tripitaka_53

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 361ประทบั นั่งฉายพระพทุ ธรศั มีเปน แทงทบึ ประมาณ ๘๐ ศอก. ดงั น้นั ในขณะน้ัน พระพทุ ธรศั มี ซ่ึงมปี ระมาณเทาฉตั ร ใบไมล อ เกวยี นและเรอื นยอดเปนตน แผซ านวิ่งไปขา งโนน ขา งน้ี กระทาํ เหมอื นเวลาที่ข้ึนไปแหงพระจันทร ๑,๐๐๐ ดวง และพระอาทติ ย ๑,๐๐๐ ดวง กระทําท่ีสุดปานน้ั ใหมีแสงเปน อันเดียวกัน. เหมอื นทองฟาทีร่ ุงโรจนด วยหมูด าว ท่ีรงุ โรจนดวยสริ ิแหง มหาปรุ สิ ลักษณะ ๓๒ เหมอื นน้าํ รุง เรอื งดวยดอกกมลและดอกบวั อันบานสะพรั่ง ทาํ ทส่ี ดุ ปาใหร ุงโรจน ลาํ ตนแหงตน ไมช ่อืนโิ ครธยอมขาว ใบเขยี ว สุกปลงั่ . ก็ในวนั นั้น ตนนิโครธทั้ง ๑๐๐ กิง่ ไดม ีสีเหมอื นสีทองคํา. พระมหากสั สปเถระคดิ วา ผูนี้ชะรอยจักเปน พระศาสดาของพวกเราเราบวชอทุ ิศทา นผูน้ี จงึ นอมลง นอ มลง จาํ เดิมแตท ่ีท่ีตนเหน็ แลวไปถวายบงั คมในฐานะทง้ั ๓ กลาววา ขา แตพระองคผูเจริญ ขอพระผูมี-พระภาคเจา จงเปน ศาสดาของขา พระองค ขา พระองคเ ปน สาวก, ขาแตพระองคผเู จริญ ขอพระผูมพี ระภาคเจา จงเปนศาสดาของขา พระองค. ลําดบั นัน้ พระผูมีพระภาคเจา ตรสั กะทานวา กัสสปะ ถาเธอพึงกระทําการนอบนอ มนี้ แกแ ผน ดินใหญ แมแผน ดนิ กไ็ มสามารถทรงอยูได แผน ดนิ ใหญน ้ีรคู วามที่ตถาคตมีคุณมากถงึ อยางนี้ การกระทําการนอบนอมทีท่ า นกระทาํ แลว ไมอาจใหแ มขนของเราไหวได นง่ั เถดิ กัสสปะเราจะใหมรดกแกเ ธอ. ลาํ ดบั นนั้ พระผมู พี ระภาคเจา จงึ ทรงประทานอุปสมบทแกทา นดวยโอวาท ๓ ขอ, ครนั้ ประทานแลวจึงออกจากโคนตนพหปุ ุตตกนิโครธ กระทําพระเถระใหเ ปน ปจฉาสมณะ แลวทรงดาํ เนินไป. พระสรีระของพระศาสดา วจิ ิตรดว ยมหาปุรสิ ลักษณะ ๓๒ ประการ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 362สรรี ะของพระมหากสั สปะ ประดบั ดว ยมหาปุริสลักขณะ ๗ ประการ ทานตดิ ตามพระบาทพระศาสดา เหมอื นมหานาวาทองที่ติดตามขา งหลงั . พระ-ศาสดาเสด็จไปหนอ ยหนงึ่ แลว เสดจ็ ลงจากทาง แสดงอาการประทับนัง่ ท่ีโคนตนไมแ หงหนงึ่ . พระเถระรวู า พระศาสดาจะประทบั น่งั จงึ ปสู งั ฆาฏิดวยแผนผา เกา ท่ตี นหม กระทาํ ใหเ ปน ๔ ชนั้ ถวาย. พระศาสดาประทบั น่งั บนทน่ี น้ั เอาพระหตั ถล ูบคลําจีวร จงึ ตรัสวากสั สปะ สงั ฆาฏิทเ่ี ปน แผนผาเกา ของเธอนีอ้ อ นนุม. พระเถระทราบวาพระศาสดาตรัสวา สังฆาฏขิ องเรานี้ออ นนมุ ทรงพระประสงคจะหม จงึทลู วา ขาแตพระองคผ เู จริญ ขอพระผมู ีพระภาคเจาจงทรงหมสงั ฆาฏเิ ถดิ .พระศาสดาตรสั วา กัสสปะ ทานจกั หมอะไร. พระมหากสั สปเถระทลู วาขา แตพระองคผ เู จริญ เม่อื ขาพระองคไ ดผ า นงุ ของพระองคก็จกั หม . พระ-ศาสดาตรสั วา กสั สปะ เธออาจจะทรงผา บังสุกุลอนั ใชค รํา่ ครานีห้ รือ ?