tripitaka_53

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 217 บทวา อเชฬก ไดแ ก แพะเทา น้ัน ชอื่ วา เอฬกา, เวน แพะและแกะเหลานั้นเสีย สตั วเลี้ยงทเี่ หลือ ชือ่ วา อชา. จรงิ อยู ในท่ีน้ี แมโคและกระบือเปน ตน ทานก็ทาํ การสงเคราะหด วย อเชฬก ศพั ทเหมอื นกัน. บทวา ทาสทิ าสจฺ ไดแ ก ทาสหญงิ และทาสชาย. บทวา ทุมเฺ มธา ไดแก ผูไ มร ,ู คอื เมอื่ ไมร ูจักส่งิ ทีค่ วรและไมค วรสง่ิ ท่เี หมาะเเละไมเหมาะ (นงุ ) เพ่อื ประโยชนตน. บทวา สาทยิ ิสสฺ นฺติ แปลวา จกั รับ. บทวา อุชฌฺ านสฺโิ น ไดแ ก คดิ แตจ ะมองดูผอู ื่นอยหู ลงั ตนหรอื มีปกติยกโทษแมใ นที่ที่ไมค วรจะยกโทษ. บทวา พาลา ไดแ ก ประกอบพรอมแลว ดว ยพาลลักษณะ โดยมีความคดิ แตเ รื่องทค่ี ิดชั่วเปนตน. ตอแตนน้ั กไ็ มด ํารงม่นั อยใู นศลี คอืมีจิตไมต งั้ มัน่ ในจตปุ าริสุทธศิ ลี . บทวา อนุ ฺนฬา ไดเ เก ยกตัวถือตวั . บทวา วจิ รสิ ฺสนฺติ ความวาจักยกธงคอื มานะ เท่ยี วไป. บทวา กลหาภิรตา มคา ความวา เพราะคนเปน ผูมากไปดวยสารมั ภะ จึงเปน ผูข วนขวายในคาํ กลาวโตต อบ เทยี่ วยินดแี ตในการทะเลาะวิวาทอยา งเดยี ว มงุ แตประโยชนต น ยินดแี ตใ นการแสวงหาอาหารชอบเบยี ดเบยี นแตผ อู น่ื ที่ออ นแอ ราวกะมคิ ะฉะน้นั . บทวา อุทธฺ ตา ไดแ ก ประกอบพรอ มแลวดวยจติ ทฟ่ี ุงซา น คือปราศจากจิตท่ีเปนเอกคั คตา. บทวา นลี จวี รปารุตา ไดแ ก นงุ หม แตจ วี รสีเขยี ว ปนสแี ดงเพราะยอมไมสมควร คือเทยี่ วนุง และหมจวี รเชนนน้ั .

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 218 บทวา กหุ า ไดแ ก เปน คนลวงโลก ดวยวัตถุเครือ่ งลอลวง มกี ารรา ยมนตเปนตน คอื ทาํ การลอลวง เพอื่ ปรารถนาจะยกยองคณุ ท่ีไมม อี ยูใหป รากฏเปน ส่งิ ประหลาดแกช นเหลา อ่ืน. บทวา ถทฺธา ไดแ ก มใี จกระดาง คอื มใี จกกั ขฬะ ดว ยความโกรธและมานะ. บทวา ลปา ไดแ ก เปนผมู ักเจรจา คือเปนผูมคี วามประพฤติลอ ลวงโลก อธิบายวา เปน ผูใชว าทะชกั ชวนพวกผถู วายปจ จยั กับพวกมนุษยผูมใี จเล่ือมใส ใหพ ูดวา ขา แตทานผเู จริญ พระผูเ ปนเจามคี วามตอ งการดวยส่งิ ใด, หรือเปนผลู อ ลวงเพ่อื ตองการปจจัย ดว ยอํานาจการใชวาจาทวี่ างแผนมาแลว และดว ยอํานาจกลอบุ ายโกง. บทวา สงิ คฺ ี ไดแก เขาสตั ว ในขอน้ันเปนไฉน เขาสตั วมีอธิบายวาผูที่ประกอบพรอ มดว ยกเิ ลสอันปรากฏชัด เชนกบั เขาสตั ว ท่ีทา นกลา วไวอยางนวี้ า ความรกั ใคร ความเฉียบแหลม ความฉลาด ความตระเตรยี มความไตรต รองรอบดา น ดงั น้ี เทย่ี วชเู ขาไป. คาํ วา อริยา วยิ นี้ เปนคําแสดงถงึ เน้ือความแหง บทวา กุหา นน้ั นนั่ เอง. กพ็ ระเถระ เมื่อจะแสดงวาพวกภกิ ษุผลู วงโลกตงั้ ตนดงั พระอริยเจา จึงกลาววา ทาํ ตนดงัพระอริยเจา ทองเทีย่ วไปอยู ดังนี้. บทวา เตลสณฺเหิ ไดแก เปนผูแตงเสน ผม ดวยน้าํ มนั ข้ผี ึ้งหรอื ดวยนํา้ มนั ชนดิ นา้ํ . บทวา จปลา ไดแก ประกอบดว ยความกลับกลอก มีการแตง กายและแตงบรขิ ารเปน ตน .