tripitaka_57

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 67นกยงู สีทองมีอยูจ รงิ อาศัยอยู ณ ทัณฑกบรรพต พระเจาขา .พระราชารบั สง่ั วา ถา เชนน้นั เจาจงไปจบั นกยูงน้ันมาอยาใหตาย.พรานจงึ เอาบว งไปดกั ไวที่ ณ ทีน่ กยูงหาอาหาร. แมใ นสถานที่ทีน่ กยูงเหยยี บ บว งก็หาไดกลํา้ กรายเขา ไปไม. พรานไมส ามารถจบั นกยงู ได ทอ งเท่ยี วอยูถ งึ เจด็ ป ไดถงึ แกกรรมลง ณ ทน่ี นั้ เอง.แมพระนางเขมาราชเทวี เม่อื ไมไดสมพระประสงคก ส็ น้ิ พระชนม.พระราชาทรงกร้วิ วา พระเทวีไดส น้ิ พระชนมล งเพราะอาศยันกยูง จงึ ใหจารกึ อักษรไวในแผนทองวา ในหมิ วนั ตประเทศมีภเู ขาลูกหนงึ่ ชอื่ ทัณฑกบรรพต นกยงู สที องตวั หนง่ึ อาศัยอยูณ ท่นี ้นั ผไู ดก นิ เน้อื ของมัน ผูน ้นั จะไมแ กไ มตาย จะมีอายยุ นืแลวเกบ็ แผนทองไวในหีบทอง. คร้ันพระราชาสวรรคตแลวพระราชาองคอน่ื ครองราชสมบัติ. ทรงอานขอความในสุพรรณบัฏมพี ระประสงคจ ะไมแกไมตาย จงึ ทรงสง พรานคนอนื่ ไป ใหเท่ยี วแสวงหา. แมพรานนน้ั ไปถึงท่ีนนั้ แลว ก็ไมส ามารถจะจบัพระโพธสิ ตั วไ ด ไดต ายไปในท่ีน้ันเอง. โดยท านองน้พี ระราชาสวรรคตไปหกช่วั พระองค ครน้ั ถึงองคท เี่ จด็ ครองราชสมบตั ิจงึ ทรงสง พรานคนหน่งึ ไป. พรานนัน้ ไปถึงแลว กร็ ถู งึ ภาวะท่ีบว งมิไดก ลาํ้ กรายแมในท่ีท่ีนกยูงโพธิสตั วเ หยียบ และการที่นกยงู โพธิสัตวเ จริญพระปรติ รปองกนั ตนกอ นแลว จึงบนิ ไปหาอาหาร จึงขน้ึ ไปยังปจจนั ตชนบท จบั นางนกยูงไดตวั หนึง่ ฝกใหร จู กั ฟอ นดว ยเสยี งปรบมอื และใหร จู ักขนั ดวยเสยี งดีดนว้ิ .

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 68ครัน้ ฝก นางนกยงู จนชํานาญดแี ลว จึงพามนั ไป เมอ่ื นกยงู ทองยงั ไมเ จรญิ พระปรติ รปก โคนบว งดกั ไวในเวลาเชา ทาํ สญั ญาณใหน างนกยูงขนั . นกยูงทองไดยนิ เสียงมาตุคาม ซึง่ เปน ขา ศึกแลว.กเ็ รา รอ นดว ยกเิ ลสไมอ าจเจรญิ พระปรติ รได จึงบินโผไปติดบวง. พรานจึงจับนกยงู ทองไปถวายพระเจาพาราณสี. พระราชาทอดพระเนตรเหน็ รปู สมบัติของนกยูงทอง กท็ รงพอพระทัยพระราชทานทใ่ี หจบั . นกยงู ทองโพธิสตั วจ บั อยูเหนอื คอนทีเ่ ขาจดั แตง ใหจ ึงทูลถามวา ขาแตมหาราชเพราะเหตุไรจงึ มีรับสง่ั ใหจับขาพเจา . พระราชาตรสั วา ขา ววา ผใู ดกนิ เน้ือเจา ผูน้ันจะไมแกไ มตาย ขาพเจา ตอ งการกินเนื้อเจา จะไมแกไมตายบาง จงึ ใหจบัเจามา. นกยงู ทองทูลวา ขาแตมหาราช คนท้งั หลายกินเน้อืขา พเจาจะไมแ กไ มตายก็ชางเถดิ แตข าพเจาจกั ตายหรือ. รับสงั่ วา จริงเจา ตอ งตาย. กราบทูลวา ขาแตมหาราชเมือ่ ขาพเจาตอ งตาย ผทู ่ีกนิ เนอ้ื ขาพเจา แลว ทาํ อยางไรจึงไมต ายเลา. รบั สง่ัวา เจา มตี วั เปน สที อง เพราะฉะน้ันมขี า ววา ผทู ่ีกินเน้ือเจา แลวจักไมแกไมต าย. กราบทูลวา ขา แตมหาราช ขาพเจามีสีทองเพราะไมมเี หตหุ ามิได เมอื่ กอนขา พเจา เปน พระเจา จกั รพรรดิในนครนแ้ี หละ. ทง้ั ตนเองกร็ ักษาศลี หา แมช นทั้งหลายทว่ั จกั รวาลก็ใหรกั ษาศลี ขา พเจา สนิ้ ชพี แลวก็ไปบงั เกดิ ในภพดาวดงึ สดาํ รงอยูในภพน้ันจนตลอดอายุ จตุ ิจากนัน้ แลว จงึ มาเกิดในกาํ เนดิ นกยงู เพราะผลแหง อกศุ ลกรรมอน่ื อีกอยางหนงึ่ แตตวั

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 69มสี ีทองก็ดวยอานุภาพศลี หาท่รี ักษาอยูกอ น. รบั สัง่ ถามวาเจา พูดวา เจา เปนเจาจักรพรรดิรกั ษาศลี หา ตัวมสี ีเปนทองเพราะผลของศีล ขอ นี้ขา พเจาจะเชอื่ ไดอยางไร มีใครเปน พยาน.กราบทูลวา ขา แตม หาราช มี. รับส่ังถามวา ใครเลา . กราบทลูวา ขาแตม หาราช เม่อื ครงั้ เปน เจาจักรพรรดิ ขาพเจานัง่ รถสาํ เร็จดวยแกวเจ็ดประการ เทยี่ วไปในอากาศ รถของขาพเจาน้นั จมอยูภ ายใตภ าคพ้นื สระมงคลโบกขรณี โปรดใหยกรถน้นั ข้นึจากสระมงคลโบกขรณีเถิด รถนนั้ จกั เปนพยานของขาพเจา.พระราชารับสงั่ วา ดีละแลว ใหว ิดนํ้าออกจากสระโบกขรณี ยกรถขน้ึ ไดจงึ ทรงเชื่อคาํ ของพระโพธสิ ัตว. พระโพธิสตั วแสดงธรรมถวายพระราชาวา ขา แตมหาราช ธรรมทีป่ รุงแตงทง้ั หมดทเี่ หลอื นอกจากพระอมตมหานพิ พานแลว ชื่อวาไมเ ท่ยี ง มคี วามสน้ิ และความเสื่อมเปน ธรรมดา เพราะมแี ลวกลับไมมี ดงั น้แี ลวใหพ ระราชาดํารงอยใู นศีลหา. พระราชาทรงเล่อื มใสบูชาพระโพธิสัตวด วยราชสมบตั ิ ไดทรงกระทาํ สกั การะเปนอนั มาก.นกยูงทองถวายราชสมบตั ิคืนแดพระราชา พกั อยู ๒-๓ วัน จึงถวายโอวาทวา ขา แตมหาราช ขอพระองคจ งทรงไมป ระมาทเถดิแลว บินข้ึนอากาศไปยงั ภูเขาทณั ฑกหริ ัญ. ฝายพระราชาดํารงอยใู นโอวาทของพระโพธิสตั วแ ลว ทรงบาํ เพญ็ บุญมที านเปนตนเสด็จไปตามยถากรรม.

