tripitaka_54

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 205โจฬสสฺ นาธคิ  ความวา ไมพบความบริบรู ณแ หงอาหารและผา อธบิ ายวาขาพเจา ไมไดเพียงอาหารและเครือ่ งปกปด [ผา ] คอื กอ นขา ว และช้ินผา เกา ๆอยางเดียวเทานัน้ . ดว ยเหตุนนั้ พระเถรีจึงกลาววา ปตฺต ทณฑฺ ฺจคณหฺ ติ ฺวา เปน ตน . บรรดาบทเหลา นั้น บทวา ปตฺต ไดแก ภาชนะดิน. บทวา ทณฑฺ ไดแก ทอนไมใชก ันโคและสุนขั เปน ตน . บทวา กุลา กลุ  ไดแก จากสกลุไปสูส กลุ . บทวา สตี ุณฺเหน จ ฑยฺหนตฺ ิ ไดแก ถูกความหนาวและความรอ นเบียดเบียน เพราะไมมเี รือนทอ่ี ย.ู ดว ยบทวา ภิกขฺ ุนึ พระเถรกี ลาวหมายถงึ พระปฏาจาราเถร.ี บทวาปนุ ไดแ ก ภายหลงั คือตอมาอีก ๗ ป. บทวา ปรมตเฺ ถ ไดแ ก ประโยชนอ ยางย่ิง คือสูงสดุ ไดแ กปฏปิ ทาท่ีใหถ งึ พระนิพพาน และพระนพิ พาน. บทวา นิโยชยิ ไดแ ก บอกกรรมฐาน ประกอบขาพเจา ไว. คําท่ีเหลือมนี ยั อันกลาวแลว . จบ อรรถกถาจันทาเถรคี าถา จบ อรรถกถาปญ จกนบิ าต

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 206 ฉกั กนิบาต ๑. ปญจสตาปฏาจาราเถรคี าถา [๔๕๑] พระปฏาจาราเถรีกลา วอบรมพระเถรี ๕๐๐ รูป ทีละคนวา ทา นไมร ูทางของสตั วใ ด ซง่ึ มาแลว หรือไปแลว เหตุไฉน ทา นจึงรอ งไหถงึ สตั วท ่ีมาแลวนน้ั วา บุตร ของเรา. สว นทานรูท างของสัตวนนั้ ผูมาแลวหรือไปแลว จงึ ไมเศรา โศกถงึ สัตวน้ันเลย เพราะวาสัตวท ั้งหลาย มอี ยางนีเ้ ปน ธรรมดา. สัตวอนั เขามไิ ดเช้อื เชิญกม็ าจากท่นี นั้ เขามิได อนญุ าตก็ไปจากทน่ี .ี้ เขามาจากท่ีไหนกนั แนหนอ อยไู ด ๒-๓ วัน ก็ไปแลวสูทางอืน่ จากท่ีน้ีกม็ ี กาํ ลังไปสูทางอนื่ จากท่ี น้ันกม็ ี เขาละ [ตาย] ไปแลว ทองเทยี่ วอยโู ดยรูป ของมนษุ ย จักไปกม็ ี เขามาอยา งใด กไ็ ปอยางนนั้ จะคร่าํ ครวญเพราะเหตุนนั้ ไปทําไม.พระปญ จสตาปฏาจาราเถรี กลาวเฉพาะทลี ะรปู วา แมเ จา ชว ยถอนความโศกศลั ยข องขาพเจา ซึง่ แอบอยใู นหวั ใจ เห็นไดยากออกไดแ ลว แมเ จา ชว ย

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 207 บรรเทาความโศกถงึ บตุ รของขา พเจา ซ่งึ ถกู ความโศก ครอบงําไว. วันน้ี ขาพเจาน้ัน ถอนความโศกศัลยไดแ ลว หายอยาก ดับสนิทแลว ขาพเจา ขอถึงพระมนุ -ี พุทธเจา ท้ังพระธรรม และพระสงฆเปนสรณะ. จบ ปญ จสตาปฏาจาราเถรคี าถา อรรถกถาฉักกนบิ าต ๑. อรรถกถาปญจสตมัตตาเถรคี าถา๑ ในฉกั กนบิ าต คาถาวา ยสฺส มคฺค น ชานาสิ เปน ตน เปนคาถาของพระปญ จสตมัตตาเถรี มีวนิ จิ ฉยั ดงั ตอ ไปน.ี้ หญิงแมเ หลา นน้ั บําเพญ็ บารมมี าในพระพุทธเจาพระองคก อ น ๆ สัง่สมกศุ ล ซึ่งเปน อุปนสิ ยั แหง พระนพิ พานมาในภพ ๆ นน้ั มธี รรมเคร่อื งปรุงแตง วโิ มกขอนั สรา งสมมาโดยลาํ ดับ ในพุทธุปบาทกาลน้ี กเ็ กิดในเรอื นครอบครวัน้นั ๆ เติบโตเปน สาวแลว มารดาบดิ าก็จัดใหม ีสามี ไดบ ตุ รหลายตนในตระกลู นัน้ ๆ เม่อื อยคู รองเรอื น มีบุตรกต็ ายหมด เพราะพวกเขามชี าติเสมอกนั ทาํ กรรมมาเหมอื นกัน ถกู ความเศราโศกถึงบตุ รครอบงาํ แลว เขาไปหาพระปฏาจาราเถรี ไหวแ ลวก็น่งั บอกถึงเหตแุ หง ความเศรา โศกของตน.พระเถรี เมอ่ื บรรเทาความโศกของหญงิ เหลานนั้ จึงแสดงธรรมดว ยคาถา๔ คาถาเหลา นว้ี า๑. บาลีวา ปญจสตาปฏาจาราเถรคี าถา.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 208 ทานไมร ูทางของสัตวใด ซึง่ มาแลวหรอื ไปแลว เหตุไฉนทานจึงรองไหถึงสตั วท ี่มาแลว นัน้ วาบตุ ร ของเรา สวนทา นรทู างของสัตวน ัน้ ผมู าแลว หรือไป แลว จึงไมเศราโศกถงึ สตั วน ั้นเลย เพราะวา สัตวท ้ัง หลายมีอยา งนเี้ ปน ธรรมดา. สตั วอันเขามิไดเ ชื้อเชิญ ก็มาจากทีน่ นั้ เขามิได อนญุ าต ก็ไปจากท่นี ้ี เขามาจากทไ่ี หนกันแนหนอ อยู ได ๒-๓ วนั ก็ไปแลว สทู างอ่นื จากทีน่ ีก้ ็มี กําลังไปสู ทางอน่ื จากทีน่ ัน้ กม็ ี เขาละ [ตาย]ไปแลว ทอ งเท่ยี วอยู โดยรูปของมนุษย จักไปกม็ ี เขามาอยา งใด ก็ไป อยา งน้นั จะคราํ่ ครวญเพราะเหตุนน้ั ไปทําไม. หญงิ เหลาน้นั ไดฟง ธรรมของพระปฏาจาราเถรีน้นั แลว เกดิ ความสังเวชใจจึงพากันบวชในสํานักของพระเถรี ครั้นบวชแลว บาํ เพ็ญวปิ ส สนากมั มัฏฐาน ไมนานนักกต็ ั้งอยูใ นพระอรหตั พรอมดวยปฏิสัมภิทา ๔ เพราะธรรมเครอ่ื งอบรมบมวมิ ุตตแิ กเ ต็มท่ีแลว . ลําดับน้ันพระเถรี ๕๐๐ รปูเหลา นัน้ พิจารณาการปฏิบตั ขิ องตนเพราะบรรลุพระอรหตั แลว พรอมดวยคาถาโอวาททว่ี า ทา นไมรทู างของสตั วใ ด เปนตน จึงตา งคนตา งกลา วคาถาเหลานี้เปนอทุ านวา แมเจา ชว ยถอนความโศกศัลยข องขาพเจา ซง่ึ แอบอยใู นหัวใจ เหน็ ไดย ากออกไดแลว แมเจา ชว ย บรรเทาความโศกถึงบุตรของขา พเจาซ่งึ ถกู ความโศก ครอบงาํ ไว วนั นี้ขาพเจา ถอนความโศกศลั ยไดแลว

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 209 หายหวิ ดบั สนิทแลว ขาพเจา ขอถึงพระมนุ พี ทุ ธเจา ทัง้ พระธรรมและพระสงฆเปนสรณะ.พระเถรจี ํานวน ๕๐๐ รูป ตา งคนตางกลา วคาถาเหลา นี.้ บรรดาบทเหลานน้ั บทวา ยสฺส มคคฺ  น ชานาสิ อาคตสสฺคตสสฺ วา ความวา ทา นไมรูท างมาของสัตวใด ซงึ่ มาแลวในทนี่ ้ี หรอืทางไปของสตั วใดซง่ึ ไปแลว จากที่นี้ ทา นกลาวหมายเอาการเขาถึงภพทเี่ ปนอดตี และอนาคตตดิ ตอกัน. บทวา ต กโุ ต จาคต สตฺต ความวา ไฉนคอื เพราะเหตุไร ทา นจงึ ทําความยึดถือใหเ กดิ ขน้ึ อยา งเดียววา บตุ รของเราแลว รอ งไหถงึ สัตวผนู ้ัน ซ่งึ เปนเสมอื นบรุ ษุ ผูมาพบกนั ในระหวา งทางกับผทู ่ีมายังทางมาทางไปอนั ไมร ูจักแลว คือทางท่ีมาจากคตไิ รๆ อยางนี้ ไมทันทําความคุนเคยกันโดยประการทงั้ ปวง อธิบายวา ไมมเี หตทุ ีจ่ ะรอ งไหในขอน้ีเพราะบตุ รยังไมท ันทํากจิ หนาท่ปี ฏิการะตอบแทนเลย. บทวา มคฺคฺจ โขสสฺ ชานาสิ ความวา สว นทานรูทางมาของสตั วนั้น ซ่งึ ทานยอมรบั รวู าบตุ รผมู าแลว และทางไปของเขาผูไปแลวบทวา น น สมนโุ สเจสิ ความวา ทา นกไ็ มค วรเศรา โศกถงึ เขาอยา งน้เี ลย.เพราะอะไร เพราะวาสัตวทงั้ หลายมีอยา งนเี้ ปน ธรรมดา เพราะปจจุบันสตั วทัง้ หลายยังละเวนเปนตาง ๆ คอื พลดั พรากจากของรกั ของเจริญใจท้ังหลายทง้ัปวง เพราะคนไมม ีอาํ นาจในของรกั นน้ั จะปว ยกลาวไปไยในภพภายภาคหนาเลา. บทวา อยาจโิ ต ตโตคจฉฺ ๑ิ ความวา เขาอันใคร ๆ มไิ ดว อนเชิญจากปรโลกนน้ั กม็ าในที่น้ี บาลวี า อาคโต มาแลว ดงั นีก้ ม็ ี ความกอ็ ยางน้นั เหมอื นกัน. บทวา อนนุ ฺาโต อโิ ต คโต ความวา เขาอนั ใคร ๆมิไดอนญุ าตจากอิธโลก [โลกน้ี] กไ็ ปปรโลก [โลกอืน่ ]. บทวา กุโตจิ ไดแก๑. ม. ตตาคจนฺ ิ

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 210จากคตใิ ดคตหิ นึ่งมนี ริ ยะเปน ตน . บทวา นนู คือสงสัย. บทวา วสิตวฺ ากติปาหก ความวา พักอยูในทน่ี เี้ พยี งนอยวัน. บทวา อิโตปอเฺ น คโต ความวา เขาไปทางภพอนื่ จากภพแมน ี้ คือเขา ถงึ ภพแมอืน่จากภพน้ี ดว ยอาํ นาจปฏสิ นธ.ิ บทวา ตโตปฺเน คจฺฉติ ความวาเขาจกั ไปทางอน่ื จากภพแมน ั้น คอื จักเขา ถึงภพอ่ืน. บทวา เปโต ความวา เขาจากไปคอื เขา ถึงภพนน้ั ๆ แลว กไ็ ปจากภพน้ัน. บทวา มนสุ สฺ รเู ปน นนั่ เปนเพยี งตัวอยา ง ความวา โดยความเปน มนษุ ยแ ละโดยความเปนดิรจั ฉานเปนตน. บทวา ส สรนโฺ ต ไดแกเวียนวา ยอยูดวยอาํ นาจความเกดิ ไป ๆ มา ๆ. บทวา ยถาคโต ตถา คโตความวา เขามไิ ดรับเชิญก็มาจากคตทิ ่ียังไมรอู ยา งใด เขาอันใครๆ มิไดอนุญาตก็ไปจากคติทย่ี ังไมร ูอยา งนน้ั . บทวา กา ตตถฺ ปรเิ ทวนา ความวา จะครํ่าครวญไปไยในขอน้นั คอื ในกามาวจรทีไ่ มอยใู นอาํ นาจเชนนั้น อธิบายวา ประโยชนอ ะไรเลาดวยการคร่าํ ครวญ คําทีเ่ หลอื มีนยั ทกี่ ลา วมาแลว ทง้ั นัน้ . กใ็ นคาถาเหลา น้ัน ๕ คาถาแรก พระปฏาจาราเถรอี บรมหญงิ ๕๐๐เหลาน้ัน แยกเปนคน ๆ ไป โดยการบรรเทาความเศราโศก. สว น ๖ คาถา พึงเห็นวา ภิกษณุ ีประมาณ ๕๐๐ รปู เหลา นั้น ผูตง้ั อยใู นโอวาทของพระปฏาจารา-เถรนี ั้น พากนั บวชไดบ รรลุคุณวเิ ศษแลวไดก ลาวเฉพาะเปนคน ๆ ไป. บทวา ปฺจสตา ปฏาจารา ความวา ภิกษุณี ๕๐๐ รูปเหลาน้ีไดชือ่ วา ปฏาจารา เพราะไดรูคําทพ่ี ระปฏาจาราเถรีกลาว เพราะไดโ อวาทในสาํ นักของพระปฏาจาราเถรี. จบ อรรถกถาปญ จสตมตั ตาเถรีคาถา

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 211 ๒. วาสิฏฐีเถรคี าถา[๔๕๒] พระวาสฏิ ฐีเถรี กลาวคาถาเปนอุทานวา ขา พเจา ถูกความเศรา โศกถึงบุตรบบี ค้นั มจี ิตฟุงซา น หมดความรูส ึก เปลอื ยกาย สยายผม เท่ยี วซมซานไปตามท่ีตา งๆ. ขา พเจา ไดเ ทยี่ วไปในถนน กองหยากเยอ่ื ในปาชา ในตรอกใหญตรอกนอ ย อด ๆ อยาก ๆ ตลอดสามป. ภายหลงั ไดพ บพระสุคต ผูฝกคนท่ียังไมไดฝกตรสั รูดวยพระองคเอง หาภยั แตท ีไ่ หนมไิ ด กําลงัเสด็จไปยงั กรงุ มถิ ลิ า กลับไดสติแลว เขาไปถวาย พระโคดมพระองคน น้ั ทรงแสดงธรรมโปรดขาพเจาดวยพระกรณุ า ขาพเจา ฟงธรรมพระองคแลวออกบวชไมมีเรือน เพยี รพยายามในคําสอนของพระศาสดา ไดท าํ ใหแ จง ซึง่ ธรรมอนั รงุ เรืองเกษม. ขาพเจาถอนและความโศกอนั มพี ระอรหตั เปนที่สดุ ไดห มดแลว เพราะขาพเจากําหนดรูวัตถุทตี่ ง้ั เหตุเกิดแหงความโศกท้ังหลายได. จบ วาสฏิ ฐีเถรีคาถา