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 219 บทวา อฺชนกขฺ ิ กา ไดแก มีนัยนต าอนั หยอดแลว ดวยการหยอดเพือ่ ประดบั ตกแตง . บทวา รถิยาย คมสิ ฺสนติ ความวา สัญจรไปขางโนนขางนี้ ตามถิน่ ทีจ่ ะเขา ไปสสู กลุ ท่เี ปนตรอกนอยใหญ เพื่อภกิ ษาจาร. บทวา ทนฺตวณณฺ ิกปารุตา ไดแ ก มรี างกายอนั คลุมดว ยจวี ร ท่ียอ มดวยสงี า. บทวา อเชคจุ ฺฉ ไดแ ก พงึ พากนั เกลียดชัง. บทวา วิมุตเฺ ตหิไดแ ก พระอรยิ เจา ทงั้ หลาย. บทวา สรุ ตฺต ความวา จักพากนั เกลยี ดชงั ผา กาสาวะ อันเปนธงชัยของพระอรหันต ทีย่ อ มแลว ดวยดี ดวยเคร่อื งยอมอันสมควร เพราะพระอรหันตท้งั หลาย มีพระพุทธเจา เปน ตน เคยประพฤตมิ าแลว. เพราะเหตุไร ? เพราะพอใจแตใ นผาขาว ๆ คือถึงความพอใจยนิ ดี. จรงิ อยูคาํ น้เี ปนเหตขุ องการคลุมรางกายดว ยผาสงี า. กภ็ ิกษุเหลา นน้ั เม่ือพากันยนิ ดีพอใจผาสีขาว ยอ มนุงหมผา สีงา เปน เหตุใหร วู า เม่อื ยึดถอื ผาสขี าวตลอดกาล กเ็ ปน เพยี งดงั สละเพศฉะนน้ั . บทวา ลาภกามา ไดแ ก มคี วามยนิ ดีแตใ นลาภผล. ชื่อวา เปนคนเกียจคราน เพราะประกอบแตค วามเกยี จคราน แมใ นการประพฤติเทยี่ วไปเพ่ือภกิ ษา. ช่อื วา เปน ผมู ีความเพียรเลวทราม เพราะไมม ีจติ คิดอุตสาหะเพอ่ืบาํ เพ็ญสมณธรรม. บทวา กิจฺฉนตฺ า ไดแก มคี วามลําบาก, อธบิ ายวา ลาํ บาก คอืลาํ บากใจ เพ่ือจะอยูในปา อันสงัด.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาท่ี 220 บทวา คามนฺเตสุ ไดแก ในเสนาสนะทายหมบู าน คือในเสนาสนะทใี่ กลห มูบา น หรือในเสนาสนะใกล ๆ ประตูบา น. บทวา วสสิ สฺ เรแปลวา จกั อยู. บทวา เต เตว อนสุ ิกขฺ นฺตา ความวา ภิกษเุ หลา ใด ๆ ไดลาภดวยการประกอบมิจฉาชีพ ภกิ ษุเหลา น้ัน ๆ นัน่ แหละ จกั กลับตวั ศึกษาตามคนท้ังหลาย. บทวา ภมสิ ฺสนฺติ ความวา แมตนเองกจ็ กั กลบั ตัวคบหาราชสกุลเปน ตน เพือ่ ใหเ กดิ ลาภ โดยมิจฉาชีพ เหมอื นภกิ ษเุ หลานัน้ . อีกอยางหน่ึงบาลีวา ภชสิ สฺ นฺติ ดงั น้กี ็มี, ความวา จกั คบหา. บทวา อส ยตาไดแ ก ปราศจากการสํารวมในศลี . บทวา เย เย อลาภโิ น ลาภ ความวา ภกิ ษุเหลาใด เปน ผูไมไ ดลาภ ไมไดป จ จยั เพราะเวน จากมิจฉาชพี และเพราะตนเปนผูม บี ุญนอยภิกษเุ หลา น้นั จะไดรบั การนอบนอม คอื บชู า สรรเสริญ จักไมม ใี นกาลนน้ัคือในอนาคตกาลเลย. บทวา สุเปสเลป เต ธเี ร ความวา จักไมคบภิกษุเหลา นน้ั ผูเปนนกั ปราชญเ พราะสมบรู ณดวยปญญา แมมศี ีลเปน ท่รี กั ดว ยดี คือในอนาคต-กาล ภิกษทุ ั้งหลายผมู ลี าภ กย็ อมมงุ แตล าภอยา งเดียวเทา นัน้ . บทวา มลิ กขฺ ุรชน รตฺต ไดแก ยอ มแลว ยอ มดว ยผลมะเดื่อกลายเปนสีดาํ . จรงิ อยู บทนเ้ี ปนบทสมาส, ทานแสดงถงึ การเปลง เสียงท่ีออกทางจมูก เพอ่ื สะดวกแกการกลา วคาถา. บทวา ครหนตฺ า สก ธช ไดแ ก พากนั ตเิ ตียนผากาสาวะ อนั เปน