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 70 พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานี้มาแลว ทรงประกาศสัจธรรม ประชมุ ชาดก. เมอ่ื จบสัจธรรม ภกิ ษุผูกระสันตงั้ อยูในพระอรหัต. พระราชาในครง้ั น้ันไดเ ปน อานนทใ นบดั นี.้สวนนกยงู ทองไดเ ปนเราตถาคตนี้แล. จบ อรรถกถาโมรชาดกที่ ๙

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 71 ๑๐. วินีลกชาดก วา ดว ยหงส ๒ ตวั [๑๖๙] หงส ๒ ตัว พาเราผูชอ่ื วา วนิ ลี กะไป ฉันใด มา อาชาไนยก็พาพระเจา วิเทหราชผคู รอง เมืองมถิ ลิ าใหเ สดจ็ ไป ฉันนัน้ เหมือนกัน. [๑๗๐] แนะเจาวินลี กะ เจามาคบมาเสพภูเขาอัน มใิ ชภ มู ิภาคทาํ เลของเจา เจา จงไปเสพอาศยั สถานทใี่ กลบ านเถิด นน่ั เปน ทอ่ี ยูท่ีอาศยั ของ แมเ จา . จบ วนิ ลี กชาดกท่ี ๑๐ อรรถกถาวนิ ลี กชาดกท่ี ๑๐ พระศาสดาเมื่อประทบั อยู ณ พระวหิ ารเวฬวุ นั ทรงปรารภพระเทวทตั เอาอยางพระสคุ ต ตรัสพระธรรมเทศนาน้ี มีคาํเรม่ิ ตน วา เอวเมว นูน ราชาน ดังน้ี. ความพิสดารมีอยวู า เมอื่ พระเทวทัตนอนแสดงทาทางอยา งพระสคุ ตแกพระอคั รสาวกทงั้ สองผมู าสคู ยาสีสประเทศพระเถระทั้งสองคร้นั แสดงธรรมแลว ก็พานสิ ิตของทา นมายงัพระวิหารเวฬวุ นั . พระศาสดาตรสั ถามวา ดูกอนสารบี ตุ ร

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 72เทวทัตเหน็ เธอทง้ั สองแลวไดทําอยา งไร. กราบทลู วา ขา แตพระองค พระเทวทัตแสดงทาทางอยา งพระองคแ ลวถงึ ความพนิ าศใหญ. พระศาสดาตรัสวา ดกู อนสารบิ ตุ ร เทวทัตทาํ ตามอยา งเรา ถึงความพนิ าศใหญม ใิ ชใ นบัดน้ีเทา น้ัน แมแ ตกอ นก็ถึงความพินาศ เมอื่ พระเถระกราบทูลอาราธนา จงึ ทรงนําเรือ่ งในอดีตมาตรัสเลา ในอดีตกาล เม่ือพระเจา วเิ ทหะเสวยราชสมบัตใิ นกรงุมถิ ลิ าแควนวิเทหะ พระโพธสิ ตั วถอื กาํ เนดิ ในพระครรภของพระอัครมเหสีของพระเจา วิเทหะน้นั ครน้ั เจรญิ วัยแลว กท็ รงศึกษาศลิ ปศาสตรท ุกชนิดในเมอื งตกั กสลิ า เม่อื พระบิดาสวรรคตแลวจึงทรงดํารงอยใู นราชสมบัต.ิ ในครงั้ นั้น พญาหงสทองตวั หนึง่ ไดอ ยูรว มกับนางกาในบริเวณทห่ี าอาหาร. นางกาคลอดลูกออกมาเปนตวั ผู. มันไมเหมือนแมไ มเ หมือนพอ. เมอื่ เปน เชน นัน้ จึงไดต ้งั ช่อื วา วนิ ลี กะเพราะมนั มีสีคอนขางคลํา้ . พญาหงสไ ปหาลกู บอย ๆ. อนง่ึพญาหงสน้นั มลี ูกหงสน อ ยอยสู องตวั . ลูกหงสนอยเหน็ พอ มนั ไปถิน่ มนุษยบ อย ๆ จงึ ถามวา พอทําไมพอจึงไปถน่ิ มนษุ ยบอยนกั .พญาหงสบอกวา นีแ่ นะลกู ๆ พออยรู ว มกับนางกาตัวหนงึ่ เกิดลูกดวยกันหน่งึ ตวั ชื่อวนิ ลี กะ พอ ไปเย่ยี มมนั . ลกู หงสถามวาก็พวกนนั้ อยถู งึ ไหนเลาพอ . พญาหงสบ อกวา มนั อยูเ หนือยอดตาลตนหนง่ึ ในทโี่ นน ไมไ กลจากกรงุ มิถิลาแควนวเิ ทหะ ลูกหงส

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 73พูดวา พวกฉนั จักไปพาเขามานะพอ . พญาหงสห า มวา ขึ้นช่ือวาถิน่ มนษุ ยน ารงั เกียจ มีภยั รอบดาน ลูกอยาไปกนั เลย พอจกั ไปพามาเอง. ลกู หงสห าเชือ่ ฟง คาํ พอ ไม จึงพากนั ไป ณ ทน่ี น้ัตามเครื่องหมายทีพ่ อ บอก ใหวินีลกะจบั เหนอื คอนไมอนั หนึ่งแลวชว ยกนั เอาจะงอยปากคาบปลายไม บนิ ผา นมาทางกรุงมิถลิ า. ขณะน้ันพระเจา กรุงวเิ ทหะประทับบนราชรถ ซ่งึ เทียมดวยมา สินธพขาวสต่ี วั ทรงทําประทกั ษณิ พระนคร. วินีลกะเหน็ ดังนั้นนึกในใจวา เราไมต า งอะไรกับพระเจา วเิ ทหะ พระเจาวเิ ทหะ ประทับนั่งบนราชรถอันเทียมดวยมา สินธพสี่ตัว เสด็จเลยี บพระนคร เรากน็ ่ังไปในรถอนั เทียมดวยหงส. วินีลกะเมอื่กาํ ลงั ไปทางอากาศกลาวคาถาแรกวา :- มาอาชาไนยพาพระเจา วิเทหะผูค รอง เมอื งมิถลิ าใหเสดจ็ ไป เหมอื นหงสสองตวั พาเรา ผชู ่อื วาวนิ ลี กะไปฉะนนั้ . ในบทเหลา นนั้ บทวา เอวเมว คอื เหมือนกันนั่นแหละ.บทวา นนู เปนนบิ าตลงในปรวิ ิตกั กะ ยอมเปน ไปในสวนเดยี ว.บทวา เวเทห คือเปน ใหญในแควนวเิ ทหะ. บทวา มิถลิ คคฺ หไดแก ครอบครองเรือนมถิ ลิ า คือบา นมิถิลา. บทวา อาชฺ าไดแก มา ซึง่ รเู หตแุ ละมใิ ชเ หต.ุ บทวา ยถา ห ส วนิ ีลก ไดแ กมาอาชาไนยพาพระเจาวิเทหะไป เหมือนหงสเหลา นี้พาเรา ผูชอ่ื วนิ ีลกะไป ฉะนน้ั .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 74 ลูกหงสน อ ยฟงคําของวนิ ีลกะแลว กโ็ กรธแมต ง้ั ใจวา จักใหมนั ตกไปเสียในที่น้ี ก็เกรงจะถกู ตําหนิเอาวา เม่ือเราทาํ ลงไปอยางน้ี พอของเราจะวาอยางไร จงึ พามนั ไปหาพอแลวเลาใหพอฟงถงึ กิริยาทีม่ ันกระทาํ . พอ หงสโ กรธมากตวาดวา เจาวิเศษกวา ลกู เราเทียวหรือ ขม ข่ลี ูกเราเปรียบลูกเราเหมือนมาเทียมรถ เจา ไมรปู ระมาณตน ท่นี ่ีไมใ ชพ ื้นเพของเจา เจาจงไปหาแมเ จา เถดิ แลวกลา วคาถาที่สองวา :- แนเจา วนิ ีลกะ เจา มาคบมาเสพภูเขาอัน มใิ ชภูมิภาคทําเลของเจา เจาจงไปเสพอาศัย สถานทีใ่ กลบา นเถดิ นั่นเปนที่อยอู าศัยของ แมเจา . ในบทเหลานน้ั บทวา วินลี กะ เปน คําเรยี กนกวนิ ลี กะ.บทวา ทุคคฺ  ภชสิ ไดแก ทา นคบแตซอกเขาอันเปน ทอี่ ยขู องนกเหลาน.้ี บทวา อภมู ึ ตาต เสวสิ ความวา เจา เสพคือเขา ไปอาศัยภูเขาอนั มิใชพื้นเพของเจาซึง่ ช่อื วาซอกเขา. บทวา เอต มาตาล-ยนตฺ วุ  ความวา ทที่ ้ิงหยักเย่อื และท่ปี าชา ผีดบิ ชายบานนัน่เปนท่อี ยูคอื เปน เรือน เปนทพ่ี ักของแมเ จา เจา จงไปในทนี่ น้ั เถิด.ครน้ั พญาหงสคุกคามวินลี กะอยา งนแี้ ลว ก็สัง่ ลูกหงสว า เจาจงไปปลอ ยมนั ไวท ี่พ้นื เพหยกั เยอื่ แหง กรงุ มถิ ลิ า. ลกู หงสไดทําตามส่งั .