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 212 ๒. อรรถกถาวาเสฏฐเี ถรคี าถา๑ คาถาวา ปตุ ฺตโสเกนห อฏฏา ดงั น้ีเปน ตน เปน คาถาของพระวาเสฏฐเี ถร.ี พระเถรีแมร ปู น้กี ็บาํ เพญ็ บารมี ในพระพุทธเจาพระองคก อ น ๆ สัง่ สมกุศลอันเปนอปุ นสิ ัยแหง พระนพิ พานมาในภพน้ัน ๆ มีธรรมเครือ่ งปรงุ แตงวโิ มกขท่ีรวบรวมมาโดยลําดบั เท่ยี วเวียนวา ยอยูใ นเทวดาและมนษุ ยท้ังหลายในพทุ ธุปบาทกาลน้ี กไ็ ปบงั เกิดในเรือนแหง ตระกลู กรงุ เวสาลี เจรญิ วยั แลวมารดาบดิ าก็ยกใหก ุลบุตรผมู ชี าติเสมอกัน มสี ามีแลว กอ็ ยดู วยกันเปน สุขกบัสามีนัน้ ไดบ ตุ รคนหนงึ่ เมอ่ื บุตรนั้นตาย ในเวลาท่วี ่ิงเลนได ถูกความเศราโศกถึงบุตรบีบคั้น กก็ ลายเปน บา เม่อื หมูญ าตแิ ละสามชี วยกนั เยียวยาแกไ ขกห็ นไี ป เม่ือคนเหลานนั้ ไมร ู หมุนออกไปเพราะความบา แลว ถึงมิถลิ านครแลวไดพบพระผมู พี ระภาคเจาผปู ระเสรฐิ ทรงฝก รกั ษาพระองคแ ลวสาํ รวมอนิ ทรยี  กําลงั เสด็จไปในระหวางถนนในมิถิลานครนน้ั ครนั้ เห็นแลว ก็หายบา ไดป กติจิตพรอ มกับการเหน็ เพราะพุทธานุภาพ คร้ังน้นั พระศาสดาทรงแสดงธรรมแกนางโดยยอ นางไดฟ ง ธรรมนั้นแลวกลบั ไดค วามสงั เวช ทูลขอบวชกะพระศาสดา ไดบวชในภกิ ษุณที ัง้ หลายตามพระดํารัสส่ังของพระศาสดาทํากิจเบ้ืองตนแลว ก็ไดเร่มิ วิปส สนา พากเพียรพยายามอยูไมน านนัก ก็บรรลุพระอรหัตพรอมดวยปฏสิ มั ภทิ า ๔ เพราะมีญาณแกกลา พิจารณาการปฏบิ ตั ิของตนแลว ไดกลาวคาถาเหลานัน้ เปน อุทานวา ขาพเจาถูกความเศราโศกถึงบตุ รบีบคนั้ มีจติ ฟงุ ซา นหมดควานรสู ึก เปลอื ยกายสยายผม เทยี่ วชม ซานไปตามท่ีตา ง ๆ.๑. บาลี เปน วาสิฏฐเี ถรคี าถา.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 213 ขาพเจา ไดเทย่ี วไปในถนน กองหยากเยอ่ื ในปา ชา ในตรอกใหญแ ละตรอกนอ ย อด ๆ อยาก ๆ ตลอดสามป ภายหลังไดพบพระสุคต ผฝู กบุคคลทยี่ ังไมไดฝ ก ตรัสรดู วยพระองคเ อง หาภยั แตท ไี่ หนมไิ ด กาํ ลงั เสด็จ ไปสูก รุงมิถิลา กลับไดสติแลว เขาไปถวายบังคม พระโคดมพระองคน ัน้ ไดท รงแสดงธรรมโปรดขาพเจา ดวยพระกรณุ า ขา พเจา ฟง ธรรมของพระองคแ ลว ออก บวชไมมีเรอื น เพียรพยายามในคําสอนของพระศาสดา ไดทาํ ใหแจงซงึ่ บทธรรมอนั รุงเรืองเกษม. ขา พเจาถอนและละความโศกอันมอี รหตั เปน ทสี่ ดุ ไดหมดแลว เพราะขาพเจากําหนดรูว ัตถุท่ีตั้ง เหตุเกิด แหง ความโศกท้ังหลายได. บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา อฏฏา แปลวา บบี ค้ัน อนงึ่ พระบาลกี ็เชนน้ีแล อธบิ ายวา บบี ค้ัน เบียดเบยี น. บทวา ขิตฺตจิตฺตา ไดแก มีหทยั ฟงุ ซา นเพราะความบาเกดิ จากความโศก ถัดจากนั้น ชื่อวา หมดความรสู ึกเพราะปราศจากความรูสึกตามปกต.ิ ช่ือวา เปลอื ยกาย เพราะปราศจากผานุง หมเหตไุ มมีหิริและโอตตปั ปะ. ชอื่ วาสยายผม เพราะมผี มไมไดส างเลย. บทวาเตน เตน ความวา เราไดเท่ียวไปจากบา นสูบาน จากเมืองสูเมือง จากถนนสถู นน. ศพั ทวา อถ แปลวา ภายหลัง ไดแก เวลาส้ินกรรมทที่ าํใหเปนบา . บทวา สุคต ความวา พระผมู ีพระภาคเจา ชอ่ื วาพระสคุ ตเพราะทรงพระดาํ เนนิ งาม เพราะเสดจ็ ไปสูส ถานทด่ี เี พราะตรสั โดยชอบ

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 214และเพราะเสด็จไปโดยชอบ. บทวา มถิ ลิ  ปติ ความวา กําลังเสดจ็ มุงสูมถิ ิลา คือกรงุ มิถิลา. บทวา สจติ ฺต ปฏลิ ทธฺ าน ไดแ ก ละความบา กลับไดป กติจติ ของตน เพราะพุทธานภุ าพ. บทวา ยุ ชฺ นตฺ ี สตฺถุ วจเน ไดแ ก ทาํ ความเพยี ร คอื ตามประกอบภาวนาในคําสอนของพระศาสดาสัมมาสัมพุทธเจา. บทวา สจฺฉากาสึปท สวิ  ความวา ไดทําใหแจงซงึ่ บทคอื พระนพิ พานธรรมอนั รงุ เรืองเกษมไมถูกโยคะ ๔ เบยี ดเบียน. บทวา เอตทนตฺ ิกา ความวา ความโศกทั้งหลายชื่อวา เอตทนั ติกะ เพราะมีพระอรหัตที่ขา พเจาบทลุในบัดน้เี ปน ทีส่ ดุ เปนปรโิ ยสาน อธบิ ายวา บัดน้ี เหตุเกดิ แหง ความโศกเหลาน้นั ไมม ี. บทวายโต โสกาน สมฺภโว ประกอบความวา เพราะเหตุที่ขาพเจากําหนดรูเ หตุเกดิ แหงความโศกมีลกั ษณะไหมเกรียมอยภู ายใน วัตถกุ ลาวคอื อุปาทานขนั ธ ๕ที่ตง้ั แหง ความโศกเหลา น้ัน ดวยญาตปริญญากาํ หนดรดู ว ยการรู ตรี ณปริญญากําหนดรูดวยการพจิ ารณา ปหานปริญญากาํ หนดรดู ว ยการละ เพราะฉะนั้นความโศกจงึ มีอรหตั ผลนนั้ เปนที่สุด. จบอรรถกถาวาเสฏฐเี ถรคี าถา ๓. เขมาเถรีคาถา [๔๕๓] มารผูมบี าปกลา วประเลา ประโลมพระเถรดี วยบทวา แมนางเขมาเอย เจา ก็สาวสคราญ เราก็หนุม แนน มาสิ เรามารว มอภิรมยกนั ดวยดนตรเี คร่ือง ๕ เถิดนะเจา.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 215พระเถรกี ลาววา เราอึดอดั เออื มระอา ดวยกายอันเปอ ยเนา กระ- สบั กระสาย มอี นั จะแตกพงั ไปน้ีอยู เราถอนกาม- ตณั หาไดแ ลว . กามทง้ั หลายอปุ มาดว ยหอกและหลาว มีขันธท ้งั หลายเปนเขยี งรองสับ บัดน้คี วามยินดีในกามท่ีทา น พูดถึง ไมม แี กเราแลว . เรากําจัดความเพลดิ เพลินในกามทัง้ ปวงไดแลว เราทําลายกองความมดื [อวชิ ชา] เสียแลว . ดูกอ นมารใจบาป ทานจงรูอยา งน้ีวา ตวั ทานก็ ถกู เรากาํ จดั เสยี แลว . พวกคนเขลาไมรตู ามความเปน จริง พากนั นอบ นอมดวงดาวทงั้ หลาย นาํ เธอไปอยูในปาคือลทั ธิ แลว สําคัญวา บริสุทธิ์. สว นเราแล นอบนอมเฉพาะพระสัมมาสมั พุทธ- เจา ผเู ปนอดุ มบุรุษ จงึ พนจากทกุ ขท ัง้ ปวง ชือ่ วาทํา ตามคาํ ส่งั สอนของพระศาสดา. จบ เขมาเถรคี าถา

