tripitaka_46

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ที่ 273ประสงคเ อาในคาถาน.้ี บทวา โยตฺต ไดแก เครือ่ งผกู คือเชอื ก. เชอื กนัน้มี ๓ อยา ง คอื เชอื กผูกแอกกับงอนไถ ๑ เชอื กผกู โคพลิพัททง้ั หลายกับแอก ๑ เชอื กผูกโคพลพิ ทั ท้งั หลายกับสารถี ๑. ในเชอื ก ๓ อยา งนน้ั เชอื กของพราหมณทาํ งอนไถ แอก และโคพลิพทั ท้ังหลายใหเกีย่ วเนอื่ งกนั ยอ มยังกิจของตนสาํ เร็จ ฉันใด สมาธิของพระผูมพี ระภาคเจาผกู ธรรมคอื หริ ิปญญา และวริ ยิ ะเหลา นนั้ ทง้ั หมดเทียว ใหเ ปน อารมณเ ดียว โดยความเปนธรรมไมฟ ุงซาน ฉันน้ัน เพราะเหตุนั้น พระผมู พี ระภาคเจาจึงตรัสวา ใจเปน เชอื ก ดังน.ี้ ชอื่ วา สติ เพราะอรรถวิเคราะหว า เปน เครอ่ื งระลกึ ของบคุ คล หรอืบุคคลระลึกถึงประโยชนท ี่ทาํ ไวแ ลวนานเปนตนไดดว ยตนเอง. สตนิ ัน้ มีความไมห ลงลมื เปนลักษณะ. ธรรมชาตใิ ดยอมใหด ินแตก เพราะเหตุนน้ั ธรรมชาตินั้นชือ่ วา ผาล. บคุ คลยอ มแทงดว ยวตั ถนุ ้นั เพราะเหตุน้ัน วตั ถนุ น้ั ชื่อวาปาชน ปฏัก ปฏักนนั้ เรยี กวา ปาจน (ปฎกั ) ในคาถานี.้ คําวา ปาจนน้ัน เปน ช่ือของวตั ถสุ ําหรบั แทง (ปฏกั ). ผาลและปฏัก ชอ่ื วา ผาลปาจน .ก็ผาลและปฏกั ของพราหมณฉันใด สติอนั ประกอบดวยวิปส สนา และประกอบดวยมรรคของพระผูมีพระภาคเจาก็ฉนั นน้ั . ในขอ นัน้ ผาลยอ มตามรักษาไถ และไปขา งหนาของไถน้ัน ฉันใดสตกิ ็ฉนั น้นั เปนคติของกศุ ลธรรมทั้งหลาย ระลกึ พรอ มอยู หรือใหอารมณท้งั หลายปรากฏขน้ึ อยู ชือ่ วา ยอ มรักษาไถคอื ปญญา. จริงอยา งน้ัน สติทา นเรยี กวา อารักขา ดุจในประโยคมีอาทวิ า ภกิ ษอุ ยดู วยจติ อนั มีสติเปนเครือ่ งอารกั ขา ดังน*้ี และยอมนําหนาปญ ญาน้ัน ดว ยอํานาจความไมหลงลืม* ท.ี ปา. ๒๗๕. สตารกเฺ ขน เจตสา สมนฺนาคโต วิหรติ.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย สุตตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 274เพราะปญ ญายอ มรูชัด ซึง่ ธรรมทง้ั หลายท่ีมีสติส่ังสมแลว ยอมไมร ชู ดั ซ่งึ ธรรมทงั้ หลายที่มีสตหิ ลงลืมแลว . เหมอื นอยางวา ปฏกั แสดงอยู ซ่ึงภัยคือการแทงแกโคพลิพัททง้ั หลาย ยอ มไมใ หห ยุด และยอ มหา มไปนอกทาง ฉนั ใดสติก็ฉนั น้นั แสดงอยซู ่งึ ภยั ในอบาย แกโ คพลพิ ัทคือวริ ิยะ ยอมไมใหจ มอยูในความเกยี จคราน ยอ มหามอโคจรท้ังหลาย กลาวคือการกามคุณ คร้นั หา มแลวยอมใหประกอบในกรรมฐาน และยอมหา มการไปนอกทาง เพราะฉะน้นัพระผมู พี ระภาคเจา จงึ ตรัสวา สตเิ ปนผาลและปฏกั ของเรา ดังน.้ี บทวา กายคตุ โฺ ต ความวา คุม ครองดว ยกายสุจริต ๓ อยา ง.บทวา วจคี ตุ โฺ ต ความวา คมุ ครองดว ยวจสี ุจริต ๔ อยา ง. ปาฏโิ มกสังวรศีลตรสั แลว ดว ยคาํ มีประมาณเทา น.้ี ในบทวา อาหาเร อทุ เร ยโต นี้สาํ รวมคอื สํารวมพรอมแลว อธบิ ายวา มีอุปกเิ ลสไปปราศแลว ในปจ จยั แม๔ อยา ง เพราะความที่ปจจัยท้งั หมดทรงสงเคราะหแลว ดวยอาหารเปนประธาน. อาชวี ปาริสุทธิศีล ตรัสแลว ดว ยบทน.ี้ บทวา อุทเร ยโตความวา สํารวม คือ สาํ รวมพรอมแลวในทอ ง คอื บริโภคมีกาํ หนด มีอธบิ ายวา รปู ระมาณในอาหาร. ปจจยั ปฏเิ สวนศีล ตรสั แลว ดวยความเปนผูรูประมาณในโภชนะเปน ประธาน ดวยบทน.้ี พระผมู พี ระภาคเจาทรงแสดงอะไร ดวยบทน้นั ทรงแสดงวา ดกู อ นพราหมณ ทา นหวานพืชแลว ยอมทาํ รัว้ หนาม รั้วไม หรอื ลอมกาํ แพงเพ่ือรักษาขา วกลา ดวยรว้ั นั้น ฝูงโค กระบือและเนอ้ื เมื่อไมไดการเขา ไปยอมไมแ ยง กินขา วกลา ของทา น ฉนั ใด เรากฉ็ นั นน้ั หวา นพืชคอื ศรทั ธา

