tripitaka_57

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 331 ๓. ภรรุ าชชาดก ประทษุ รายผมู ีศีลยอมวิบัติ [๒๗๕] เราไดฟ ง มาวา พระราชาในภรรุ ัฐ ได ทรงประทษุ รา ยตอฤๅษีท้งั หลายแลว ทรงประสบ ความวิบตั ิพรอ มท้งั แวน แควน . [๒๗๖] เพราะฉะนน้ั แลบณั ฑิตท้งั หลายจงึ ไม สรรเสริญการลุอาํ นาจแกฉ ันทาคติ บุคคลไมค วร จติ คิดรา ย ควรกลา วแตคําทอ่ี งิ ความจรงิ . จบ ภรุราชาดกที่ ๓ อรรถกถาภรุราชชาดกที่ ๓ พระศาสดาเม่ือประทับอยู ณ พระเชตวนั มหาวหิ าร ทรงปรารภพระเจา โกศล ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มคี าํ เรม่ิ ตน วาอิสนี มนฺตร กตวฺ า ดังน.้ี ความพิสดารมีอยวู า ลาภและสักการะไดเ กิดขึ้นเปนอันมากแกพระผูมีพระภาคเจา และภิกษุสงฆ. ดังท่พี ระธรรม-สังคาหกาจารยกลาวไววา ก็โดยสมยั นน้ั แล พระผูม พี ระภาคเจาอนั มหาชนสักการะ เคารพ นบั ถือ บชู า นอบนอม ไดจ วี ร

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 332บิณฑบาต เสนาสนะ คิลานปจจัยเภสัชและบรขิ ารท้ังหลายแมภกิ ษสุ งฆกเ็ หมือนอยา งนัน้ แตพ วกอัญญเดียรถียปรพิ าชกทัง้ หลาย ไมม ีใครสกั การะ เคารพ นบั ถือ บชู า นอบนอมไมได จีวร บณิ ฑบาต เสนาสนะ คลิ านปจ จยั เภสชั และบรขิ ารท้ังหลาย. พวกปริพาชกเหลา นัน้ เสื่อมจากลาภและสกั การะอยางน้ี จึงประชุมลับปรึกษากนั ท้ังกลางวนั และกลางคืนวาตงั้ แตพ ระสมณโคดมอบุ ัติมา พวกเราเสื่อมจากลาภและสักการะพระสมณโคดมกลบั ไดลาภและยศอยา งเลิศลอย สมบตั ินเ้ี กิดแกพ ระสมณโคดมดวยเหตุไรหนอ. ในหมูปริพาชกเหลานนั้พวกหนง่ึ กลาวอยางน้ีวา พระสมณโคดมอยทู าํ เลดีเปน ทีอ่ ดุ มสมบรู ณข องชมพูทวีปท้ังสนิ้ เหตนุ นั้ ลาภสกั การะจงึ เกดิ แกสมณโคดม. พวกทเ่ี หลือกลาววา นนั่ ก็มเี หตุผลอยู แมพ วกเราหากจะสรางอารามเดียรถยี ข น้ึ ท่หี ลงั เชตวันมหาวิหาร ก็คงจกัมลี าภอยา งน้ันบา ง. พวกปรพิ าชกทงั้ หมดลงความเห็นกันวาเอาเปน อยา งนั้น จึงตกลงกันตอไปวา ก็ถาพวกเราจกั ไมก ราบทลูพระราชาเสยี กอ นสรา งอาราม พวกภิกษกุ จ็ ะขดั ขวางได ธรรมดาผไู ดสนิ บนแลว จะไมเขวไมม ี เพราะฉะนนั้ เราจักถวายของกาํ นัลแดพระราชา แลวจักขอรับเอาที่สรา งอาราม จึงขอรอ งพวกอุปฐากทงั้ หลายรวบรวมทรัพยไ ดแสนหนึง่ ถวายแดพ ระ-ราชา แลวกราบทูลวา มพาบพิตร อาตมาภาพทัง้ หลายจกั สรา งอารามเดียรถียท ี่หลังเชตวันมหาวหิ าร หากพวกภิกษุจักมา