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 216 ๓. อรรถกถาเขมาเถรคี าถา คาถาวา ทหรา ตวุ  รปู วตี ดังนี้เปน ตน เปน คาถาของพระเขมาเถรี. พระเถรีรปู นี้ ครัง้ พระผูม พี ระภาคเจา พระนามวาปทุมตุ ตระ อาศยัคนอน่ื เลี้ยงชพี เปน ทาสหี ญิงรับใชข องคนอน่ื ๆ อยใู นกรุงหงั สวดี นางเลีย้ งชวี ิตอยไู ดดวยการชวยขวนขวายงานของคนเหลาอ่ืน วันหนึง่ ไดเห็นพระสุชาต-เถระ อัครสาวกของพระปทุมตุ ตรสมั มาสมั พทุ ธเจากําลงั เทย่ี วบณิ ฑบาตไดถ วายขนมสามกอ น วันเดยี วกนั นน้ั กไ็ ดส ละผมของตนถวายเปน ทานแกพระเถระทําความปรารถนาวา ขา พเจาพึงเปน พทุ ธสาวิกา ผมู ีปญญามากในอนาคต ไมประมาทในกุศลธรรมตลอดชีวติ เที่ยวเวยี นวา ยอยูใ นเทวดาและมนุษยท ั้งหลายเปนมเหสขี องทา วเทวราชแหงทวยเทพฉกามาวจรมีทา วสักกะเปนตน โดยลาํ ดบัและแมใ นมนษุ ยโลกก็เปนมเหสีของพระเจาจักรพรรดิและพระเจา ปฐพีมณฑลหลายคร้ัง เสวยมหาสมบัติแลว ครง้ั พระผมู ีพระภาคเจาพระนามวา วปิ สสี กเ็ กิดในมนษุ ยโลก รเู ดยี งสาแลว ฟงธรรมในสาํ นกั ของพระศาสดา ไดความสงั เวชใจบวชประพฤติ [โกมาร]ิ พรหมจรรยอ ยูถึงหม่ืนป เปนพหูสูต เปนธรรมกถึกทาํ กรรมท่ใี หเ กดิ ปญ ญาดวยการกลา วธรรมเปน ตน แกช นเปนอันมาก จุติจากภพน้ันแลว เที่ยวเวียนวายอยูในสคุ ติฝา ยเดยี ว ในกปั นี้ ครง้ั พระผูมพี ระภาคเจาพระนามวา กกสุ นั ธะ และพระนามวา โกนาคมนะ กบ็ ังเกิดในครอบครวั ที่สมบูรณด วยสมบัติ รูเดยี งสาแลว สรางสงั ฆารามใหญ ไดมอบถวายแกภกิ ษุสงฆมีพระพทุ ธเจา เปนประมุข.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 217 สวนครงั้ พระผูมพี ระภาคเจา พระนามวา กัสสปทศพล เปนพระ-ราชธดิ าองคใ หญพระนามวา สมณี ของพระเจา กาสีพระนามวา กิกิฟง ธรรมในสํานักของพระศาสดาแลวไดค วามสงั เวชใจ ดาํ รงอยใู นพระราชมณเฑียรอยา งเดียวประพฤติโกมาริพรหมจรรยอยถู งึ สองหมน่ื ป ใหสรางบริเวณอันนาร่ืนรมยพรอ มดวยพระกนษิ ฐภคนิ ี ทัง้ หลายของพระองค มีพระนางสมณคตุ ตาเปนตน เสรจ็ แลวไดมอบถวายแกภกิ ษสุ งฆมีพระพทุ ธเจาเปน ประมขุนางไดทําบญุ อันย่ิงใหญตดิ ตอ กนั มาในภพน้นั ๆ ดวยอาการอยา งนี้ เทย่ี วเวยี นวายอยใู นสคุ ติเทานัน้ ในพทุ ธปุ บาทกาลน้ี กบ็ งั เกดิ ในราชสกุล กรุงสาคละแควน มัททะ มพี ระนามวา พระนางเขมา ทรงมพี รรณะด่ังทอง มพี ระฉวีเสมอื นทอง. พระนางเจริญวัยเปน ราชกมุ ารแี ลว ก็ไปเปนพระเทวขี องพระเจา พิมพิสาร. ครง้ั เม่ือพระศาสดาประทับอยู ณ พระเวฬวุ ันก็ยงั เปน ผมู ัวเมาในพระรปู พระโฉม ทรงเกรงวา พระศาสดาจะทรงแสดงโทษในรปู จงึ ไมเ สด็จไปเฝา พระศาสดา. พระราชาโปรดสัง่ ใหผ คู นท้งั หลายเทย่ี วประกาศพรรณนาพระเวฬุวนัทําใหพระเทวีทรงเกดิ ความคิดที่จะไปชมพระวหิ าร เม่อื พระเทวีทรงดําริวา จาํเราจักชมพระวหิ าร กท็ รงสอบถามพระราชา. พระราชาตรัสวา เธอไปพระ-วหิ ารไมพบพระศาสดาก็อยา ไดกลับมา แลวทรงใหส ญั ญาแกพวกราชบรุ ษุ วาพวกทา นจงใหพ ระเทวเี ฝาพระทศพล โดยพลการใหจงได พระเทวี เสดจ็ ไปวิหาร เวลาลวงไปครงึ่ วัน ไมทรงพบพระศาสดาเร่มิ เสด็จกลบั ลาํ ดบั นน้ัราชบรุ ุษทงั้ หลาย นําพระเทวีแมไ มท รงปรารถนา เขา ไปเฝาพระศาสดาจนได พระศาสดาทรงเหน็ พระเทวนี น้ั กําลงั เสดจ็ มา ทรงเนรมติ หญิงคลายนางเทพอปั สรดว ยฤทธ์ิ ทําใหถ อื พดั ใบตาลถวายงานพดั อยู พระนางเขมาเทวี