จริงอยู ในวันทเ่ี ราถอื เอาผา บงั สุกลุ นี้ แผน ดนิ ไหวจนถงึ นํา้ รองแผน ดิน,ชื่อวาจวี รท่พี ระพทุ ธเจาทัง้ หลายใชส อยครํา่ ครา น้ี เราไมส ามารถจะทรงไดโดยคุณแหงพระปริตร, การทผ่ี ูทรงผาบงั สกุ ุลตามกําเนิด ทรงผา นต้ี ามความสามารถ คือดวยความสามารถในการบําเพ็ญขอปฏิบตั ิ จงึ จะควร ดังน้ีแลว จึงทรงเปลยี่ นจีวรกับพระเถระ. ก็พระผมู พี ระภาคเจา ทรงกระทําการเปล่ียนจวี รอยา งนี้ แลวทรงหมจีวรที่พระเถระหมแลว. พระเถระกห็ ม จวี รของพระศาสดา. ในสมยั นนั้แผน ดนิ นี้แมไมมเี จตนา ก็หวนั่ ไหวจนถงึ นาํ้ รองแผน ดิน เหมือนจะกลาวอยูวา ขาแตทานผูเ จรญิ ทานไดก ารทาํ กรรมทที่ ําไดยาก จวี รที่ตนหม ชอ่ื วาเคยใหแ กพระสาวกยอ มไมมี เราไมสามารถจะทรงคุณ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 363ของทา นทั้งหลายได. ฝายพระเถระคดิ วา บดั นเี้ ราไดจีวรทพี่ ระพุทธเจาท้ังหลายใชส อยแลว บัดน้ีสิ่งทเี่ ราควรทําใหยิ่งไปกวา นี้มีอยูหรือ ดังนจ้ี ึงไมก ระทาํ การบันลือ สมาทานธุดงค ๑๓ ขอในสาํ นักพระพทุ ธเจา ท้ังหลายนนั่ แล ไดเปน ปถุ ุชนเพียง ๗ วัน ในวันท่ี ๘ กบ็ รรลพุ ระอรหตั พรอมดว ยปฏิสัมภิทาทั้งหลาย. ดว ยเหตุน้ัน ทา นจึงกลา วไวในอปทานวา ๑ ในกาลเมือ่ พระผูมีพระภาคเจาพระนามวา ปทุมตุ ตระ เชษฐบรุ ษุ ของโลก ผคู งท่ี เปน นาถะของโลก นิพพาน แลว ชนท้งั หลายทําการบูชาพระศาสดา หมูช นมีจิต ราเรงิ เบิกบานบันเทิง เมื่อเขาเหลาน้ันเกดิ ความสังเวช ปติยอมเกิดขน้ึ แกเรา เราประชมุ ญาติและมติ รแลว ได กลา วคําน้วี า พระมหาวีรเจา ปรินิพพานแลว ไดกลา วคาํ นว้ี า พระมหาวรี เจา ปรนิ ิพพานแลว เชญิ เรามาทาํ การ บูชากนั เถดิ พวกเขารับคําวา สาธุ แลวทําความราเริง ใหเกิดแกเ ราอยางย่ิงวา พวกเราทําการกอสรา งบญุ ใน พระพทุ ธเจาผเู ปน นาถะของโลก เราไดสรางเจดียอันมี คา ทําอยา งเรยี บรอย สงู รอ ยศอก สรางปราสาทสงู รอ ย- หาสิบศอก สงู จดทอ งฟา ครั้นสรางเจดยี อ ันมคี างดงาม ดว ยระเบียบอันดไี วท ี่นัน้ แลว ไดยงั จติ ของตนใหเ ลื่อมใส บชู าเจดยี อนั อุดม ปราสาทยอ มรงุ เรอื ง ดังกองไฟโพลง อยูในอากาศ เชนพญารงั กาํ ลงั ดอกบาน ยอ มสวางจา ทั่วสี่ทศิ เหมือนสายฟาในอากาศ เรายงั จติ ใหเลือ่ มใส๑. ข.ุ อ. ๓๒/ขอ ๕.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 364ในหองพระบรมธาตุนัน้ กอสรา งกุศลเปน อันมาก ระลึกถงึ กรรมเกาแลว ไดเขา ถงึ ไตรทศ เราอยบู นยานทิพยอันเทยี มดว ยมา สินธพพนั ตวั วมิ านของเราสงู ตระหงา นสงู สุดเจด็ ช้นั กฏู าคาร (ปราสาท) พนั หนง่ึ สาํ เรจ็ ดวยทองคาํ ลวน ยอมรุงเรอื ง ยงั ทศิ ทง้ั ปวงใหส วางไสว ดวยเดชของตน ในกาลนน้ั ศาลาหนามขุ แมเ หลา อื่นอันสําเรจ็ดว ยแกวมณมี อี ยู แมศาลาหนามขุ เหลานั้นกโ็ ชติชว งดว ยรศั มีทั่ว ๔ ทศิ โดยรอบกูฏาคารอนั บังเกิดขนึ้ ดว ย บุญกรรม อันบญุ กรรมเนรมิตไวเ รยี บรอย สาํ เร็จดวยแกว มณโี ชตชิ วง ท่ัวทิศนอยทิศใหญโดยรอบ โอภาสแหง กูฏาคารอันโชตชิ ว งอยเู หลา นั้นเปนส่ิงไพบูลย เรายอ มครอบงาํ เทวดาทง้ั ปวงได นีเ้ ปน ผลแหง บุญกรรมเราไดเ ปนพระเจาจักรพรรดคิ รอบครองแผนดิน มสี มุทร-สาครสี่เปนขอบเขต เราเกดิ เปนกษตั ริย นามวา อุพพิทธะ ชนะประเทศในท่สี ุดทศิ ทั้งสี่ ครอบครองแผน