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 75 พระศาสดาทรงนําพระธรรมเทศนานี้มาแลวทรงประชมุชาดก. นกวินีลกะในครัง้ นนั้ ไดเ ปนเทวทัตในครั้งน้ี. ลูกหงสสองตวั ไดเปนอัครสาวกทง้ั สอง. พอหงสไ ดเ ปนอานนท. สวนพระเจา วิเทหะไดเ ปน เราตถาคตนแ้ี ล. จบ อรรถกถาวีนิลกะชาดกท่ี ๑๐ รวมชาดกทมี่ ีในวรรคน้ี คือ ๑. ราโชวาทชาดก ๒. สคิ าลชาดก ๓. สูกรชาดก๔. อรุ คชาดก ๕. ภคั คชาดก ๖. อลนี จิตตชาดก ๗. คุณชาดก๘. สหุ นชุ าดก ๙. โมรชาดก ๑๐. วินีลกชาดก และอรรถกถา. จบ ทฬั หวรรคที่ ๑

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 76 ๒. สันถววรรค ๑. อินทสมานโคตตชาดก วาดวยการสมาคมกบั สตั บรุ ุษ [๑๗๑] บคุ คลไมพ ึงทําความสนทิ สนมกบั บุรุษ ช่วั ชา ทานผูเปน อริยะรูป ระโยชนอยู ไมพึงทาํ ความสนิทสนมกบั อนารยชน เพราะอนารยชน นั้น แมอยูร ว มกนั เปนเวลานาน กย็ อมทําบาป กรรมดจุ ชา งผทู  าลายลา งดาบสชือ่ อนิ ทสมาน- โคตรฉะน้ัน. [๑๗๒] บคุ คลพึงรบู ุคคลใดวา ผูน ้เี ชน เดยี วกบั เรา โดยศีล ปญ ญา และสตุ ะ พึงทาํ ไมตรกี ับ บุคคลนน้ั น่ันแล เพราะการสมาคมกบั สัตบุรุษ น ามาซ่ึงความสขุ แท. จบ อินทสมานโคตตชาดกท่ี ๑ อรรถกถาสันถววรรคที่ ๒อรรถกถาอินทสมานโคตตชาดกที่ ๑ พระศาสดาเมือ่ ประทับอยู ณ พระวหิ ารเชตวนั ทรงปรารภภกิ ษุวา ยากรูปหนึง่ ตรัสพระธรรมเทศนานมี้ คี าํ เร่มิ ตน วา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 77น สนฺถว กาปุรเิ สน กยิรา ดังน้.ี เรอื่ งภกิ ษวุ ายากนน้ั จักมแี จงในคิชฌชาดกนวกนบิ าต. พระศาสดาตรัสกะภิกษุนน้ั วา ดูกอ นภกิ ษแุ มเม่อื กอ นเธอก็ไมเ ช่ือฟงคําของบณั ฑติ ทง้ั หลาย เพราะเธอเปน ผวู ายาก จงึเหลวแหลกเพราะเทา ชางตกมัน แลว ทรงนาํ เรอ่ื งในอดตี มาตรัสเลา ในอดีตกาลครัง้ เม่อื พระเจา พรหมทัตเสวยราชสมบตั ิอยูในกรงุ พาราณสี พระโพธสิ ตั วเ กิดในตระกลู พราหมณ คร้นัเจริญวยั ละฆราวาส ออกบวชเปนฤาษี เปนครขู องเหลาฤาษี๕๐๐ อาศยั อยใู นหิมวันตประเทศ. ในคร้ังน้นั บรรดาดาบสเหลาน้ัน ไดม ดี าบสชื่ออนิ ทสมานโคตร เปนผวู ายากไมเชื่อฟง .ดาบสน้ันเลยี้ งลกู ชา งไวเชือกหน่ึง. พระโพธสิ ัตวไดท ราบขา วจงึ เรยี กดาบสน้ันมาถามวา เขาวา เธอเลี้ยงลกู ชางไวจ รงิ หรอื .ดาบสตอบวาจริงขอรับอาจารย ขา พเจาเลี้ยงลูกชางไวเ ชือกหนึ่งแมมนั ตาย. พระโพธิสัตวพดู เตอื นวา ขน้ึ ชือ่ วา ชาง เมอ่ื เติบโตมกั ฆาคนเล้ยี ง. เธออยาเล้ียงลกู ชา งนนั้ เลย. ดาบสกลาววา ทา นอาจารยขาพเจา ไมอ าจทง้ิ มนั ได. พระโพธสิ ัตวกลาววา ถาเชน นั้นเธอจกั ไดรเู อง. ดาบสเลี้ยงดชู างนนั้ ตอมามันมีรา งกายใหญโต. คราวหน่ึงพวกฤาษีพากันไปในท่ีไกลเพือ่ หารากไมและผลาผลในปา แลว พกั อยู ณ ที่นั้น ๒-๓ วัน.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 78 ชางก็ตกมันร้อื บรรณศาลาเสียกระจยุ กระจาย ทาํ ลายหมอ นาํ้ ด่มื โยนแผน หินทิง้ ถอนแผน กระดานแขวนทงิ้ แลว เขาไปยังทีซ่ อ นแหง หนึ่งยืนคอยมองดทู างมาของดาบส ดวยหวังวาจักฆาดาบสนั้นแลว ไป. ดาบสอินทสมานโคตรหาอาหารไวใ หช า งเดินมากอนดาบสทงั้ หมด ครน้ั เห็นชา งน้นั จงึ เขาไปหามนั ตามความรูสึกที่เปน ปกติ. ครน้ั แลวชางน้นั ออกจากทซี่ อนเอางวงจบั ฟาดลงกับพน้ื เอาเทาเหยยี บศีรษะขยใ้ี หถงึ ความตาย แลวแผดเสยี งดงั เขาปา ไป. พวกดาบสท่ีเหลอื จึงแจงขา วนน้ั ใหพ ระ-โพธสิ ัตวท ราบ. พระโพธสิ ัตวก ลาววา ไมค วรทําความคลุกคลีกบั คนชว่ั แลว กลา วคาถานี้วา :- บุคคลไมพ ึงทําความสนิทสนมกบั คนชว่ั ทานผูเปนอริยะ รปู ระโยชนอ ยไู มพ งึ ทาํ ความ สนิทสนมกบั อนารยชน เพราะอนารยชนน้ัน แมอยูรว มกนั เปน เวลานาน กย็ อ มทาํ ความชวั่ ดุจชางผทู าํ ลายดาบสอนิ ทสมานโคตรฉะนนั้ บคุ คลพึงรบู คุ คลใดวา ผูนี้เชน เดียวกับ เรา ดวยศลี ดว ยปญญา และแมดวยสตุ ะ พึงทํา ไมตรกี บั บุคคลผูน้นั นนั่ แหละ เพราะการสมาคม กบั สัตบรุ ษุ นํามาซงึ่ ความสุขแท. ในบทเหลาน้ัน บทวา น สนถฺ ว กาปุริเสน กยริ า ความวาบคุ คลไมพงึ ทําความสนทิ สนมดวยอาํ นาจตัณหา หรอื ความสนทิ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 79สนมดวยความเปน มติ ร กับคนมกั โกรธทนี่ าชงั . บทวา อรโิ ยในบทวา อรโิ ยนรเิ ยน ปชานมตถฺ  ไดแก อริยะ ๔ จาํ พวก คืออาจารอริยะ ไดแ กอริยะในทางมารยาท ๑ ลิงคอรยิ ะ อรยิ ะในทางเพศ ๑ ทัสสนอริยะ อรยิ ะในทางความเห็น ๑ ปฏเิ วธอริยะอรยิ ะในทางรูแจงแทงตลอด ๑. บรรดาอริยะเหลา นนั้ อาจาร-อริยะทา นประสงคเอาในท่นี .ี้ อธบิ ายวา บุคคลผเู ปน อริยะรจู ักประโยชน คือรูจกั ผล ฉลาดในประโยชนแ ละมิใชป ระโยชนดํารงอยูในอาจาระ ไมพ ึงทาํ ความสนิทสนมดว ยอาํ นาจตณั หาหรอื ความสนิทสนมดวยความเปนมิตร กบั คนท่ีมใิ ชอริยะ คอืคนทศุ ลี ไมมียางอาย. ถามวา เพราะเหตไุ ร. ตอบวา เพราะคนที่มใิ ชอริยะน้ัน แมอ ยูรวมกันนาน กม็ ไิ ดคํานึงถงึ การอยูร วมกันน้ัน ยอมกระทาํ ความชว่ั คือกระทาํ กรรมอนั ลามกเทานั้น.ถามวา เหมอื นอะไร. ตอบวา เหมอื นชาง ฆา อนิ ทสมานโคตรดาบสใดกระทําความชั่ว. ในบทเปน ตนวา ยเทว ปฺา สทโิ สมม ความวา พึงรจู กั บุคคลใดวา ผนู ีเ้ หมือนเราโดยศลี เปน ตนพึงกระทําไมตรกี บั บคุ คลน้ันเทาน้นั การสมาคมกับดว ยสัตบุรษุยอ มนาํ ความสขุ มาให. พระโพธสิ ตั วสอนหมฤู าษีวา ธรรมดาคนเราไมควรเปนผูสอนยาก ควรศกึ ษาใหดีแลวใหจัดการเผาศพอนิ ทสมานโคตร-ดาบส เจรญิ พรหมวิหาร ไดเขาถึงพรหมโลก.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 80 พระศาสดาทรงนําพระธรรมเทศนาน้มี าแลว ทรงประชมุชาดก. อนิ ทสมานโคตรในคร้งั นน้ั ไดเปน ภิกษุสอนยากนใ้ี นคร้ังนี้. สวนครปู ระจาํ คณะไดเปนเราตถาคตน้ีแล. จบ อรรถกถาอินทสมานโคตรชาดกที่ ๑