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย สุตตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 275นนั้ แลว ทําการลอม ๓ อยาง อนั สําเรจ็ แตก ารคุมครองกาย วาจา และอาหารเพอ่ื รักษาขาวกลา คือ กศุ ลอนั มีประการตา ง ๆ ดว ยการลอมนั้น ฝูงโคกระบอื และเนอื้ คือ อกุศลธรรมมีราคะเปนตน เมอื ไมไดก ารเขา ไป ยอมไมแยงกนิ ขา วกลา คอื กุศลของเรา ดงั น.้ี ในบทวา สจจฺ  กโรมิ มทิ ฺธาน นี้ การตดั การเกีย่ ว การถอนขน้ึช่ือวา การถอนหญา ดว ยสจั จะอันไมกลา วใหพลาดดว ยทวารท้งั สอง. กค็ าํ วาสจจฺ  น่ันเปนทตุ ิยาวภิ ตั ติ พึงทราบวา ลงในอรรถแหง ตติยาวภิ ตั ติ. ก็เน้ือความในบทวา สจจฺ  กโรมิ มิทธฺ าน นัน้ มดี งั นี้วา สจเฺ จน กโรมินทิ ธฺ าน แปลวา เรายอมการทาํ การถอนหญา ดว ยสจั จะ. มีอธิบายอยางไร มีอธบิ ายวา ทานไถนาภายนอกแลว ยอมกระทําการถอนหญา อันประทุษรา ยขา วกลา ดวยมอื หรอื ดว ยเคียว ฉนั ใด แมเรากฉ็ ันนนั้ ไถนาอนั มีในภายในแลว ยอมกระทําการถอนหญา คอื การกลา วใหพ ลาด ซึ่งประทุษรายขา วกลา คอื กุศล ดวยสจั จะ. อกี อยา งหน่ึงญาณสจั จะ ท่ีเรียกวา ยถาภูตญาณ พงึ ทราบวา สัจจะในบทวา สจฺจ กโรมินิทธฺ าน น้ี. ผศู กึ ษาพงึ ประกอบอยางนี้วา เรากระทาํ การถอนหญาทง้ั หลายมอี ัตตสัญญาเปน ตน ดวยสจั จะนั้น. อกี อยา งหนึ่ง บทวา นทิ ฺธาน ไดแกก ารตัด การเก่ียว อธิบายวาการถอน. เมือ่ เปนอยางนน้ั ทา นยอ มใหท าสหรือกรรมกรทําการถอนวาเจา จงถอนหญา ทงั้ หลาย คอื ใหทาํ การตดั การเก่ียว การถอน หญาทั้งหลายฉันใด เรายอมกระทําสัจจะฉนั น้ัน การกลา วดว ยทุตยิ าวิภัตตนิ นั่ แล กค็ วร.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สุตตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 276 อีกอยา งหน่ึง บทวา สจจฺ  ไดแก ทฏิ ฐสิ ัจจะ การกลา วดว ยทตุ ยิ าวิภตั ตินัน่ แล แมอ ยางน้ีวา เรายอมกระทาํ การถอนนัน้ คอื ยอมกระทาํกจิ อนั จะพึงตดั พงึ เกี่ยว พงึ ถอนขึน้ ดังนี้ กค็ วร. ในบทวา โสรจจฺ  เม ปโมจน น้ี ศลี น้ันใดอยางนีว้ า ความไมละเมิดทางกาย ความไมล ะเมิดทางวาจานั่นแล เรียกวา โสรัจจะ ความสงบเสงยี่ ม ศีลนั้นไมประสงคเ อาในคาถาน้ี ศีลนน้ั ไดก ลาวแลว เทียว โดยนยั มีอาทิวา คุมครองกาย แตพระอรหัตผลอนั ทานประสงคแลว ดวยวา พระอรหัตผลแมน ั้น เรยี กวา โสรจั จะ เพราะพระผมู พี ระภาคเจาทรงยินดีแลวในนพิ พานอันสุนทร. บทวา ปโมจน ไดแ ก เปน เคร่ืองสละโยคะ. มีอธิบายอยา งไร มอี ธบิ ายวา การปลดเปลอื้ งของทา นยังไมเปนการปลดเปลื้องเลย เพราะทานจะพงึ ประกอบในเวลาเยน็ ในวนั ที่ ๒ หรือในปตอ ไปแมอ ีก ฉนั ใด การปลดเปลือ้ งของเราไมเปน ฉนั นัน้ เพราะชอ่ื วาการปลดเปลอ้ื งในระหวางของเราไมม ี ดวยวา เราไดประกอบโคพลพิ ัท คอื วิรยิ ะท้ังหลายในไถคอื ปญญา จาํ เดิมแตกาลแหงพระทศพลพระนามวา ทีปงกรไถอยูซง่ึ การไถใหญต ลอดสอ่ี สงไขยและแสนกปั ยงั ไมเ ลิกละ ตราบเทาทเ่ี รายังไมไดตรัสรูชอบเฉพาะ ซึง่ พระสัมมาสัมโพธญิ าณ และในกาลใด พระ-อรหตั ผลอันมคี ณุ ท้งั หมดเปน บริวารไดบงั เกดิ ขนึ้ แลวแกเราผยู งั กาลนน้ั ทง้ั หมดใหส ้ินไปแลว นง่ั ในอปราชติ บลั ลังก ทีโ่ คนตน โพธิ์ ในกาลนั้น พระอรหตั ผลนั้นเราไดป ลดเปลื้องแลว ดวยการบรรลุปฏปิ ส สทั ธอิ ันยอดเยยี่ มทง้ั หมด จกัไมเปนกิจทีจ่ ะพงึ ประกอบอีกในบดั น้ี เพราะฉะนัน้ พระผูมีพระภาคเจา ทรง

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 277หมายถึงเนอื้ ความนัน่ จงึ ตรสั วา ความสงบเสงยี่ มของเรา เปน เครอ่ื งปลดเปล้อื งกิเลส ดังน.้ี ในบทวา วิรยิ  เม ธรุ โธรยหฺ  น่ัน บทวา วิรยิ  ไดแก ปธานคอื ความเพยี รท่ีกลา วแลว โดยนัยมอี าทวิ า การปรารภความเพยี รทางกายหรือทางใจ นาํ ธรุ ะไปเพื่อธุระ ชอื่ วา ธรุ โธรยฺห อธิบายวา ยอมนาํ ธุระไป.เหมอื นอยาง ไถของพราหมณ นาํ ธุระไปเพื่อธรุ ะลากมาทําลายกอ นดินและชําแรกวชั พชื อันมรี ากทงั้ หลายใหห มดไป ฉันใด ไถคือปญญาของพระผมู ี-พระภาคเจากฉ็ นั นั้น ครา มาดว ยความเพียร ยอ มทําลายกอ นดนิ ตามที่กลา วแลวและชําแรกกิเลสสนั ดานทง้ั หลายใหห มดไป เพราะเหตนุ น้ั พระผูม ีพระภาคเจาจึงตรสั วา ความเพยี รของเรานําธรุ ะไปเพื่อธุระ. อกี อยา งหน่งึ ธรุ ะทั้งหลายนาํ ไปซงึ่ ธุระกอ น นําไปซง่ึ มูลธุระ ช่อื วานําธุระไป ธรุ ะดวย นําธรุ ะไปดวย ชอ่ื วา นาํ ธรุ ะไปเพ่ือธุระ. ในขอนัน้ไถของพราหมณนาํ ธุระไปอันตางดวยโคพลพิ ทั ๔ ตัว ประกอบในไถแตล ะไถเมื่อนําไปยอมยงั การทําลายรากหญาทเี่ กิดแลวและยงั ไมเกดิ และสมบตั ิ คือขาวกลาใหส ําเรจ็ ฉนั ใด ความเพยี รของพระผมู ีพระภาคเจา กฉ็ ันน้ัน นาํ ธรุ ะไปเพ่ือธรุ ะอันตา งดวยความเพยี รคือสัมมัปปธาน ๔ เม่ือนําไป ยอมยงั การทาํ ลายอกศุ ลมูลซึ่งเกดิ ข้นึ และยังไมเ กิดขึน้ และสมบัตคิ ือกุศลใหส ําเรจ็ เพราะเหตุน้ันพระผมู พี ระภาคเจาจงึ ตรสั วา ความเพียรของเรานําธุระไปเพ่อื ธุระ ดังน้ี. ในบทวา โยคกฺเขมาธิวาหน น้ี นพิ พานเรียกวา เกษมจากโยคะเพราะนพิ พานเปนธรรมเกษมจากโยคะทง้ั หลาย นพิ พานน้นั ชื่อวา อธิวาหนะ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ที่ 278เพราะอรรถวิเคราะหว า อนั บุคคลบรรลแุ ลว ยอ มนาํ ไป หรือยอมถูกนําไปเฉพาะหนา การนาํ ไปถงึ แดนเกษมจากโยคะ ชอื่ วา โยคกเฺ ขมาธวิ าหน .พระผมู พี ระภาคเจา ทรงแสดงอะไรดวยบทนั้น ทรงแสดงวา ไถนาํ ธุระไปเพือ่ธรุ ะของทา น ยอมนําไปเฉพาะหนาสทู ิศตะวนั ออก หรอื ทิศใดทศิ หน่ึงในทศิทง้ั หลายมที ศิ ตะวันตกเปนตน ฉนั ใด ความเพียรของเราก็ฉนั นนั้ นําธรุ ะไปเพือ่ ธรุ ะ คือนาํ ไปเฉพาะพระนพิ พาน และเม่อื นําไปอยา งน้ี ช่อื วา ไมหวนกลบั มา ไถของทานเมอ่ื นําไป ชอ่ื วา นําธุระไปเพอ่ื ธุระ คอื ถงึ ท่สี ุดนาแลวกลบั มาอีก ฉันใด ความเพียรของเรา ชอื่ วา ไมห วนกลับมา จําเดมิ แตพระพทุ ธเจาพระนามวา ทปี ง กร ฉันนั้น. อกี อยา งหนึง่ เพราะกเิ ลสทง้ั หลายอันมรรคนัน้ ๆ ละแลวไมพ ึงละอกีดจุ หญา ทั้งหลายอันไถของทา นตดั แลว พงึ ตดั ในสมัยอ่นื แมอีก แมเ พราะฉะนนั้ความเพยี รนนั่ เมื่อละกเิ ลสทัง้ หลายอนั เห็นแลว อนั ไถแลว ดวยอาํ นาจแหงปฐมมรรค ละซ่ึงกเิ ลสทง้ั หลายอนั หยาบ ดวยอาํ นาจมรรคที่สอง ละซง่ึ กิเลสท้งั หลายอนั สหรคตดวยอาํ นาจมรรคท่สี าม ละซงึ่ กิเลสทั้งหมดดวยอํานาจแหงมรรคทสี่ ่ี ชอ่ื วา ไมหวนกลับมา. อีกอยา งหนึ่ง บทวา คจฺฉติ อนิวตตฺ นฺต ความวา เปน อันเวนจากการกลบั คือ ยอ มไป. บทวา ต ไดแ ก ความเพียรน้ัน นําธุระไปเพือ่ ธุระ. พงึ ทราบการตัดบทในบทนีอ้ ยางนี้ ก็ความเพียรนั้น เม่อื ไปอยางน้ียอมไมหวนกลบั ถงึ สถานท่ที ี่ชาวนาไปแลว ไมเศราโศก ปราศจากความโศกปราศจากความกําหนดั ดุจไถของทา นนน้ั นําธรุ ะไปเพ่อื ธรุ ะ ก็ความเพยี รน่ัน

