tripitaka_63

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 501ไมอ าจแกไข ไมอ าจตอ ส.ู บทวา น ต สกฺโกมิ ความวา ขาพระองคไมสามารถจะปลดเปลื้องพระองคจากภัยนี้. บทวา ตฺว ปชานสสฺ ุ ขตตฺ ยิความวา ขาแตพระมหาราชเจา ขอพระองคจ งทรงทราบสิ่งที่ควรกระทาํ ในเครื่องน้ีเองเถดิ . บทวา เวทายสา ไดแก ชางที่สามารถไปทางอากาศ. บทวายสฺส ไดแก พระราชาพระองคใด. บทวา ตลาวธิ า ความวา ชางทงั้ หลายที่เกิดในตระกูลฉัททันตห รอื ตระกลู อโุ บสถมอี ยู ชางเหลานนั้ พึงพาพระราชานนั้ ไป. บทวา อสสฺ า ความวา มา ท้งั หลายที่เกดิ ในตระกูลพญามาพลาหก.บทวา ปกฺขี กลาวหมายเอาครุฑ. บทวา ยกขฺ า ไดแก เหลา ยักษมีสา-ตาคริ ยกั ษเ ปน ตน. บทวา อนฺตลิกเฺ ขน ความวา ขา พระองคไมสามารถจะปลดเปล้ืองพระองคโ ดยทางอากาศ คือไมส ามารถจะพาพระองคน ําไปถึงกรงุมถิ ิลาทางอากาศได. พระเจาวิเทหราชทรงสดับคําของมโหสถดังนน้ั กจ็ าํ นนประทับนงั่ อยูลําดบั นั้น อาจารยเ สนกะคิดวา บดั นี้ ยกมโหสถบัณฑิตเสีย ท่พี ึง่ อืน่ ของพระราชาและของพวกเราไมม ี ก็พระราชาทรงฟงคาํ ของมโหสถ ทรงครัน่ ครามตอมรณภัย ไมท รงสามารถจะตรสั อะไร ๆ ได เราจักออนวอนมโหสถบัณฑติใหชวย เมอ่ื เสนกะจะออนวอนไดก ลา วคาถา ๒ คาถาวา บุรุษผยู งั ไมเห็นฝงในมหาสมุทร ไดที่พํานักใน ประเทศใด เขายอมไดความสุขในประเทศนัน้ ฉนั ใด ทา นมโหสถขอทานไดเปนทพ่ี ่ึงของพวกเรา และของ พระราชา ฉันนั้น ทานเปน ผปู ระเสริฐสุดกวาพวก ขา พเจาเหลามนตรี ขอทา นชว ยปลดเปลอ้ื งพวกเรา จากทกุ ขเถิด.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 502 บรรดาบทเหลา นั้น บทวา อตรี ทสสฺ ี ความวา ผูเรือแตกกลางทะเลเมื่อไมเห็นฝง . บทวา ยตฺถ ความวา เมือ่ ถกู กําลังคล่นื ซดั ลอยไป ไดท ่ีพึง่ในประเทศใด. บทวา ปโมจย ความวา อาจารยเ สนกะออ นวอนวา เมอ่ื กอนคราวกองทพั ตง้ั ลอ มกรงุ มถิ ลิ า ทานไดปลดเปล้ืองพวกเราใหพ นภยั แมบดั นี้กท็ านนีแ่ หละจงชว ยปลดเปลือ้ งพวกเราใหพน จากทุกข. ลําดับนั้น พระมหาสตั วเมอื่ จะขมอาจารยเ สนกะจงึ ไดก ลาวดว ยคาถาวา ทานอาจารยเสนกะ กรรมของมนุษยที่เปน ไป ลว งแลว ทาํ ไดย าก เปน แดนเกดิ ท่ียนิ ดไี ดยาก ขาพเจา ไมส ามารถจะปลดเปลอ้ื งทา นได ขอทานจงทราบเอา เองเถิด. บรรดาบทเหลา นั้น บทวา ตฺว ปชานสฺสุ เสนก ความวาทา นอาจารยเสนกะ ขาพเจา ไมสามารถ ทา นจงนาํ พระราชานสี้ กู รุงมถิ ิลาทางอากาศเถดิ . พระเจาวิเทหราชเม่อื ไมท รงเหน็ เครอ่ื งยดึ ถือทจ่ี ะพึงทรงยดึ ถอื ทรงครั่นครามตอ มรณภัย ไมสามารถจะตรัสอะไร ๆ กบั พระมหาสตั วไ ด ทรงดําริวา บางคราวแมเ สนกะกร็ ูอุบายอะไร ๆ เราจะถามเขาดกู อนเม่ือตรัสถามจงึ ตรสัคาถาวา ทา นจงฟงคําน้ขี องขา พเจา ทานเหน็ ภยั ใหญ นนั่ หรือ บัดน้ขี า พเจาขอถามอาจารยเสนกะ ทานจะ สําคัญสง่ิ ทคี่ วรทาํ อยางไรในกาลนี.้ บรรดาบทเหลา นนั้ บทวา กึ กจิ จฺ  ความวา ทานจะสําคญั ส่งิ ท่ีควรทาํ อยา งไรในกาลนี้ พวกเราถูกมโหสถสละแลว ถาทา นรู กจ็ งบอกแกเ รา.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 503 อาจารยเ สนกะไดฟง ดงั นนั้ คดิ วา พระราชาตรัสถามอุบายกะเรางามหรือไมงาม จงยกไว เราจกั กลาวอบุ ายอยางหนึ่งแดพระองค คิดฉะน้ี เเลวกลา วคาถาวา พวกเราจงเอาไฟเผาเสียตง้ั แตป ระตู หรอื จงจบั มีดฆากันและกนั ละชีวิตเสยี พลัน อยาทนั ใหพระราชา พรหมทตั ฆา พวกเราใหล าํ บากนาน. บรรดาบทเหลานั้น บทวา ทฺวารโต ความวา พวกเราจงปด ประตูกอไฟทีป่ ระตูนน่ั . บทวา วิกนตฺ น ความวา จงจับศัสตราหา้ํ หน่ั กนั และกนั .บทวา หสิ สฺ าม ความวา พวกเราจกั ละชวี ติ พลนั ปราสาททีต่ กแตง แลวน่นั แลจักเปน จติ กาธารไมข องพวกเรา. พระเจาวิเทหราชไดทรงฟงดังนนั้ กเ็ สยี พระหฤทัยจึงตรสั วา ทา นอาจารยเสนกะจงทําจติ กาธารเหน็ ปานน้นั แกบ ตุ รภรรยาของตนเถิด แลวตรสัถามปุกกสุ ะเปน ตน พวกนนั้ กก็ ราบทลู ดวยถอยคําแสดงความเขลาตามสมควรแกต น เพราะเหตนุ นั้ ทา นจึงกลา ววา พระราชาตรัสถามปุกกสุ ะวา ทา นจงฟงคาํ น้ขี องขา พเจา ทา นเหน็ ภัยใหญ นัน่ หรอื บัดนี้ขา พเจา ขอถามอาจารยปกุ กุสะ ทา นจะ สาํ คญั สง่ิ ทีค่ วรทําอยา งไรในกาลน.้ี ปุกกุสะกราบทูลวา พวกเราควรกันยาพิษตายละชวี ติ เสยี พลนั อยา ทันใหพ ระราชาพรหมทัตฆาพวกเราใหลาํ บากนาน. พระราชาตรสั ถามกามนิ ทะวา ทานจงฟงคาํ น้ีของขาพเจา ทานเหน็ ภัยใหญ นัน่ หรือ บดั นี้ขา พเจาขอถามอาจารยก ามนิ ทะ ทา นจะ สําคญั สง่ิ ที่ควรทาํ อยางไรในกาลน.ี้