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 81 ๒. สนั ถวชาดก วาดวยความสนทิ สนม [๑๗๓] ส่ิงอื่นที่จะชว่ั ชายง่ิ ขน้ึ ไปกวาความสนทิ สนมเปน ไมม ี ความสนทิ สนมกบั บุรษุ เลวทราม เปนความชวั่ ชา เพราะไฟนเ้ี ราใหอม่ิ หนําแลว ดวยสัปปแ ละขา วปายาส ยงั ไหมบ รรณศาลาท่ี เราทําไดย ากใหพินาศ. [๑๗๔] สิง่ อน่ื ที่จะประเสรฐิ ยง่ิ ไปกวาความสนิท สนมเปน ไมม ี ความสนิทสนมกบั สตั บุรษุ เปน ความประเสริฐ สามามฤคเิ ลยี ปากราชสหี  เสอื โครงและเสอื เหลืองได ก็เพราะความรกั ใคร สนิทสนมกัน. จบ สนั ถวชาดกท่ี ๒ อรรถกถาสนั ถวชาดกท่ี ๒ พระศาสดาเมอื่ ประทับอยู ณ พระเชตวันมหาวหิ าร ทรงปรารภการบชู าไฟ ตรสั พระธรรมเทศนาน้ี มคี าํ เริ่มตนวาน สนฺถวสมฺ า ปรมตฺถิ ปาปโ ย. เร่ืองราวเหมอื นกบั ทก่ี ลาวไวแ ลว ในนังคุฏฐชาดกนั้นแล.ภิกษทุ ้ังหลายเห็นชฏลิ เหลานัน้ บชู าไฟ จงึ ทลู ถามพระผมู พี ระ-

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 82ภาคเจา วา ขาแตพ ระองคผเู จรญิ ชฏลิ ทั้งหลายประพฤติตบะผิดมีประการตา ง ๆ ความเจริญในการน้มี อี ยหู รือหนอ. พระผมู ี-พระภาคเจาตรัสวา ดกู อนภกิ ษทุ งั้ หลาย ไมม ีความเจริญไร ๆในการนี้เลย แมโ บราณบัณฑติ กส็ ําคญั วามีความเจรญิ เพราะการบชู าไฟ จงึ บชู าไฟเปนเวลานาน ครน้ั เหน็ ไมม คี วามเจรญิในกรรมน้ัน จึงเอานํ้าดบั ไฟ เอาก่ิงไมเปนตน ฟาดมไิ ดก ลับมาดูอกี ตอ ไป แลวทรงนําเรื่องในอดีตมาตรสั เลา. ในอดตี กาล ครัง้ พระเจาพรหมทตั เสวยราชสมบตั อิ ยูในเมอื งพาราณสี พระโพธิสัตวบ งั เกิดในตระกลู พราหมณ. มารดาบดิ าเกบ็ ไฟวนั เกิดของพระโพธิสัตวไ วแ ลว กลา วกะพระโพธิสตั วเม่ือมีอายไุ ด ๑๖ ปว า ลูกรัก ลูกจะรบั เอาไฟวนั เกดิ ไปบําเรอไฟในปา หรือจกั เรยี นไตรเพท เพราะปกครองสมบัติอยเู ปนฆราวาส. พระโพธิสัตวตอบวา ลกู ไมต องการอยเู ปน ฆราวาสลกู จกั บาํ เรอไฟในปามุงหนา ตอ พรหมโลก แลวจงึ รับเอาไฟวันเกิดไหวม ารดาบดิ า เขาไปในปา อาศยั อยใู นบรรณศาลาบําเรอไฟ. วนั หน่ึงพระโพธิสัตวนัน้ ไปยังทีเ่ ชิญเลย้ี ง ไดข า วปายาสกบั สัปปมา คดิ วา เราจักถวายขา วปายาสนแ้ี กม หาพรหมจงึ นําขา วปายาสนั้นมา ต้งั ใจวา เราจะบูชาไฟ ใหพ ระเพลิงผูเปนเจาดม่ื ขาวปายาสผสมดว ยสปั ปก อ น แลว สาดขา วปายาสลงไปในไฟ. ขา ปายาสมยี างมากพอใสเขาไปในไฟ ไฟกล็ กุ มเี ปลวพงุขนึ้ ไหมบรรณศาลา. พราหมณท ้งั กลวั ท้ังตกใจก็หนีออกไปยืนอยู

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 83ภายนอกบนวา ไมควรทาํ ความสนิทสนมกับคนชั่ว บดั นี้ บรรณ-ศาลาของเราซ่ึงทาํ แสนยากถูกไฟเผาเสียแลว . จึงกลา วคาถาแรกวา :- ส่ิงอ่ืนท่ีจะชวั่ ชาย่งิ ขึ้นไปกวาความสนทิ สนมเปน ไมม ี ความสนทิ สนมกบั บรุ ุษเลวทราม เปนความช่วั ชา เพราะไฟนี้เราใหอม่ิ หนําแลว ดวยสปั ปแ ละขา วปายาส ยงั ไหมบ รรณศาลา ทเ่ี ราทําไดย ากใหพ ินาศ. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา น สนฺถวสมฺ า ความวา ความสนิทสนมมีสองอยาง คอื ความสนทิ สนมดว ยอาํ นาจตัณหา ๑ความสนทิ สนมดวยความเปนมติ ร ๑ ไมม สี ่งิ อ่ืนทจี่ ะเลวทรามตาํ่ ชา ยง่ิ ไปกวา ความสนทิ สนมสองอยา งนัน้ . บทวา โย สนฺถโวกาปุรเิ สน ความวา ไมม คี วามสนทิ สนมอืน่ ทเี่ ลวทรามกวาความสนิทสนมสองอยางนี้กับคนช่ัวชา เลวทราม. ถามวา เพราะเหตไุ ร.ตอบวา เพราะไฟท่เี ราเล้ยี งใหอ่ิมหนําดวยสปั ปและขาวปายาสไดเ ผาบรรณศาลาทีเ่ ราสรางไวโ ดยลาํ บาก. ครนั้ พระโพธิสตั วก ลาวอยา งนแี้ ลว ก็คิดวา เราไมตองการดว ยสิ่งทท่ี าํ ลายมิตร จงึ เอานาํ้ ดบั ไฟน้ันเสียแลว เอาก่ิงไมฟาด เขา ไปสภู ายในปา หิมพานต พบแมเน้อื ตวั หนงึ่ ช่อื สามาเลียปากราชสีห เสือโครง และเสอื เหลอื ง จงึ ดาํ รวิ า ไมม ี