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 218ทรงเห็นหญิงนัน้ ทรงดําริวา หญงิ ชอื่ เห็นปานนี้ มสี ว นเปรียบดว ยนางเทพ-อัปสร ยืนอยูไมหา งพระผมู ีพระภาคเจา เราไมพ อที่แมแ ตจะเปนหญงิ รับใชของหญิงเหลานั้นไดเ ลย เราตองเสยี หายดวยอํานาจจิตชั่ว เพราะเหตเุ ล็ก ๆนอ ย ๆ ทรงถอื เอานิมติ ประทบั ยนื มองดหู ญิงนัน้ คนเดียว เมื่อพระนางกําลังทอดพระเนตรดอู ยู หญงิ นั้นก็ลว งปฐมวยั มัชฌมิ วัย ถงึ ปจ ฉมิ วยั แลว ฟนหัก ผมหงอก หนังเหยี่ ว ลม กลงิ้ ลงพรอมกับพดั ใบตาล ดวยพระกําลงัอธิษฐานของพระศาสดา จากน้นั เพราะเหตทุ ี่ทรงบาํ เพ็ญบารมีไว พระนางเขมาทอดพระเนตรเหน็ เหตนุ ้ันแลว ทรงพระดํารวิ า สรรี ะแมอยา งน้ี ยังถงึความวิบตั ิเชน นี้ สรีระของเรากจ็ กั มีคตอิ ยา งนีเ้ หมือนกัน ลําดับน้ัน พระ-ศาสดาทรงทราบวาระจิตของพระนางแลว กต็ รสั พระคาถาวา ชนเหลา ใด กาํ หนัดอยดู วยราคะ ยอมตกไปสู กระแสตณั หา เหมือนแมลงมุมตกไปยงั ใยทีต่ วั เองทํา ไวฉ ะนั้น ชนเหลา นัน้ ตดั กระแสตัณหานั้นเสียไดแ ลว เปนผหู มดอาลัยละกามสุขได ยอ มงดเวนกจิ คฤหสั ถ [บวช] อยู. คาํ ที่มาในอรรถกถาวา จบคาถาพระนางเขมาน้นั บรรลุพระอรหัตพรอ มดวยปฏสิ ัมภิทา สวนคําทมี่ าในอปทานวา ฟง คาถาน้ีแลว ต้งั อยูในโสดาปต ติผล ทรงขอใหพ ระราชาทรงอนุญาตแลว ทรงผนวชแลวบรรลุพระอรหัต ในขอนนั้ มบี าลใี นคัมภรี อปทาน๑ ดงั น้.ี ในแสนกปั นบั แตก ัปน้ไี ป พระชินพุทธเจาพระ นามวา ปทมุ ตุ ตระ ผูมพี ระจักษเุ ห็นในสรรพธรรม ทรงเปน ผูนาํ เสด็จอบุ ัตแิ ลว๑. ขุ. ๓๓/ขอ ๑๕๘ เขมาเถรีอปทาน.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 219 ครง้ั น้นั ขา พเจาเกิดในตระกูลเศรษฐีท่รี งุ เรืองดวยรัตนะตา ง ๆ ในกรุงหังสวดี เปน ผเู พียบพรอ มไปดว ยความสุขเปน อนั มาก ขาพเจา เขาไปเฝาพระพทุ ธ-มหาวีระพระองคน น้ั แลว ไดฟงธรรมเทศนา เกดิความเล่ือมใสในพระพุทธเจาพระองคน ้ัน ไดถ ึงพระ-องคเปน สรณะ ขาพเจา ขออนญุ าตมารดาบิดาไดแลวนมิ นตพ ระพทุ ธเจาผูน ําพเิ ศษ ใหเสวยอาหารพรอมดว ยพระสาวกสงฆตลอดสปั ดาหห นง่ึ เมือ่ สัปดาหห นึ่งลว งไปแลว พระผมู ีพระภาคเจาผเู ปนสารถฝี ก นระทรงสถาปนาภกิ ษณุ ีรปู หน่ึงไวในตําแหนงเอตทคั คะเปนเลศิ ของภิกษณุ ีผูมีปญ ญามาก ขาพเจา ไดฟ งเร่อื งน้ันแลว มคี วามยินดีทําสักการะแดพระพุทธเจา ผูแสวงหาคณุ ใหญพระองคนั้นอีก แลวหมอบลงปรารถนาตําแหนง นนั้ ในทนั ใดนั้น พระชนิ พุทธเจาพระองคนนั้ ตรสั กะขาพเจา วา ความปรารถนาของทานจงสําเร็จ สกั การะท่ที า นทําแลวแกเราพรอ มดว ยภกิ ษุสงฆม ีผลนับไมได ในแสนกัปนับแตกปั นี้ไปพระพุทธเจา พระนามวา โคดม ทรงสมภพในวงศพระเจา โอกกากราช จักเปนศาสดาในโลก หญงิ ผนู ี้จกั ไดเปน ภกิ ษณุ ชี ่อื เขมา ผเู ปนธรรมทายาทของพระศาสดาพระองคน น้ั เปนโอรสอนั ธรรมเนรมิต จกั ไดตาํ แหนงเอตทัคคะ.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 220 ดวยกรรมทีท่ าํ ดีแลว นัน้ และดว ยการต้งั ใจไวชอบ ขา พเจา ละกายมนุษยแ ลวไดเ ขา ถึงสวรรคช ั้นดาวดงึ ส จตุ จิ ากสวรรคช ั้นดาวดึงสแ ลว ไปชั้นยามาจตุ จิ ากชัน้ ยามาแลวไปช้นั ดสุ ติ จุตจิ ากชั้นดสุ ิตแลว ไปช้ันนมิ มานรดี จุตจิ ากช้นั นิมมานรดีแลวไปชั้นปรนิม-มิตวสวัตดี เพราะอํานาจบุญกรรมนัน้ ขา พเจา เกดิในภพใด ๆ กไ็ ดเปนพระอคั รมเหสขี องพระราชาในภพนั้น ๆ ขา พเจา จุติจากภพนนั้ แลว มาเกดิ เปน มนุษยไดเ ปน พระอคั รมเหสีของพระเจา จักรพรรดิ และเปนมเหสขี องพระเจาเอกราชเหนือปฐพีมณฑล เสวยทพิ ย-สมบตั ิและมนุษยสมบตั ิ มคี วามสุขทกุ ภพ ทองเท่ียวไปหลายกปั ในกัปท่ี ๙๑ นับแตกัปนี้ พระพทุ ธเจาพระนามวาวปิ ส สี เปนผูน ําโลก ทรงงดงามนา ชมทรงเห็นแจมแจวในสรรพธรรม เสดจ็ อบุ ตั แิ ลว. ขาพเจา เขาเฝาพระพุทธเจา ผูน าํ โลก ทรงฝกคนท่คี วรฝกพระองคนน้ั ไดฟงธรรมอนั ประณตี แลวออกบวชไมม ีเรือน ประพฤติพรหมจรรยในศาสนาของพระพทุ ธวรี ะพระองคนั้นอยหู มนื่ ป ประกอบความเพยี ร เปนพหสู ูตฉลาดในปจจยาการ แกลว กลาในจตุรารยิ สจั มปี ญญาละเอียด แสดงธรรมไดว จิ ติ รปฏบิ ัตติ ามคําสอนของพระพุทธเจา .