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 279ยอ มถงึ สถานท่ีน้ัน. บทวา ยตฺถ คนตฺ ฺวา น โสจติ ความวา สถานทท่ี ี่ชาวนาเชนทา นโจทอยู ตกั เตือนอยซู ึ่งความเพียรนนั้ อันนําธุระไปเพ่ือธรุ ะคอื วิรยิ ะ ดว ยปฏกั คือ สติ ไปแลวไมเศรา โศก ปราศจากความเศราโศกปราศจากความกาํ หนดแลว ไมเ ศรา โศก ความเพยี รนน้ั เปน การถอนขึ้นซ่ึงลูกศรคอื ความเศรา โศกท้ังหมด ยอมถึงสถานทกี่ ลา วคอื อมตนิพพาน. บัดน้ี พระผูมพี ระภาคเจาเมื่อทรงกระทาํ คํานคิ ม จงึ ตรสั พระคาถานวี้ า การไถนานน้ั เราไถแลว อยา งน้ี การไถนานั้น ยอมมผี ลเปน อมตะ บคุ คล ไถนานน่ั แลว ยอ มพน จากทุกขทง้ั ปวง ดังนี.้ คาถานน้ั มเี น้อื ความโดยยอ ดังนี้ ดกู อ นพราหมณ ทานจงดูการไถนาน้ัน มศี รทั ธาเปนพืช อนั ความเพยี รเปน ฝนอนเุ คราะหแ ลว เราทาํ แอกและไถ อนั สาํ เรจ็ แลวแตป ญญา และงอนไถอันสําเรจ็ แลวแตหิรใิ หเ นอ่ื งกนั ดว ยเชือกอันสาํ เรจ็ แลว แตใจ ตอกซง่ึ ผาลคอื สติ ในไถคอื ปญ ญา จบั ปฏกั คอื สติคุมครองดว ยการคมุ ครองกาย วาจา และอาหาร ทําสัจจะเปนเคร่อื งถอนหญาน าความสงบเสงย่ี มเปนเคร่อื งปลดเปลื้องกิเลส ความเพยี รนําธรุ ะไปเพือ่ ธุระนําไปถึงแดนเกษมจากโยคะ ไมหวนกลับมา ไถแลว ใหถึงสามัญผล ๔ อยา งอันมกี สกิ รรมเปนทีส่ ุด. บทวา สา โหติ อมตปฺผลา ความวา การไถนานนี้ น้ั มผี ลเปนอมตะ. นพิ พานเรียกวา อมตะ อธบิ ายวา การไถนามนี ิพพานเปน อานิสงส.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 280ก็การไถนานี้น้ันแล ยอ มมีผลเปน อมตะสาํ หรับเราคนเดียวเทา นัน้ หามไิ ดแตโดยทแ่ี ทแ ล คนใดคนหนึ่งจะเปนกษัตริยก ต็ าม เปนพราหมณก ต็ าม เปนแพศยก็ตาม เปนศทู รก็ตาม เปนคฤหัสถก็ตาม เปน บรรพชติ ก็ตาม ยอ มไถนานั้น คนนนั้ แมท ัง้ หมด คร้ันไถนานั่นแลว ยอมพน จากทกุ ขท ัง้ ปวงคอื ยอมพนจากวฏั ทุกข ทกุ ขทุกข สังสารทุกข วิปรณิ ามทกุ ขท ง้ั ปวงพระผมู พี ระภาคเจา ทรงกระทาํ นิพพานเปนทส่ี ดุ ดวยยอดคือพระอรหัต ทรงยังเทศนาใหถงึ พรอมแกพ ราหมณ ดว ยประการฉะนี.้ ลําดบั นัน้ พราหมณฟง เทศนาอันมเี นอ้ื ความลกึ ซ้งึ แลว และทราบวาเราบริโภคผลแหงการทาํ นาแลว ยอ มมคี วามหิวในวันอืน่ ทเี ดยี ว แตก ารไถนาของพระสมณะนั้นมีผลเปน อมตะ บุคคลบรโิ ภคผลแหง การไถนาน้นั ยอมพนจากทุกขทง้ั ปวง ดังนี้ เลือ่ มใสแลว ปรารภแลว เพ่ือกระทําอาการแหงผูเลื่อมใส เพ่ือถวายขาวปายาส เพราะเหตนุ ้ัน พระอานนทเถระจึงวา ลําดบัน้นั แล กสิภารทวาชะ ดงั นี้เปน ตน. บรรดาบทเหลา นนั้ บทวา มหติยา ไดแก อันใหญ. บทวาก สปาติยา ไดแ ก ในถาดทองคํา คือ ในถาดทองของตน ซง่ึ มีราคาแสนกหาปณะ. บทวา วฑเฺ ฒตฺวา ไดแ ก ตักแลว อธิบายวา เกลย่ี ลงแลว .บทวา ภควโต อปุ นาเมสิ ความวา ทาํ ใหว ิจติ รดวยเนยใส น้าํ ผ้ึง และนํา้ ออ ยเปนตน คลุมดว ยผา ยกขึ้น แลวนอมถวายแดพ ระตถาคตโดยเคารพ.ถามวา อยา งไร ตอบวา ขอทา นพระโคดมเสวยขาวปายาสเถดิ เพราะพระ-องคท า นเปนชาวนา. แตน นั้ ไดก ลา วถึงเหตุอนั ไดส ําเร็จความเปน ชาวนาวายอมไถนา อันมผี ลไมต าย. มีอธิบายวา เพราะยอมไถนาอนั มีผลไมต าย.ลําดับนนั้ พระผมู ีพระภาคเจาจงึ ตรัสวา คาถาภคิ ตี มฺเม เปน ตน.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 281 บรรดาบทเหลา น้นั บทวา คาถาภิคตี  ไดแก ทีข่ ับกลอ มดวยคาถาทงั้ หลาย. อธิบายวา กลา วคาถาทงั้ หลายแลว ไดม า. บทวา เม ไดแ ก มยาอนั เรา. บทวา อโภชเนยยฺ  ความวา ไมค วรบริโภค. บทวา สมปฺ สฺสตความวา ผูเหน็ อยซู งึ่ อาชีวปาริสทุ ธิโดยชอบ หรือผูเ ห็นอยูโดยรอบ ชอ่ื วาผเู ห็นอยโู ดยชอบ อธิบายวา พระพุทธเจาท้ังหลาย. บทวา เนส ธมโฺ มความวา ขอวา เราควรบริโภคโภชนะท่ีขับกลอมไดม า นไี้ มใชธรรม คือนนั่ ไมใชจ ารตี . เพราะเหตไุ ร ? เพราะพระพุทธเจา ทง้ั หลายยอ มทรงหามโภชนะท่ีขบั กลอ มไดมา คอื ยอมทรงปฏิเสธ ยอ มไมท รงเสวย. ถามวา ก็พระผูมีพระภาคเจา ทรงขบั คาถาเพอื่ ขา วปายาส ซ่ึงเปนเหตุใหตรสั อยา งนห้ี รอื ? ตอบวา พระองคไมทรงขบั คาถาเพ่ือประโยชนแ กข า วปายาสนน้ั แตโดยท่ีแทแ ลว โภชนะที่พระองคประทบั ยนื ที่ใกลน าแตเ ชา ตรู ไมท รงไดแ มภกิ ษาทพั พีหนง่ึ แลว ประกาศคณุ ของพระพุทธเจาทงั้ ปวงไดม าน้ีนน้ั เปนเชนกบั โภชนะทน่ี ักขบั รอ งและนกั ฟอนรําท้ังหลาย ฟอ นและขบั รองไดม า เพราะฉะนน้ั จึงตรสั วา ท่ขี บั กลอมไดม า. ก็โภชนะเชน น้ันยอ มไมควรแกพ ระ-พทุ ธเจา ทงั้ หลาย เพราะเหตุนน้ั จงึ ตรัสวา เราไมค วรบรโิ ภคโภชนะ. ก็โภชนะนน้ั ไมสมควรแกค วามเปนผปู รารถนานอย แมเพราะเหตุน้ัน พระผมู ีพระภาคเจา เมอื่ จะทรงอนเุ คราะหอ นชุ นรุนหลงั จึงตรสั วา เราไมควรบริโภคโภชนะท่ขี บั กลอ มไดมานัน่ . และพระพทุ ธเจาทงั้ หลายทรงปฏิเสธลาภท่เี กิดข้นึดว ยคุณของตน แมอ ันคนอน่ื ประกาศแลว ณ ท่ใี ด ๆ เหมือนฆฏกิ าร บตุ รชางหมอผูม คี วามปรารถนานอ ย ฉะนั้น.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ท่ี 282 ถามวา พระผมู ีพระภาคเจาทรงถึงพรอมดว ยความเปนผปู รารถนานอยถึงสดุ ยอดแลว จกั ทรงยนิ ดีลาภทีเ่ กิดข้นึ แลว ดวยการประกาศพระคุณของพระองคไดอ ยางไร เพราะพระผมู พี ระภาคเจา ตรสั คาํ นนั้ เหมาะสมแลวเทียว. ตอบวา ดว ยคาํ มปี ระมาณเทา น้ี พระองคเ มื่อจะเปล้ืองพระองคจ ากคาํ ตเิ ตยี นของชาวโลกน้ีวา พระสมณโคดมทรงทาํ พราหมณผูไมเลอ่ื มใส ไมประสงคจะถวายใหเ ปนผใู ครเพื่อถวาย ดวยการตรสั คาถา แลว ทรงรับโภชนะพระเทศนาของพระสมณโคดมนี้ มีอามสิ เปน เหตุ ดงั นี้แลว ทรงแสดงเทศนาปารสิ ทุ ธิ บัดนี้ เมื่อจะทรงแสดงอาชวี ปารสิ ุทธิ จึงตรสั วา ดูกอ นพราหมณเม่ือธรรมมีอยู การแสวงหานี้เปนความประพฤติ ดังนี.้ เนือ้ ความแหง พระดาํ รัสนั้นวา ดูกอ นพราหมณ เมอื่ อาชีวปารสิ ทุ ธิ-ธรรม สจุ ริตธรรม ๑๐ อยาง หรอื จาริตธรรมของพระพทุ ธเจาทั้งหลายมีอยูคอื มพี รอ ม ติดตามพรอ ม เปน ไปอยู การแสวงหา คือ การแสวงหาท่วัอนั ขาวสะอาดโดยสวนเดียว ดุจเหยยี ดฝา มอื ในอากาศ นีเ้ ปนความประพฤติคอื เปนความประพฤตปิ ระจาํ ชีวติ ของพระพทุ ธเจาท้ังหลาย ดังน้ี. คร้นั พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั อยางนแ้ี ลว พราหมณเกิดโทมนสั วาพระสมณโคดมทรงปฏเิ สธขาวปายาสของเรา ไดยนิ วา โภชนะนน่ั ไมควรเมือ่ เปน เชนนี้ เรายอ มไมไดเ พือ่ ถวายส่ิงอืน่ ในพระองคเ ลย และคดิ วา พระ-สมณโคดมพึงทรงรบั ส่ิงอื่นกระมงั ดังน้ี พระผมู ีพระภาคเจาทรงทราบดังน้ันแลว ทรงดํารวิ า เรากําหนดเวลาเพอ่ื ภกิ ขาจารแลว จงึ มา จักยงั พราหมณนี้ใหเ ลือ่ มใส ดว ยกาลเพยี งน้ี เมือ่ จะยังมโนรถที่พราหมณป รารถนาใหเ ต็ม

