tripitaka_79

พระอภธิ รรมปฎ ก ธาตุกถา-บุคคลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนาท่ี 1 พระอภธิ รรมปฎก เลม ท่ี ๓ ธาตุกถา และ ปคุ คลปญญตั ิ ธาตุกถา๑ขอนอบนอมแดพ ระผมู พี ระภาคอรหันตสมั มาสมั พุทธเจา พระองคนน้ั มาตกิ า ๑. นยมาติกา ๑๔ นยั๑] ๑. สงคฺ โห อสงฺคโห ธรรมท่ีสงเคราะหไ ด ธรรมท่ีสงเคราะหไมได ๒. สงคฺ หเิ ตน อสงฺคหิต ธรรมที่สงเคราะหไมได ดว ยธรรมทีส่ งเคราะหได ๓. สงคฺ หิเตน สงคฺ หิต ธรรมทีส่ งเคราะหได ดว ยธรรมทีส่ งเคราะหไมไ ด ๔. สงฺคหิเตน สงฺคหิต ธรรมทสี่ งเคราะหไ ด ดวยธรรมท่ีสงเคราะหไ ด ๕. อสงคฺ หเิ ตน อสงฺคหิต ธรรมท่ีสงเคราะหไมได ดวยธรรมที่สงเคราะหไมไ ด ๖. สมฺปโยโค วิปฺปโยโค ธรรมทีป่ ระกอบได ธรรมท่ปี ระกอบไมไดบาลีเลม ๓๖.

พระอภิธรรมปฎ ก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เลม ๓ - หนา ที่ 2๗. สมปฺ ยุตฺเตน วิปปฺ ยตุ ฺต ธรรมทป่ี ระกอบไมไ ด ดว ยธรรมท่ีประกอบได๘. วปิ ฺปยตุ ฺเตน สมปฺ ยตุ ฺต ธรรมที่ประกอบได ดวยธรรมทป่ี ระกอบไมได๙. สมฺปยุตฺเตน สมฺปยตตฺ  ธรรมท่ปี ระกอบได ดว ยธรรมท่ีประกอบได๑๐. วปิ ฺปยุตเฺ ตน วิปปฺ ยุตตฺ ธรรมท่ีประกอบไมได ดว ยธรรมทปี่ ระกอบไมไ ด๑๑. สงฺตหเิ ตน สมปฺ ยุตฺต ธรรมท่ปี ระกอบไดวิปฺปยุตฺต ธรรมที่สงเคราะหได๑๒. สมฺปยตุ เฺ ตน สงคฺ หิต ธรรมที่สงเคราะหไดอสงคฺ หิต ธรรมท่ีสงเคราะหไมไ ด ดวยธรรมทป่ี ระกอบได๑๓. อสงคฺ หเิ ตน สมปฺ ยุตฺต ธรรมทปี่ ระกอบไดวปิ ปฺ ยตุ ฺต ธรรมทปี่ ระกอบไมไ ด ดว ยธรรมทสี่ งเคราะหไมไ ด๑๔. วิปฺปยุตเฺ ตน สงฺคหติ  ธรรมที่สงเคราะหไดอสงคฺ หิต ธรรมท่ีสงเคราะหไ มไ ด ดว ยธรรมทปี่ ระกอบไมไ ด