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 504 กามินทะกราบทลู วา พวกเราพึงเอาเชอื กผูกใหตาย หรอื โดดลงบอ ใหตายเสยี อยา ทนั ใหพ ระราชาพรหมทตั ฆาพวกเรา ใหลําบากนาน. พระราชาตรสั ถามเทวนิ ทะวา ทานจงฟง คาํ น้ขี องขา พเจา ทา นเหน็ ภัยใหญ น่ันหรือ บัดน้ีขา พเจาขอถามอาจารยเ ทวินทะ ทา นจะ สาํ คญั ส่ิงท่ีควรทาํ อยางไรในกาลนี.้ เทวนิ ทะกราบทลู วา พวกเราจงเอาไฟเผาเสยี ตั้งแตป ระตู หรือจงจบั มีดฆา กันและกนั ละชีวิตเสยี พลนั ถามโหสถไม สามารถจะปลดเปลอ้ื งพวกเราโดยงา ย. อน่ึง บรรดาอาจารยท ั้ง ๔ เทวินทะคิดวา พระราชาน้ที รงทาํ อะไรมาตรสั ถามพวกเรา ในเมื่อไฟมอี ยมู าทรงเปาหงิ หอ ย ยกมโหสถบณั ฑิตเสยี แลวคนอนื่ จะสามารถทาํ ความสวัสดีแกพ วกเราในเวลานี้ยอมไมม ี พระองคไ มต รสัถามมโหสถ มาตรัสถามพวกเรา พวกเราจะรอู ะไร คิดฉะนีแ้ ลว เมอ่ื ไมเ ห็นอบุ ายอนื่ จึงกลาวคําท่ีเสนกะกลา วแลว น่นั เอง เมือ่ จะสรรเสรญิ มโหสถ จงึกลาวบททั้ง ๒ วา ขาแตพระมหาราชเจา ความประสงคใ นเรื่อง นนั้ เปน ดังน้ี พวกเราทง้ั หมดจะวิงวอนมโหสถน่นั แหละ กถ็ า วาแมเ ม่ือวิงวอน มโหสถกไ็ มส ามารถจะปลด- เปล้ืองพวกเราโดยงาย ภายหลังพวกเราจักทําตามคาํ เสนกะ.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 505 พระเจา วิเทหราชไดทรงสดับคําของเทวนิ ทะดงั นน้ั ทรงระลึกถึงโทษทีพ่ ระองคไดทาํ แกพระโพธิสตั วใ นกาลกอน กไ็ มทรงสามารถจะตรสั กับมโหสถทรงครา่ํ ครวญจนมโหสถไดย นิ ถนดั ตรัสวา บคุ คลแสวงหาแกน ของตนกลว ย ยอมไมได ฉนั ใด เราทัง้ หลายแสวงหาอุบายเครอื่ งพนจากทกุ ข กย็ อ มไมประสบปญ หานั้น ฉนั น้นั บคุ คลแสวงหา แกน แหงไมง ้ิว ยอมหาไมได ฉันใด เราทงั้ หลาย แสวงหาอบุ ายเครอ่ื งพนจากทกุ ข ยอมไมป ระสบปญ - หาน้ัน ฉนั นัน้ การอยูของตา งทั้งหลายในสถานท่ี ไมม ีนา้ํ ชอื่ วาอยูในทม่ี ิใชประเทศ เพราะวาชาง เหลาน้ันอยใู นสถานที่อันไมมีนา้ํ ชอ่ื วา มิใชป ระเทศ ยอ มตกอยูในอาํ นาจของปจ จามติ รเร็วพลัน ฉนั ใด แมการทเ่ี ราท้งั หลายอยใู นที่ใกลของมนุษยช ่วั เปนคน พาลหาความรูมิได กช็ ่ือวาอยูในสถานท่มี ิใชป ระเทศ ฉนั น้นั . ใจของเราสัน่ และปากก็แหง ผาก เราเปน เหมอื น ถกู ไฟไหมกลางแดด ไมบรรลถุ ึงความเยน็ ใจ เตา ของชา งทองรงุ เรืองภายใน ไมร งุ เรอื งภายนอก ฉนั ใด ใจของเรายอมเรารอนอยูภ ายใน ไมป รากฏภายนอก ฉันน้ัน. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา กททฺ ลโิ น ความวา บรุ ุษผมู ีความตอ งการดวยแกน แมแ สวงหาอยกู ็ไมไดแกน แตต น กลว ยน้ัน เพราะตน กลวยไมมแี กน ฉันใด เราท้งั หลายแมแสวงหาอุบายเครื่องพน ทุกขน ี้ ถามบัณฑิต