ดนิ อยใู นกัปท่หี กหมน่ื ในภทั รกัปนี้ เราไดเปน เหมอื นอยา งน้ัน ๓๐ ครง้ั เปนพระเจาจกั รพรรดิผมู กี าํ ลงั มาก ยนิ ดีในกรรมของตน สมบรู ณดว ยรตั นะ ๗ ประการ เปน ใหญในทวปี ท้งั ๔ ในคร้งั นั้นปราสาทของเราสวางไสวดงัสายฟา ดา นยาว ๒๙ โยชน ดานกวาง ๑๒ โยชน พระ-นครชอื่ รมั มณะ มีกาํ แพงและคา ยม่ันคง ดา นยาว ๕๐๐โยชน ดา นกวา ง ๒๕๐ โยชน คบั คงั่ ดวยหมูช น เหมอื นเทพนครของชาวไตรทศ เข็ม ๒๕ เลมเขาใสไวใ นกลอง

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 365 เข็ม ยอมกระทบกนั และกนั เบียดเสยี ดกนั เปนนติ ย ฉนั ใด แมนครของเราก็ฉนั นั้น เกลือ่ นดวยชา ง มา และรถ คับค่ังดว ยหมูม นุษย นารน่ื รมย เปนนครอุดม เรากินและดืม่ อยใู นนครนั้น แลว ไปเกดิ เปนเทวดาอกี ในภพทส่ี ุด กศุ ลสมบตั ิไดมีแลวแกเ รา เราสมภพใน สกุลพราหมณ สง่ั สมรัตนะมาก ละเงนิ ประมาณ ๘๐ โกฏเิ สียแลว ออกบวช คณุ วเิ ศษเหลานค้ี ือปฏิสัมภิทา ๔ วิโมกข ๘ และอภญิ ญา ๖ เราทาํ ใหแ จงแลว พระพุทธ- ศาสนาเราไดทาํ เสรจ็ แลว ฉะนีแ้ ล. ลาํ ดับนั้น พระศาสดาทรงสรรเสริญพระกัสสปเถระนั้น โดยนัยมีอาทิวา ดูกอ นภกิ ษทุ งั้ หลาย กสั สปะเปรยี บเหมือนดวงจนั ทร เขา ไปหาตระกลู ไมค ะนองกายไมคะนองจิต เปนผใู หมเปน นติ ย ไมท ะนงตัวในตระกลู ภายหลังนงั่ ในทามกลางแหงหมูพระอริยะ ทรงตั้งไวในตําแหนงอนั เลิศ แหง ภิกษุผทู รงไวซ ึง่ ธดุ งคว า ดกู อ นภกิ ษุทงั้ หลาย บรรดาภกิ ษุผสู าวกของเราผถู อื ธดุ งค มหากสั สปะเปนเลศิ . ทา นใหโอวาทแกภกิ ษุทง้ั หลาย โดยระบกุ ารยนิ ดีย่งิ ในวิเวก เมอื่ จะประกาศการปฏิบัติของตนจงึ กลา วคาถาเหลาน้วี า ผูม ีปญ ญาเห็นวา ไมค วรอยคู ลกุ คลดี วยหมู เพราะ เปนเหตทุ าํ ใจใหฟ ุงซาน ไดสมาธโิ ดยยาก การสงเคราะห ชนตาง ๆ เปนความลําบากดงั น้ี จึงไมชอบใจหมูค ณะ นักปราชญไ มค วรเกีย่ วของกับตระกลู ท้ังหลาย เพราะ เปน เหตทุ ําใจใหฟุงซาน ไดส มาธิโดยยาก ผทู ่ีเกยี่ วของ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาท่ี 366กบั ตระกลู นัน้ ยอ มตองขวนขวายในการเขา ไปสตู ระกลูมักติดรสอาหาร ยอ มละท้งิ ประโยชนอนั จะนําความสขุมาให นกั ปราชญก ลา วการกราบไหวและการบูชาในตระกลู ท้งั หลาย วาเปนเปอ กตม และเปน ลกู ศรที่ละเอียดถอนไดยาก บุรุษผเู ลวทรามยอ มละสักการะไดยากย่งิ เราลงจากเสนาสนะแลว ก็เขา ไปบิณฑบาตยงันคร เราไดเ ขารูปหาบุรษุ โรคเรื้อน ผูก าํ ลังบรโิ ภคอาหารดวยความออนนอ ม บุรษุ โรคเร้อื นน้ันไดนอ มเขาซงึ่ คําขา วดว ยมอื โรคเรื้อน เมื่อเขาใสคาํ ขาวลง นิ้วมอื ของเขากข็ าดตกลงในบาตรของเรานี้ เราอาศยั ชายคาเรอื นฉนั ขา วนน้ั อยู ในเวลาทก่ี าํ ลงั ฉนั และฉันเสรจ็ แลว เรามิไดมีความเกลยี ดชังเลย ภิกษใุ ดไมดหู มิ่นปจ จัยทั้ง ๔ คืออาหารบณิ ฑบาตทจ่ี ะพงึ ลกุ ขึ้นยนื รับ ๑ บงั สกุ ุลจวี ร ๑เสนาสนะคอื โคนไม ๑ ยาดองดวยน้ํามตู รเนา ๑ ภกิ ษุนน้ั แลสามารถจะอยูในจาตุรทศิ ได ในเวลาแกภกิ ษุบางพวกเมือ่ ขึน้ เขายอมลาํ บาก แตพระมหากัสสปะผูเปนทายาทของพระพทุ ธเจา เปน ผมู สี ติสัมปชญั ญะ แม ในเวลาแกกเ็ ปน ผูแข็งแรงดวยกําลังแหงฤทธ์ิ ยอ มข้นึ ไปไดตามสบาย พระมหากัสสปะผหู มดอปุ าทาน ละความหวาดกลัวภยั ไดแ ลว กลับจากบิณฑบาตแลว ข้ึนสภู เู ขาเพงฌานอยู พระมหากสั สปะผูหมดอปุ าทาน เม่ือสตั วทั้งหลายถูกไฟไหมอ ยู เปน ผดู บั ไฟไดแลว กลับจาก