พระอภธิ รรมปฎก ธาตกุ ถา-บคุ คลบัญญัติ เลม ๓ - หนา ที่ 3๒. อพั ภันตรมาตกิ า ๑๒๕ บท๑. ปจฺ กฺขนฺธา ขนั ธ ๕๒. ทวาทสายตนานิ อายตนะ ๑๒๓. อฏ ารส ธาตุโย ธาตุ ๑๘๔. จตตฺ าริ สจฺจานิ สัจจะ ๔๕. พาวสี ตินฺทรฺ ยิ านิ อนิ ทรีย ๒๒๖. ปฏิจฺจสมุปปฺ าโท ปฏิจจสมุปบาท๗. จตตฺ าโร สติปฎานา สตปิ ฏฐาน ๔๘. จตฺตาโร สมฺมปปฺ ธานา สัมมปั ปธาน ๔๙. จตฺตาโร อทิ ฺธิปาทา อิทธิบาท ๔๑๐. จตฺตาริ ฌานานิ ฌาน ๔๑๑. จตสฺโส อปปฺ มณฺ าโย อัปปมญั ญา ๔๑๒. ปฺจินทฺ รฺ ยิ านิ อนิ ทรยี  ๕๑๓. ปจฺ พลานิ พละ ๕๑๔. สตตฺ โพชฌฺ งฺคา โพชฌงค ๗๑๕. อรโิ ย อฏงคฺ โิ ก มคฺโค อริยมรรคมีองค ๘๑๖. ผสฺโส ผสั สะ๑๗. เวทนา เวทนา๑๘. สญฺ า สัญญา๑๙. เจตนา เจตนา๒๐. จติ ฺต จิต๒๑. อธิโมกฺโข อธิโมกข๒๒. มนสกิ าโร มนสิการ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธาตุกถา-บคุ คลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนาท่ี 4๓. นยมุขมาติกา ๔ นัย๑. ตีหิ สงฺคโห การสงเคราะหไดดว ยธรรม ๓๒. ตหี ิ อสงคฺ โห การสงเคราะหไมไดดว ยธรรม ๓๓. จตหู ิ สมฺปโยโค การประกอบไดด วยธรรม ๔๔. จตูหิ วปิ ฺปโยโค การประกอบไมไดดว ยธรรม ๔ ๔. ลักขณมาตกิ า ๒ ลักษณะ๑. สภาโคธรรมท่มี สี วนเสมอกัน๒. วสิ ภาโค ธรรมท่มี สี วนไมเ สมอกนั ๕. พาหริ มาตกิ าธัมมสงั คณี แมท ง้ั หมด เปน มาติกาแหง ธาตุกถาแล. จบมาตกิ า

พระอภิธรรมปฎก ธาตุกถา-บคุ คลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนา ท่ี 5 ปรมัตถทีปนี อรรถกถาปญจปกรณ อรรถกถาธาตกุ ถาปกรณ อารัมภกถา พระมหาวรี เจา ผทู รงชนะมาร ครัน้ ทรงแสดงวิภงั คปกรณ ดวยวิภังค ๑๘ วภิ ังคจบลงแลว เมื่อจะทรงประกาศความตา งกนั แหงธาตุ จึงไดตรสั ธาตุกถา-ปกรณ ไวในลําดบั แหงวิภังคปกรณนน้ั นนั่ แหละขาพเจา (พระพุทธโฆษาจารย) จักแสดงเนอื้ ความแหงธาตกุ ถาปกรณน้ัน ขอสาธุชนทั้งหลาย จงมจี ิตตงั้ มัน่สดับพระธรรมเทอญ.

พระอภิธรรมปฎ ก ธาตุกถา-บุคคลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนา ท่ี 6 อรรถกถามาตกา นยมาตกิ า ๑๔ นยั พระธรรมสังคาหกาจารยไดกลาวไววา ปกรณนี้ พระผมู ีพระภาคเจาทรงจาํ แนกไว ๑๔ นัย ดวยสามารถแหง คาํ วา \" สงฺคโห อสงคฺ โห \" เปนตนคําน้ันแมท ง้ั หมดทานต้งั ไว ๒ อยาง คอื โดยอุทเทส และนิทเทส. อุทเทสแหงธรรมมีขันธ เปนตน ชอ่ื วา มาตกิ า. มาตกิ านี้ พระผูมีพระภาคเจาทรงต้ังไว ๕ อยาง คอื นยมาติกาอพั ภันตรมาติกา นยมุขมาตกิ า ลักขณมาตกิ า และพาหิรมาตกิ า. บรรดามาตกิ าเหลานั้น มาตกิ าที่ทรงตัง้ ไว ๑๔ บท มีคําวา \" สงฺคโหอสงฺคโห ฯเปฯ วปิ ปฺ ยตุ ฺเตน สงฺคหติ  อสงฺคหติ  \" น้ี ชื่อวา นยมาตกิ า.จรงิ อยู มาติกานีพ้ ระองคต รสั เรียกวา นยมาตกิ า กเ็ พราะความท่ีมาตกิ าน้ีทรงตงั้ ไวเ พอื่ แสดงวา \" ธรรมท้งั หลายในธาตุกถาอนั พระองคทรงจาํ แนกไวแ ลว โดยนยั อนั สงเคราะหเ ขากันไดเ ปน ตน นี้ \" ดังน้ี. นยมาติกาน้ีแมจ ะเรียกวา \" มูลมาติกา\" ก็ควร เพราะความเปนมลู แหง บทท้ังหลายเหลานัน้ . มาตกิ าทท่ี รงตั้งไว ๑๒๕ บท วา \" ปจฺ กฺขนฺธา ฯ เป ฯ มนสิกาโร \"นช้ี ือ่ วา อัพภนั ตรมาติกา. จรงิ อยู มาติกาน้ี ทา นเรียกวา อัพภนั ตรมาตกิ า เพราะความที่มาติกานพี้ ระองคไ มตรสั ไวอยางนว้ี า \" ธรรมสงั คณีแมทั้งหมด เปน มาติกาใน