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 84ความประเสริฐอ่นื นอกจากความสนทิ สนมกบั สัตบุรุษแลวจึงกลา วคาถาที่สองวา :- สิ่งอน่ื ทจ่ี ะประเสรฐิ ยงิ่ ไปกวาความ สนทิ สนมเปน ไมมี ความสนิทสนมกับบุรุษ เปน ความประเสริฐ แมสามามฤคเี ลยี ปากราชสีห เสอื โครง และเสือเหลืองได ก็เพราะความรักใคร สนทิ สนมกนั . บรรดาบทเหลาน้ัน บทวา สามามุข เลหติ สนฺถเวนความวา แมเนื้อสามาเลยี ปากสตั วทัง้ สามเหลา นด้ี วยความสนิทสนม คือดว ยความเสนหา. ครั้นพระโพธสิ ัตวก ลาวอยา งน้แี ลว จงึ เขาไปภายในปาหิมพานต บรรพชาเปนฤาษี ยังอภญิ ญาและสมาบัตใิ หเกิดครน้ั สิน้ ชพี ก็เขาถงึ พรหมโลก. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานม้ี าแลว ทรงประชมุชาดก. เราไดเ ปน ดาบสในครง้ั นัน้ . จบ อรรถกถาสนั ถวชาดกท่ี ๒

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 85 ๓. สสุ ีมชาดก วาดวยพระเจา สุสีมะ [๑๗๕] ขาแตพระองคผ ทู รงพระนามวา สุสมี ะ ชา งสดี าํ มงี าขาวประมาณ ๑๐๐ เชือกเศษน้ี ประดบั ดว ยขายทองเปนของพระองค พระองค ทรงระลกึ ถงึ การกระทําแหง พระบดิ า และ พระ อยั ยกาของพระองคอยูเนือง ๆ ตรัสวาเราจะ ใหช า งเหลานัน้ แกพ ราหมณเ หลา อน่ื ดงั น้ี เปน ความจรงิ หรือพระเจา ขา . [๑๗๖] ดกู อ นพอ มาณพ ชา งสดี ํามีงาขาวประ มาณ ๑๐๐ เชือกเศษน้ปี ระดับดว ยขายทองซึ่ง เปน ของเรา เราระลกึ ถึงการกระทําแหงพระบดิ า และพระอยั ยกาอยเู นอื ง ๆ พดู วา เราจะใหชา ง เหลานัน้ แกพ ราหมณเ หลา อน่ื ดังน้ี เปนความ จรงิ . จบ สสุ มี ะชาดกที่ ๓ อรรถกถาสุสีมชาดกท่ี ๓ พระศาสดาเมือ่ ประทบั อยู ณ เชตวันมหาวิหารทรงปรารภการถวายทานตามความพอใจ ตรัสพระธรรมเทศนานี้มีคาํ เร่ิม

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 86ตน วา กาฬา มิคา เสตทนตฺ า ตว อเิ ม ดงั น้ี. ความพสิ ดารมีอยวู า ในกรงุ สาวัตถี บางคราวสกลุ เดยี วเทา น้นั ถวายทานแกภกิ ษุสงฆมพี ระพทุ ธเจาเปนประมุข. บางคราวมากคนดวยกนั รวมกันถวายเปนคณะ. บางคราวถวายตามสายถนน. บางคราวชาวเมอื งท้ังสิ้น รว มฉันทะกันถวายทาน.แตในครั้งนี้ ชาวเมืองรวมฉนั ทะกนั เตรยี มถวายบรขิ ารทกุ ชนดิแบง ออกเปนสองพวก พวกหนึ่งพูดวา พวกเราจกั ถวายทานพรอมดว ยบรขิ ารทกุ ชนิดน้แี กอ ญั ญเดยี รถีย พวกหน่งึ พูดวาเราจกั ถวายแดภ กิ ษสุ งฆมพี ระพทุ ธเจาเปนประมุข. เมอื่ การโตเ ถยี งกนั เปน ไปเนือง ๆ อยา งน้ี พวกสาวกอัญญเดียรถียกว็ าถวายแกอ ญั ญเดียรถยี เทา นัน้ พวกสาวกของพระพทุ ธเจา กว็ าถวายแดภิกษสุ งฆม ีพระพุทธเจา เปนประมขุ เทา นนั้ คร้นั คาํท่ีวาเราจักกระทํามมี าก พวกท่ีพดู วา เราจักถวายแดภกิ ษสุ งฆมีพระพุทธเจาเปนประมุขกม็ ีมากเปน ธรรมดา ถอ ยคําของคนเหลา นน้ั กย็ ตุ .ิ พวกสาวกของอัญญเดยี รถียไ มอาจจะทําอันตรายแกท านทคี่ วรถวายแดพระพุทธเจาได. ชาวเมืองจึงนิมนตภิกษุสงฆมพี ระพทุ ธเจาเปนประมขุ พากนั บําเพ็ญมหาทานตลอด ๗ วนั ในวนั ที่ ๗ ไดถ วายเครอื่ งบรขิ ารทุกชนดิ . พระ-ศาสดาทรงกระทาํ อนโุ มทนา ใหมหาชนตื่นดว ยมรรคผล แลวจึงเสดจ็ ไปยงั เชตวันมหาวหิ าร. เมือ่ ภิกษสุ งฆแสดงวัตรจึงเสด็จประทบั ยืนที่หนามขุ พระคนั ธกุฏีประทานสคุ โตวาท แลว

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 87เสด็จเขา ไปยังพระคนั ธกุฏ.ี ในตอนเยน็ ภิกษุท้ังหลายประชมุสนทนาในโรงธรรมวา อาวโุ สทง้ั หลาย พวกสาวกของอญั ญ-เดยี รถยี  แมพ ยายามจะทําอนั ตรายแกทานท่ีควรถวายแดพระ-พทุ ธเจา ก็ไมอ าจจะทําอันตรายได. การถวายเคร่ืองบรขิ ารท้งั ปวงนนั้ มาถงึ บาทมูลของพระพทุ ธเจา ทัง้ หมด. พระศาสดาเสดจ็ มาตรสั ถามวา ดกู อ นภกิ ษุทั้งหลาย บดั นี้พวกเธอนงั่ สนทนากันดว ยเรื่องอะไร เมอ่ื ภิกษเุ หลาน้นั กราบทลู ใหท รงทราบแลวจงึ ตรัสวา ดูกอ นภกิ ษทุ ้ังหลาย พวกสาวกของอัญญเดียรถยี เหลา น้ี ไดพ ยายามเพอื่ ทําอนั ตรายทานทีค่ วรแกเรา มใิ ชใ นบดั นี้เทา นั้น แมเ ม่อื กอ นก็พยายาม อนึ่งเครอื่ งบริขารน้ันก็มาถงึ แทบบาทมลู ของเราทุกครง้ั แลว ทรงนาํ เรอ่ื งในอดตี มาตรัสเลา . ในอดีตกาลทกี่ รงุ สาวัตถี ไดมีพระราชาพระนามวา สสุ มี ะในครง้ั นน้ั พระโพธิสตั วถ อื ปฏสิ นธใิ นครรภข องพราหมณีของปโุ รหติ ของพระองค. เมอ่ื พระโพธิสตั วมีอายุได ๑๖ ป บดิ าไดถึงแกกรรม. อนง่ึ ปุโรหิตน้ันขณะยังมีชวี ติ อยูไดเ ปน ผูกระทํามงคลแกชา งของพระราชา. เขาไดเครือ่ งอุปกรณแ ละเครอื่ งประดบั ชางทุกอยา งท่ีมผี นู ํามาในทีท่ ําการมงคลแกช างทง้ั หลาย.ในการมงคลคร้ังหนึ่ง ๆ ทรัพยสนิ ประมาณหน่ึงโกฏเิ กดิ ขึ้นแกเขา. ตอ มาเมื่อเขาถงึ แกก รรมมหรสพในการมงคลชา งไดม าถึง.พวกพราหมณอ ื่น ๆ เขา ไปเฝาพระราชากราบทลู วา ขา แตมหาราช มหรสพในการมงคลชางไดม าถึงแลว ควรประกอบพิธี