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 367บณิ ฑบาตแลว ขนึ้ สภู ูเขาเพง ฌานอยู พระมหากัสสปะผูห มดอปุ าทาน ทํากิจแลวไมมีอาสวะ กลับจากบณิ ฑบาตแลว ข้นึ สูภ เู ขาเพง ฌานอยู ภูมิภาคอันประกอบดวยระเบียบแหงตนกมุ ทงั้ หลาย นา รืน่ รมยใจ กกึ กอ งดวยเสียงชา งรอ ง นารน่ื รมยลว นแลว ดว ยภเู ขา ยอ มทําใหเรายนิ ดี ภูเขามสี ีเขียวดุจเมฆ งดงาม มธี ารน้ําเย็นใสสะอาด ดารดาษไปดวยหญามสี ีเหมอื นแมลงคอมทองยอ มยงั เราใหร ื่นรมย ภเู ขาอนั สูงตระหงานแทบจดเมฆเขยี วชอมุ เปรียบปานดังปราสาท กกึ กองดวยเสียงชางรอ ง นา ร่นื รมยนัก ยอ มยงั เราใหย นิ ภเู ขาทีฝ่ นตกรดแลว มพี นื้ นา ร่นื รมย เปน ทอ่ี าศัยของเหลา ฤาษีเซง็ แซด วยเสยี งนกยูง ยอ มยังเราใหร่ืนรมย สถานท่ีเหลา น้นั เหมาะสําหรับเราผยู ินดีในการเพง ฌาน มีใจเด็ดเด่ยี ว มีสติ เหมาะสาํ หรับเราผใู ครป ระโยชน รักษาตนดแี ลว ผูเหน็ ภยั ในภยั ในวัฏสงสาร เหมาะสาํ หรบั เราผูปรารถนาความผาสุก มีใจเด็ดเดย่ี ว เหมาะสําหรบั เราผูปรารถนาประกอบความเพียร มใี จแนว แน ศกึ ษาอยูภูเขาท่ีมสี ีดงั ดอกผักตบ ปกคลมุ ดวยหมเู มฆบนทอ งฟาเกล่อื นกลน ดว ยหมนู กตาง ๆ ยอมยงั เราใหรน่ื รมยภูเขาอนั ไมเกลื่อนกลนดว ยผคู น มแี ตห มูเนือ้ อาศยัดารดาษดวยหมูนกตาง ๆ ยอ มยังเราใหร น่ื รมย ภูเขาที่มีนํ้าใสสะอาด มีแผน หินเปน แทง ทึบ เกลอ่ื นกลนดวย

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาท่ี 368คางและมฤคชาติ ดารดาษไปดวยสาหราย ยอ มยังเราใหรื่นรมย เราผมู จี ติ ตั้งม่นั พจิ ารณาเห็นธรรมโดยชอบยอ มไมมคี วามยินดดี ว ยดนตรีเครือ่ ง ๕ เชนนัน้ ภิกษุไมควรทาํ งานใหม ากนัก พงึ เวนคนผูไ มใ ชกลั ยาณมิตรเสีย ไมควรขวนขวายในลาภผล ทานผูปฏิบัตเิ ชนนน้ัยอ มจะตองขวนขวายและตดิ ในรสอาหาร ยอ มละทิง้ประโยชนอันจะนาํ ความสขุ มาให ภกิ ษุไมพึงทําการงานใหม ากนกั พึงเวน สง่ิ ท่ไี มเ ปนประโยชนเสีย เมือ่ ภิกษุขวนขวายในการงานมาก กจ็ ะตองเยียวยารางกายลําบากผูมีรางกายลาํ บากนน้ั ยอ มไมไ ดป ระสบความสงบใจภิกษไุ มร สู ิกตนดวยเหตสุ ักวา การทอ งบนพทุ ธจวนะยอมทองเท่ยี วชคู อสาํ คญั ตนวาประเสริฐกวาผูอ่นื ผูใดไมประเสรฐิ เปน พาล แตสําคัญตนวาประเสรฐิ กวา เขาเสมอเขา นักปราชญทั้งหลายยอ มไมส รรเสรญิ ผนู น้ัซง่ึ เปนผูมใี จกระดา งเลย ผูใ ดไมหวั่นไหวเพราะมานะ ๓ อยาง คอื วา เราเปนผปู ระเสริฐกวา เขา ๑ เสมอเขา ๑เลวกวาเขา ๑ นกั ปราชญทง้ั หลายยอ มสรรเสรญิ ผูน ั้น แหละวา เปน ผูมีปญ ญามีวาจาจรงิ ต้ังมัน่ ดแี ลวในศลีทง้ั หลาย และวาประกอบดวยความสงบใจ ภกิ ษใุ ดไมมีความเคารพในเพื่อนพรหมจรรยทง้ั หลาย ภิกษุนนั้ยอมหา งเหินจากพระสทั ธรรม เหมอื นฟา กับดินฉะน้ัน