พระอภิธรรมปฎ ก ธาตุกถา-บุคคลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนา ท่ี 7ธาตกุ ถา \" ดังนี้ แตทรงแสดงธรรมมีขนั ธเ ปนตน ทค่ี วรจาํ แนกโดยนัยมีการสงเคราะหเขา กนั ไดเปน ตนไวโดยยอ แลว ตง้ั ไวในภายในแหงธาตกุ ถานนั้แหละ. ขอ นี้ แมจะกลาววา \" เปน ปกณิ ณกมาติกา \" ดังน้กี ็ได เพราะความทบ่ี ททงั้ หลายมขี ันธเปนตนมิไดส งเคราะหไวใ นธมั มสงั คณมี าตกิ า. มาตกิ าทท่ี รงตัง้ ไวดว ยบททั้งหลาย ๔ บท คอื \" ตีหิ สงฺคโห, ตหี ิอสงฺคโห, จตหู ิ สมปฺ โยโค, จตหู ิ วปิ ฺปโยโค \" น้ชี ่อื วา นยมุขมาติกา. จรงิ อยู ธรรมท่ีสงเคราะหเขากนั ได และสงเคราะหเขา กนั ไมไ ดนพ้ี ระ-ผูม ีพระภาคเจา ทรงประกอบไวใ นธรรมทั้งหลายมปี ญจขันธเ ปนตนแมทงั้ ปวงและในธรรมแหง มาติกาท้ังหลายมีกสุ ลตกิ ะเปนตน ดว ยบทแหงขนั ธ อายตนะและธาตทุ ้ัง ๓ น่นั แหละ. โดยทาํ นองเดยี วกัน สมั ปโยคะกด็ ี วปิ ปโยคะกด็ ีกท็ รงประกอบไวด ว ยอรปู ขันธท้งั ๔. บททงั้ ๔ เหลา น้ี ทรงเรียกวานยมุข-มาตกิ า เพราะความทธี่ รรมเหลานั้นเปนธรรมที่ทรงต้งั ไวเ พอื่ แสดงถงึ หัวขอแหง นัยทง้ั หลายมีธรรมท่ีสงเคราะหเขา กนั ไดเปนตน เหลาน้ี. มาติกาทีท่ รงตง้ั ไวดว ยบททงั้ ๒ คอื \" สภาคะและวิสภาคะ \" ช่ือวาลกั ขณมาติกา. จรงิ อยู นัยแหง ธรรมท่ีสงเคราะหเขา กันได พระผมู ีพระภาคเจาทรงประกอบไวด วยธรรมท้งั หลายอันมลี กั ษณะทเ่ี สมอกัน นยั แหงธรรมทีส่ ง-เคราะหเขากนั ไมไ ด ทรงประกอบไวดวยธรรมทงั้ หลายท่ีมลี ักษณะไมเ สมอกนันยั แหง สมั ปโยคะ และวิปปโยคะกเ็ หมือนกัน. ขอ น้ี พระผูม ีพระภาคเจาตรัสเรยี กวาลักขณมาติกา เพราะความทีบทเหลา นนั้ พระองคท รงตง้ั ไวเ พื่อแสดงลักษณะแหง ธรรมท่ีสงเคราะหเ ขา กนั ไดเ ปน ตน ดว ยสามารถแหง ลักษณะท่ีเปนสภาคะและวสิ ภาคะ.