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย สุตตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 283เพื่อใหค วามเล่อื มใสเกิดแกพราหมณวา ก็พราหมณไดทาํ โทมนัส บดั น้ี ยงัจิตใหกาํ เริบในเราดวยโทมนัสน้ันแลว จกั ไมอ าจเพ่อื แทงตลอด ซึง่ ธรรมอนัประเสริฐ คือ อมตะ จงึ ตรัสวา อฺเน จ เกวลนิ  ดังน.ี้ บรรดาบทเหลาน้นั บทวา เกวลิน ความวา ผบู รบิ ูรณแลว ดวยคณุ ท้งั ปวง คือ ผปู ราศจากโยคะท้งั หมดแลวเทยี ว. ช่อื วา ผูแสวงหาคณุ อนัใหญ เพราะแสวงหาคุณท้งั หลาย มีศลี ขันธเปน ตนอนั ใหญ ชอื่ วา พระขีณาสพเพราะความเปน ผมู ีอาสวะทง้ั ปวงสิ้นหมดแลว ชอ่ื วา ผมู คี วามคะนองอันสงบแลว เพราะความที่พระขีณาสพมคี วามคะนองท้ังปวง ซึง่ ทําความคะนองมือและคะนองเทา เปนตน อันสงบแลว . บทวา อปุ ฏหสฺสุ ความวา เชญิทานองั คาส คือ เชญิ ทา นนบั ถอื . คร้นั จิตอนั พราหมณแมใหเกิดอยา งนแี้ ลวพระองคต รัสปริยายเทา นนั้ แตไ มตรสั วา ทานจงนํามา ดังนี.้ บททเี่ หลือในคาถาน้ี มีความตน้ื ท้ังนัน้ แล. ลําดบั น้นั พราหมณคดิ วา ขา วปายาสนเี้ รานาํ มาเพอ่ื พระผมู ีพระภาค-เจา เราไมค วรใหขา วปายาสน้ันแกใ คร ๆ ตามความพอใจของตนดงั นแ้ี ลวกราบทูลวา ขาพระองคจะถวายขาวปายาสนีแ้ กใ คร. แตน้ันพระผูมีพระภาคเจาทรงรูขา วปายาสนนั้ วา ขาวปายาสนี้มีความไมยอ ยเปน ธรรมดาแกค นอน่ื ยกเวนพระตถาคต และสาวกของพระตถาคต จงึ ตรสั วา น ขฺวาหนฺต ดงั น.้ี ในบทเหลา นั้น ทรงถอื เอาเทวดาชั้นกามาวจร ๕ ดว ยพระดาํ รัสวาสเทวกะ ทรงถอื เอาเทวดาช้ันกามาวจรที่ ๖ ดว ยพระดาํ รสั วา สมารกะ ทรงถอื เอารูปาวจรพรหม ดวยพระดํารัสวา สพรหมกะ สว นเทวดาชัน้ อรปู าวจร

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ท่ี 284พงึ บรโิ ภค เพราะฉะน้นั จึงไมต องแนะนาํ เพ่ิมอกี ทรงถอื เอาสมณพราหมณผูเ ปนขา ศกึ หรอื เปนศัตรตู อศาสนา และทรงถือเอาสมณพราหมณผ ูม บี าปสงบแลว หรือมีบาปอันลอยแลว ดว ยพระดาํ รัสวา สัสสมณพราหมณี ทรงถือเอาสตั วโลก ดว ยพระดาํ รัสวา ปชา ทรงถือเอาสมมติเทวดาและมนุษยท่ีเหลอืดว ยพระดาํ รัสวา สเทวมนุสสะ ในพระสตู รน้ี พงึ ทราบวา โอกาสโลกทรงถือดว ยพระดาํ รัส ๓ อยา ง สตั วโลกทรงถอื ดวยพระดาํ รสั ๒ อยาง ดว ยอาํ นาจแหงปชา ดวยประการฉะนี.้ ความสงั เขปเทา น้ี สวนความพิสดาร ขา พเจาจักพรรณนาไวในอาฬวกสูตร. ถามวา กข็ าวปายาสน้ี อนั ใคร ๆ ในโลกพรอ มกับเทวโลกเปนตนบรโิ ภคแลว จะไมพ ึงใหย อยไดโ ดยชอบ เพราะเหตุไร ? ตอบวา เพราะใสโ อชะอนั ละเอียดในขา วปายาสอนั หยาบ. จริงอยา งน้นั เทวดาทงั้ หลายใสโอชะในขาวปายาสน้ี ทส่ี กั วา พราหมณถืออทุ ศิ พระผูม-ีพระภาคเจา ทเี ดียว ดจุ ในขา วปายาสของนางสชุ าดา ในสกู รมัททวะของนายจนุ ทะทีก่ ําลงั ปรุง ในคาํ ขา วท่ีพระผูม พี ระภาคเจา ทรงรับแลว ๆ ในเมอื งเวรญั ชาและในงบนํา้ ออยทเี่ หลอื ในหมอ น้ําออ ยของพระกจั จายตนะ ในเภสชั ชขนั ธกะฉะน้ัน. ขาวปายาสน้ันยอมไมยอยสาํ หรับเทวดาท้งั หลาย เพราะใสโ อชะอนัละเอียดในของทห่ี ยาบ เพราะเทวดาท้ังหลายมรี างกายสขุ ุม อาหารของมนษุ ยทีห่ ยาบ ยอมไมย อยโดยชอบแกเทวดาเหลานน้ั . ยอมไมยอ ยแมแ กม นษุ ยท้ังหลาย เพราะมนษุ ยท ั้งหลายมรี างกายหยาบ ทิพโพชะอนั ละเอียด ยอ มไม