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 506๕ คน กไ็ มประสบปญ หาน้นั . บทวา นาชฺฌคมามหฺ เส ความวา เราทั้งหลายไมประสบปญหานั้น ดจุ บคุ คลไมไ ดฟ ง อุบายท่เี ราท้ังหลายถาม แมในคาถาทส่ี องก็นัยนีแ้ หละ. บทวา กุชฺ ราน วนูทเก ความวา การอยขู องชางทั้งหลายในท่ีไมมีน้าํ ช่อื วาอยใู นท่มี ใิ ชประเทศ เพราะวาชางเหลานั้นเมื่ออยูในชฏั ปาอันหานาํ้ มไิ ดเห็นปานนน้ั ชื่อวามิใชประเทศ ยอ มตกอยูใ นอาํ นาจของปจ จามติ รเร็วพลัน ฉันใด แมก ารทเ่ี ราทัง้ หลายอยูในท่ีใกลของมนุษยช ัว่ เปน คนพาลหาความรมู ิได กช็ ่อื วาอยใู นสถานท่มี ใิ ชป ระเทศ ฉันนัน้ก็บรรดาบณั ฑิตมปี ระมาณเทานี้ แมคนหนึง่ ซงึ่ จะเปน ที่พึ่งอาศัยของเราในบัดน้ีกไ็ มมี พระเจา วิเทหราชทรงบน เพอไปตาง ๆ ดวยประการฉะนี้. มโหสถบณั ฑิตไดส ดับดังนนั้ คิดวา พระราชาพระองคน ้ีทรงลําบากเหลือเกิน ถา เราไมเ ลา โลมพระองคใหสบายพระหฤทัย พระองคจกั มีพระ-หฤทัยแตกสิ้นพระชนมชีพ จงึ ไดกราบทูลเลาโลม. พระศาสดาเม่ือจะทรงประกาศขอ ความน้ัน ตรัสวา แตนนั้ มโหสถผูเปน บณั ฑติ มีปญญาเหน็ ประ- โยชน เหน็ พระเจา วิเทหราชถึงความทุกข จงึ ได กราบทลู คํานว้ี า ขาแตพ ระมหาราชเจา ขอพระองค อยา ตกพระหฤทัยกลัวเลย ขาแตพ ระองคผ อู งอาจใน ทางรถ ขอพระองคอยา ตกพระหฤทยั กลัวเลย ขา พระองคจักเปลื้องพระองคผูด ุจดวงจนั ทรหรือดวง อาทติ ยอ ันราหจู บั แลว หรอื ดุจชา งจมติดในเปอกตม หรอื ดุจงูตดิ อยใู นกระโปรง หรอื ดจุ นกตดิ อยูในกรง หรอื เหลา ปลาอยใู นขา ย ผมู ีพลและพาหนะคุมลอ ม อยใู หพ น จากความลําเคญ็ ขาพระองคจ กั ยงั กองทัพ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 507 ปญจาละใหหนีไป ดจุ ไลฝ งู กาดว ยกอนดิน ขาพระ- องคม ิไดเปลื้องพระองค ผูเสดจ็ อยใู นทค่ี บั ขนั ใหพัน จากทุกข ชื่อวาปญญาของขา พระองคน ั้นจะมี ประโยชนอ ะไร หรอื บุคคลเชนขาพระองคน ้นั เปน อมาตยจ ะมีประโยชนอ ะไร. บรรดาบทเหลาน้นั บทวา อทิ  ความวา มโหสถเม่ือเลา โลมพระเจาวเิ ทหราชใหส บายพระหฤทยั ประหนึง่ ทาํ เมฆฝนใหต กในปา ไฟไหม ไดกราบทูลคาํ น้ีวา มา ตวฺ  ภายิ มหาราช เปนตน. บทวา สนฺน ในคาถานัน้ แปลวา ตดิ อยู. บทวา เปฬพนธฺ  ไดแ ก งทู อ่ี ยูภายในกระโปรง.