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาท่ี 369ภิกษเุ หลาใดเขาไปต้งั หริ แิ ละโอตตปั ปะไวชอบทุกเมื่อ มีพรหมจรรยอ ันงอกงาม ภกิ ษเุ หลา นั้นมีภพใหมส้ินแลวภิกษุผูยังมีใจฟงุ ซา นกลับกลอก ถงึ จะนงุ หม ผาบงั สกุ ุลภิกษุน้นั ยอ มไมง ดงามดวยผาบงั สุกลุ น้นั เหมอื นกับวานรคลมุ ดว ยหนงั ราชสีหฉ ะน้ัน สวนภกิ ษผุ มู ีใจไมฟุงซา นไมกลับกลอก มีปญ ญาเครอ่ื งรักษาตน สาํ รวมอนิ ทรยี ยอมงดงามเพราะผาบงั สกุ ลุ ดงั ราชสหี ใ นถา้ํ ฉะนั้นเทพเจา ผูมฤี ทธมิ์ เี กียรติยศเปนอันมากประมาณหมน่ื และพรหมทัง้ ปวง ไดพากันมายืนประนมอญั ชลี นอบ-นอมทา นพระธรรมเสนาบดสี ารบี ุตร ผูม ปี ญ ญามาก ผมู ีฌานใหญ มีใจตั้งมน่ั เปลงวาจาวา ขา แตท า นบุรุษอาชาไนย ขอนอบนอ มแดท า น ขา แตท านผูเปนอดุ ม-บรุ ษุ ขอนอบนอ มแดท า น ทานยอมเขา ฌานอยูเพราะอาศยั อารมณใ ด ขาพเจา ท้งั หลายยอมรูไมถึงอารมณเหลานั้นของทา น นาอศั จรรยจริงหนอ วิสยั ของทา นผูรทู ั้งหลายลึกซ้ึงยง่ิ นกั ขาพเจา ทั้งหลายผูมาประชมุ กนั อยู ณ ท่นี ี้ นับวาเปน ผเู ฉยี บแหลมดังนายขมงั ธนกู ย็ งั รไู มถ งึ ความย้ิมแยมไดปรากฏมแี กท านพระกปั ปนเถระ เพราะไดเ ห็นทานพระสารีบตุ รผคู วรแกสกั การบชู า อันหมูทวยเทพบชู าอยเู ชนนนั้ ในเวลาน้นัตลอดทั่วพทุ ธอาณาเขต ยกเวนแตสมเด็จพระมหามุนี

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนาที่ 370 องคเดยี วเทานั้น เราเปน ผูป ระเสรฐิ สดุ ในทางธุดงคคุณ ไมม ใี ครเทยี มเทา เลย เราเปนผูค นุ เคยกบั พระบรม- ศาสดา เราทาํ คาํ สอนของพระพุทธเจาเสรจ็ แลว ปลง ภาระอนั หนักลงแลว ถอนตณั หาเคร่อื งนาํ ไปสภู พขนึ้ ได แลว พระสมณโคดมผทู รงพระคุณหาประมาณมไิ ด มี พระทยั นอมไปในเนกขมั มะ ทรงสละภพทง้ั ๓ ออก ไดแลว ยอมไมทรงตดิ อยูด วยจวี ร บิณฑบาต และ เสนาสนะ เปรียบเหมือนบวั ไมตดิ อยดู วยนาํ้ ฉะน้นั พระ- องคท รงเปน จอมนักปราชญ มีสติปฏ ฐานเปนพระศอ มศี รทั ธาเปน พระหัตถ มปี ญญาเปนพระเศียร ทรงพระ- ปรชี ามาก ทรงดับเสียแลวซ่ึงกเิ ลสและกองทุกขตลอด กาลทกุ เมือ่ . ในคาถาเหลานั้น ๓ คาถาขางตน ทา นเห็นภิกษทุ ัง้ หลายผูค ลกุ คลีในคณะและตระกูล แลว กลา วดวยการใหโอวาทแกภกิ ษเุ หลา นั้น. บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา น คเณน ปุรกขฺ โต จเร ความวาเปน ผูไ ดรบั การยกยอ ง คอื หอมลอมดว ยคณะของภกิ ษุ ไมพึงประพฤติคือไมพ ึงอยู. เพราะเหตไุ ร ? เพราะเปนผทู าํ ใจใหฟ งุ ซาน ไดสมาธิโดยยาก เหตผุ บู ริหารคณะมีใจขวนขวายในการใหเกิดทกุ ข เมอื่ กระทําการอนเุ คราะหด ว ยอุทเทส โอวาท และอนุสาสนี ยอมเปน ผมู จี ติ ฟุงซา นคือมจี ิตวกิ ารเพราะไมป ฏบิ ตั ิตามความพรํา่ สอน จากน้นั เมื่อไมไดอ ารมณเปนหนงึ่ เพราะการคลุกคลี สมาธิก็ไดโดยยาก, แมเ พียงอปุ จารสมาธิ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 