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 88มงคล แตบ ตุ รของพราหมณปโุ รหติ ยงั เดก็ นัก ไมร ไู ตรเพทไมรูส ูตรกลอ มชาง พวกขา พระพทุ ธเจา จกั ทําการมงคลชางกันเองพระเจาขา. พระราชาทรงรบั วาดีแลว . พวกพราหมณตา งพากันร่ืนเริงยินดีเดินไปมาดวยคดิ วา พวกเราไมใ หบตุ รปโุ รหติ ทาํ การมงคลชาง จกั ทาํ เสียเองแลว กจ็ ะไดร บั ทรพั ยครน้ั ถงึ วันที่ส่จี กั มกี ารมงคลชา ง เพราะฉะน้ันมารดาของพระ-โพธสิ ตั วส ดับขา วนัน้ จึงเศรา โศกคราํ่ ครวญวา ข้ึนชือ่ วา การทาํ การมงคลแกชา งเปน หนา ทข่ี องเราเจ็ดชัว่ ตระกลู แลว วงศของเราจักเสื่อม และเราจักเสื่อมจากทรพั ยด ว ย. พระโพธิสัตวถามวา รองไหท ําไมแม คร้ันไดฟ ง เหตกุ ารณน้นั แลว จึงปลอบวาแมจ า แมอยาเศรา โศกไปเลย บางทีลกู จกั ทําการมงคลเอง.มารดาพูดวา ลูกแม ลกู ไมร ไู ตรเพท ไมรูส ตู รกลอมชาง ลูกจกั ทําการมงคลไดอ ยางไร. พระโพธิสตั วถามวา แมจาเมอื่ ไรเขาจักทาํ การมงคลชางกัน. มารดาตอบวา ในวันท่สี ่ีจากนีไ้ ปแหละลูก. พระโพธิสัตวถ ามวา แมจา อาจารยผ ูเ ชี่ยวชาญไตรเพทสตู รกลอ มชา งอยูท ีไ่ หนเลา แม. มารดาบอกวา ลกู รกัอาจารยทศิ าปาโมกขเ ชนวา น้ี อยูในเมอื งตักกศลิ า แควนคนั ธาระสดุ ทางจากนไ้ี ปรอ ยย่ีสิบโยชน. พระโพธสิ ตั วปลอบมารดาวาแมจ า ลูกจะไมย อมใหวงศข องเราพนิ าศ พรุงนี้ลูกจะไปเมอื งตักกสิลา เดินทางวนั เดียวก็ถงึ เรียนไตรเพทและสตู รกลอมชางเพยี งคนื เดียวเทาน้ัน รงุ ขึ้นจะกบั มาทําการมงคลชางในวนั ทส่ี ี่

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 89ในวนั รงุ ขึน้ พระโพธสิ ัตวบริโภคอาหารแตเ ชา ออกเดินทางคนเดียว เพียงวนั เดยี วกถ็ งึ เมืองตักกสลิ า เขาไปไหวอาจารยแลว น่งั อยขู างหน่ึง. ลาํ ดับนน้ั อาจารยถ ามพระโพธสิ ตั ววา เจามาจากไหนเลาพอ. จากกรงุ พาราณสีขอรับทานอาจารย. ตอ งการอะไรเลา . ตอ งการเรยี นไตรเพทและสูตรกลอ มชางในสาํ นักของทานอาจารยข อรับ. ดีละ เรยี นเถิดพอ . พระโพธสิ ัตวก ลา ววาทานอาจารยข อรบั งานของกระผมคอนขา งดวนมาก แลว ก็เลาเรอ่ื งทั้งหมดใหทราบ กลาววา กระผมมาเปนระยะทางรอ ยยสี่ ิบโยชน เพยี งวนั เดียวเทา นั้น วนั นขี้ อทา นอาจารยใ หโ อกาสแกกระผมเพยี งคืนเดียวเทา นัน้ ในวนั ทีส่ ามจากวนั นี้จักมกี ารมงคลชา ง กระผมขอเรยี นทุกวชิ าเพียงแตหวั ขออยางเดียวเทา นัน้ครนั้ อาจารยใ หโ อกาส จงึ ลา งเทาอาจารยวางถงุ ทรพั ยพ นั หน่ึงไวข า งหนาอาจารย ไหวแลวน่ังลงขางหนึ่ง เริ่มศกึ ษา พออรณุขนึ้ กเ็ รียนจบไตรเพทและสตู รกลอ มชา ง จงึ ถามวา ยงั มีสงิ่ อน่ื ๆอกี หรอื ทานอาจารย เม่ืออาจารยกลาววา ไมมีแลว จบหมดแลวยังสอบทานศลิ ปะใหอาจารยฟง วา ทานอาจารยในคัมภีรนมี้ ีบทขาดหายไปเทานี้ มที เี่ ลอะเลือนเพราะสาธยายไปเทาน้ี ตั้งแตนไ้ี ปทานพึงบอกอันเตวาสิกท้งั หลายอยางน้ี เสรจ็ แลว บรโิ ภคอาหารแตเชาตรูไ หวอ าจารยกลับไปกรงุ พาราณสเี พียงวนั เดยี วเทา นน้ั แลว ไปไหวม ารดา เมอื่ มารดาถามวา เรียนศิลปะจบแลวหรอื ลูก บอกวา จบแลวจะ แม ทําใหม ารดาปลาบปลืม้ มาก.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 90 วันรงุ ข้นึ เขาเตรียมงานมหรสพมงคลชางกนั เปนการใหญ ประชาชนตา งจัดเตรยี มชางของตน ๆ สวมเคร่อื งประดบัแลวดว ยทองคํา ผูกธงแลวดวยทองคาํ คลุมดว ยตาขา ยทอง.ตกแตง กันทีพ่ ระลานหลวง. พวกพราหมณก ป็ ระดบั ประดารอทาตง้ั ใจวา พวกเราจักทาํ การมงคลชาง. แมพระเจา สสุ ีมะก็ทรงเต็มยศ ใหขา ราชบรพิ ารถือเคร่ืองอปุ กรณเ สด็จไปยังมงคลสถาน. แมพ ระโพธิสตั วก็ตกแตงรา งกายดว ยเครื่องประดบัอยางเด็ก มีบรษิ ัทของตนหอ มลอมเปน บริวาร ไปยงั สาํ นักของพระราชากราบทลู วา ขาแตมหาราช ไดท ราบขาววาพระองคท รงทําวงศข องขา พระพุทธเจาและของพระองคเองใหพ ินาศแลว ไดรับส่งั วา เราจะใหพ ราหมณอ น่ื ทําการมงคลชางแลว มอบเคร่อื งประดบั ชางและเคร่ืองอุปกรณใ หจริงหรอืพระพทุ ธเจา แลวกลา วคาถาท่ี ๑ วา :- ขาแตพ ระองคผ ทู รงพระนามวา สสุ มี ะ ชา งสดี าํ มีงาขาวประมาณรอ ยเชอื กเหลานี้ ประ ดับดวยขายทองเปน ของพระองค พระองคทรง ระลกึ ถึงการกระทาํ ของพระบิดาและพระอัยยกา อยูเนือง ๆ ตรัสวา เราจะใหช า งเหลา น้ีแก พราหมณเหลา อ่ืนดงั นี้ เปน ความจริงหรอื พระเจาขา .