บทวา ปจฺ าล ไดแก กองทัพปญจาละซงึ่ เปน กองทัพของพระเจา ปญ จาลราชแมใหญอยางนี้. บทวา พาหยสิ สฺ ามิ แปลวา จกั ใหห นไี ป. บทวา อาทูเปนนิบาตในอรรถวา ช่ือ ความวา ชอื่ วาปญญาของขา พระองคจะมปี ระโยชนอะไร. บทวา อมจโฺ จ วาป ตาทิโส ความวา หรืออมาตยผสู มบรู ณดว ยปญญาเชนน้ันเพราะเปนผปู ระกอบดว ยปญญา ผเู ปลือ้ งพระองคท่ถี ูกความตายเบียดเบยี นอยูอ ยางนีใ้ หพ นจากทุกขไ มได จะมปี ระโยชนอ ะไร ขา แตพระมหาราชเจา พระองคโ ปรดสําคัญวา มโหสถน้ีช่ือวา มากอน มาเพือ่ประโยชนอ ะไร ขาแตพระมหาราชเจา ขอพระองคอ ยา ตกพระหฤทัยกลวั เลยขาพระองคจักเปลือ้ งพระองคใหพ นจากทุกขน ี้ มโหสถบัณฑติ เลา โลมพระเจาวเิ ทหราชใหส บายพระหฤทยั ดว ยประการฉะนี้. ฝา ยพระเจาวเิ ทหราชไดทรงสดับคําของมโหสถ ก็กลับไดความอุนพระหฤทยั วา บัดนเ้ี ราไดช วี ิตแลว เม่อื พระโพธิสตั วบนั ลือสีหนาท ชนทั้งปวงเหลานน้ั ก็พากันยนิ ดี ลําดบั นัน้ เสนกะถามพระโพธสิ ตั ววา ทานบณั ฑิตทา นเม่ือพาพวกเราทั้งหมดไป จักไปไดดวยอบุ ายอยา งไร มโหสถแจง วา

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 508ขาพเจา จกั นาํ ไปทางอุโมงคซ ึ่งตกแตงไว พวกทา นจงเตรยี มไปเถดิ เมื่อจะสัง่โยธาใหเ ปด ประตูอุโมงค กลาววา แนะ พอหนมุ ๆ พวกเจาจงลุกมา จงเปด ประตู อโุ มงค ประตูหอ งตดิ ตอ เคร่ืองยนตร พระเจา วเิ ทหราชพรอมดว ยเหลา อมาตยจกั เสดจ็ ไปโดยอโุ มงค. บรรดาบทเหลาน้ัน บทวา มาณว เปน ช่ือเรียกคนหนุม. บทวามุข โสเธถ ความวา จงเปดประตูอโุ มงค. บทวา สนธฺ ิโน ความวาจงเปดประตูหองติดตอเคร่อื งยนตร คอื จงเปด ประตหู อ งนอนรอ ยเอ็ดหอง จงเปดประตูโคมดวงประทีปรอ ยเอด็ โคม. คนใชข องมโหสถเหลา น้ันลุกไปเปดประตอู ุโมงค อโุ มงคท ง้ั ส้นิ มีแสงสวางท่ัวไป สวา งไสวประหน่งึ เทวสภาทไี ดประดบั แลว . พระศาสดาเมื่อจะทรงประกาศขอ ความนัน้ ตรสั วา พวกคนรับใชข องมโหสถบัณฑติ ไดฟ ง คําของ มโหสถแลว จงึ เปดประตูอุโมงคและเครอ่ื งสลกั หา ม อันประกอบดว ยยนตร. บรรดาบทเหลานั้น บทวา อนุสาริโน ไดแ ก ผูทาํ การขวนขวายชวยเหลอื . บทวา ยนตฺ ยตุ เฺ ต จ อคฺคเฬ ไดแ ก