371กไ็ มสาํ เร็จแกภกิ ษผุ ูเ ชน นั้น จะปว ยการไปไยถงึ ภิกษนุ อกนเี้ ลา . บทวา นานาชนสงฺคโม ไดแก การสงเคราะหช นผูมีอัธยาศัยตา งกนั คือผูม ีความชอบใจตา งกนั ดวยคําพูดทนี่ ารกั เปน ตน. บทวา ทุโข แปลวา ยาก คือลาํ บาก. บทวา อติ ิ ทสิ ฺวาน ความวา เห็นโทษมากมายในการสงเคราะหหมูคณะดว ยอาการอยา งนี้ แลว แลดดู วยญาณจกั ษ,ุ ไมพ ึงใจคือไมพ ึงชอบใจหมูคณะ คือการอยูดว ยหมคู ณะ. บทวา น กุลานิ อุปพพฺ เช มุนิ ความวา บรรพชิตในศาสนาน้ี ไมพงึ เปน ผเู ขา ถึงตระกูลกษัตริยเปนตน. เพราะเหตไุ ร ? เพราะเปน ผมู ีใจฟุง ซาน ไดสมาธิโดยยาก. เขาเปน ผูขวนขวาย คือถงึ ความขวนขวายในการเขาไปหาตระกูล เปน ผตู ิด คอื ถึงความติดของในรสอรอ ยเปน ตน ที่จะพงึ ไดในตระกลู ไดแกถึงความพยายามดว ยตนเองในกิจนอยใหญท ี่เกิดขน้ึ นน้ั . บทวา อตถฺ  ริฺจติ โย สขุ าวโห ความวา สภาวะใดนาํ สขุอนั เกิดแตมรรคผลและนพิ พานแกตน ยอ มลา งคือละ อธบิ ายวา ยอมไมตามประกอบประโยชน กลา วคอื ศีลวิสุทธิ เปนตน น้ัน. คาถาที่ ๓ ไดก ลาวแลวในหนหลังนั่นแล. ๔ คาถาวา เสนาสนมหฺ า โอรุยหฺ เปน ตน ทานกลา วดว ยสามารถใหโอวาทแกภกิ ษทุ ั้งหลายวา ธรรมดาวา ภกิ ษพุ งึ ปฏิบตั ิอยา งน้ี โดยยกการแสดงความทต่ี นสันโดษในปจ จยั เปน นทิ ัศน. บรรดาบทเหลา น้ันดวยบทวา เสนาสนมหฺ า โอรยุ หฺ ทานกลาวหมายถงึ เสนาสนะบนภเู ขา.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 372 บทวา สกฺกจฺจ ต อุปฏ หึ ความวา เปนผตู องการดว ยภกิ ษาเพราะเปนผูประสงคจะใหบรุ ษุ โรคเรื้อนนน้ั ไดรับสมบัติอันโอฬาร จึงเขา ไปยนื อยโู ดยความเออื้ เฟอ เหมือนบุคคลผปู รารถนามากซงึ่ ตระกูลผใู หภ ิกษาอันประณตี ฉะนน้ั . บทวา ปกเฺ กน ความวา อันคอดกิว่ จวนหลุดแลว เพราะโรคเร้ือนที่กนิ ถงึ กระดูก. บทวา องคฺ ลุ ิ เจตฺถ ฉิชชฺ ถ ความวา น้วิ มอื ของเขาน้ันขาดลงในบาตรของเรานนั้ ตกไปพรอ มกบั อาหาร. บทวา กุฏฏ มูล นสิ ฺสาย ความวา เราจกั นง่ั ในทใ่ี กลฝ าเรอื นเชนน้นั แลว ฉนั คือบรโิ ภคคําขาวนัน้ เพ่อื ใหบ ุรุษนน้ั เกิดความเลอื่ มใส.ก็การปฏิบตั ิของพระเถระน้ี พึงเหน็ วา เกดิ ขึน้ ในเมื่อยังไมบญั ญัติสิกขาบท. เมือ่ พระเถระฉนั อาหารนน้ั ความหิวไมเ กิดข้นึ เพราะความสําเร็จอันเปน ขาศึก อันรกู ันวาเปน ของไมป ฏิกลู เหมอื นในของปฏกิ ูลวาเปนของไมป ฏกิ ลู . แตเ มอ่ื ปถุ ุชนบรโิ ภคอาหารเชน นั้น ลาํ ไสใหญพงึ ขยอนออกไป. ดว ยเหตุนั้น ทานจงึ กลาววา เมือ่ กําลงั กินกด็ ี กนิ แลวกด็ ี ความรงั เกียจของเรายอมไมม .ี บทวา อตุ ฺตฏิ  ปณ ฺโฑ ความวา พงึ ลกุ ข้นึ ยนื ทปี่ ระตูเรือนของคนเหลา อืน่ แลว พงึ รบั บิณฑบาต. อธิบายวา อาศัยกาํ ลงั แขงแลว ไปตามลําดบั เรือน พงึ ไดภ กิ ษาทร่ี ะคนกนั . บทวา ปูตมิ ตุ ตฺ  ไดแ ก ช้ินสมอทดี่ องดวยนํา้ มูตรโคเปนตน. บทวา ยสเฺ สเต อภิสมฺภุตฺวา ความวา ภิกษใุ ดไมด ูหมิน่ ยนิ ดีย่ิงบริโภคปจ จยั ๔ มบี ณิ ฑะอนั บคุ คลพึงลุกข้นึ ยืนรบั เปน ตนเหลานนั้ .