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 221 ดวยผลแหง พรหมจรรย ขา พเจาจุติจากภพน้ันแลว เขา ถึงสวรรคชน้ั ดุสิต เปนผมู ียศ เสวยสมบตั ิในภพนั้นและภพอ่ืน ขาพเจาเกดิ ในภพไร ๆ ก็เปนผูมีสมบัติมาก มที รัพยมาก มีปญญา มรี ูปงาม มีบริวารก็วา งาย ดว ยบญุ กรรมและความเพียรในศาสนาของพระชินพุทธเจานัน้ สมบัติทกุ อยางขา พเจาหาไดงา ย ใจรัก ดว ยผลแตงความปฏิบตั ิของขาพเจา เมอ่ืขา พเจา เดินไป ณ ที่ใด ๆ ภัสดาของขาพเจา และใคร ๆยอ มไมด ูหมนิ่ ขาพเจา ในภัทรกัปน้ี พระพทุ ธเจาพระนามวาโกนาคมน เปนพราหมณ มีพระยศมากเปนยอดของพระศาสดาผสู อน เสด็จอบุ ัตขิ ้ึนแลว ในครั้งนน้ั แหละ กลุ ธดิ าทมี่ ่งั คง่ั ดใี นกรุงพาราณสี ช่อืธนญั ชานี ๑ สเุ มธา ๑ ขา พเจา ๑ รวม ๓ คนดวยกนัไดถวายสังฆารามแกพ ระมนุ หี ลายพนั และไดส รา งวิหารอุทิศถวายแกพระพทุ ธเจา พรอ มดวยพระสาวก-สงฆ เราทงั้ หมดดว ยกนั จตุ ิจากภพน้นั แลว ไปสวรรคชนั้ ดาวดงึ สถ ึงความเปน ผเู ลิศดวยยศกวาเทพธดิ าและกลุ ธิดาในมนุษย ในภทั รกัปนแ้ี หละ พระพุทธเจาพระนามวากสั สปะ เปน พราหมณ มีพระยศมากเปนยอดของศาสดาผูส อน เสด็จอบุ ัตขิ นึ้ แลว ในคร้งั นั้น พระเจา กาสี จอมนรชนพระนามวา กิกิกรุงพาราณสี ราชธานแี ควน กาสี ทรงเปน อปุ ฏฐาก

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาท่ี 222พระพุทธเจา ผทู รงแสวงหาคณุ อนั ย่งิ ใหญ ขาพเจาเปน พระราชธดิ าพระองคใ หญ ของทา วเธอมนี ามปรากฏวาสมณี ไดฟ งธรรมของพระชนิ พทุ ธเจาผูเ ลิศแลว ชอบกจิ บรรพชา แตพระชนกนาถไมทรงอนุญาตแกเ ราทง้ั หลาย คร้งั นนั้ เราท้งั หลายไมเกยี จครา น ประพฤตโิ กมารพิ รหมจรรยอยใู นพระ-ราชมณเฑยี ร ดาํ รงอยูในสขุ สมบตั สิ องหมืน่ ป เปนพระราชธดิ าท่ีบันเทงิ ใจ ยนิ ดียิ่งนักในการบํารุงพระพทุ ธเจา พระราชธดิ าทงั้ ๗ พระองคน ้นั คอืสมณี ๑ สมณคตุ ตา ๑ ภิกขุนี ๑ นางภกิ ขทุ าสิกา ๑ธรรมา ๑ สธุ รรมา ๑ แล สงั ฆทาสกิ าเปนทีค่ รบ ๗.บดั นี้ คือขาพเจา อุบลวรรณา ปฏาจารา กณุ ฑล-เกสา กิสาโคตมี ธรรมทินนา และวิสาขา เปน ที่ครบ ๗ บางครั้ง พระพทุ ธเจา ผเู ปนดัง่ ดวงอาทติ ยของนรชนพระองคน้นั ทรงแสดงธรรมคือมหานิทานสูตรอนั อศั จรรย ขาพเจาฟงแลวก็เรียนพระสูตรน้ัน. ดวยกรรมทีไ่ ดท าํ ไวด แี ลว น้ัน และดวยการตัง้ ใจไวชอบ ขา พเจาละกายมนุษยแลว ไดไปสสู วรรคช ั้นดาวดงึ ส บดั นี้ ภพสดุ ทา ย ขา พเจา เปน ราชธดิ าโปรดปราน เอ็นดู สุดสวาทของพระเจา มทั ทราชในกรุงสาคลราชธานี พรอมกับขา พเจา เกดิ พระนครนั้นไดมีความเกษมสขุ .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 223 โดยคุณนริ มิตน้นั ชื่อขาพเจาปรากฏวาเขมา สมยัทขี่ าพเจาเจริญวยั เติบโตเปน สาวมรี ูปโฉมและผวิ พรรณงาม พระราชบดิ าก็ถวายขาพเจาแกพระเจาพิมพิสารขาพเจาเปนท่โี ปรดปรานของพระองค ยนิ ดแี ตใ นการบํารุงรปู ไมพอใจคนที่กลา วโทษรูปเปน อันมาก คร้ังนัน้ พระเจาพมิ พสิ ารโปรดใหนกั ขับรองขับเพลงพรรณนาพระวิหารเวฬุวนั กะขาพเจาดว ยพระประสงคจะทรงอนุเคราะหขาพเจา ขา พเจาสําคัญวา พระเวฬุ-วันวิหาร อันเปนท่ีประทบั แหงพระสคุ ต เปน ทรี่ ่ืนรมยผใู ดยังมไิ ดเห็น กเ็ ทากับวาผนู น้ั ยงั ไมเห็นนนั ทวันพระวหิ ารเวฬวุ นั เปนดงั วา นันทวันอันเปน ท่ีเพลดิ เพลินของนรชน ผใู ดไดเ หน็ แลวเทากับวา ผนู น้ั เห็นนนั ทวันอนั เปน ทเี่ พลดิ เพลนิ ดีของทา วอมรินทรเ ทวราช ทวย-เทพละนนั ทวันนนั้ แลว ลงมายังพนื้ ดิน เห็นพระวหิ ารเวฬุวันอันนา รืน่ รมยเ ขาแลว ก็อศั จรรยใจดูไมอ่มิ พระ-วหิ ารเวฬุวนั เกิดขนึ้ เพราะบญุ ของพระราชาอนั บญุ ของพระพุทธเจา ตกแตงแลว ใครเลา จะกลา วกองคณุ ของพระเวฬุวนั นนั้ มใิ หเ หลอื ได. ครง้ั น้นั ขาพเจา ไดฟ งความสมบรู ณแ หง พระ-วิหารเวฬวุ นั เปนท่ซี ึ้งโสตและจับใจแลว อยากจะชมพระเวฬวุ นั นัน้ จงึ กราบทูลพระราชา ครงั้ น้นั พระ-มหิบดจี ึงโปรดสงขาพเจา พรอ มดวยบริวารเปนอันมาก

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 224เพ่ือชมพระเวฬุวนั นน้ั ทนี่ า ขวนขวายชม ดวยพระ-ดํารสั วา ดูกอ นพระนางผูมสี มบัติมาก เชิญเสด็จไปชมพระมหาเวฬวุ นั ใหเปน ขวญั ตาซงึ่ ฉาบดวยพระรศั มีแหง พระสุคตงามดว ยพระสริ ิทุกสมยั ขาพเจา ทูลวาเมอื่ ใดพระพุทธมุนีเสด็จเขามาทรงบิณฑบาตในกรุงราชคฤหราชธานี เมือ่ นัน้ หมอ มฉนั จะเขาไปชมพระ-วิหารเวฬวุ นั เวลานนั้ พระวหิ ารเวฬวุ นั นน้ั มดี อกไมบานสะพร่งั มภี มรนานาชนิดบนิ เวียนวอนสงเสยี งรองประกอบดวยเพลงขบั กลอ มของนกดุเหวาอกี เหลานกก็รายราํ แพนเงยี บเสียงไมพลกุ พลา นประดบั ดว ยทจ่ี ง-กรมตาง ๆ สรางดว ยกุฏิและมณฑป อรามดว ยพระผูพากเพียรทีป่ ระเสรฐิ เมอ่ื ขา พเจาเท่ียวไปไดร สู ึกวาเปนกาํ ไรนัยนต าของขาพเจา แท ๆ แมใ นพระเวฬวุ นันั้นขาพเจาก็ไดเ หน็ ภิกษหุ นมุ รปู หน่ึงบาํ เพญ็ เพยี รอยูแลวคิดไปวาภกิ ษุรปู นี้ ยงั อยใู นวยั หนุมแนนมีรูปรา งนา รัก ปฏิบตั ิดอี ยูใ นพระเวฬุวนั ทีน่ า รืน่ รมยเ ชนนี้เหมือนฤดใู บไมผลิ ภกิ ษุนี้ศีรษะโลน หมผาสองช้นันง่ั อยูท่ีโคนไม ละความยินดที เ่ี กิดแตอ ารมณ เจริญฌานอยู ธรรมดาคฤหสั ถควรจะบรโิ ภคกามตามความสขุ ตอ แกจ ึงควรประพฤตธิ รรมอนั เจริญงอกงามนใี้ นภายหลัง ขา พเจาสาํ คญั วาพระคนั ธกฎุ ีทป่ี ระทับแหงพระชินเจาดงั ดวงอาทิตยอ ุทัย ประทบั น่งั ทรงสาํ ราญ