บานประตทู ี่ถึงพรอ มดวยลิม่ สลกั . พวกน้ัน เปดประตูอโุ มงคแลว แจง ใหม โหสถทราบ มโหสถก็กราบทลูนัดพระราชาวา ไดเ วลาแลวพระเจาขา ขอเชิญเสดจ็ ลงจากปราสาท พระราชาก็เสดจ็ ลง เสนกะเปลอ้ื งเครือ่ งพนั ศีรษะแลว ผลัดผาหยกั ร้งั ลําดับน้นั มโหสถเห็นกิริยาแหงเสนกะ จงึ ถามวา นนั่ ทา นอาจารยท าํ อะไร เสนกะตอบวาแนะ บณั ฑิต ธรรมดาทั้งหลายไปโดยอโุ มงค ตอ งเปลอ้ื งผา โพกหยกั รงั้ ไป

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 509มโหสถจงึ แจงวา แนะ อาจารยเสนกะ ทา นอยา สําคัญวา คนเขา อุโมงคต องกมคุกเขา เขา ไป ถาทา นใครจ ะไปดว ยชา งจงขนึ้ ชางไป ถาทา นใครจ ะไปดว ยมาจงขึ้นมาไป เพราะอโุ มงคส ูง ประตกู วางสูง ๑๘ ศอก ทานจงประดบั ตกแตงตัวตามชอบใจไปกอนพระราชา ฝา ยพระโพธสิ ัตวจ ัดใหเ สนกะไปกอ น ใหพระราชาเสดจ็ ไปทา มกลาง ตนเองไปภายหลัง เหตุไรมโหสถจงึ จดั อยางนี้เพราะพระเจาวิเทหราชจะไดไ มทอดพระเนตรอุโมงคอ ันตกแตงแลว คอย ๆเสด็จไป ขาวตมขา วสวยของเค้ยี วเปน ตนประมาณไมไ ด มไี วเ พ่ือมหาชนในอุโมงค คนเหลา นน้ั เคย้ี วดมื่ พลางแลชมอโุ มงคไป ฝายพระมหาสัตวทูลเตอื นพระเจาวิเทหราชวา เชิญเสดจ็ ไป เชิญเสด็จไป พระเจา ขา ตามเสด็จไปเบ้ืองหลัง พระเจาวิเทหราชทอดพระเนตรอุโมงคซ่งึ เปน ดงั เทวสภาอันตกแตงแลว พลางเสดจ็ ไป. พระศาสดาเมอ่ื จะทรงประกาศขอความน้นั ตรสั วา เสนกะเดนิ ไปกอน มโหสถเดนิ ไปขา งหลัง พระเจาวิเทหราชเสด็จดําเนินไปทามกลางพรอมดว ย อมาตยหอมลอมเปน ราชบรพิ าร. คนหนุม ผรู ับใชข องมโหสถเหลา น้ันรูวา พระเจา วิเทหราชเสดจ็ มา จึงนาํ พระนางสลากเทวพี ระราชมารดาพระเจาจลุ นี พระนางนนั ทาเทวมี เหสีพระเจา จลุ นี และพระปญ จาลจนั ทราชกุมาร พระนางปญ จาลจนั ทรี าชกมุ ารีผเู ปนราชโอรสราชธดิ าของพระเจาจุลนี ออกจากอุโมงคใ หป ระทับอยู ณพลับพลากวา งใหญ ฝา ยพระเจา วเิ ทหราชเสด็จออกจากอุโมงคก ับมโหสถกษตั รยิ ท ง้ั ๔ คือ พระนางสลากเทวี พระนางนนั ทาเทวี ปญ จาลจนั ทกุมารปญ จาลจันทีกุมารี ไดทอดทศั นาการเห็นพระเจา วเิ ทหราชกบั มโหสถกท็ ราบวา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 510พวกเราตกอยใู นเงื้อมมือผูอ่นื โดยไมส งสัย เหลาคนของมโหสถจับพวกเรามา ก็คร่ันครามตอมรณภยั ท้งั กลัวทั้งสะดุงรอ งอึง. ไดยินวา