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 333ถวายพระพรแดพ ระองควา จักไมย อมใหท า ขอมหาบพติ รอยาเพิ่งใหคาํ ตอบแกภกิ ษเุ หลานน้ั . พระราชาทรงรับคาํ เพราะความละโมภของกํานัล. พวกเดียรถียครัน้ เกลี้ยกลอ มพระราชาแลว จึงเรยี กชา งมาเริม่ การกอ สรา ง. ไดมีเสยี งเอด็ อึงข้ึน. พระศาสดาจึงตรสั ถามวา อานนทนั่นอะไรกัน เสยี งเอ็ดอึงอ้ือฉาว. พระอานนทกราบทูลวา ขา แตพระองค พวกเดียรถียใ หส รา งอารามเดยี รถียข ึน้ ที่หลงั พระ-วิหารเชตวัน จึงมเี สยี งข้ึน ณ ทน่ี นั้ พระเจา ขา . ตรสั วา ดูกอนอานนท ท่ีน่นั ไมส มควรแกอ ารามเดยี รถีย พวกเดียรถยี ช อบเสียงเอด็ อึง ไมสามารถจะอยรู ว มกบั พวกเดยี รถียเ หลาน้ันไดจึงใหป ระชมุ ภิกษสุ งฆแ ลว ตรสั วา ดกู อนภกิ ษุท้งั หลาย พวกเธอจงไปทูลพระราชาใหทรงยบั ยงั้ การสรางอารามเดียรถีย. ภกิ ษุสงฆไ ปยืนอยทู ีป่ ระตูพระราชวงั . พระราชาทรงสดับวาสงฆมา ทรงดาํ รวิ า พวกภกิ ษุคงจะมาเรื่องอารามเดียรถีย เพราะพระองครับสินบนไว จึงใหไปบอกวา พระราชาไมประทบั อยูในวัง. ภกิ ษุทั้งหลายจึงไปกราบทูลแดพ ระศาสดา. พระศาสดาตรัสวา พระราชาทรงทาํ อยา งนเ้ี พราะทรงรนั สินบน จงึ สงพระอคั รสาวกทง้ั สองรปู ไป. พระราชาทรงสดับวา พระอัคร-สาวกทั้งสองรูปมา จงึ รับสงั่ ใหบอกไปเหมอื นอยางน้นั . พระ-อคั รสาวกท้ังสองมากราบทูลแดพ ระศาสดา. พระศาสดาตรสั วาดกู อ นสารบี ุตร คราวน้พี ระราชาจักไมไดประทบั นง่ั ในพระ-

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 334ราชมณเฑียร จกั เสดจ็ ออกขา งนอก รุง ข้นึ ในเวลาเชา พระองคทรงนุงถอื บาตรจวี รเสดจ็ ไปยังประตพู ระราชวังกับภกิ ษุ ๕๐๐รูป. พระราชาพอไดท รงสดับเทานน้ั ก็เสด็จลงจากปราสาทรบั บาตรนิมนตพ ระศาสดาใหเ สด็จเขาไป แลว ทรงถวายขา วยาคูและภตั ร ถวายบังคมพระศาสดา ประทับนั่ง ณ สวนขา งหนง่ึพระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนา โดยปรยิ ายขอ หน่งึ มาแสดงแกพระราชาแลวตรัสวา มหาบพติ ร พระราชาแตค รัง้ กอ นก็รับสินบนแลวทําใหผูมีศลี ท้งั หลายทะเลาะววิ าทกนั ไมเ ปนเจาของแหงแควน ของตนไดถ งึ ความพนิ าศใหญห ลวง พระราชากราบทูลอาราธนา จงึ ทรงนําเรอ่ื งอดตี มาตรสั เลา. ในอดีตกาลมพี ระราชาพระนามวา ภรุราช เสวยราช-สมบัติอยูในแควน ภรุ. ในครง้ั นั้นพระโพธิสัตวเปน ดาบส เปนครูประจําคณะ. ไดอภญิ ญาหา และสมาบัตแิ ปด อยูใ นหิมวันต-ประเทศมาชานาน จงึ แวดลอ มไปดว ยดาบส ๕๐๐ ลงจากหมิ วันตประเทศ เพอื่ ตอ งการอาหารรสเคม็ และเปร้ียว ไดไปถงึ ภรนุ ครโดยลําดบั ออกบิณฑบาต ณ เมืองนน้ั แลวออกจากนครน่ังอยูที่โคนตนไทรยอย ซ่งึ สมบรู ณไ ปดว ยสาขา และคาคบทางประตดู า นเหนอื กระทําภตั กิจเสร็จแลว อาศัยอยู ณ โคนตนไมน ั่นเอง. เมื่อคณะฤๅษีน้ันอยู ณ ทน่ี นั้ ลว งไปครงึ่ เดอื นครปู ระจ าคณะอ่ืนมบี รวิ าร ๕๐๐ มาเท่ียวขอภิกษาในนครนนั้ครั้นออกจากนครแลวนั่งอยทู ่ีโคนตนไทรยอยเชนเดยี วกันทาง