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 373บทวา ส เว จาตุทฺทิโส นโร ความวา บุคคลนน้ั เปน ผเู ทยี่ วไปในทิศโดยสวนเดยี ว คอื ประกอบในทิศทัง้ ๔ มีทิศตะวันออกเปนตน,อธบิ ายวา ไมกระทบกระทัง่ ในทใ่ี ดทห่ี น่ึง สามารถเพื่อจะอยใู นท่ีใดที่หนง่ึ . ลาํ ดับนั้น พระเถระในเวลาท่ตี นเปน คนแก เมื่อพวกมนุษยกลา ววา ขาแตท านผเู จริญ เมื่อชราเหน็ ปานน้เี ปนไปอยู อยา งไรทานจึงขึน้ ภเู ขาทกุ วนั ๆ จงึ ไดก ลาว ๔ คาถา โดยนัยมอี าทวิ า ยตฺถ เอเกดังนี.้ บรรดาบทเหลาน้ัน บทวา ยตฺถ ไดแก ในปจฉมิ วัยใด.บทวา เอเก แปลวา บางพวก. บทวา วหิ ฺนฺติ ความวา มีจติลาํ บากเพราะสรรี ะถึงความคบั แคน. บทวา สลิ จุ จฺ ย ไดแก ซึ่งภูเขา. บทวา ตตถฺ ความวา แมในเวลาแกค รา่ํ ครานนั้ . ดวยบทวา สมฺปชาโน ปฏสิ สฺ โต น้ี ทานแสดงความไมมีความลําบากใจ. ดวยบทวา อิทธฺ ิพเลนุปตถฺ ทโฺ ธ นี้ ทานแสดงถึงความไมมคี วามลาํ บากแหง สรรี ะ. ชื่อวา ละภยั และความขลาดกลวั เสยี ได เพราะตดั กเิ ลสอนั เปนเหตุแหงความกลวั เสยี ได. บทวา ฑยหฺ มาเนสุ ความวา เม่ือสตั วท ง้ั หลายถูกไฟ ๑๑ กองมีไฟคือราคะเปนตนแผดเผา. ช่ือวาดบั สนิทคอื เปนผูเ ยน็ เพราะไมม ีความเรา รอนดว ยสงั กเิ ลส. เม่ือพวกมนษุ ยก ลา วอีกวา ขาแตท านผเู จรญิแมใ นเวลาแกท านอยเู ฉพาะบนภเู ขาในปาเทาน้นั หรอื ? วิหารทัง้ หลายมีเวฬุวนั เปนตนเหลา นี้ เปน ที่ร่ืนรมยแหงใจมใิ ชหรอื ? เม่ือจะแสดง

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ที่ 374วา ภูเขาทีอ่ ยใู นปานัน้ แลเปนทรี่ ืน่ รมยแหง ใจ จึงไดกลา ว ๑๒ คาถามอี าทวิ า กเรรมิ าลาวิตตา ดังน.ี้ พระคาถาเหลา นนั้ บทวา กเรริมาลา-วติ ตา ความวา ประกอบดวยแนวแหงตน กมุ ทง้ั หลาย. อาจารยบ างพวก-กลาววา อันดอกไมม ีสตี ามฤดูกาลปกคลุมแลว . บทวา กุชฺ ราภิรทุ าความวา ถกู ชางผูเทีย่ วหากนิ ตัวซับมนั อนั เปน คุณแหง ความสะทอ นเสียงเปนตน ย่ํายี. บทวา อภิวุฏา ความวา อนั มหาเมฆยังฝนใหตกแลว. บทวารมมฺ ตลา ความวา ชอื่ วา มีพ้ืนอนั นา ร่นื รมย เพราะปราศจากความสกปรกดจุ เปอ กตม และสิ่งอันเกอื้ กูลแกใบไมเปนตน นัน้ นนั่ เอง. บทวานคา ความวา ภเู ขา อนั ไดน ามวา นคะ เพราะไมไปสถู ่นิ อ่ืน และช่ือวา เสละ เพราะลว นแตหนิ . บทวา อพฺภุนนฺ ทิตา สิขีหิ ความวากกึ กอ งไปดวยเสียงรอ งไพเราะ. บทวา อล แปลวา ควรแลว หรอื สามารถ. แมใ นบทวาฌายิตกุ ามสฺส อตฺถกามสฺส ดังนี้เปนตน ก็พงึ ประกอบโดยนยั นี้.บทวา ภกิ ขฺ ุโน เช่ือมความวา ไดแก ภิกษผุ ูท ําลายกเิ ลสแลว นนั่ แล. บทวา อุมาปุปฺเผน สมานา ความวา เสมอื นกับดอกผักตบเพราะสีเหมือนกับสีเขยี วคราม. บทวา คคนาวพภฺ ฉาทติ า ความวา ดารดาษไปดว ยเมฆดําเหมอื นเมฆหมอกในอากาศ แหง ฤดูใบไมรว งนนั้ นัน่ เอง อธบิ ายวามสี ดี ํา. บทวา อนากิณณฺ า ความวา ไมเ กลือ่ นกลน คือไมคบั แคบ. บทวา ปฺจงคฺ เิ กน ความวา เมื่อแวดลอมไปดว ยดรุ ยิ างคอ ันประกอบดวยองค ๕ มกี ลองขงึ หนาเดยี วเปนตน ความยนิ ดแี มเ ชนนน้ั