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 225พระองคเดยี ว มสี าวสวยถวายงานพัดอยู ครั้นแลวจงึดาํ ริอยา งนวี้ า สมณะปอนรูปน้ีมใิ ชอ งคพ ระนราสภหญิงสาวคนนน้ั มผี วิ พรรณเปลง ปลงั่ ดังทอง มดี วงตางามดงั ดอกบัว รมิ ฝป ากแดงดังผลมะพลับสุก ชําเลืองแตน อยเปน ทีซ่ าบซึ้งตรึงใจและนัยนตา แขนแกวงดั่งชงิ ชาทอง ดวงหนา งาม ถนั ทงั้ คเู ตงตั่งดังดอกบัวตมู มีเอวองคก ลมกลึงตะโพกผงึ่ ผาย ลําขานา ยนิ ดี มเี ครือ่ งแตงกายสวย เครื่องประดับสีแดงแวววาว นุงผา เนือ้เกลีย้ งสเี ขียว มีรูปสมบตั ิชมไมรูอิม่ ประดบั ดวยสรรพาภรณ ขาพเจา เหน็ หญงิ สาวน้ันแลว กค็ ิดอยางนี้วา โอ หญงิ สาวคนน้ีรปู งามเหลือเกนิ ขา พเจา ไมเ คยเหน็ ดว ยนัยนต านี้ ไมว าในตรงไหน ๆ เลย ทันใดน้ัน หญงิ สาวคนนั้น ถกู ชราย่ํายี มผี ิวพรรณแปลกไป หนา เหยี่ ว ฟน หัก ผมหงอก นํ้าลายไหล หนาไมส ะอาด ใบหูยน กระดาง นยั นต าขาว นมยานไมง าม ตกกระทั่วตัว เรอื นรา งสะพรง่ั ดว ยเสน เอน็ตวั คอ มลงใชไ มเ ทา เปนเพือ่ น รา งกายซูบผอมลีบไปสนั่ งั่นงก ลมลงแลวหายใจถี่ ๆ ลําดบั น้นั ความสงั เวชอันไมเคยเปน ทาํ ใหข นลกุ ชชู นั ไดม ีแกขาพเจา วา นาตาํ หนริ ปู อันไมสะอาดทีพ่ วกคนเขลาพากันยินดี ขณะนัน้ พระพุทธเจาผทู รงพระกรณุ ามากมีพระทยั ปต ิโสม-นสั ทรงเห็นขา พเจาผูมใี จสังเวชแลวไดต รัสพระคาถา

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 226นี้วา ดกู อนเขมา จงดรู างกายอันกระสับกระสายไมสะอาด เนา เปอ ย ไหลเขา ไหลออกที่พวกพาลชนยินดีกันนกั จงอบรมจิตใหเปนสมาธมิ อี ารมณเ ดียวดวยอสภุ ารมณเ ถิด จงมีกายคตาสติ มีความเบ่อื หนา ยมากๆไวเถดิ รปู หญงิ น้ีฉนั ใด รปู ของเธอนัน้ กฉ็ ันนนั้ รูปของเธอฉันใด รปู หญิงน้ีกเ็ ปนฉันน้นั เธอจงคลายความพอใจในกายทัง้ ภายในภายนอกเสียเถิด จงอบรมอนิมติ ตวิโมกข จงละมานานุสัยเสยี เธอจักเปนผูสงบ จารกิ ไปเพราะละมานานสุ ยั นัน้ ได. ชนเหลาใดกาํ หนัดอยูดว ยราคะ ยอมตกไปสูกระแสตัณหา เหมือนแมลงมมุ ตกไปยังใยทตี่ ัวเองทําไวฉะนัน้ ชนเหลา นั้นตัดกระแสตณั หานั้นเสียไดแ ลวเปน ผูหมดอาลัย ละกามสขุ ไดยอมงดเวน กจิ คฤหสั ถ[บวช] อยู ขณะน้นั พระบรมศาสดาผเู ปนสารฝี กนรชนทรงทราบวา ขาพเจา มีจิตควรแลว จงึ ทรงแสดงมหานิทานสูตรเพ่อื ทรงแนะนําขาพเจา ขา พเจาไดฟ งสตู รอนั ประเสรฐิ นน้ั แลว ระลึกถงึ สญั ญาในกาลกอ นไดด าํ รงอยใู นสัญญาน้ันแลว ชาํ ระธรรมจกั ษใุ หห มดจด ทันใดน้ัน ขาพเจาหมอบลงแทบพระบาทยุคลแหงพระพทุ ธเจา ผแู สวงหาคณุ อนั ยิ่งใหญเพื่อประสงคจะแสดงโทษ [ขอขมา] จึงไดกราบทลู วา ขา แตพระองคผทู รงเหน็ ธรรมทัง้ ปวง ขา พระองคข อถวายมนสั การ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย เถรคี าถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 227แดพระองค ขาแตพระองคผูมีพระกรุณาเปนทีอ่ ยู ขา -พระองคข อถวายนมสั การแดพ ระองค ขา แตพระองคผเู สด็จขามสงสารแลว ขา พระองคขอถวายนมัสการแดพระองค ขา แตพระองคผูประทานอมตธรรม ขา-พระองคขอถวายนมสั การแดพ ระองค ขาพระองคแ ลนไปแลว สชู ัฏคอื ทฏิ ฐิ ลมุ หลงเพราะกามราคะ พระองคทรงแนะนาํ ดวยอุบายทชี่ อบ เปน ผยู นิ ดแี ลว ในอบุ ายท่ีทรงแนะนําสตั วท ้งั หลาย คงต้งั อยู [อยางน้นั ] เพราะไมเห็นพระผแู สวงหาคณุ อนั ย่ิงใหญเ ชน พระองคจ ึงเสวยทุกขเ ปน อันมาก ในสาครคือสังสารวฏั เม่อื ใดขา พระองคย ังมิไดมาเฝาพระองคผูทรงเปน สรณะแหงสตั วโลก ไมเ ปนศตั รูแกส ัตวโลก ทรงถึงทสี่ ุดแหงมรณะ ผมู ีอรรถรสอนั ไพเราะ ขาพระองคข อแสดงโทษน้นั ขาพระองคย นิ ดเี ปนนติ ยใ นรูป ระแวงวาพระองคไมทรงเกือ้ กูล จงึ มไิ ดม าเฝา พระองคผ ทู รงเกอื้ กลู มากผทู รงประทานธรรมอนั ประเสริฐ ขาพเจาขอแสดงโทษนัน้ ครั้งน้นั พระองคผูท รงเปน พุทธชินะทรงพระ-มหากรุณาประกาศกงั วานกระแสธรรมอนั ไพเราะ เมื่อทรงเอาน้าํ อมฤตรดขาพเจาไดต รสั วา หยุดเถดิ เขมาครง้ั น้ันขา พเจา ประนมนมสั การดวยเศยี รเกลาทําประ-ทักษณิ พระองคแ ลว กลบั ไปเฝาพระนรบดรี าชสวามีแลวกราบทูลวา ขาแตพระองคผ ูทรงขม ขา ศึก นา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ท่ี 228อศั จรรย พระองคท รงดาํ รอิ ุบายอันน้ไี วช อบแทห นอหมอ มฉนั ผูปรารถนาจะชมพระเวฬวุ ัน กไ็ ดช มพระมนุ ีผูปราศจากกิเลสเหมือนปา ขาแตพระมหาราชเจาถาพระองคจ ะทรงชอบพระราชหฤทยั ไซร หมอ มฉนัผเู บอื่ หนา ยในรูปตามทพ่ี ระพทุ ธมุนตี รสั สอน จักบวชในศาสนาของพระพทุ ธเจา ผูค งที่พระองคน้ัน. ครง้ั นั้น พระเจา พิมพสิ ารพระเจาแผนดินพระ-องคนนั้ ทรงประคองอญั ชลีตรัสวา ดกู อนพระนอ งนางพี่อนุญาตแกพระนองนาง บรรพชาจงสาํ เร็จแกพ ระ-นอ งนางเถิด ครั้งนั้นขาพเจา บวชมาแลว ได ๗ เดือนเห็นความเกิดและดบั ของประทีป มีใจสังเวชเบ่ือหนา ยในสรรพสงั ขาร ฉลาดในปจจยาการ กาวลวงจตุรโอฆะแลวก็บรรลพุ ระอรหตั เปนผูช าํ นาญในฤทธิ์ในทพิ โสตธาตุและเจโตปรยิ ญาณ รูชัดปุพเพนิวาส-ญาณ ชาํ ระทพิ ยจกั ษุใหบ ริสุทธิ์ มอี าสวะทง้ั ปวงหมดส้ินแลว บดั นภ้ี พใหมไ มมี ญาณอันบรสิ ทุ ธ์ิของขาพเจาในอรรถะ ธรรมะ นิรุตตแิ ละปฏภิ าณเกิดขึ้นแลวในพระพทุ ธศาสนาขาพเจาเปน ผฉู ลาดในวิสุทธิท้งั หลาย แกลว กลาในกถาวัตถุ รจู กั นยั แหงอภธิ รรมถงึ ความชํานาญในศาสนา ภายหลังพระเจาปเสนทิ-โกศลตรัสถามปญ หาละเอยี ดในโตรณวตั ถุ ขา พเจาก็ถวายวิสัชนาตามความเปนจริง คร้งั นั้นพระเจา ปเสนทิ-