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย สุตตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 285ยอ ยโดยชอบแกมนษุ ยเหลา นน้ั . แตส ําหรบั พระตถาคตยอ มยอ ยตามไฟธาตปุ กติยอ มยอยโดยชอบ. อาจารยพวกหนง่ึ กลาววา ตามอํานาจแหง กาํ ลงั กายและกาํ ลังญาณ และยอ มยอ ยสําหรบั พระขีณาสพผเู ปนสาวกของพระตถาคต ดวยกําลังสมาธิ และดว ยความเปน ผูรจู กั ประมาณ ยอมไมยอยสําหรับบุคคลนอกนี้แมจ ะมฤี ทธ์ิ อีกอยางหนง่ึ เหตใุ นเรือ่ งน้เี ปน อจนิ ไตย นน่ั เปนวิสัยของพระพุทธเจา . บทวา เตนหิ ตฺว มอี ธบิ ายวา เพราะเราไมเ ห็นบคุ คลอ่นื ขาวปายาสนั้นไมค วรแกเ รา เมอื่ ไมควรแกเ รา กไ็ มควรแมแ กสาวกของเรา เพราะฉะนัน้ ทา น พราหมณ. บทวา อปปฺ หรเิ ต ความวา ในหญาเขียวเล็กนอ ย หรือในหญาเขียวงอกเล็กนอ ย เปนเชน กับพลานหนี . บทวา อปปฺ าณเก ความวา ในหว งน้ําใหญอนั ปราศจากตวั สัตว หรือเวน จากตวั สัตวอนั จะพึงตาย เพราะเหตุที่เทขาวปายาสลง. บทวา อปปฺ าณเก นัน่ ตรัสเพอื่ ประโยชนแ กการอนเุ คราะหหญาและสัตวทั้งหลายรวมทั้งสัตวท อ่ี าศัยหญา . บทวา จจิ จฺ ิฏายติ จิฏิจิฏายติ ความวา ยอ มทําเสยี งอยา งนั้น.บทวา สนฺธูมายติ ไดแ ก ควันกลมุ โดยรอบ. บทวา ส ปธมุ ายติ ไดแกควนั กลมุ มปี ระมาณยิ่งอยางน้นั เทียว. ถามวา ควันกลมุ ไดม ีอยางนัน้ เพราะเหตุอะไร ตอบวา เพราะอานภุ าพของพระผูมีพระภาคเจา ไมใ ชเ พราะอานุภาพแหงนํ้า ขา วปายาส พราหมณ เทวดาหรอื ยักษเ ปนตนเหลา อ่ืน ความจรงิพระผมู พี ระภาคเจาทรงอธิษฐานอยางนน้ั เพือ่ ธรรมสงั เวชแกพราหมณ.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย สุตตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ท่ี 286 บทวา เสยยฺ ถาป นาม นั่นเปนการแสดงขอ เปรียบเทยี บ. บทวายถา ผาโล เปนอนั ตรัสแลว เพียงเทา นี้แล. พราหมณสลดจิต มรี างกายชูชนั ดวยขน ไดย นิ วา ขนจํานวน ๙๙,๐๐๐ ขมุ ในรา งกาย ชูชันขน้ึ ดจุ ฟนนาคแกวมณีท่เี ขาตอกในฝาทองคาํ ฉะนนั้ บทที่เหลือปรากฏแลว เทยี ว. สวนพราหมณหมอบลงแทบพระยคุ ลบาท เมือ่ จะชมเชยพระธรรมเทศนาของพระ-ผูมีพระภาคเจา จงึ กราบทลู คาํ นีก้ ะพระผมู พี ระภาคเจา วา ขา แตพ ระโคดมผูเจรญิ ภาษิตของพระองคแจม แจง นกั ขา แตพ ระโคดมผูเจรญิ ภาษิตของพระ-องคแ จม แจงนกั ดังนี.้ กอ็ ภิกกนั ตศัพทในพระสตู รนี้ ใชใ นการอนโุ มทนาอยา งยงิ่ สว นการพรรณนาเน้อื ความแหง อภกิ กันตศพั ทน้นั จักแจม แจงโดยพิสดารในอรรถ-กถาแหงมูลสูตร พงึ ทราบวา กเ็ พราะอภิกกนั ตศพั ทใ ชในอรรถแหง การอนุโมทนาอยา งยง่ิ เพราะฉะนนั้ คําวา ดีละ ดแี ลว พระโคดมผูเจริญเปนอนั อธิบายแลว. ก็อภิกกันตศัพทนพี้ งึ ทราบวา พราหมณไ ดก ลาวถึง ๒ คร้งั ดว ยอํา-นาจความเลอ่ื มใส และดวยอํานาจความสรรเสรญิ ในพระธรรมเทศนานี้ โดยลักษณะน้ีวา นักปราชญพึงทาํ การกลาวยํา้ ใน เพราะความกลัว ในเพราะความโกรธ ใน เพราะความสรรเสรญิ ในเพราะความรบี ดว น ในเพราะความโกลาหล ในเพราะความอัศ- จรรย ในเพราะความรืน่ เรงิ ในเพราะความ โศก และในเพราะความเล่อื มใส.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 287 อีกอยางหน่งึ บทวา อภิกฺกนตฺ  ไดแก นาใครนัก นาปรารถนานัก นา พอใจนกั . มีอธิบายวา ดีอยา งย่งิ . ในการชมเชยน้ี พราหมณช มเชยเทศนา ดวยอภกิ กนั ตศพั ทหนึง่ ชมเชยความเลือ่ มใสของตน ดวยอภิกกนั ต-ศพั ทหน่ึง. กอ็ ธบิ ายในอภิกกันตศัพทน่นั ดังน้ี ขา แตพระโคดมผเู จรญิ ภาษติของพระองค คือ พระธรรมเทศนาของพระโคดมผูเจรญิ แจมแจง นัก ภาษติของพระองค คือ ความเลอ่ื มใสของขาพระองค เพราะอาศยั พระธรรมเทศนาของพระโคดมผูเจริญแจม แจง นัก หรอื ชมเชยพระดํารสั ของพระผูมีพระภาค-เจา นน่ั แล หมายถงึ ประโยชนอ ยา งละ ๒ อยางคอื พระดํารสั ของพระโคดมผูเจรญิ แจม แจง นกั เพราะยงั โทสะใหพนิ าศ แจม แจงนกั เพราะบรรลุคณุ อนงึ่ผศู ึกษาพึงประกอบดวยบทท้งั หลายอยางน้วี า เพราะใหเกิดศรัทธา เพราะใหเกดิ ปญญา, เพราะมอี รรถ เพราะมพี ยัญชนะ, เพราะบทตื้น เพราะอรรถลกึ ,เพราะไพเราะหู เพราะถึงใจ, เพราะไมย กตน เพราะไมข ม ผอู น่ื , เพราะเยน็ดว ยศลี เพราะผองแผว ดวยปญ ญา เพราะในทางอนั พงึ รืน่ รมย เพราะกาํ จัดความมวั เมา, เพราะนอนเปน สขุ เพราะประโยชนเกอื้ กูลทีต่ อ งพิจารณา,เปน ตน แมน อกนี้จากนน้ั ชมเชยเทศนาเทานนั้ ดว ยอุปมา ๔ ขอ. บรรดาบทเหลานัน้ บทวา นิกฺกุชชฺ ิต ความวา ของท่ีวางคว่าํ ปากหรือ มีปากคว่ํา. บทวา อุกกฺ ุชเฺ ชยยฺ ไดแก กระทําปากขนึ้ . บทวาปฏิจฉฺ นนฺ  ไดแก อันวตั ถทุ ้ังหลายมีหญา เปนตนปกปดแลว. บทวา ววิ เรยยฺไดแก เปด ข้ึน. บทวา มูฬหฺ สฺส ไดแ ก ผหู ลงทศิ . บทวา มคคฺ  อาจกิ เฺ ขยยฺความวา จบั เขาทแี่ ขนแลว พงึ บอกวา นนั่ ทาง. บทวา อนธฺ กาเร ไดแ ก

