจฺจกขฺ  ธมมฺ  ธรรมอันประจักษด วยตนเอง คือตนเห็นเอง. บทวา น กสฺสจิ สทฺหหติ ไมเช่ือใคร ๆ คือไมเ ชอื่ ผูอ ่นื คอื ไมไปดวยศรัทธา เพราะประจักษดวยตนเอง. ทา นกลา วคํามอี าทิวา อวิชชฺ าปจจฺ ยา สงฺขารา สงั ขารทง้ั หลายมีเพราะอวิชชาเปนปจจัย ดวยเหน็ ปจจยาการ ๑๒. ทานกลาวคาํ มอี าทวิ า