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนา ที่ 229 โกศลเสด็จเขา เฝา พระสุคตแลว ทูลสอบถามปญ หา เหลา น้ัน พระพทุ ธเจา ทรงพยากรณเหมอื นอยางที่ ขา พเจา ถวายวสิ ัชนาแดพระองค พระชนิ พทุ ธเจา ยอดนรชน ทรงพอพระทัยในคุณสมบัตินั้น จงึ ทรง สถาปนาขาพเจาไวใ นตําแหนง เอตทัคคะวา เปน เลศิ ของภิกษณุ ผี ูม ีปญญามาก ขาพเจา เผากเิ ลสทั้งหลาย แลว ฯลฯ พระพทุ ธศาสนา ขา พเจาไดทําเสรจ็ แลว . พระเถรนี บ้ี รรลพุ ระอรหัตแลว อยดู ว ยผลสุข นิพพานสุข กป็ รากฏวาเปน ผูมปี ญ ญามาก เพราะเม่ือพระขีณาสวเถรีรูปอนื่ ๆ เกดิ ปญญาไพบลู ยแตทา นก็บําเพญ็ บารมีมาแลว ในขอน้ัน จรงิ อยางน้ัน พระผูมพี ระภาคเจาประทับน่ังทา มกลางหมูพระอรยิ ะ ณ พระเชตวนั มหาวิหาร กาํ ลงั ทรงสถาปนาภกิ ษณุ ีทัง้ หลายไวใ นตาํ แหนงตามลาํ ดับ กท็ รงสถาปนาพระเถรีนั้นไวในตาํ แหนงเอตทคั คะเพราะเปนผมู ปี ญ ญามากกวา ดูกอนภิกษุทัง้ หลาย เขมาเปนเลิศของภกิ ษุณสี าวกิ าของเรา ผมู ีปญ ญามาก. วันหนึง่ พระเถรนี นั้ นัง่ พักกลางวันอยูโคนไมตน หนึง่ มารผูม ีบาปแปลงกายเปน ชายหนมุ เขา ไปหา เมอ่ื ประเลา ประโลมดวยกามทง้ั หลายก็กลาวคาถาวา แมน างเขมาเอย เจากส็ าวสคราญ เราก็หนุมแนน มาสิ เรามารว มอภิรมยกนั ดวยดนตรเี คร่อื ง ๕ นะ แมน าง. คาถานั้นมีความวา แมน างเขมาเอย เจาก็เปนสาว อยใู นวัยรนุรปู รางก็สะสวย ถงึ เราก็หนุมวยั รุน เพราะฉะนั้น เราท้ังสองอยาใหความหนมุ สาวเสยี ไปเปลา ดนตรเี คร่ือง ๕ มอี ยู มาสเิ รามาอภริ มยเลนกัน ดว ยความยนิ ดีในการเลนทน่ี า รกั เถิด.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เถรีคาถา เลม ๒ ภาค ๔ - หนาที่ 230 นางเขมาเถรีนั้น ฟง คํานนั้ แลว เม่ือประกาศความท่ีตนหมดความกําหนัด ในกามทัง้ ปวง ๑ ความที่ผนู ้นั เปน มาร ๑ ความไมเล่ือมใสทม่ี ีกําลงั ของตนในเหลาสตั วผ ูยึดม่ันในอัตตา ๑ และความทต่ี นทาํ กิจเสร็จแลว ๑จึงกลา วคาถาเหลานวี้ า เราอึดอัดเอือมระอาดายกายอนั เปอ ยเนา กระสบั - กระสาย มีอันจะแตกพงั ไปนี้อยู เราถอนกามตัณหา ไดแลว กามทงั้ หลายมอี ุปมาดว ยหอกและหลาว มี ขนั ธท งั้ หลายเปนเขียงรองสบั บัดนี้ ความยนิ ดใี นกาม ทีท่ า นพดู ถงึ ไมมแี กเราแลว เรากําจดั ความเพลดิ เพลิน ในกามทั้งปวงแลว ทําลายกองแหงความมดื [อวิชชา] เสียแลว ดกู อ นมารใจบาป ทานจงรอู ยางนี้ ตวั ทาน ถูกเรากาํ จัดแลว พวกคนเขลา ไมร ูต ามความ เปนจริง พากนั นอบนอมดวงดาวท้งั หลาย บําเรอไฟอยู ในปา คอื ลัทธิ สําคญั วา เปนความบรสิ ุทธ์ิ สว นเราแล นอบนอ มเฉพาะพระสัมมาสัมพุทธเจาผูเปนอดุ มบรุ ษุ จงึ พนแลว จากทุกขท งั้ ปวง ชื่อวา ทาํ ตามคาํ ส่ังสอน ของพระศาสดา. บรรดาบทเหลานัน้ . บทวา อคฺคึ ปริจรึ วเน ไดแก เท่ียวบชู าไฟอยใู นปา คือตบะ. บทวา ยถาภุจจฺ มชานนตฺ า ไดแ ก ไมร เู ร่อื งราวตามเปนจริง. คําที่เหลือในทน่ี ้ี งายทั้งนนั้ เพราะมีนัยอนั กลา วมาแลวในหนหลงั . จบ อรรถกถาเขมาเถรคี าถา