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 288ในที่มืดมอี งค ๔ คอื แรม ๑๔ คํ่า แหง กาฬปก ษ ๑ ราตรขี างแรม ๑ปา พงดงทึบ ๑ แผนเมฆ ๑ เนื้อความแหง บทเทา นก้ี อน สว นการประกอบอธบิ าย ดังน้ี :- พระโคดมผเู จรญิ ทรงยงั ขาพระองคผหู นั หลงั ใหพ ระสทั ธรรมผตู กอยูในอสทั ธรรมใหออกจากอสทั ธรรม เปรยี บเหมอื นหงายของท่คี ว่าํ ทรงเปดพระศาสนาอนั ปกปด แลวดว ยรกชฏั คือ มจิ ฉาทฏิ ฐิ จาํ เดิมแตพ ระศาสนาของพระผมู ีพระภาคเจา พระนามวา กัสสป อนั ตรธานเปรียบเหมือนเปดของทปี่ ด ทรงบอกทางสวรรคแ ละทางพระนพิ พาน แกข าพระองคผปู ฏบิ ตั ทิ างช่วัทางผดิ เปรยี บเหมือนบอกทางแกผูหลงทาง ทรงประกาศธรรมโดยอเนก-ปรยิ าย เพราะทรงแสดงโดยปริยายเหลา น้ัน โดยตามประทปี คือเทศนาอนักาํ จดั ความมืดทปี่ กปดธรรมนนั้ แกขาพระองคผ ูจมอยใู นความมืด คอื โมหะไมเ หน็ อยู ซึ่งรปู รตั นะมีพระพทุ ธเจาเปนตน เปรยี บเหมือนตามประทีปนํา้ มนัไวในท่มี ืด ฉะนน้ั . อกี อยางหน่ึง ตามมตบิ างอยาง เพราะธรรมนี้เปน เชน กบั หงายของทีค่ วาํ่ ดว ยการเห็นทกุ ข และดวยการละวปิ ลาสในสง่ิ ที่ไมง ามวา เปน ส่งิ ท่ีงาม,เปน เชนกับเปดของทป่ี ด ดวยการเห็นสมทุ ยั และดวยการละวปิ ลาสในทุกขวาสขุ , เปนเชน กบั บอกทางแกผหู ลงทาง ดว ยการเหน็ นโิ รธ และดว ยการละวปิ ลาสในส่งิ ท่ีไมเทีย่ งวาเปนสิง่ ทีเ่ ทย่ี ง เปนเชน กบั ตามประทีปในที่มืด ดว ยการเห็นมรรค และดว ยการละวปิ ลาสในอนัตตาวาเปน อตั ตา เพราะฉะนั้นจึงเปนอนั ประกาศแลว อยางน้วี า เปรยี บเหมอื นหงายของท่ีควํ่า ฯลฯ หรอืตามประทีปไวใ นท่ีมดื ดว ยหวังวา คนมจี ักษุจักเห็นรปู ได ฉะน้นั .

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 289 ก็เพราะในสูตรน้ี ทรงประกาศศลี ขันธ ดว ยศรทั ธา ความเพียรและการคุมครองกายเปนตน ทรงประกาศปญ ญาขนั ธ ดวยปญญา ทรงประกาศสมาธขิ ันธ ดวยหริ แิ ละใจเปน ตน ทรงประกาศนิโรธ ดวยธรรมอันเปนแดนเกษมจากโยคะ เพราะฉะน้นั จงึ ทรงประกาศขนั ธ ๓ อริยสัจ ๒ อยา ง โดยยอ วาอรยิ มรรคและนิโรธ ดว ยประการฉะนี้ ทรงประกาศอริยสจั ๔ ในพระสตู รน้นั โดยปฏิปก ษวา มรรคเปน ปฏปิ ก ษต อ สมุทยั นิโรธเปน ปฏปิ ก ษท กุ ขโดยปรยิ าย ๒ ดงั กลาวแลวนี้ เพราะฉะนั้น บัณฑติ พงึ ทราบวา ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปรยิ าย. ในบทวา เอสาห เปนตน เรานนั้ ชือ่ วา เอสาห . บทวา สรณคจฉฺ ามิ ความวา พราหมณห มอบลงแทบพระบาท ถึงดว ยสรณคมนต ลอดชวี ิตกต็ าม บดั นี้ เมอื่ ยินดี จงึ กราบทูลดว ยวาจา. หรือ ถงึ พระพทุ ธเจา เทานนั้เปนสรณะตลอดชวี ติ บัดน้ี ทาํ พระพุทธเจาน้นั ใหเ ปนตน จงึ กราบทูลเพอื่ถึงพระธรรมและพระสงฆท ี่เหลือดว ย. บทวา อชชฺ ตคเฺ ค ไดแก ทําวนั นี้ใหเ ปน ตน. หรือวา อชฺชทคฺเคท อกั ษรทาํ การเชือ่ มบท. มอี ธิบายวา ทาํ วันนเี้ ปนเลศิ ผูถ งึ สรณะตลอดชีวิต ช่อื วา ปาณุเปต . มอี ธิบายวา ชวี ติ ของขาพระองคย งั เปน ไปอยูต ราบใด ขอพระโคดมผเู จริญโปรดทรงจํา คอื ทรงรูขา พระองควาเปน อบุ าสก ผูถึงสรณะตลอดชีวติ คอื ผถู งึ สรณะ ดวยสรณคมน ๓ ไมมีศาสดาอืน่ เปนสรณะตราบนน้ั การปฏบิ ตั อิ ันสมควรแกส ุตะ เปนอันพราหมณนี้แสดงแลวดว ยคาํ มปี ระมาณเทาน้.ี

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย สุตตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 290 อกี อยาหนง่ึ พราหมณน้ีแสดงสมบัตขิ องพระศาสดา ดว ยคาํ วา ของทีค่ วาํ่ เปนตน แสดงสมบตั ขิ องศิษย ดว ยบทเปนตนวา เอสาห นี.้ หรอืแสดงการไดปญ ญาดว ยบทนน้ั แสดงการไดศรทั ธาดว ยบทน.ี้ บดั นี้ มคี วามประสงคเพอ่ื ทาํ กิจอันผมู ีปญญาไดศ รทั ธาแลวจะพึงทาํ จึงทูลขอพระผมู ีพระ-ภาคเจาอยา งนี้วา ลเภยยฺ าห . พราหมณมจี ิตเล่อื มใสยงิ่ ในบรรพชานน้ั ดวยอทิ ธิฤทธิเ์ ปนตนของพระผมู พี ระภาคเจา จึงทูลขอบรรพชา ดวยศรัทธาวาแมพ ระผมู พี ระภาคเจา ยังทรงสละจักรพรรดริ าชสมบัตแิ ลว ทรงบรรพชา ก็จะปว ยกลาวไปไยถึงเราเลา เมอ่ื ปรารถนาความเปนผูทําบริบรู ณในบรรพชาน้ันจึงทลู ขออุปสมบท ดว ยปญ ญา. บททเ่ี หลอื ปรากฏชดั แลว. ก็บัณฑิตพงึ ทราบวนิ ิจฉัยในบทวา เอโก วูปกฏโ เปนตนทานพระภารทวาชะอยูผูเดียว ดวยกายวิเวก หลกี ออกจากหมดู ว ยจติ วิเวก ไมประมาทดว ยการไมป ลอ ยสติในกรรมฐาน มีความเพยี ร ดวยความเพียรกลาวคอื ความเพียรทางกายและทางจิต มีใจเดด็ เดย่ี ว ดวยความไมเห็นแกกายและชวี ติ อยดู ว ยการเปล่ยี นอริ ยิ าบถอยา งหนึง่ . บทวา นจริ สฺเสว กลาวมงุ ถึงบรรพชา. บทวา กลุ ปตุ ฺตา ไดแก กลุ บตุ ร ๒ อยา ง คอื ชาตกิ ลุ บุตร ๑อาจารกุลบุตร ๑. ก็กุลบตุ รน้ี ประสงคเ อาแมท ง้ั ๒ อยา ง. บทวา อคารสฺมา ไดแ ก จากเรือน. ก็การงานในการเลยี้ งดูของกฏุ ม พมี กี ารทาํ นาและเลีย้ งโคเปน ตน เรยี กวา กจิ ของผคู รองเรือนนั้น. กิจในการครองเรือนยอมไมมใี นบรรพชานัน้ เพราะเหตุนน้ั บรรพชานั้น จึงชือ่ วาอนคาริยะ. คําวา อนคาริยะ น้เี ปนชือ่ ของบรรพชา. บทวา ปพพฺ ชนฺติความวา เขาไป เขาไปนงั่ ใกล. พรหมจรรยน ้ัน ยอดเยย่ี ม เพราะฉะน้นั