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาท่ี 221ธงชยั ของตนเสีย. จริงอยู ผากาสาวะ ชือ่ วา เปน ธงชัยของพวกบรรพชิตในพระศาสนา. บทวา ตติ ถฺ ิยาน ธช เกจิ ความวา บางพวกรูว าเปนสมณศากย-บตุ รอยนู ้ันแล แตก็จักนุง หมผา ขาว อันเปน ธงชัยของพวกเดยี รถยี  ผมู ีผานงุ สีขาว. บทวา อคารโว จ กาสาเว ความวา ความไมเ คารพ คอื ความไมน ับถอื ผา กาสาวะ อนั เปน ธงชยั ของพระอรหนั ต จกั มแี กภิกษุเหลาน้ันในอนาคตกาล. บทวา ปฏิสงขฺ า จ กาสาเว ความวา จักไมม ีการใชส อยผา กาสาวะแมเพยี งการพิจารณา โดยนยั เปนตน วา เราพจิ ารณาโดยแยบคายแลวจึงใชส อยจวี ร ดังน.้ี พระเถระ เม่อื จะชักเอาฉัททันตชาดกขึน้ เปนอทุ าหรณ๑ ในตอนท่ีชา งฉัททันต ทําความเคารพผา กาสาวะดวยคดิ วา ผูใชส อยผากาสาวะมคี วามเคารพนบั ถอื ผา กาสาวะมาก พึงงดเวนจากทจุ ริตได จึงกลาวคาํเปนตนวา อภภิ ตู สฺส ทุกฺเขน ดังน.ี้ บรรดาบทเหลา นนั้ บทวา สลฺลวทิ ธฺ สฺส ไดแ ก ถูกลกู ศรอนั อาบดวยยาพษิ อยา งหนาแทงเขา แลว , ตอ แตน น้ั น่นั แล กถ็ ูกความทุกขอ ยา งใหญหลวงครอบงาํ . บทวา รุปฺปโต ไดแก เพราะถึงความวกิ ารแหงสรรี ะ. บทวา มหาโฆรา ความวา ความกลัว พจิ ารณาแลว มากไปดว ยความเคารพ จนไมหวงใยในรางกายและชวี ิต คือไมอ าจจะใหความคิดเปน ไปในทางอน่ื ได ไดม แี ลวแกพ ระยาชา งฉัททันต.๑. ขุ. ชา. ๒๗/ขอ ๒๓๒๗.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 222 กพ็ ระโพธสิ ัตว ในกาลที่เสวยพระชาติเปนพระยาชา งฉทั ทนั ต ถูกนายโสณตุ ระพราน ผยู นื หลบในที่ซอนตัว ยิงดว ยลกู ศรทีก่ าํ ซาบดวยยาพิษแลว ถกู ทกุ ขอยางใหญห ลวงครอบงาํ จงึ จบั เขาแลว ครนั้ พอเหน็ผา กาสาวะทค่ี ลมุ กายเขาเขา จงึ คดิ วา ผนู ้คี ลุมกายดวยผา กาสาวะ อันเปนธงชยั ของพระอริยเจา เราไมพ ึงเบยี ดเบยี นเลย ดงั นี้แลว จงึ เขา ไปต้ังไวเฉพาะซงึ่ เมตตาจติ ในนายพรานนน้ั แลว แสดงธรรมเปนเบื้องแรก.เหมือนอยา งทีท่ านกลา วไวว า :- พระยาชา ง ผมู ีจิตไมประทษุ รา ย ถกู ยงิ ดว ยลูกศร อบั กาํ ซาบหนาดวยยาพิษ ไดกลา วกะนายพรานวา แนะ สหายเอย เพือ่ ประโยชนอะไร หรือเพอื่ สง่ิ ใด จึงมงุ ฆา เรา หรอื วา ความพยายามนี้ ทานทําเพื่อใคร ดังน้เี ปน ตน . พระเถระเมอ่ื จะแสดงเนื้อความนี้ จึงกลา วคาํ เปน ตนวา ฉทฺทนโฺ ตหิ ดังนี.้ บรรดาบทเหลา นนั้ บทวา สุรตฺต อรหทฺธช นี้ ทา นกลา วหมายถึงผากาสาวะทน่ี ายโสณุตระพราน คลมุ รา งกายแลว . บทวา อภณิแปลวา ไดก ลาวแลว . บทวา คาถา แปลวา ซึง่ คาถาทัง้ หลาย. บทวา คโช แปลวา พระยาชางฉนั ทนั ต. บทวา อตฺโถปส หิตาชอื่ วา หิตะ เพราะองิ อาศัยประโยชน อธบิ ายวา ประกอบแลวดว ยประโยชน. บทวา อนิกกฺ สาโว ในคาถาที่พระยาชางฉทั ทนั ตก ลาวแลว ไดแ กช่ือวา กสาวะ เพราะมีกเิ ลสดจุ น้าํ ฝาด มีราคะเปน ตน. บทวา ปรทิ หสิ สฺ ติ