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 91 บรรดาบทเหลานัน้ บทวา เตเต ททามตี ิ สุสีม พฺรสู ิความวา เราใหชางเหลานแี้ กท าน คือในสาํ นกั ของทาน. อธิบายวา เราจะใหชา งซง่ึ ประดับดว ยเคร่อื งอลงั การท้ังปวงประมาณรอ ยเชอื ก จําพวกสีดาํ งาขาวแกพราหมณเ หลาอ่นื . ขา แตพ ระ-ราชาสสุ ีมะ พระองคตรัสอยา งนี้เปน ความจริงหรอื . บทวาอนุสสฺ ร เปตฺติปต ามหาน ความวา ทรงระลึกถงึ การกระทําของพระบดิ าและพระอยั ยกาเนือง ๆ ในวงศข องขา พระพทุ ธเจาและของพระองคเอง. ขอ นท้ี า นอธิบายวา ขา แตมหาราช บดิ าและปูของขา พระพุทธเจาทั้งหลายกระทํามงคลชา งแกพระชนกและพระอยั ยกาของพระองคจ นเจ็ดชวั่ ตระกูล พระองคแมทรงระลกึไดอยางนี้ กย็ งั ทําวงศข องขาพระองคท ั้งหลายและของพระองคใหพนิ าศ นยั วา รบั สง่ั อยา งนี้จริงหรือ. พระเจา สุสมี ะทรงสดับคาํ ของพระโพธสิ ัตว จงึ ตรัสคาถาท่ีสองวา :- ดกู อนมาณพ ชา งสดี ํามีงาขาวประมาณ รอยเชอื กเหลา นี้ ประดับดว ยขายทองซึง่ เปน ของเรา เราระลกึ ถงึ การกระทาํ ของพระบดิ า และพระอัยยกาอยเู นอื งๆ พดู วา วาเราจะให ชางเหลา นัน้ แกพ ราหมณเหลาอนื่ ดังน้ี เปน ความจริง.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 92 บรรดาบทเหลา น้นั บทวา เตเต ททามิ ความวา ดูกอ นมาณพ เราพดู วา เราจะใหช างเหลานีแ้ กพ ราหมณท ัง้ หลายเปน ความจรงิ ทเี ดียว. อธิบายวา เราพูดกะพราหมณเ หลาน้นั วาเราจะใหช างเหลานีแ้ กพ ราหมณทั้งหลายเปนความจริง. บทวาอนสุ ฺสร ความวา เรายังระลกึ ไดถงึ กิริยาของพระบิดาและพระเจา ปูอยเู สมอ มใิ ชร ะลกึ ไมไ ด. พระราชารบั สง่ั อยา งนั้น โดยทรงช้ีแจงวา แมเ ราระลึกไดว า บดิ าและปขู องเจา กระทําพิธีมงคลชา ง แกพระบิดาและพระอยั ยกาของเรา ก็ยงั พดู อยา งน้ีอกี เปน ความจรงิ . ลําดับนัน้ พระโพธิสตั วไดก ราบทูลพระราชาวา ขาแตมหาราช เมื่อพระองคยงั ทรงระลึกถงึ วงศของพระองคแ ละของขา พระองคไ ด เพราะเหตไุ รพระองคจงึ ท้งิ ขาพระองคเ สยี แลวใหผ อู ่ืนกระทาํ การมงคลชางเลาพระเจา ขา. พระราชาตรสั วานี่แนเจาพวกพราหมณเ ขาบอกเราวา นัยวาเจา ไมรไู ตรเพทและสตู รกลอมชาง. เพราะฉะนั้นเราจึงใหพวกพราหมณอ ื่นทาํพธิ ี. พระโพธสิ ตั วบ รรลอื สีหนาทวา ขาแตม หาราช บรรดาพราหมณท ้ังหมดนี้ แมส ักคนหน่งึ ผิวา สามารถเจรจากับขาพระองคไดในพระเวทกด็ ี ในพระสูตรกด็ ีมีอยู จงลกุ ขนึ้ มา พราหมณอ่ืนนอกจากขา พระพุทธเจา ชื่อวารูไตรเพทและสูตรกลอมชางพรอมดวยวธิ ที ําการมงคลชา ง ไมม ีเลยทว่ั ชมพูทวปี . พราหมณแมส ักคนหนง่ึ กไ็ มส ามารถลุกขนึ้ เปน คแู ขง กบั พระโพธิสัตวได.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 93พระโพธสิ ัตวครน้ั ดาํ รงตระกูลวงศของตนใหม ั่นคงแลว จึงกระทาํการมงคล ถอื เอาทรัพยเ ปนอนั มากกลบั ไปยงั ทีอ่ ยู. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานีม้ าแลว ทรงประกาศสัจธรรม ทรงประชมุ ชาดก. เม่ือจบสจั ธรรมแลว ชนบางพวกไดเ ปนโสดาบนั . บางพวกไดพระสกทาคามี บางพวกไดเ ปนพระอนาคามี บางพวกไดบ รรลุพระอรหัต. มารดาในคร้งั น้นั ไดเปนมหามายาในครง้ั น้ี บดิ าไดเปน พระเจาสทุ โธทนมหาราชพระราชาสุสีมะไดเ ปนอานนท อาจารยท ิศาปาโมกข ไดเ ปนโมคคัลลานะ สวนมาณพ คือเราตถาคตน้แี ล. จบ อรรถกถาสสุ มี ชาดกท่ี ๓

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 94 ๔. คิชฌชาดก วาดว ยสายตาแรง [๑๗๗] เออก็ (เขากลาววา ) แรงยอมเหน็ ซากศพ ทัง้ หลายไดถ ึงรอยโยชน เหตุไรทา นมาถึงขา ย และบว งจงึ ไมร ูเลา . [๑๗๘] ความเสอื่ มจะมใี นเวลาใด สัตวใ กลจ ะ สิน้ ชีวิตในเวลาใดในเวลานนั้ ถึงจะมาใกลขา ย และบวงก็รูไมไ ด. จบ คิชฌชาดกท่ี ๔ อรรถกถาคชิ ฌชาดกท่ี ๔ พระศาสดาเม่ือประทบั อยู ณ พระวิหารเชตวันทรงปรารภภกิ ษุเล้ยี งมารดารูปหนงึ่ ตรัสพระธรรมเทศนานีม้ ีคาํ เรมิ่ ตน วายนฺนุ คิชฺโฌ โยชนสต ดังนี.้ เรอ่ื งจักมีแจงในสามชาดก พระศาสดาตรัสถามภิกษนุ ้ันวา ดูกอ นภกิ ษุไดยินวาเธอเล้ียงคฤหัสถจ รงิ หรอื เม่ือภกิ ษนุ น้ั กราบทูลวา จริงพระเจา ขาตรสั ถามวา คฤหัสถเ หลา น้นั เปน ใคร กราบทลู วา มารดาบดิ าของขา พระองคเองพระเจาขา ทรงใหส าธกุ ารวา ดีแลว ดแี ลวตรสั วา ภิกษทุ ้ังหลายพวกเธออยา ตาํ หนโิ ทษภกิ ษนุ ้เี ลย แม