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 335ประตูทิศใต กระทาํ ภตั กิจแลว อาศัยอยู ณ ท่ีน้นั เอง. คณะฤๅษีท้ังสองเหลา น้ัน พกั อยตู ามพอใจ ณ ทน่ี ัน้ แลวกก็ ลับสูหมิ วนั ตประเทศตามเดิม. เม่ือคณะฤๅษเี หลา นน้ั ไปแลว ตนไทรทางประตทู ิศใตก็แหงโกรน เม่อื คณะฤๅษเี หลาน้นั มาอีกคร้ังหนึง่ คณะท่ีอยตู นไทรทางทศิ ใตมาถงึ กอนรูวาตน ไมข องตนแหงโกรน เทีย่ วขอภกิ ษาออกจากนครไปโคนตน ไมท างทศิ อดุ รกระทําภตั กิจเสรจ็ แลว ก็พกั อยู ณ ทน่ี ัน้ เอง. สวนฤาษีอีกพวกหนึง่ มาถึงทีหลัง เท่ียวภกิ ขาจารในนครแลวไปยงั โคนตนไมเดมิ ของตน กระทาํ ภัตกิจแลวก็พักผอน. พวกฤๅษที ั้งสองคณะก็ทะเลาะกนั เพราะตนไมว า ตน ไมของเรา ตนไมข องเรา เลยเกดิ ทะเลาะกนั ใหญ. ฤๅษพี วกหนึง่ กลาววา พวกทานจะเอาท่ีท่เี ราอยูม ากอ นไมได. พวกหนึง่ กลา ววา พวกเรามาถงึ ทีน่ ี่กอน พวกทานจะเอาไมไ ด. พวกฤๅษีเหลาน้นั ตางทุมเถยี งกนัวา เราเปนเจาของ เราเปนเจา ของ ดงั นี้แลวพากันไปราชตระกลูเพอื่ ตองการโคนตนไม. พระราชาทรงตัดสินใหคณะฤๅษีท่ีมาอยกู อ นเปน เจา ของ. สว นฤๅษีอีกพวกหนึ่งคิดวา พวกเราจะไมย อมใหใครวาตนวา ถกู พวกฤๅษีพวกนี้ใหแ พไ ด จงึ ตรวจดูดว ยทิพยจักษุ เห็นเรือนรกหลังหนง่ึ สาํ หรบั พระเจา จักรพรรดิทรงใชส อย จึงนํามาถวายเปน สนิ บนแดพ ระราชา พากนั ถวายพระพรวา มหาบพิตร ขอพระองคจ งตัดสินใหพ วกอาตมาเปนเจาของ พระราชาทรงรบั สนิ บนแลว ทรงตดั สนิ ใหฤาษที ง้ั สองคณะ

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 336เปนเจาของวา จงอยูกันทงั้ สองคณะเถดิ . ฤๅษีอีกฝา ยหนึ่งนาํลอ แกวของเรือนรกนน้ั มาถวายเปนสินบน แลวทูลวา มหาบพิตรขอพระองคท รงตัดสินใหพ วกอาตมาเปนเจาของเถดิ . พระราชาไดทรงทาํ ตามน้นั . คณะฤๅษีมคี วามรอนใจวา พวกเราละวัตถุกามและกเิ ลสกามออกบวช จะทะเลาะติดสนิ บนเพราะโคนตน ไมเปน เหตุ เปน การทําท่ีไมสมควร จงึ รีบหนีออกไปสหู มิ วนั ต-ประเทศตามเดิม. เทวดาทส่ี ิงสถติ อยู ณ แควนภรุรฐั ทั้งส้นิตางรว มกันพโิ รธพระเจาภรรุ าชวา พระราชาทําใหผ มู ีศลีทะเลาะกนั เปน การทําที่ไมสมควร จึงบนั ดาลใหแ ควน ภรรุ ฐัอันกวา งใหญ ๓๐๐ โยชนก ลายเปนสมุทรไป กอ ใหเ กิดความพินาศ. ชาวแวนแควน ทัง้ สิน้ ถึงความพินาศ เพราะอาศยั พระเจา -ภรรุ าชพระองคเดียว ดวยประการฉะนี้. พระศาสดาทรงนาํ เร่อื งอดตี นมี้ า พระองคตรสั รแู ลวไดตรัสคาถาเหลานี้วา :- เราไดฟ งมาวา พระราชาในภรรุ ัฐไดทรง ประทุษรา ยตอฤๅษีทัง้ หลายแลว ทรงประสบ ความวิบัติพรอ มทั้งแวน แควน . เพราะฉะนัน้ แล บณั ฑติ ท้งั หลาย จึงไม สรรเสรญิ การลุอ านาจแกฉนั ทาคติ บคุ คลไมค วร มจี ิตคดิ รา ย ควรกลาวแตคาํ ท่ีอิงความจรงิ .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 337 ในบทเหลา น้ัน บทวา อสิ นี มนตฺ ร กตวฺ า ความวา เปดชองใหด วยอาํ นาจฉันทาคติ. บทวา ภรุราชา คอื พระราชาแควนภร.ุบทวา อิติ เม สุต ความวา เราไดส ดับเรอ่ื งน้ีมากอ นแลว.บทวา ตสฺมา หิ ฉนทฺ าคม ความวา เพราะพระเจา ภรุราชทรงถึงฉนั ทาคติ จงึ วบิ ตั พิ รอ มท้ังแวน แควน ฉะนนั้ บณั ฑติ ทง้ั หลายจงึ ไมส รรเสรญิ การถึงฉันทาคต.ิ บทวา อทฏุ จิตโฺ ต ความวาบุคคลไมค วรมีจติ คิดรา ยดวยกิเลส ควรกลา วคาํ จรงิ . บทวาสจฺจปู สหฺ ิต ความวา ควรกลาวคําท่ีองิ สภาพ คอื องิ เหตุ อิงผลเทาน้ัน. ในชนเหลา น้นั พวกใดกลาวคําจรงิ คดั คา นวา ท่ีพระเจาภรรุ าช ทรงรับสนิ บนนเ้ี ปนการทําท่ไี มส มควร ท่สี ําหรับชนเหลานนั้ ดาํ รงอยู ไดปรากฏขน้ึ เปนเกาะพนั หนง่ึ ในนาลิเกร-ทวีป จนทกุ วนั น้.ี พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานี้มาแลว ตรสั วามหาบพติ รไมควรเปน ผลู าํ เอยี งดว ยฉันทาคติ ไมควรทาํ ใหบรรพชติ ทง้ั สองคณะทะเลาะกนั แลว ทรงประชุมชาดก. เราตถาคตไดเปนหัวหนาคณะฤๅษสี มยั น้นั . พระราชา ในเวลาที่พระตถาคตเสวยภัตตาหารเสร็จแลว เสด็จกลบั ไป ไดสงพวกราชบุรุษใหไปร้ืออารามเดยี รถีย. พวกเดียรถยี กต็ ้งั ไมตดิฉะน้ีแล. จบ อรรถกถาภรรุ าชชาดกที่ ๓