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ที่ 291พรหมจรรยนัน้ จึงชอ่ื วา ตทนตุ ตระ. บทวา พรฺ หมฺ จรยิ ปรโิ ยสาน ไดแ กท่ีสดุ แหง มรรคพรหมจรรย. อธิบายวา พระอรหตั ผล. จริงอยู กลุ บุตรท้งั หลายยอ มบวชเพือ่ ประโยชนแ กพระอรหัตผลน้ัน. บทวา ทฏิ เ ว ธมฺเมไดแ ก ในอตั ภาพน้ันเทีย่ ว. บทวา สย อภิฺ า สจฉฺ กิ ตวฺ า ความวารูป ระจกั ษดวยปญ ญาดวยตนเองเทา นั้น คอื รูโ ดยไมม ผี อู ืน่ เปน ปจจัย. บทวาอปุ สมปฺ ชฺช วหิ าสิ ความวา บรรลแุ ลว หรือใหถงึ พรอมแลวอยู. พระ-ผูม ีพระภาคเจาทรงแสดงภมู แิ หงการพจิ ารณาของภารทวาชภิกษุนัน้ ดวยบทนี้วา กอ็ ยอู ยางนแ้ี ลว กไ็ ดร ูช ัดวา ชาตสิ ้นิ แลว ฯลฯ. ถามวา ก็ชาติไหนของภารทวาชภิกษนุ ัน้ ส้นิ แลว และไดรูชัดซึ่งชาตนิ ัน้ อยา งไร ? ตอบวา ชาตอิ ดตี ของภิกษนุ ัน้ ไมส ้ินกอน เพราะไดส้นิ แลวในอดตีเทยี ว ชาตอิ นาคตกไมส้นิ แลว เพราะไมมคี วามพยายาม ชาตปิ จ จุบัน กไ็ มสิ้นแลว เพราะชาติยงั มอี ยู แตชาติใดอนั ตางดวยขันธหน่ึง ขันธส แ่ี ละขนั ธห าในเอกภพ จตุภพ และปญ จโวการภพพึงเกดิ ขึน้ เพราะความท่ีมรรคยงั ไมอบรมแลว ชาตนิ นั้ ช่อื วา สิน้ แลว โดยถึงความไมเกดิ ขน้ึ เปน ธรรมดา เพราะความทีม่ รรคไดอบรมแลว. ภกิ ษุนน้ั พจิ ารณากิเลสทีล่ ะแลว ดวยมรรคภาวนารอู ยวู า กรรมแมม อี ยใู นเพราะไมมีกิเลส จึงไมม ปี ฏิสนธติ อ ไป ช่ือวา ยอมรูชาติน้นั . บทวา วุสติ  ความวา อยจู บแลว คือ ทําแลว อยจู บรอบแลวอธิบายวา กระทําแลว ประพฤตแิ ลว ใหจ บแลว . บทวา พฺรหมฺ จริย ไดแกมรรคพรหมจรรย. บทวา กต กรณีย ความวา กจิ ๑๖ อยาง ดว ยอํานาจ

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ที่ 292แหงปรญิ ญาภาวนา ปหานภาวนา และสจั ฉิกริ ิยาภาวนา ดวยมรรค ๔ ในสจั จะ ๔ ใหจบแลว. บทวา นาปร อติ ถฺ ตฺตาย ความวา มรรคภาวนาเพอ่ื ความเปน อยางนี้ คอื เพอื่ ความเปน กิจ ๑๖ อยาง หรอื เพ่ือความสิน้กิเลส มิไดม อี ีกในบัดน.ี้ อีกอยางหนงึ่ บทวา อติ ถฺ ตฺตาย ความวา รชู ดั วา ขันธสนั ดานอน่ื จากขันธสันดาน อนั เปนไปอยใู นปจจบุ นั นี้ มปี ระการอยา งน้ี โดยความเปน อยางนี้ มิไดมี แตขนั ธ ๕ เหลา นี้ ไดกาํ หนดรแู ลว ดาํ รงอยู ดุจตนไมที่มีรากขาดแลว ฉะนั้น. บทวา อฺ ตโร ไดแก รูปหนงึ่ . บทวาอรหต ความวา ทา นพระภารทวาชะไดเปน พระอรหันตภายในพระมหาสาวกแหงพระอรหันตทั้งหลาย ไดยนิ วา นเ้ี ปน อธบิ ายในกสภิ ารทวาชสูตรนแี้ ล. จบ กสิภารทวาชสตุ ตวัณณนา แหงอรรถกถาขทุ ทกนิกาย ชือ่ ปรมตั ถโชตกิ า

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ท่ี 293 จุนทสูตรท่ี ๕ วา ดว ยสมณะมี ๔ จําพวกนายจนุ ทกมั มารบุตรทลู ถามวา [๓๐๒] ขา พระองคขอทูลถามพระ- พุทธเจาผูเ ปน มนุ ี มพี ระปญญามาก ผูเปนเจาของแหง พระธรรม ผมู ีตณั หาปราศจาก ไปแลว ผูสงู สดุ กวาสัตว ผปู ระเสริฐกวาสารถที ัง้ หลายวา สมณะในโลกมีเทา ไร ขอ เชิญพระองคต รสั บอกสมณะเหลา นน้ั เถดิ .พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสตอบวา ดกู อ นจนุ ทะ สมณะมี ๔ สมณะที่ ๕ ไมม ี เราถูกทานถามซึ่งหนา แลว ขอชี้แจงสมณะทัง้ ๔ เหลา นนั้ ใหแ จม แจงแกทาน คอื สมณะผชู นะสรรพกิเลสดวยมรรค ๑ สมณะผแู สดง มรรค (แกชนเหลา อื่น) ๑ สมณะเปนอยูในมรรค ๑ สมณะผูป ระทุษรายมรรค ๑.นายจุนทกัมมารบตุ รทูลถามวา พระพุทธเจา ทง้ั หลายยอมตรสั สมณะผูชนะสรรพกิเลสดว ยมรรคอะไร สมณะ เปนผมู ปี รกตเิ พง มรรคไมม ีผเู ปรยี บ สมณะเปน อยใู นมรรค ขาพระองคท ลู ถามแลว

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย สุตตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 294ขอพระองคต รสั บอกแกข าพระองค อนง่ึ ขอพระองคท รงชแ้ี จง สมณะประทษุ รา ยมรรคใหแจง แกขา พระองคเถดิ .พระผูม พี ระภาคเจา ตรสั ตอบวา พระพุทธเจาท้งั หลายยอ มตรัสสมณะผูข ามความสงสยั ไดแ ลว ผไู มมกี เิ ลสดุจ ลกู ศร ผยู ินดยี ง่ิ แลวในนพิ พาน ผไู มม ีความกาํ หนัด ผคู งท่ี เปน ผูนําโลกพรอ ม ดว ยเทวโลกวา สมณะผูชนะสรรพกเิ ลสดว ยมรรค ๑. ภิกษุใดในศาสนาน้รี วู า นพิ พานเปนธรรมยงิ่ ยอมบอกได ยอมจาํ แนกธรรมใน ธรรมวินัยน้ีแล พระพทุ ธเจาท้งั หลายตรัสภิกษทุ ่ี ๒ ผตู ัดความสงสัย ผูเ ปน มุนี ผูไม หวนั่ ไหวนั้นวา สมณะผูแ สดงมรรค. ภิกษใุ ด เมือ่ บทธรรมอันพระพุทธเจา ทั้งหลายทรงแสดงไวด แี ลว เปนผูส าํ รวมแลวมสี ติ เสพบทอนั ไมมโี ทษอยู ชือ่ วาเปน อยู ในมรรค พระพุทธเจา ท้ังหลาย ตรสั ภกิ ษทุ ี่๓น้นั วา เปนอยใู นมรรค. บคุ คลกระทาํ เพศแหงพระพทุ ธเจาพระปจ เจกพุทธเจา และพระสาวกผูม ีวัตร