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 223ความวา จกั ใชส อย ดว ยการนงุ หม และปลู าด. อีกอยางหน่ึง บาลีวาปรธิ สฺสติ ดงั นก้ี ็มี. บทวา อเปโต ทมสจฺเจน ความวา ปราศจาก พรากจาก คอืสละจากการขม อินทรยี  และวจสี จั จะทเ่ี ปน ฝกฝา ยแหงปรมตั ถสจั จะ. บทวา น โส ความวา บคุ คลนน้ั คอื ผูรเู ห็นปานน้นั ยอมไมค วรเพ่ือจะนุงหม ผา กาสาวะ. บทวา วนตฺ กสาวสสฺ ความวา พงึ เปนผูมีกิเลสดจุ นํ้าฝาดคายออกแลว ทิ้งแลว คือละไดเเลว ดวยมรรค ๔. บทวา สีเลสุ คือในปารสิ ทุ ธศิ ลี ๔. บทวา สุสมาหโิ ต แปลวาตง้ั มน่ั แลวดวยดี. บทวา อุเปโต ไดแ ก เขา ไปประกอบพรอ มแลว ดวยการขมอินทรยี  และดวยสจั จะมีประการดังที่กลา วไวแลว. บทวา ส เว ความวา บุคคลนน้ั คือผเู ห็นปานนน้ั ยอมควร(เพ่ือจะนงุ หม ) ผา กาสาวะอันมีกล่นิ หอมนน้ั โดยสว นเดยี วแท. บทวา วิปนนฺ สโี ล คอื ผูมศี ลี ขาดแลว. บทวา ทมุ เฺ มโธ ไดแกไมม ีปญ ญา คอื ปราศจากปญญาเปน เครอ่ื งท่จี ะชําระศีล (ใหบ ริสุทธิ)์ . บทวา ปากโฏ ไดแก ปรากฏ คือประกาศวา ผูน้เี ปนคนทศุ ลี ,หรอื ปรากฏ คอื มอี ินทรียอนั ปรากฏแลว เพราะเหตทุ ่ีคนมีอนิ ทรียอ ันฟงุ ซานแลว. บทวา กามการิโย ไดแ ก เพราะขาดจากความสาํ รวมจงึ เปน ผทู าํ ตามใจปรารถนา, หรือกระทาํ ตามความใครของกามและของมาร.

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาที่ 224 บทวา วิพภฺ นฺตจิตฺโต ไดแก ผูม ีจิตฟงุ ซา นไปในอารมณต า ง ๆมรี ปู ารมณเ ปน ตน . บทวา นสิ ฺสุกฺโก ไดแก ไมข วนขวาย คือปราศจาก.ธรรมฝายขาว เวน จากหิรโิ อตตปั ปะ, หรือปราศจากการขวนขวายในการบําเพ็ญกุศลธรรมใหถ ึงพรอม. บทวา วีตราโค คอื มฉี ันทราคะไปปราศแลว . บทวา โอทาตมน-สงกฺ ปโฺ ป ไดแ ก มคี วามตรกึ ในใจสะอาดและบรสิ ุทธิ์ หรอื มคี วามดาํ ริอนั ไมช ุนมวั . บทวา กาสาว กึ กรสิ สฺ ติ ความวา ผใู ดไมมีศลี , ผา กาสาวะจักสําเรจ็ ประโยชนแกผ นู นั้ ไดอยา งไรเลา, คอื เพศบรรพชิตของเขาจะเปนเชน กับถกู แตงใหวิจติ รภายนอกฉะน้นั . บทวา ทุฏิจิตฺตา ไดแก ผูมจี ติ ถกู โทษแหงกเิ ลสมรี าคะเปน ตนประทษุ รา ยแลว . บทวา อนาทรา ไดแก จักเปนผูปราศจากความเอื้อเฟอคอื ไมม ีความเคารพ ในพระศาสดา ในพระธรรม และในกนั และกัน(ในพระสงฆ) . บทวา ตาทีน เมตฺตจิตฺตาน ความวา ผมู หี วั ใจประกอบพรอมแลวดวยเมตตาภาวนา บรรลุถึงความเปนผคู งท่ี ในอารมณม อี ิฏฐารมณเปน ตน มีคณุ อันโอฬาร เพราะบรรลุพระอรหตั น้ันน่นั แล. ก็คําทั้งสองนี้ เปน ฉฏั ฐวี ิภัตติ ใชลงในอรรถแหงทตุ ิยาวภิ ตั ติ. บทวา นคิ ฺคณหฺ ิสสนตฺ ิ ความวา ภิกษุทงั้ หลายเหลา นัน้ ถูกเบียด-เบียนแลว ก็จักหลีกไปโดยประการใด จกั ถูกเบยี ดเบยี นโดยประการน้ันดว ยความไมเคารพและความกลวั ในตนวา ภกิ ษุทง้ั หลายเหน็ ผสู มบูรณดว ยศีลเปนตนแลว เมอ่ื จะทาํ การยกยอง จักไมส าํ คญั พวกเราผูมศี ลี วิบัติเปนอนั มาก.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 225 บทวา สิกฺขาเปนตฺ าป ไดแ ก แมใ หศ ึกษาอย.ู จริงอยู บัดน้ี ทานแสดงเปน กัตตุวาจก ลงในกรรมวาจก. บทวา เถเรหิ ไดแ ก อนั พระ-อาจารยและอปุ ชฌายของตน. บทวา จวี รธารณ น้ี เปนเพียงแสดงถงึ ขอปฏิบตั ขิ องสมณะ ความวาเพราะฉะน้ัน จงึ ใหศึกษาอยู โดยนัยเปนตนวา เธอพงึ กา วไปอยา งน,้ีเธอพึงถอยกลับอยา งนี้ ดงั น.