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 338 ๔. ปณุ ณนทีชาดก วาดว ยการไมร ะลกึ ถงึ [๒๗๗] ชนท้ังหลายพูดถงึ แมน ํา้ ท่ีเต็มแลววา กา ดมื่ กินไดกด็ ี พูดถงึ ขา วกลา ทเี่ กดิ แลว วา กาซอ น อยไู ดก ด็ ี พดู ถึงบคุ คลที่รักกนั ไปสทู ไ่ี กลวา จะ กลบั มาถงึ เพราะกาบอกขา วกด็ ี กานนั้ เรานาํ มา ใหทา นแลว ขอเชญิ บรโิ ภคเนอื้ กาน้นั เถิด ทา น พราหมณ. [๒๗๘] คราวใด พระราชาทรงระลกึ ถึงเรา เพ่อื จะสง เนื้อกาใหเ รา คราวนนั้ เนอื้ หงสก ด็ ี เนื้อ นกกะเรยี นกด็ ี เน้อื นกยงู ก็ดี เปนของทเ่ี รานาํ ไป ถวายแลว การไมระลึกถึงเสยี เลยเปนความ เลวทราม. จบ ปณุ ณนทชี าดกที่ ๔ อรรถกถาปุณณนทชี าดกท่ี ๔ พระศาสดาเมื่อประทบั อยู ณ พระเชตวนั มหาวหิ าร ทรงปรารภพระปญ ญาบารมี ตรัสพระธรรมเทศนาน้ี มีคาํ เริ่มตนวา ปณุ ฺณ นทึ ดังน.้ี

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 339 ความยอ มีวา ในวันหนึ่ง ภิกษทุ ง้ั หลายประชมุ สนทนากันปรารภพระปญ ญาของพระตถาคต ในโรงธรรมวา อาวุโสทั้งหลาย พระสมั มาสัมพุทธเจา มีพระปญ ญามาก มพี ระปญ ญาลึกซง้ึ มพี ระปญ ญาแจม ใส มีพระปญ ญาวองไว มีพระปญ ญาแหลม มพี ระปญญาชาํ แรกกเิ ลส ทรงประกอบดว ยพระปญ ญาเฉลียวฉลาด. พระศาสดาเสดจ็ มาตรสั ถามวา ภิกษุท้ังหลายบดั นี้พวกเธอนั่งสนทนากันดวยเรอื่ งอะไร เมอ่ื ภกิ ษุทั้งหลายกราบทูลใหท รงทราบแลว จงึ ตรสั วา ภิกษุท้งั หลาย มิใชในบัดนเี้ ทานนั้ แมเ มอ่ื กอนตถาคตกม็ ปี ญญาฉลาดในอุบายเหมือนกัน แลว ทรงนาํ เรอื่ งอดีตมาตรสั เลา . ในอดตี กาลครั้งพระเจา พรหมทัตเสวยราชสมบตั ิอยูในกรุงพาราณสี พระโพธิสัตวอ บุ ตั ใิ นตระกลู ปโุ รหติ คร้นั เจริญวยั เรยี นศลิ ปะสาํ เรจ็ ทุกอยา ง ในเมอื งตกั กสิลา เม่อื บดิ าลว งลบั ไปแลว ไดตําแหนง ปุโรหติ เปน ผูส อนอรรถและธรรมของพระเจาพาราณสี. ครน้ั ตอ มา พระราชาทรงเช่อื คําของผยู แุ หยทรงพิโรธขับพระโพธสิ ตั วอ อกจากกรุงพาราณสี ดว ยพระดาํ รัสวา เจาอยา อยูในราชสํานักของเราเลย. พระโพธสิ ตั วพ าบุตรภรรยาไปอาศยั อยู ณ หมูบ านแควนกาสีแหงหน่ึง. ตอมา พระ-ราชาทรงระลึกถงึ คณุ ของพระโพธสิ ัตว ทรงดําริวา การที่เราจะสงใคร ๆ ไปเรียกอาจารยไมส มควร แตเ ราจะผูกคาถาหนง่ึคาถา เขยี นหนงั สอื ใหต มเนอื้ กา แลว หอ หนงั สอื และเนอ้ื ดว ย