พระเจา จลุ นเี สดจ็ ไปรกั ษาอยู ณ สถานที่ ๑ คาวตุ ใกลฝ งคงคา ดวยทรงเกรงพระเจาวเิ ทหราชจะหนี กพ็ ระเจาจุลนีในเม่อื ราตรีเงียบสงดัไดทรงฟง เสยี งรองของกษัตริยท ้งั ๔ เปน ผูใ ครจ ะตรัสวา เสียงน้ันเปนเสียงนางนันทาเทวี แตก ็หาไดตรัสอยา งไรไม ดวยทรงเกรงความเยยหยนั วาพระองคท อดพระเนตรเหน็ พระนางนันทาเทวีท่ไี หน พระมหาสัตวเ ชญิ ใหพระนางปญจาลจนั ทรี าชกมุ ารปี ระทับบนกองรตั นะแลวอภเิ ษกในท่นี ัน้ แลวกราบทลู พระเจาวเิ ทหราชวา พระองคเ สดจ็ มาเพราะเหตุการณน ี้ พระราชกมุ ารนี จี้ งเปน มเหสขี องพระองค เรือ ๓๐๐ ลาํ ไดเทียบอยูแ ลว พระเจาวเิ ทหราชเสด็จลงจากพลบั พลากวา งขึน้ สเู รอื อนั ตกแตงแลว แมกษตั ริยทั้ง ๔กข็ น้ึ สูเรือ. พระศาสดาเม่อื จะทรงประกาศขอ ความนนั้ ตรัสวา พระเจาวเิ ทหราชเสดจ็ ออกจากอโุ มงคข้นึ สูเ รือ แลว มโหสถรวู าพระองคข น้ึ สเู รือแลว ไดถวาย อนุศาสนวา ขาแตสมมติเทพ พระเจา จลุ นีพรทมทัตน้ี เปนพระสสั สุระของพระองค ขาแตพ ระจอมประชากร พระนางนนั ทาเทวนี เ้ี ปนพระสัสสขู องพระองค การ ปฏิบตั พิ ระราชมารดาของพระองคอยางใด จงมแี ก พระสัสสขู องพระองคอ ยา งนัน้ ขา แตพระราชา พระเชษฐภาดารวมพระอทุ รพระมารดาเดียวกนั โดย ตรงของพระองคท รงรกั ใครอ ยางใด พระปญจาล- จันทราชกุมาร พระองคควรทรงรกั ใครอ ยางน้ัน

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 511 พระนางปญจาลจนั ทนี ี้ เปน พระราชบุตรีของพระเจา พรหมทตั ทพี่ ระองคท รงปรารถนา พระองคจ งทาํ ความใครของพระองคแกพระนาง พระนางจงเปน พระมเหสีของพระองค. บรรดาบทเหลา นี้ บทวา อนุสาสิ ความวา ไดยินวา มโหสถนนั้ ไดม ีความคดิ อยา งนีว้ า ในกาลบางคราว พระเจา วิเทหราชอาจกริ้วแลวฆาพระชนนีของพระเจาจุลนเี สีย พึงสาํ เร็จสงั วาสกับพระนางนนั ทาเทวีผูมพี ระรปูงดงาม พงึ ฆาพระราชกุมารเสยี กไ็ ด จาํ เราจกั ถอื ปฏิญญาของพระเจา วเิ ทหราชไว เพราะฉะนั้น จึงไดกลา วถวายอนุศาสนดวยคําวา อย เต เปน ตน . บรรดาบทเหลา น้นั บทวา อย เต สสสฺ โุ ร ความวา พระปญ จาลจันทกุมารนี้เปนพระโอรสของพระเจา จลุ นผี เู ปนพระสสั สรุ ะของพระองค เปน พระกนษิ ฐ-ภาคาของพระนางปญ จาลจันที บัดนี้พระเจาจุลนีเปนพระสสั สุระของพระองค.