้ี บทวา น สุณสิ สฺ นตฺ ิ ความวา จักไมย อมรบั ฟง โอวาท. บทวา เต ตถา สิกขฺ ติ า พาลา ความวา ภกิ ษพุ วกท่โี งเขลาเหลา นนั้ แมอ าจารยแ ละพระอปุ ชฌายใ หศ ึกษาอยู กไ็ มย อมศกึ ษา เพราะไมมคี วามเออ้ื เฟอ. บทวา นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเย ความวา ไมย อมทําความเอื้อเฟอในพระอปุ ชฌายและในพระอาจารย คอื ไมด าํ รงในคาํ สง่ั สอนของพระ-อุปชฌายเ ปนตน เหลา น้นั . ถามวา เปรยี บเหมอื นอะไร ? เปรยี บเหมอื นมา พกิ าร ไมเ อื้อเฟอนายสารถีฉะนัน้ . ความวา ภิกษุแมเ หลานน้ั ยอมไมกลวั คือไมยนิ ดใี นพระอุปชฌายแ ละพระอาจารย เปรยี บเหมอื นมาพิการคือมา โกง ยอมไมเ ออื้ เฟอตอนายสารถผี ฝู ก มา คือไมต ั้งอยูในคําสั่งสอนของนายสารถนี ้นั ฉะนน้ั . คาํ วา เอว เปนตน เปนคาํ ลงทายของเร่ืองท่กี ลาวไวแ ลว น่ันแล. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา เอว แปลวา โดยประการดังกลา วไวแลว. บทวา อนาคตทฺธาน ไดแก ในกาลทย่ี ังไมมาถงึ คือในอนาคต-กาล.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 226 พระเถระเมื่อจะแสดงถงึ กาลนั้นนั่นแหละ โดยสรปุ จึงกลา วคาํเปน ตนวา ปตฺเต กาลมหฺ ิ ปจฺฉเิ ม ในกาลภายหลังแตตตยิ สงั คายนาดงั น้ี. กป็ จฉมิ กาลในคํานั้นเปนไฉน ? อาจารยบางพวกตอบวา ต้งั แตตตยิ สังคายนามา จดั เปน ปจ ฉิมกาล, อาจารยบางพวกไมร ูคําน้นั เลย.จริงอยู ยุคแหง พระศาสนามี ๕ ยคุ คือวมิ ุตติยคุ สมาธิยุค ศีลยุค สุตยุตและทานยคุ . บรรดายคุ เหลา นั้น ยคุ แรกจัดเปน วมิ ุตตยิ ุค, เม่ือวมิ ุตตยิ ุคนนั้ อนั ตรธานแลว สมาธิยุคกเ็ ปน ไป, แมเมอ่ื สมาธิยุคนนั้ อนั ตรธานแลว ศีลยคุ ก็เปนไป, แมเม่ือศีลยคุ น้นั อันตรธานแลว สตุ ยุคกเ็ ปนไปทเี ดียว. กผ็ มู ศี ีลไมบ รสิ ทุ ธ์ิ ประดบั ประคอง ปรยิ ตั ติธรรมและพาหุสัจจะใหด ํารงอยูได โดยอยางเดยี วหรือสองอยาง เพราะคา ท่ีคนมุงถงึ ลาภเปนตน. กใ็ นคราวใด ปริยัตตธิ รรมมีมาติกาเปนทส่ี ดุ ยอมอันตรธานไปท้งั หมด ต้งั แตนน้ั มา จักเหลือก็เพียงเพศเทา นน้ั ในคราวนนั้ คนทง้ั หลายจะพากนั รวบรวมเอาทรพั ยต ามมีตามไดแลว เสียสละโดยมงุ ใหทาน, เลา กันวา การปฏิบัตนิ ัน้ จดั เปน สัมมาปฏิบตั คิ รั้งสุดทา ยของคนเหลา นนั้ . บรรดายคุ เหลา นนั้ ตงั้ แตส ตุ ยคุ มา จดั เปน ปจ ฉมิ กาล, อาจารยพวกอนื่ กลาววา ตงั้ แตศ ลี ยคุ มา จงึ จดั เปนปจ ฉมิ กาลก็ม.ี บรรดาบทเหลานน้ั บทวา ปรุ า อาคจฉฺ เต เอต ความวา ภยัอยา งใหญห ลวงทจี่ ะทําอนั ตรายตอขอปฏิบตั ิ ท่ีเรากลา วแลว แกพ วกทา นท้งั หลายน้ัน ยอ มมาในอนาคตอยางนีก้ อน คอื จกั มาจนถงึ ในกาลนั้นน่นั แล.