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 340ผาขาวประทบั ตราสงไปให ผิวา ปุโรหติ เปนคนฉลาด อานหนงั สอื แลวรวู า เน้ือกากจ็ ักกลับมา ถา ไมร กู จ็ กั ไมมา. ทรงเขยี นคาถานีเ้ ริม่ ตนวา ปณุ ณฺ  นทึ ลงในใบลานวา :- ชนท้ังหลายพูดถึงแมน้ําท่เี ตม็ แลว วา การ ดม่ื กนิ ไดก็ดี พูดถงึ ขาวกลาที่เกดิ แลว วา กาซอน อยไู ดก ด็ ี พดู ถงึ คนที่รกั กันไปสทู ไ่ี กลวา จะกลับ มาถึงเพราะกาบอกขา วกด็ ี กานน้ั เรานาํ มาให ทานแลว ขอเชิญบริโภคเน้ือกานน้ั เถดิ ทาน พราหมณ. ในบทเหลานน้ั บทวา ปุณณฺ  นทึ เยน จ เปยยฺ มาหุ ความวาชนทัง้ หลายกลาววาแมน ้าํ ท่ีกาดืม่ ได ไดกลาวถงึ แมนํา้ ทีเ่ ต็มแลวกาด่ืมได เพราะแมน้ําทไี่ มเ ต็มไมเรยี กวา กาดมื่ ได. เม่อื ใดกายืนอยทู ฝ่ี ง แมน ้ําสามารถยดื คอลงไปด่มื ได เม่อื น้นั ทา นกลาวแมน า้ํ นั้นวา กาดื่มได. คําวา ยว ในบทวา ชาต ว เยวจ คยุ ฺหมาหุ เปนเพยี งเทศนา แตในท่ีนีห้ มายเอาขาวกลาออ นทีเ่ กดิ งอกงามสมบรู ณท กุ ชนิด. ดวยวา ขาวกลา นั้นเมือ่ ใดสามารถปกปด กาที่เขาไปภายในได เมื่อนั้นช่อื วา กาซอนอยไู ด. บทวาทูร คต เยน จ อวุหย ความวา บคุ คลเปนท่รี ักจากไปไกลนาน ๆยอ มพูดถงึ กนั เพราะไดเ ห็นกามาจับหรอื ไดยินเสียงกาสงขาววา กากา พูดกันอยา งนวี้ า บคุ คลช่ือนีค้ งจกั มา เพราะกาสง ขา ว.บทวา โส ตฺยาภโต ความวา เนือ้ น้ันเรานาํ มาใหทานแลว . บทวา

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 341หนฺท จ ภุ ชฺ พรฺ าหฺมณ ความวา เชญิ ทานพราหมณรับไปบรโิ ภคเถิด คอื บริโภคเนื้อกานี.้ พระราชาทรงเขยี นคาถาน้ลี งในใบลานแลว ทรงสง ไปใหพระโพธสิ ัตว. พระโพธิสตั วอ านหนังสอื แลว ก็ทราบวาพระราชาทรงตองการพบเรา จงึ กลา วคาถาท่ี ๒ วา :- คราวใดพระราชาทรงระลกึ ถึงเรา เพอื่ จะสง เนื้อกาใหเ รา คราวนัน้ เนอ้ื หงสก ด็ ี เนื้อนก กะเรยี นกด็ ี เนอื้ นกยงู กด็ ี เปนของที่เรานําไป ถวายแลว การไมระลึกถึงเสียเลย เปน ความ เลวทราม. ในบทเหลา นน้ั บทวา ยโต ม สรตี ราชา วายสมฺป ปหาตเวความวา คราวใดพระราชาทรงไดเนอ้ื กามายอมระลึกถึงเราเพ่อื จะสงเน้อื กานัน้ มาให. บทวา ห สา โกจฺ า มยุรา จ ความวาแตค ราวใด เขานาํ เนื้อหงสเ ปน ตน มาถวาย พระองคไ ดเ นือ้ หงสเปนตนเหลาน้ัน คราวนนั้ ไฉนพระองคจึงไมระลกึ ถึงเรา. บทวาอสตเิ ยว ปาปย า ความวา การไดเนื้ออะไรก็ตาม แลว ระลึกถงึเปน ความดี แตไ มร ะลึกถึงเสียเลย เปนความลามกในโลก เหตุแหง การไมร ะลกึ ถึงเสยี เลยเปนความเลวทราม แตเ หตุน้นั มไิ ดมีแตพระราชาของเรา พระราชายงั ทรงระลึกถงึ เรา ทรงหวังการกลับของเรา เพราะฉะนนั้ เราจะไป.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 342 พระโพธสิ ตั วไ ดเทยี มยานไปเฝาพระราชา พระราชาพอพระทัย แตง ต้งั ใหดํารงตําแหนงปุโรหติ ตามเดิม. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานีม้ าแลว ทรงประชุมชาดก. พระราชาในครงั้ นน้ั ไดเ ปน อานนทใ นคร้ังนี้ สวนปุโรหติคอื เราตถาคตนแี้ ล. จบ อรรถกถาปณุ ณนทชี าดกท่ี ๔