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาที่ 295 อนั งามใหเ ปน เครอื่ งปกปดแลว มักประพฤติ แลน ไป ประทุษรา ยตระกลู เปน ผูคะนอง มมี ายา ไมส าํ รวม เปนคนแกลบ บุคคลนั้น แลช่ือวา เปนสมณะผปู ระทุษรายมรรค อยางย่ิงดว ยวัตตปฏิรูป. กพ็ ระอริยสาวกผไู ดส ดบั มปี ญ ญา ทราบสมณะเหลา นัน้ ทง้ั หมดวาเปน เชน น้นั เห็นแลว อยา งนี้ ยอ มไมย งั ศรทั ธาของคฤหัสถ ผทู ราบชดั สมณะเหลา นี้ใหเส่อื ม จะพึง กระทาํ สมณะผไู มถูกโทษประทษุ รา ย ให เสมอดวยสมณะผถู ูกโทษประทษุ รา ย จะพงึ กระทาํ สมณะผบู รสิ ุทธ์ิ ใหเสมอดวยสมณะ ผไู มบรสิ ทุ ธิ์ อยางไรได. จบจนุ ทะสูตรท่ี ๕ อรรถกถาจนุ ทสตู ร จุนทสูตรเรม่ิ ดวยคาถาวา ปุจฺฉามิ มนุ ึ ปหตุ ปฺ ดงั นี้ :- มีอบุ ตั ิอยางไร ? โดยสงั เขปกอน ในอบุ ัติ ๔ อยาง อนั ตางเพราะอัชฌาสยั ของตน เพราะอัชฌาสัยของคนอ่นื เพราะอุบตั ิแหงเรอ่ื ง และเพราะอาํ นาจแหง การถาม สตู รน้มี ีอบุ ตั ิเพราะอาํ นาจแหง การถาม.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย สตุ ตนบิ าต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 296 สวนโดยพิสดาร ในสมยั หนง่ึ พระผูม ีพระภาคเจา เสด็จจารกิ ในแควนมัลละ พรอ มดว ยพระภิกษุสงฆมาก เสด็จถงึ เมอื งปาวา ไดย ินวา ในครั้งนนั้พระผูมพี ระภาคเจา ประทบั อยู ณ อันพวนั ของนายจนุ ทกมั มารบตุ ร ใกลเมอื งปาวา จําเดิมแตน ไ้ี ป พึงใหพิสดารโดยนัยที่มาแลว ในสตู รวา คร้ังน้นั แลพระผูมีพระภาคเจา ในเวลาเชา ทรงนุงแลว ถือบาตรและจีวร พรอมดว ยพระภิกษสุ งฆ เสด็จไปยงั นิเวศนของนายจุนทกมั มารบตุ ร คร้ันเสดจ็ เขา แลวประทับนั่งบนอาสนะทีป่ ูลาดแลว. คร้ันพระผมู ีพระภาคเจา ประทับนง่ั พรอ มดวยพระภิกษสุ งฆอ ยา งนีแ้ ลว นายจุนทกมั มารบตุ รเมือ่ องั คาสพระภิกษสุ งฆม ีพระพทุ ธเจาเปน ประมขุ ไดนอ มภาชนะทองคําทัง้ หลาย แดภกิ ษทุ งั้ หลาย เพอื่รับพยญั ชนะและสปู ะเปน ตน. ครน้ั เมอ่ื สิกขาบทยังไมทรงบญั ญัติ ภิกษบุ างพวกรบั ภาชนะทองคําบางพวกไมรับ สวนพระผมู ีพระภาคเจาทรงมีภาชนะอยา งเดยี วเทานัน้ คอืบาตรเสลมยั ของพระองค พระพุทธเจา ทั้งหลายไมทรงรับภาชนะที่ ๒ ในพระภิกษุเหลานน้ั ภกิ ษชุ ่วั รูปหนงึ่ ใสภ าชนะทองคําราคาหนงึ่ พันท่ีถึงเพอื่ประโยชนแ กโภชนะของตน ในถุงกุญแจดวยไถยจิต. นายจนุ ทะอังคาสแลวลางมอื และเทา นมสั การพระผูมพี ระภาคเจา แลดูพระภกิ ษสุ งฆอ ยู ไดเ หน็ภิกษุน้นั และทําทเี หมอื นไมเ ห็น ไมไดพูดอะไรกะภกิ ษนุ น้ั ดวยความเคารพในพระผมู ีพระภาคเจา และในพระเถระทง้ั หลายวา เออก็พวกมจิ ฉาทิฏฐิ อยา มีถอ ยคาํ เขาอยากจะรูวา สมณะทั้งหลายเปนผปู ระกอบดวยสงั วรหรือหนอหรือวา สมณะแมเ ชน นมี้ ีสงั วรแตกแลว ในเวลาเย็นเขาไปเฝา พระผมู พี ระภาค-เจา แลว ทลู ถามวา ปจุ ฺฉามิ มนุ ึ ดงั นี้.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนาท่ี 297 บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา ปุจฺฉามิ มนี ัยท่กี ลาวแลวในนิทเทสนน่ั แล โดยนัยมีอาทวิ า การถามสามอยา ง คอื การถามใหสง่ิ ที่ไมเ หน็ ใหแจม แจง .๑ บทวา มนุ ึ แมน นั่ มนี ัยท่ีกลา วแลว ในนทิ เทสน่นั เอง โดยนัยมีอาทิวาญาณเรียกวา โมนะ ปญญา ความรชู ดั ฯลฯ สัมมาทิฏฐใิ ด มุนีประกอบพรอ มดวยญาณนั้น ถึงแลว ซงึ่ โมนะ เพราะฉะน้นั โมเนยยะ ๓ อยาง คือ กายโมเนยยะ.๒ กค็ วามสังเขปในคาถานี้ ดังน.ี้ บทวา ปจุ ฺฉามิ ความวา นายจุนทกมั มารบตุ รเม่อื กระทําโอกาส จึงทลู รองเรยี กผมู ีพระภาคเจาผเู ปนมนุ .ีบทวา ปหตุ ปฺ เปน ตน เปนคํากลาวสรรเสรญิ . นายจนุ ทกัมมารบตุ รสรรเสริญพระผูม พี ระภาคเจา นน้ั วาเปนมนุ ี ดว ยบทเหลานนั้ . ในบทเหลา น้นับทวา ปหตุ ปฺ  ไดแ กมพี ระปญ ญาไพบูล. ก็ความทีพ่ ระผมู พี ระภาคเจาน้นั มพี ระปญญาไพบลู พึงทราบวาทรงการทาํ ไญยธรรมเปน ที่สดุ . บทวาอติ จุนฺโท กมมฺ ารปุตโฺ ต นี้ มีนัยทก่ี ลาวแลว ในธนิยสตู รนั่นแล. ก็เบือ้ งหนาแตน้ี ขา พเจาไมก ลา วแมคาํ มปี ระมาณเทา น้ี ท้งิ นยั ทก่ี ลา วแลวทั้งหมด จกัพรรณนานยั ท่ยี งั ไมก ลาวเทาน้ัน. บทวา พุทฺธ ไดแก พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ในพระพทุ ธะทั้งสาม.บทวา ธมมฺ สสฺ ามึ ความวา ชื่อวา ผเู ปนเจา ของแหง พระธรรม คอื ผมู ีพระธรรมเปนอิสระ ผเู ปน ธรรมราชา ผปู ระพฤติตามอาํ นาจธรรม เพราะความทพี่ ระองคทรงใหมรรคธรรมเกิด ดจุ บดิ าของบตุ รเปนอาจารยของพวกศิลปายตนะทีต่ นใหเกดิ แลวเปน ตน . สมดังท่ที านกลา วไวว า ดกู อ นพราหมณ๑. ข.ุ จฬู นทิ เฺ ทส. ๖๑. ๒. ขุ. จูฬนทิ เฺ ทส ๖๑.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย สตุ ตนิบาต เลม ๑ ภาค ๕ - หนา ท่ี 298ก็พระผูมพี ระภาคเจาพระองคน น้ั ทรงยังมรรคทยี่ งั ไมเกิดใหเกดิ ขึน้ ทรงยังมรรคท่ียงั ไมเ กดิ พรอมใหเกดิ พรอม ทรงบอกมรรคที่ยังไมไดบ อก ทรงรมู รรคทรงรแู จง มรรค ทรงฉลาดในมรรค สว นสาวกทั้งหลาย เปนผูค ลอยตามมรรคอยูในปจจุบนั เปน ผปู ระกอบพรอมในภายหลัง*. บทวา วีตตณฺห ไดแก ผูปราศจากกามตัณหา ภวตณั หา และวิภวตัณหาแลว . บทวา ทิปทุตตฺ ม ไดแก ผสู ูงสดุ กวาสัตว ๒ เทา ทงั้ หลาย.ในบทนน้ั พระผูมีพระภาคเจา มใิ ชท รงเปน ผูสงู สุดกวาสัตว ๒ เทา อยา งเดยี วเทาน้ัน กจ็ ริง ถึงกระนน้ั ก็เปนผูส ุดกวา สัตวท้งั หลายทไ่ี มม เี ทา มี ๒ เทา ฯลฯหรือ เนวสัญญีนาสญั ญที ้งั หมด โดยที่แทเ รียกวา ผสู ูงสุดกวาสัตวสองเทานนั่ เทียว ดว ยอาํ นาจการกําหนดอยางสงู สุด. เพราะสตั ว ๒ เทาท้งั หลายช่ือวาสงู สดุ กวาสตั วทัง้ ปวง เพราะพระเจาจกั รพรรดิ พระมหาสาวกและพระปจ เจกพทุ ธเจาเปนตน กเ็ กดิ ในสัตว ๒ เทา นน้ั . กเ็ ม่อื กลา ววา ผูสดุ กวาสตั วเ หลา นั้นพระผูม พี ระภาคเจา ก็เปน อนั เรียกวา ผสู งู สดุ กวาสตั วทัง้ ปวงเหมือนกนั . บทวา สารถนึ  ปวร ความวา ชอื่ วา สารถี เพราะอรรถวิเคราะหว าใหแลนไป. คาํ วา สารถี นัน่ เปน ชือ่ ของผฝู ก ชางเปนตน. ก็พระผูม พี ระภาคเจาทรงเปน ผูป ระเสริฐกวาสารถเี หลานน้ั เพราะพระองคทรงสามารถเพื่อฝกบรุ ุษทีค่ วรฝก ทั้งหลาย ดว ยการฝก อนั ยอดเยีย่ ม. เหมอื นอยา งท่ตี รัสวา ดกู อ นภกิ ษุท้ังหลาย ผูฝกชา งยอ มใหช างทฝี่ กแลนไปสูทศิ เดียวเทาน้นั หรอื ทิศตะวนั ออกทิศตะวนั ตก ทิศเหนอื หรือทิศใต ดกู อนภกิ ษทุ ้ังหลาย ผฝู ก มายอ มใหมา ที่ฝก* ม. อ.ุ โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺต ๙๕.