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 227 บทวา สุพพฺ จา ไดแ ก เปนผอู ดทนตอถอ ยคาํ คือประกอบพรอมดว ยธรรมอันกระทาํ ใหเ ปนผวู า งาย อธบิ ายวา เปนผตู ั้งอยใู นคําสงั่ สอนของครูทั้งหลาย คือมปี กตริ บั โอวาทเบ้ืองขวา. บทวา สขลิ า ไดแ กมีใจออนโยน. บทวา เมตฺตจติ ฺตา ไดแ ก มจี ติ ประกอบพรอมดว ยเมตตา มอี ันนาํ ประโยชนเขา ไปใหสตั วท้ังปวงเปนลกั ษณะ. บทวา การุณกิ า ไดแก ประกอบแลว ดวยกรณุ า คือประกอบพรอ มแลว ดว ยความกรุณา มีการประพฤตปิ ลดเปล้ืองทกุ ขข องสตั วเหลาอ่นื . บทวา อารทธฺ วรี ิยา ไดแ ก มีความเพียร เพ่อื อันละเสียซง่ึ อกศุ ลท้งั หลายใหถึงพรอ ม. บทวา ปหิตตตฺ า ไดแ ก มจี ิตอันสงตรงไปเฉพาะพระนิพพาน. บทวา นิจฺจ ไดแก ตลอดกาลทง้ั ปวง. บทวา ทฬฺหปรกฺกมาไดแก มคี วามเพยี รมน่ั คง. บทวา ปมาท ไดแก ความประมาท คอื การไมต้ังไวซ่ึงกศุ ลธรรมทัง้ หลาย. สมดงั ท่ตี รสั ไวว า ๑:- ในขอนน้ั ความประมาทเปนไฉน, การปลอ ยจติ ไป การตามเพ่ิมใหซ ง่ึ ความปลอยจติ ในกายทุจริต วจที ุจรติ มโนทุจรติ หรอื ในกามคุณ ๕ หรือการทําการบาํ เพ็ญ กุศลธรรมโดยไมเ คารพ ดังน้เี ปน ตน . บทวา อปปฺ มาท ไดแก ความไมป ระมาท, ความไมป ระมาทน้ัน๑. อภิ. วิ. ๓๕ /ขอ ๘๖๓.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาท่ี 228บัณฑติ พงึ ทราบโดยตรงกนั ขามจากความประมาทเถดิ . กโ็ ดยความหมายช่อื วาความไมป ระมาท กค็ ือการไมอ ยปู ราศจากสติ, และคํานน้ั เปนชอ่ืของการเขา ไปตั้งสตไิ วมั่นคง. จริงอยู ในขอ นนั้ มีอธิบายดังตอไปนี้ เพราะสิง่ ทไี่ มเ ปน ประโยชนท ง้ั หมด มีความประมาทเปนมูล และส่งิ ที่เปนประโยชนท งั้ หมดมคี วามไมป ระมาทเปนมลู ฉะนั้น ทา นทัง้ หลายพงึ เห็นความประมาท โดยความเปน ภยั คือโดยความเปนอุปท วะแลวและพึงเห็นความไมป ระมาท โดยความปลอดภยั คอื โดยไมมีอปุ ทวะแลว พงึ เจริญอัฏฐงั คกิ มรรค คืออรยิ มรรค มอี งค ๘ มีสมั มาทฏิ ฐิเปน ตน ทส่ี งเคราะหด ว ยขันธ ๓ มศี ลี ขนั ธเ ปนตน อนั เปน ยอดแหง ขอปฏิบัติ ดวยความไมประมาทเถดิ , ทา นจะถกู ตอง คอื กระทําใหแ จง ซง่ึอมตธรรมไดแ กพ ระนพิ พาน ใหเกิดขนึ้ ในสนั ดานของตนได, ครัน้ เขาถึงทสั สนมรรค (โสดาปตติมรรค) แลว กเ็ จรญิ ดวยการทาํ มรรค ๓ เบือ้ งบนใหบงั เกดิ ขึ้นอีก ทานบําเพญ็ ภาวนาจกั ถึงทสี่ ุดยอดได ก็ดวยความไมประมาท ดวยประการฉะนแ้ี ล. พระเถระ กลา วส่งั สอนบริษทั ท่ถี ึงพรอ มแลวอยา งนแ้ี ล. กค็ าถาพยากรณค วามเปน พระอรหตั เหลานี้ทงั้ หมด ไดมแี ลวแกพระเถระนแี้ ล. จบอรรถกถาปสุ สเถรคาถาที่ ๑

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 229 ๒. สารปี ตุ ตเถรคาถา วาดว ยสมั มาปฏบิ ตั ิของภิกษุ พระสารีบตุ รเถระ ครัน้ สําเร็จแหง สาวกบารมีญาณ ดํารงอยใู นตาํ แหนงพระธรรมเสนาบดอี ยางน้แี ลว เม่อื จะทําประโยชนแกห มูสตั ววันหน่งึ เม่ือพยากรณอ รหัตผลโดยมุขะ คอื ประกาศความประพฤตขิ องตนแกเ พอื่ นพรหมจรรยท ัง้ หลาย จงึ ไดกลาวคาถาความวา [๓๙๖] ผใู ดสมบูรณดว ยศลี สงบระงบั มีสติ มคี วามดาํ ริ ชอบ ไมป ระมาท ยนิ ดีแตเ ฉพาะกรรมฐานภาวนาอัน เปน ธรรมภายใน มีใจม่ันคงอยางย่งิ อยผู ูเ ดยี ว ยนิ ดี ดวยปจจยั ตามมีตามได นกั ปราชญท ัง้ หลายเรยี กผนู ัน้ วาภกิ ษุ ภิกษุเม่ือบริโภคอาหารจะเปน