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 343 ๕. กจั ฉปชาดก ตายเพราะปาก [๒๗๙] เตา พออาปากจะพูด ไดฆ า ตนเองแลว หนอ เมื่อตนคาบทอนไมไ วดีแลว กฆ็ า ตนเสีย ดวยวาจาของตนเอง. [๒๘๐] ขา แตพระองคผปู ระเสรฐิ สุดในหมนู รชน บุรษุ ผูเ ปน บัณฑติ เหน็ เหตอุ นั นี้แลว ควรเปลง แตวาจาท่ดี ี ไมค วรเปลง วาจานัน้ ใหลวงเวลาไป ขอพระองคท รงทอดพระเนตรเตาผลู วงถึงความ พนิ าศเพราะพดู มาก. จบ กัจฉปชาดกที่ ๕ อรรถกถากจั ฉปชาดกที่ ๕ พระศาสดาเม่อื ประทบั อยู ณ พระเชตวนั มหาวหิ าร ทรงปรารภภิกษโุ กกาสิกะ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มคี าํ เร่ิมตน วาอวธิ วต อตตฺ าน ดงั น้.ี เรอ่ื งราว จักมีแจง ในมหาตกั การชิ าดก. กใ็ นคร้งั นั้น พระศาสดาตรัสวา ดูกอนภิกษุทง้ั หลายโกกาลิกะมใิ ชฆา ตัวเองดวยวาจาในบดั น้เี ทา นน้ั แมเมอ่ื กอนก็ฆา ตัวตายดว ยวาจาเหมอื นกนั จงึ นาํ เรอื่ งในอดตี มาตรสั เลา .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 344 ในอดีตกาลคร้ังพระเจาพรหมทตั เสวยราชสมบตั อิ ยูในกรุงพาราณสี พระโพธิสตั วอุบตั ิในตระกลู อํามาตย ครัน้ เจรญิวยั ไดเปน ผูสอนอรรถและธรรมของพระองค. แตพระราชาพระองคช างพูด. เมื่อพระองคตรัสคนอน่ื ไมม โี อกาสพูดไดเลย.พระโพธิสัตวป ระสงคจ ะปรามความพูดมากของพระองค จงึ คิดตรองหาอุบายพกั อยา งหนง่ึ . กใ็ นกาลนน้ั มเี ตาตัวหนึง่ อาศัยอยูทสี่ ระแหง หน่งึ ในหิมวันตประเทศ. มลี กู หงสส องตัวหากนิ จนสนิทสนมกับเตา. ลกู หงสส องตวั นน้ั ครัน้ สนิทสนมแนน แฟน วนัหน่ึงจึงพูดกับเตาวา เตา สหายรัก ทอี่ ยูในถา้ํ ทองทีพ่ นื้ ภูเขาจิตรกฏู ในปาหมิ พานตของพวกเรา เปนประเทศนารน่ื รมยทานจะไปกบั เราไหม. เตา ถามวา เราจะไปไดอ ยางไรเลา .ลกู หงสกลา ววา เราจักพาทา นไป หากทา นรกั ษาปากไวไดทานจะไมพดู อะไรกะใคร ๆ เลย. เตาตอบวา ได พวกทา นพาเราไปเถิด. ลกู หงสทงั้ สองจึงใหเ ตา คาบไมอนั หนึง่ ตนเองคาบปลายไมท งั้ สองขา งบินไปในอากาศ. พวกเด็กชาวบา นเหน็ หงสน าํ เตาไปดงั นน้ั จึงตะโกนขึน้ วา หงสสองตวั นาํ เตาไปดว ยทอนไม.เตา อยากจะพดู วา ถงึ สหายของเราจะพาเราไป เจาเดก็ ถอยมันกงการอะไรของเจาเลา จึงปลอยทอนไมจ ากท่ที ค่ี าบไว ในเวลาที่ถึงเบอื้ งบนพระราชนเิ วศนใ นนครพาราณสี เพราะหงสพาไปเรว็ มาก จงึ ตกในอากาศแตกเปนสองเสย่ี ง. ไดเกิดเอะอะองึ คะนึงกนั วา เตาตกจากอากาศแตกสองเสีย่ ง.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 345 พระราชาทรงพาพระโพธสิ ตั วไป มีหมูอ าํ มาตยแวดลอ มเสดจ็ ไปถงึ ที่นนั้ ทอดพระเนตรเห็นเตา จึงตรสั ถามพระโพธสิ ตั ววา ดกู อ นทา นบณั ฑิต ทาํ อยา งไรจึงไดตกมา. พระโพธิสตั วคิดวา เราคอยมานานแลว ใครจ ะถวายโอวาทพระราชา เที่ยวตรองหาอุบายอยู เตา ตวั น้คี งจะคุน เคยกับหงสเ หลานน้ั พวกหงสจึงใหคาบไมไ ปดวยหวังวา จะนําไปปา หมิ พานต จึงบนิ ไปในอากาศครน้ั แลว เตาตัวน้ีไดย ินคาํ ของใคร ๆ อยากจะพดู ตอบบาง เพราะตนไมร ักษาปาก จึงปลอ ยทอ นไมเสยี ตกจากอากาศถึงแกความตาย จึงกราบทูลวา ขา แตมหาราช ธรรมดาคนปากกลาพูดไมร ูจ บ ยอ มไดร บั ทุกขเห็นปานนี้แหละ พระเจาขา แลว ไดกลาวคาถาเหลานีว้ า :- เตาพออา ปากจะพดู ไดฆา ตนเองแลว หนอ เมือ่ ตนคาบทอนไมไ วด ีแลว ก็ฆาตนเสยี ดว ยวาจาของตนเอง. ขาแตพ ระองคผ ปู ระเสริฐ ในหมูนรชน บรุ ุษผูเปน บณั ฑิต เหน็ เหตุอันน้ี แลว ควรเปลง แตวาจาทดี่ ี ไมควรเปลง วาจานนั้ ใหล ว งเวลาไป ขอพระองคทรงทอดพระเนตร เตา ผูถ งึ ความพนิ าศเพราะพูดมาก. ในบทเหลาน้ัน บทวา อวธิ วต ไดแก ไดฆ า แลว หนอ.บทวา ปพฺยาหร ไดแ ก อา ปากจะพดู . บทวา สุคฺคหิตสฺมึ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 346กฏ สมฺ ึ ความวา เมื่อทอนไมอันตนคาบไวดีแลว . บทวา วาจายสกยิ า วธิ ความวา เตา เม่อื เปลง วาจาในเวลาไมค วร เพราะความท่ตี นปากกลา เกินไป จึงปลอยท่ที ่คี าบไวแลว ฆาตนเองดวยวาจาของตนนนั้ . เตาไดถึงแกค วามตายอยางนี้แหละ มใิ ชอยา งอืน่ . บทวา เอตมปฺ  ทสิ ฺวา คือเหน็ เหตุนแี้ หละ. บทวานรวรี เสฏ ความวา ขาแตพ ระองคผ ปู ระเสริฐ. มคี วามเพยี รสงูเปนพระราชาผูป ระเสรฐิ ดว ยความเพยี รในนรชนทัง้ หลาย.บทวา วาจ ปมุ ฺเจ กุสล นาตเิ วล ความวา บุรษุ ผเู ปน บัณฑติพึงเปลง วาจาทเี่ ปนกศุ ลอยางเดยี ว ประกอบดว ยสัจจะเปน ตนคอื พงึ กลา ววาจาทเ่ี ปนประโยชน ประกอบดว ยกาล ไมพึงกลา ววาจาเกินเวลา เกนิ กาลไมรูจ กั จบ. บทวา ปสฺสสิ ความวาพระองคทอดพระเนตรเห็นประจกั ษแลวมิใชหรอื . บทวาพหุภาณเนน แปลวา เพราะพูดมาก. บทวา กจฉฺ ป พฺยสน คตคือ เตา ถึงแกค วามตายอยา งนี.้ พระราชาทรงทราบวา พระโพธสิ ัตวก ลา วหมายถงึพระองค จงึ ตรัสวา ทา นพูดหมายถึงเราใชไ หม ทานบัณฑติ .พระโพธสิ ัตวก ราบทูลใหช ดั เจนวา ขาแตมหาราช ไมวา จะเปนพระองคหรอื ใคร ๆ อ่นื เมื่อพดู เกินประมาณยอ มถึงความพินาศอยา งนี.้ พระราชาต้ังแตน ้นั มาก็ทรงงดเวน ตรัสแตนอย. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานี้มาแลว ทรงประชมุชาดก เตาในคร้งั นัน้ ไดเ ปน โกกาลิกะในครั้งนี้ ลกู หงสสองตัว