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาที่ 95โบราณบัณฑิตทัง้ หลายกไ็ ดทาํ อุปการะแกผูมใิ ชญาตดิ วยอํานาจบุญคุณ สว นมารดาบิดาของภกิ ษนุ ้ีเปนภาระแท แลวทรงนาํเรื่องในอดตี มาตรัสเลา. ในอดีตกาลคร้งั พระเจา พรหมทัตเสวยราชสมบัตใิ นกรงุพาราณสี พระโพธสิ ตั วบงั เกดิ ในกําเนิดพญาแรง เล้ยี งดูมารดาบิดาอยูท่คี ิชฌบรรพต. ตอ มาคราวหน่ึง เกิดพายุฝนใหญ. แรงทัง้ หลายไมสามารถทนพายุฝนได จงึ พากนั บินหนมี ากรุงพาราณสีเพราะกลัวหนาว จับส่ันอยดู วยความหนาว ณ ท่ใี กลกาํ แพงและคเู มือง. ในเวลาน้นั เศรษฐกี รุงพาราณสีออกจากเมืองจะไปอาบน้ําเห็นแรง เหลา นัน้ กาํ ลงั ลําบาก จึงจดั ใหม ารวมกันท่ีกําบงัฝนแหงหนึ่ง กอไฟใหผ งิ แลว สงไปยงั ปา ชาโค หาเน้อื โคมาใหพวกแรง แลวจดั การอารักขา. ครัน้ พายฝุ นสงบแรงทัง้ หลายก็มรี า งกายกระปร้กี ระเปรา พากันบนิ กลับสูภ ูเขาตามเดมิ . พวกแรงจบั กลมุ ปรกึ ษากัน ณ ท่ีนน้ั วา เศรษฐกี รุงพาราณสี ไดชว ยเหลอืพวกเรามา ควรตอบแทนผูท่ีชว ยเหลือเรา เพราะฉะน้นั ตงั้ แตนี้ไป บรรดาพวกทานผูใดไดผ า หรือเครื่องอาภรณชนิดใด ผนู ้ันพึงคาบส่งิ นั้นใหตกลงกลางเวหาใกลเรอื นของเศรษฐกี รงุ พาราณส.ีต้ังแตน ั้นมาแรงทง้ั หลายคอยดูความเผลอเรอของพวกมนุษยท ่ีตากผาและเครื่องอาภรณไวกลางแดด ตางพากนั โฉบเฉย่ี วไปฉับพลนั เหมือนเหยีย่ วคาบชน้ิ เนื้อ ท้ิงตกลงกลางอากาศใกล

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทกุ นบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ที่ 96เรือนของเศรษฐีกรุงพาราณส.ี เศรษฐีรูวา เปน เครอ่ื งอาภรณของแรง จงึ ใหเ กบ็ อาภรณท งั้ หมดนั้นไวเปนสวน ๆ. มหาชนพากนั ไปกราบทลู พระราชาวา แรง ทัง้ หลายปลนเมือง. พระราชารับส่ังวา พวกเจา จับแรงไดแมตัวเดยี วเทา นั้นกจ็ ะไดของคืนทงั้ หมด แลวใหว างบวงและขา ยดักไวใ นทนี่ ้นั ๆ.แรงตัวท่ีเล้ียงมารดากต็ ิดบวง. ชนทง้ั หลายกจ็ ับแรง นัน้ นาํ ไปดวยคิดวา จักถวายพระราชา. เศรษฐกี รงุ พาราณสีกําลังเดินไปเฝา พระราชา ครน้ั เห็นมนษุ ยพ วกน้นั จบั แรง เดนิ ไป จงึ ไดไปพรอมกบั เขาดว ยคดิ วา จกั ไมใ หผใู ดรงั แกแรงตัวนี.้ ชนท้งั หลายก็ถวายแรง แดพ ระราชา. พระราชาจงึ ตรสั ถามวา พวกเจา ปลน เมืองคาบผาเปน ตนไปหรอื . พญาแรง กราบทลู วา ขา แตมหาราช จรงิ พระเจา ขา. ตรัสถามวา พวกเจาเอาไปใหแ กใคร.กราบทูลวา ใหแ กเ ศรษฐกี รุงพาราณสีพระเจาขา. ตรสั ถามวาเพราะเหตุไร. กราบทูลวา เพราะเศรษฐีนนั้ ไดใ หชวี ิตแกพวกขา พระองค กระทําอุปการะตอบแกผูม ีอุปการะยอมสมควรอยา งยงิ่ เพราะฉะนนั้ พวกขา พระองคจงึ ใหไป. พระราชารับสั่งกะพญาแรงวา ไดยินวา แรง ท้งั หลายอยูไกลต้ังรอยโยชนยอ มเหน็ ซากศพ เพราะเหตไุ ร เจา จึงไมเห็นบวงท่เี ขาดักจับตัวแลวตรัสคาถาที่ ๑ วา :- เขากลาวกนั วาแรงยอมเห็นซากศพได ถงึ รอ ยโยชน เหตุไรเจามาถึงขา ยและบวงจงึ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 97 ไมร สู ึก. บรรดาบทเหลา น้นั บทวา ย เปนเพยี งนบิ าต. บทวา นเปน นามัตถนบิ าต. อธบิ ายวา ขึ้นชือ่ วาแรงยอ มมองเหน็ ซากศพซึ่งตั้งอยเู กินรอ ยโยชน. บทวา อาสชชฺ าป แปลวา เขา ใกลคอื มาถงึ . พระราชาตรสั ถามวา เจา แมม าถึงขายและบว งที่เขาดักไวจับตัว เพราะเหตุไร จึงไมรสู ึกเลา . พญาแรง สดับพระราชดาํ รสั แลว จึงกลา วคาถาที่ ๒ วา :- ความเสอ่ื มจะมใี นเวลาใด สัตวใกลจะ สน้ิ ชวี ิตในเวลาใด ในเวลานั้นถงึ จะมาใกลขาย และบวง ก็รูไ มได. บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา ปราภโว คอื ความพินาศ.บทวา โปโส คือสตั ว. พระราชาครน้ั ทรงสดับคาํ ของแรงแลว จงึ ตรสั ถามเศรษฐีวา ดูกอ นมหาเศรษฐี แรงทั้งหลายนาํ ผาเปนตนมาที่เรอื นของทา นจรงิ หรือ. กราบทูลวา จริงพระเจา ขา . ตรัสถามวา ผาเปนตน เหลานั้นอยูท่ีไหน. กราบทูลวา ขอเดชะขาพระ-พทุ ธเจาจดั ผา เหลานน้ั ไวเปน สว น ๆ ขาพระพุทธเจา จะใหแ กผูท่ีเปน เจาของ ขอพระองคไ ดโ ปรดทรงปลอ ยแรงตัวนีเ้ ถิดพระเจา ขา. มหาเศรษฐีกราบทลู ใหปลอยพญาแรง แลวคนืส่งิ ของใหแ กทุกคน.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนา ท่ี 98 พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานมี้ าแลว ทรงประกาศอรยิ สจั ทรงประชมุ ชาดก. เมอ่ื จบอริยสจั ภกิ ษุผเู ลี้ยงมารดาตัง้ อยใู นโสดาปต ตผิ ล. พระราชาในครงั้ นั้น ไดเ ปน อานนทใ นบดั น้ี. เศรษฐีกรงุ พาราณสีไดเปนสารีบุตร. สว นแรง เล้ยี งมารดา คือเราตถาคตนี้แล จบ อรรถกถาคชิ ฌชาดกท่ี ๔

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๓ - หนาท่ี 99 ๕. นกุลชาดก อยาวางใจมิตร [๑๗๙] ดูกอนพังพอน ทานไดทาํ มิตรภาพกับงู ผูเปนศตั รูแลว ไฉนจึงยงั นอนแยกเขี้ยวอยูอ กี เลา ภยั ทไี่ หนจะมาถงึ แกทานอกี . [๑๘๐] บคุ คลพงึ ระแวงภยั ในศตั รูไว แมใ นมิตร ก็ไมควรวางใจ ภัยเกดิ ขนึ้ แลวจากมิตร ยอมตดั มลู รากทั้งหลายเสีย. จบ นกุลชาดกที่ ๕ อรรถกถานกุลชาดกที่ ๕ พระศาสดาเมอ่ื ประทบั อยู ณ พระวหิ ารเชตวันทรงปรารภการทะเลาะของเสณี ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคําเร่ิมตน วาสนฺธึ กตวฺ า อมิตฺเตน ดังนี.้ เรอ่ื งราวเหมือนกับท่ีกลา วไวแลว ในอุรคชาดก ในหนกอ น.แมใ นเรื่องนพ้ี ระศาสดากต็ รัสวา กอ นภกิ ษทุ ้งั หลาย มหา-อาํ มาตยส องคนเหลานี้ มิใชเราทําใหสามัคคกี นั ในบัดน้ีเทา นั้นแมเมือ่ กอ นเรากไ็ ดทําใหคนเหลา นส้ี ามคั คกี นั เหมอื นกนั แลวทรงนาํ เรือ่ งในอดตี มาตรสั เลา.