ของสดหรอื ของ แหง ก็ตาม ไมควรตดิ ใจจนเกนิ ไป ควรเปน ผูมที องพรอ ง มีอาหารพอประมาณ มสี ติอยู การบริโภคอาหารยังอีก ๔-๕ คําจะอิม่ ควรงดเสยี แลวดม่ื น้าํ เปนการสมควร เพ่อื อยสู บายของภิกษผุ มู ีใจเดด็ เดยี่ ว อน่งึ การนงุ หม จีวรอันเปนกัปปยะ นบั วาเปน ประโยชน จดั วาพอเปน การอยสู บายของภกิ ษุผมู ใี จเดด็ เด่ียว การนง่ั ขัดสมาธิ นบั วาพอเปน การอยสู บายของภกิ ษุ ผมู ใี จเดด็ เดย่ี ว ภกิ ษุ รปู ใดพิจารณาเห็นสุข โดยความเปน ทุกข พจิ ารณาเหน็ ทกุ ขโดยความเปน ลูกศรปกอยูท ีร่ าง ความถือมนั่ วาเปน

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 230ตวั เปนตนในอทุกขมสขุ เวทนา ไมไดมีแกภกิ ษุนน้ั ภิกษุน้นั จะพึงตดิ อยูในโลกอยางใด ดวยกิเลสอะไร ภิกษุผูมีความปรารถนาลามกเกียจครา น มีความเพยี รเลวทราม ไดสดับนอ ย ไมเอื้อเฟอ อยา ไดมาในสํานัก ของเราแมในกาลไหนๆ เลย จะมีประโยชนอะไรดว ยการใหโอวาทบคุ คลเชน นน้ั ในหมูสัตวโลกนี้ อนง่ึ ขอใหภ กิ ษุผเู ปนพหูสูต เปนนกั ปราชญ ตั้งม่นั อยูในศลีประกอบใจใหสงบระงบั เปน เนืองนติ ย จงมาประดิษฐาน อยูบ นศรี ษะของเราเถิด ภกิ ษใุ ดประกอบดวยธรรมเครื่องเนิ่นชา ยนิ ดีในธรรมเครือ่ งเนน่ิ ชา ภกิ ษุน้ันยอมพลาดนพิ พาน อนั เปนธรรมเกษมจากโยคะอยางยอดเย่ยี มสวนภิกษใุ ด ละธรรมเครื่องเนิ่นชาไดแลว ยนิ ดใี นอริยมรรคอันเปน ทางไมม ีธรรมเคร่ืองเนิน่ ชา ภิกษุนัน้ยอ มบรรลุนิพพานอันเปน ธรรมเกษม จากโยคะอยางยอดเย่ยี ม พระอรหันตท ัง้ หลาย อยใู นสถานทใ่ี ดเปนบานหรอื ปากต็ าม ท่ดี อนหรอื ที่ลมุ ก็ตาม สถานท่ีนัน้ เปน ภมู สิ ถานทน่ี า รื่นรมย คนผแู สวงหากามยอมไมยนิ ดใี นปาอนั นารื่นรมยเชนใด ทานผปู ราศจากความกําหนดั จกั ยนิ ดใี นปาอันนารื่นรมยเชนน้ัน เพราะทา นเหลา นน้ั ไมเ ปนผแู สวงหากาม บุคคลควรเห็นทานผูมีปญญาชโ้ี ทษมปี กตกิ ลา วขม ข่ี เหมอื นผบู อกขมุ ทรพั ยให

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 231ควรคบบณั ฑิตเชน นั้น เพราะวา เมื่อคบกับบณั ฑติ เชนนน้ัยอมมแี ตค วามดี ไมม ีชวั่ เลย นกั ปราชญก็ควรโอวาทสัง่ สอน ควรหา มผูอ่ืนจากธรรมท่มี ใิ ชข องสตั บุรุษ แตบคุ คลเหน็ ปานน้นั ยอมเปน ท่รี ักใครของสัตบุรษุ เทา นน้ัไมเ ปน ทีร่ กั ใครของอสตั บรุ ุษ พระผูมีพระภาคเจาไดตรสั รูแลว มพี ระจักษุ ทรงแสดงธรรมแกผ ูอน่ื อยู เมอ่ืพระองคก ําลังทรงแสดงธรรมอยู เราผูมงุ ประโยชนต ้ังใจฟง การตัง้ ใจฟงของเราน้นั ไมไ รประโยชน เราเปนผหู มดอาสวะ เปน ผหู ลุดพน พิเศษ เราไมไดต้งั ความปรารถนาเพื่อปุพเพนวิ าสญาณ ทพิ ยจกั ขุญาณ เจโต-ปรยิ ญาณ อทิ ธวิ ธิ ี จุตูปปาตญาณ ทพิ โสตญาณ อนัเปนธาตุบรสิ ุทธิ์ มาแตปางกอนเลย แตคณุ ธรรมของสาวกทัง้ หมดไดม ีขึน้ แกเรา พรอ มกับการบรรลุมรรคผลเหมือนคุณธรรม คือพระสัพพัญตุ ญาณ ไดมีแกพระพทุ ธเจาฉะน้นั มยี ักษต นหน่งึ มากลา ววา มภี ิกษุหวั โลนรปู หน่งึ ชอ่ื อุปตสิ สะ เปน พระเถระผอู