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 347ไดเปนพระมหาเถระสองรปู พระราชาไดเ ปน อานนท สวนอาํ มาตยบัณฑิตไดเ ปนเราตถาคตนแี้ ล. จบ อรรถกถากจั ฉปชาดกท่ี ๕

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 348 ๖. มัจฉชาดก ไฟราคะรอ นกวา ไฟอยางอนื่ [๒๘๑] ไฟน้กี ไ็ มเ ผาเราใหเ รารอน แมหลาวท่ี นายพรานแหเสี้ยมเปน อยา งดแี ลว กไ็ มยังความ ทุกขใ หเกดิ ขึ้นแกเรา แตก ารทน่ี างปลาเขา ใจวา เราไปหานางปลาตวั อน่ื ดวยความยินดี อันนี้แหละ จะเผาเราใหเ รารอน. [๒๘๒] ไฟคือราคะน้นั แลยอมเผาเราใหเรา รอ น อน่ึง จติ ของเราเองยอมเผาเราใหเ รารอ น พราน แหทงั้ หลาย ขอไดป ลอยเราเถิด สตั วผตู กยาก อยูใ นกาม ทา นไมค วรฆา โดยแท. จบ มัจฉชาดกที่ ๖ อรรถกถามัจฉชาดกที่ ๖ พระศาสดาเมอ่ื ประ ทับอยู ณ พระเชตวนั มหาวิหาร ทรงปรารภการเลา โลมของภรรยาเกา ตรสั พระธรรมเทศนาน้ี มีคําเร่ิมตน วา น มายมคฺคิ ตปติ ดงั นี้. เรอื่ งยอ มีวา พระศาสดาตรัสถามภกิ ษุนั้นวา ดูกอนภกิ ษุไดยินวา เธอกระสนั จริงหรือ ภิกษุนัน้ กราบทลู วา จริงพระเจาขา