บทวา อย สสฺสุ ความวา พระมารดาของพระนางปญจาลจนั ทนี ้ี พระนามวานนั ทาเทวี เปนพระสสั สขู องพระองค. บทวา ยถา มาตุ ความวา บุตรยอมกระทําวัตรปฏบิ ัตแิ กม ารดา ฉันใด พระองคจงมกี ารกระทาํ วัตรปฏิบัตแิ กพระนางนนั ทาเทวี ฉันนน้ั ยงั มาตสุ ัญญาซง่ึ มกี ําลงั กวา ใหป รากฏ อยา ทรงแลดพู ระนางนนั ทาเทวดี ว ยโลภจิตไมว าในกาลไร ๆ. บท นยิ โก ความวาเปน ผเู กิดภายใน คือเกดิ ดวยบดิ ามารดาเดยี วกัน. บทวา ทยติ พฺโพ แปลวาพงึ ประพฤติเปนท่ีรกั . บทวา ภรยิ า ความวา พระนางปญจาลจนั ทีนี้จกั เปนมเหสีของพระองค พระองคอ ยา ทรงดหู ม่ินพระนางน้ี มโหสถบัณฑติ ไดถอืปฏิญญาของพระเจาวเิ ทหราชอยางน.้ี พระเจาวเิ ทหราชทรงรับคําวา ดีแลว ก็มโหสถไมกลา วอะไร ๆ ปรารภถึงพระราชชนนีพระเจา จุลนี เพราะเหตุไรจงึ ไมก ลาวปรารภถงึ เพราะพระ-

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 512ราชชนนีน้ันทรงพระชราแลว พระโพธสิ ตั วยืนกลาวเรื่องทง้ั ปวงอยรู ิมฝง คงคาลําดบั นน้ั พระเจาวเิ ทหราชเปน ผใู ครจ ะเสด็จไปดวยความพนจากทุกขใ หญจงึ ตรสั กะมโหสถวา ดกู อ นพอ เจา จะยืนอยูรมิ ฝง คงคาทาํ อะไร แลวตรัสคาถาวา ดกู อ นมโหสถ เจา จงรีบขนึ้ เรือ เจา จะยืนอยู รมิ ฝง คงคาทาํ ไมหนอ เราทงั้ หลายพนจากทกุ ขแ ลว โดยยาก จงไปบัดนี้เถดิ . พระมหาสตั วไ ดฟงรับสงั่ จงึ กราบทลู วา ขาแตสมมตเิ ทพ การโดยเสด็จดวยพระองคยังไมควรแกข า พระองคกอน แลว ทูลวา ขา แตพระมหาราชเจา การทีข่ าพระองคผูเ ปน นายกแหงเสนา มาทอดทิ้งเสนางคนิกรเสยี เอาแต ตัวรอด หาชอบไม ขา พระองคจกั นํามาซึง่ เสนางค- นกิ รในกรุงมถิ ลิ าท่พี ระองคล ะไว และสง่ิ ของที่ พระเจา พรหมทตั ประทานแลว. บรรดาบทเหลานนั้ บทวา ธมฺโม ไดแ ก สภาวะ. บทวา นเิ วสนมหฺ ิทานกลา วหมายเอาพระนคร. บทวา ปริโมจเย แปลวา พงึ ปลดเปลอ้ื ง.บทวา ปริหาปต แปลวา ท้ิงไว. มโหสถกลาวคาถาดังน้ี แลว กราบทูลวา ก็เม่อื เหลาชนมาแตท างไกลบางพวกเคีย้ วกิน บางพวกดมื่ บางพวกเหนด็ เหนื่อยกน็ อนหลบั ไมรูก ารที่พวกเราออกจากอโุ มงคแ ลว บางพวกเจบ็ ปวย ทาํ งานมากับขา พระองคตลอด๔ เดือน เปน คนมีอปุ การะแกข าพระองค กบ็ รรดาชนเหลา นน้ั มมี าก ขา-พระองคไมอ าจจะทง้ิ แมคนหนึ่งไป แตข าพระองคจ กั กลับนาํ มาซงึ่ เสนาทงั้ ปวงของพระองค และทรัพยท ี่พระเจา จุลนปี ระทานมใิ หเ หลือไว ขอพระองคอยา