ดุ มดวยปญญา หมผา สังฆาฏินง่ั เขา ฌานอยทู โ่ี คนตน ไม สาวก ของพระสมั มาสัมพุทธเจา ผกู าํ ลงั เขา สมาบัติอนั ไมมีวติ ก ในขณะถกู ยักษต ศี รี ษะ กย็ งั ประกอบดวยธรรมคือ ความนิ่งอยางประเสริฐ ภเู ขาหนิ ลว นตั้งม่ันไมห ว่ันไหวฉันใด ภกิ ษยุ อ มไมหวัน่ ไหวเหมอื นภเู ขาเพราะสิ้นโมหะ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 232กฉ็ ันนน้ั ความช่ัวชา เพยี งเทา ปลายขนทราย ยอ มปรากฏเหมอื นเทากอ นเมฆท่ีลอยอยบู นทอ งฟา แกภ ิกษุผไู มมีกเิ ลสเครอื่ งย่วั ยวน แสวงหาความสะอาดเปน นติ ยเราไมย นิ ดีตอความตายและชวี ิต เราเปน ผูม สี ตสิ ัมป- ชญั ญะจักละทง้ิ รางกายนไ้ี ป ไมยนิ ดีตอความตายและชวี ิต รอคอยเวลาตายอยู เหมือนลกู จา งรอใหห มดเวลา ทํางานฉะนั้น ความตายนี้ มแี นน อนในสองคราว คอืในเวลาแกหรอื ในเวลาหนุม ทจี่ ะไมตายเลยยอมไมม ีเพราะฉะน้ัน ทา นท้ังหลายจงบําเพ็ญแตสัมมาปฏิบตั ิเถิดขอจงอยา ไดปฏบิ ัติผิดพินาศเสยี เลย ขณะอยา ไดลวง เลยทา นท้งั หลายไปเสยี เมืองทตี่ ัง้ อยชู ายแดน เขาคมุ ครองปองกันดที ั้งภายนอกและภายในฉันใด ทา นทั้งหลายกจ็ งคมุ ครองตนฉนั นน้ั เถิด ขณะอยาไดล วงเลยทานทง้ั หลายไปเสยี เพราะผมู ขี ณะอนั ลวงเลยไปเสียแลว ตองพากนั ไปเศราโศกยดั เยียดอยใู นนรก ภกิ ษุผูสงบระงับ งดเวนโทษเคร่อื งเศรา หมองใจไดอยา งเดด็ ขาด มปี กติพูดดวยปญญา ไมฟ งุ ซาน ยอมกําจดับาปธรรมได เหมือนลมพดั รบไมรวงหลนไปฉะนนั้ ภิกษุผูสงบระงับ งดเวน จากโทษเคร่ืองเศรา หมองใจไดอ ยางเดด็ ขาด มีปกติพดู ดวยปญ ญา ไมฟงุ ซาน ไดล อย บาปธรรมเสียได เหมือนลมพัดใบไมร วงหลน ไปฉะน้ัน

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 233ภกิ ษุผสู งบระงับละเวน กองกเิ ลสและกองทุกข ทีเ่ ปนเหตุทาํ ใหเกดิ ความคบั แคน มีใจผองใสไมขุนมวั มศี ีลงามเปนนกั ปราชญพ งึ ทาํ ที่สดุ ทกุ ขได บคุ คลไมค วรคนุ เคยในบคุ คลบางพวกจะเปน คฤหัสถห รือบรรพชติ กต็ าม หรือเบือ้ งตนเขาจะเปน คนดี ตอนปลายเปน คนไมด กี ็ตามนวิ รณ ๕ คือ กามฉนั ทะ ๑ พยาบาท ๑ ถีนมิทธะ ๑อุทธัจจะ ๑ วจิ กิ จิ ฉา ๑ เปน ธรรมเครอื่ งเศราหมองจิตสมาธิจิตของภกิ ษผุ ูมีปกตชิ อบอยูด ว ยความไมประมาทไมห วน่ั ไหวดว ยเหตุ ๒ ประการ คือดว ยมีสกั การะ ๑ดวยไมมีผูสกั การะ ๑ นกั ปราชญเรียกบุคคลผเู พง ธรรมอยูเปน ปกติ พากเพยี รเปนเนืองนิตย พจิ ารณาเหน็ดวยปญญาสุขมุ สิน้ ความยึดถือและความยนิ ดีวา เปน สัตบุรษุ มหาสมทุ ร ๑ แผน ดนิ ๑ ภเู ขา ๑ และแมลม ๑ ไมควรเปรยี บเทียบความหลดุ พน กเิ ลสอยา งประเสริฐของพระศาสดาเลย พระเถระผูยังพระธรรมจักรอันพระศาสดาใหเ ปน ไปแลว ใหเปนไปตาม ผมู ีปญ ญามาก มจี ิตมัน่ คง เปนผูเสมอดว ยแผน ดินและไฟ ยอมไมย นิ ดียินรา ย ภกิ ษผุ บู รรลุปญญาบารมีธรรมแลว มีปญญาเครื่องตรสั รูมากเปนนักปราชญผใู หญ ไมใ ชเ ปนคนเขลา ทัง้ ไมเ หมือนคนเขลา เปนผูดับความทกุ ขรอนไดท กุ เม่อื ทอ งเท่ียวไปอยู เรามีความคนุ เคยกับ