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 375ก็ไมม ี อยา งความยนิ ดขี องบคุ คลผูมจี ิตมอี ารมณเ ปนหนึ่ง คอื ผมู จี ิตตั้งม่ันพิจารณารูปธรรมและนามธรรมโดยชอบแท ดวยอาํ นาจอนจิ จลกั ษณะเปน ตน. ดวยเหตนุ ้ัน พระผมู ีพระภาคเจาจึงตรสั ไวว า ในกาลใด ๆ บุคคลพิจารณาเหน็ การเกิดข้ึนและการ ดบั ไปแหงขนั ธทงั้ หลาย ในกาลน้ันๆ เขายอ มไดปต ิ และปราโมช ปติและปราโมชนน้ั เปนอมตะของผูร แู จง . ทานกลา ว ๒ คาถา โดยนยั มีอาทวิ า กมฺม พหุก ดังน้ี ดวยอาํ นาจใหโอวาทแกภิกษทุ ้ังหลาย ผูม ีการงานที่มายนิ ดี ผอู ยากไดปจจยั .บรรดาบทเหลาน้นั บทวา กมมฺ  พหุก น การเย ความวา เปน ผูมีกรรมเปนทม่ี ายินดี ไมพ ึงใหท ําการงาน คือไมพ ึงอธษิ ฐานซึง่ การงานชอ่ืเปนอนั มาก แตก ารซอ มแซมสิ่งที่หักพงั ทาํ ลาย พระศาสดาทรงอนุญาตแลว นน้ั แล. บทวา ปรวิ ชฺเชยฺย ชน ความวา พึงเวน คนผไู มเปนกัลยาณมติ ร. บทวา น อยุ ฺยเม ความวา ไมพ งึ ทําความพยายามดวยอํานาจ เพอื่ ใหปจ จยั เกิดขนึ้ และเพือ่ คุมคณะ. บทวา อนตฺตเนยยฺ เมต ความวา การอธษิ ฐานนวกรรมเปน ตนนี้ ไมเ ปน เหตนุ ํามาซ่ึงประโยชนแกตน. ในขอน้ันทานกลา วไวด งั น้ีวากายยอ มลาํ บาก ยอมฝดเคอื ง กเ็ มอ่ื ขวนขวายนวกรรมเปน ตน เท่ียวไปในทนี่ ัน้ ๆ เขายอ มประสบยาก คือยอมลําบาก ยอมถงึ ความลําบากเพราะไมไดส ุขทางกายเปน ตน และชือ่ วา ไดรบั ทกุ ขเ พราะการลําบากกายน้ัน. อธิบายวา บุคคลนน้ั ยอมไมไ ดความสงบ คือไมไ ดค วามยดึ ม่นั ทางจิต เพราะไมมกี ารกระทําวตั ถใุ หส ลสลวยแกก ารแนะนาํ ตน. ทา นกลาว ๒ คาถา โดยนัยมีอาทิวา โอฏ ปฺปหตมตเฺ ตน เปนตน

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา เลม ๒ ภาค ๓ ตอน ๔ - หนา ท่ี 376ทา นกลา วดว ยสามารถการตเิ ตยี นบคุ คลผูมมี านะวา ตัวเปนบณั ฑติ ผมู ีสตุ ะเปน อยางยงิ่ กลาว ๒ คาถาถัดจากน้นั ดวยอาํ นาจการสรรเสรญิ บัณฑติ .บรรดาบทเหลานน้ั บทวา โอฏปฺหตมตฺเตน ความวา ดวยเหตุเพยี งการขยับปาก โดยยกการทองบน เปน ประธาน อธิบายวา ดว ยเหตุเพียงการทาํ การทอ งบนพระพุทธพจน. บทวา อตฺตานมปฺ  น ปสสฺ ติ ความวา ยอ มไมร อู รรถ แมอนั เปน ขา ศึกแกต น เพราะรูส ิ่งทไี่ มเปน ประโยชน อธบิ ายวา ยอมไมกาํ หนดประมาณของตนตามความเปน จริง. บทวา ปตถฺ ทธฺ คีโว จรติ ความวา เปน ผูก ระดา งเพราะมานะวาเราเปนพหสู ูต มีสติ มปี ญ ญา ไมมีตนอ่นื เสมือนเรา ไมเห็นการนอบ-นอมแมตอ บคุ คลผูต ั้งอยูในฐานะครู เปน ผมู ีคอยาว ประพฤตเิ หมือนกลนื กินซเี่ หลก็ ตัง้ อยู. บทวา อห เสยโฺ ยติ มฺติ ความวา ยอมสําคัญวา เราเทา นน้ั เปน ผูประเสรฐิ คอื สงู สดุ . บทวา อเสยฺโย เสยฺยสมาน , พาโล มฺติ อตตฺ านความวา ผูน้ีเปน ผไู มประเสรฐิ เปนคนเลว เปนคนพาล มีความรนู อ ยยอมสาํ คญั ตน กระทําใหเสมอ คือใหเหมอื นกนั กบั ผอู ่นื ผูประเสรฐิ คอืสงู สดุ โดยความทีเ่ ปนคนพาลนนั้ เอง. บทวา น ต วิ ฺู ปส สนฺติ ความวา ผรู ูค อื บัณฑติ ทัง้ หลายยอมไมสรรเสริญคนพาลนัน้ คือผเู ชน นั้น ผมู ใี จกระดา ง คอื ผมู ีตนกระดาง เพราะมจี ติ ประคองไว โดยท่แี ทย อ มติเตยี นเทาน้นั . บทวา เสยโฺ ยหมสฺมิ ความวา กบ็ ุคคลใดเปนบัณฑติ ไม