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 349ตรัสถามวา ใครทําใหเธอกระสนั กราบทูลวา ภรรยาเกาพระเจาขา. ล าดับนัน้ พระศาสดาตรัสกะภิกษุนน้ั วา ดูกอ นภกิ ษุหญงิ นีท้ ําความเส่ือมเสียใหแกเธอ แมเ ม่อื กอนเธออาศัยหญงิ นี้ถึงกับถูกเสยี บดวยหลาวยา งในถา นเพลิง ถูกกนิ เนื้อ ไดอ าศยับณั ฑติ จึงรอดชีวิตมาได แลวทรงนาํ เร่ืองอดีตมาตรัสเลา. ในอดีตกาลครง้ั พระเจาพรหมทัตเสวยราชสมบัติอยูใ นกรุงพาราณสี พระโพธสิ ตั วไดเ ปนปุโรหติ ของพระราชา. อยูมาวนั หนง่ึ ชาวประมงยกปลาท่ีติดตาขา ยตัวหนึง่ วางไวหลงั หาดทรายอันรอ น เส้ียมหลาวดว ยคดิ วาจะปง ปลานน้ั ทถี่ า นเพลงิแลวเคยี้ วกนิ . ปลารองราํ พันถึงนางปลา ไดก ลา วคาถาเหลา น้ีวา :- ไฟน้ีก็ไมเผาเราใหเรารอ น แมหลาวท่ี พรานแหเสยี้ มเปนอยางดีแลวก็ไมยังความทกุ ข ใหเ กดิ ข้นึ แกเ รา แตก ารทนี่ างปลาเขาใจวา เรา ไปหานางปลาตัวอนื่ ดว ยความยนิ ดี อนั นีจ้ ะเผา เราใหเ รารอน. ไฟคอื ราคะน้นั แล ยอมเผาเรา ใหเรา รอน พรานแหทั้งหลาย ขอไดปลอยเราเถิด สตั วผูต กยากอยูในกาม ทานไมค วรฆา. ในบทเหลานนั้ บทวา น มายมคฺคิ ความวา ไฟน้ียอมไมเผาเรา คอื ไมท าํ ใหเ ราเรา รอ น ไมท าํ ใหเราเศราโศก. บทวาน สโู ล คอื แมห ลาวน้ีพรานแหเส้ยี มไวอยา งดีก็ไมเผาเรา คือ

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 350ไมย งั ความโศกใหเกดิ แกเรา. บทวา ยจฺ ม มฺเต มจฺฉีความวา แตนางปลาเขาใจเราอยา งนวี้ า เราไปหานางปลาอื่นดว ยความยินดีในกามคณุ หา นั่นแหละทําใหเ ราเรา รอน ทาํ ใหเราเศรา โศก เผาเรา. บทวา โส ม ทหติ ความวา ไฟคอื ราคะนน้ัยอมเผาเรา. บทวา จติ ตฺ จฺ ปู ตเปติ ม ความวา จติ ของเราประกอบดวยราคะ ทําใหเราเรา รอน ลําบาก. บทวา ชาลิโนเรยี กชาวประมง. ดวยวาชาวประมงเหลา นนั้ ทานเรียกวาชาลิโน เพราะมตี าขา ย. บทวา มุฺจถยิรา ไดแก ปลาออ นวอนวา ขาแตนาย โปรดปลอ ยขา พเจา เถิด. บทวา น กาเม หฺเตกฺวจิ ความวา สัตวทตี่ ้ังอยูในกาม ถกู กามชักนําไป ไมควรฆาโดยแท. ปลาราํ พันวา คนเชน ทานไมควรฆา ปลานั้นเลย. อน่งึปลาผตู ิดตามหานางปลา เพราะเหตกุ าม คนเชน ทา นควรฆาโดยแท. ในขณะน้นั พระโพธสิ ัตวไปถึงฝง ไดยนิ ปลานีร้ าํ พนั จึงเขา ไปหาชาวประมงใหป ลอ ยปลาน้ันไป. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนาน้มี าแลว ทรงประกาศสจั ธรรม ทรงประชมุ ชาดก. เม่อื จบสจั ธรรม ภิกษกุ ระสันต้ังอยูในโสดาปตตผิ ล นางปลาในคร้งั นัน้ ไดเ ปนภรรยาเกาในคร้ังน้ี ภกิ ษกุ ระสนั ไดเปนปลา สว นปโุ รหิต คือ เราตถาคตนีแ้ ล. จบ อรรถกถามจั ฉชาดกท่ี ๖