พระอภธิ รรมปฎก ธาตกุ ถา-บคุ คลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนาท่ี 8 มาตกิ าท่ที รงยอต้ังบทติกะ ๖๖ และบททกุ ะ ๒๐๐ วา \" ธัมมสังคณีแมทัง้ หมดเปน มาติกาในธาตุกถา \" น้ี ช่อื วา พาหิรมาติกา. จรงิ อยู มาติกานี้ เรยี กวา \" พาหริ มาติกา \" กเ็ พราะความท่ีมาติกานี้ พระผมู พี ระภาคเจา ไมตรัสไวภายในธาตุกถาอยางนวี้ า \" ปฺจกจฺ นฺธา ฯลฯมนสกิ าโร \" ดงั นี้ ทรงต้ังไวภ ายนอกจากมาตกิ าแหง ธาตกุ ถา อยา งนว้ี า \" ธัมม-สังคณแี มท ง้ั ปวงเปนมาตกิ า \" ดังนี.้ บณั ฑติ ทราบความท่มี าตกิ าเปน ภาวะอนั พระผมู พี ระภาคเจา ตรสัไว ๕ อยา งดวยประการฉะนีแ้ ลว บัดน้ี พงึ ทราบธรรมทส่ี งเคราะหเ ขากนั ได๔ อยา ง ในคาํ ท้งั หลาย มคี าํ วา \" สงคฺ โห อสงคฺ โห \" เปน ตน ดว ยสามารถแหง ชาติ สัญชาติ กิริยา คณนสังคหะกอ น. บรรดาสงั คหะ. (คอื ธรรมท่ีสงเคราะหเ ขา กนั ได) เหลา นน้ั การสงเคราะหทกี่ ลาววา \" พวกกษัตรยิ ทง้ั ปวงจงมา พวกพราหมณทั้งปวงพวกแพศยทงั้ ปวง พวกผูบรสิ ุทธท์ิ ัง้ ปวงจงมา ดูกอนวสิ าขะผูมีอายุธรรมเหลานี้ คอื สัมมาวาจาใด สมั มากมั มนั ตะใด สัมมาอาชวี ะใดพระผูมพี ระภาคเจาทรงสงเคราะหเขา ในศลี ขันธ \" น้ี ช่ือวา ชาตสิ ังคหะ(สงเคราะหท ีเ่ ขากนั ไดโ ดยชาติ). เพราะวาในอธกิ ารนี้ ธรรมแมทั้งปวงถึงซึ่งการสงเคราะหเปน อนั เดยี วกันโดยชาติ ราวกะในฐานะทีท่ า นกลา วแลววา \" ชนทงั้ หลายผมู ีชาตเิ ดยี วกันจงมา \" ดงั น้ี. การสงเคราะหท ี่กลาววา \" ชาวโกศลท้งั ปวงจงมา ชาวมคธท้งัปวงจงมา ชาวอารุกัจฉกะทั้งปวงจงมา ดุกอ นวสิ าขะผมู ีอายุ ธรรมเหลาน้ี คือ สมั มาวายามะใด สมั มาสติใด สมั มาสมาธใิ ด พระผูมีพระภาคเจาทรงสงเคราะหเขาในสมาธิขันธ \" น้ี ช่ือวา สญั ชาติสงั คหะ

พระอภิธรรมปฎก ธาตุกถา-บคุ คลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนาท่ี 9เขาโดยสญั ชาติ). จริงอยู ในทนี่ ี้ ชนท้ังหมดถึงแลวซึ่งการสงเคราะหเ ปนอนัเดยี วกันโดยสถานทแ่ี หงความเกดิ คอื โดยโอกาสทีอ่ าศัยอยู ราวกะในท่ีอนัทา นกลาวแลววา \" ชนทง้ั หลายผูเกย่ี วเน่อื งกนั โดยชาติ จงมา \" ดังน.ี้ การสงเคราะหท ก่ี ลา ววา \" พวกทหารชาง (นายควาญชาง) จงมาพวกทหารมา จงมา พวกทหารรถจงมา ดูกอ นวิสาขะผูม อี ายุ ธรรมเหลานี้ คอื สัมมาทฏิ ฐิใด สัมมาสังกัปปะใด พระผูมีพระภาคเจา ทรงสงเคราะหไ วในปญ ญาขนั ธ \" น้ี ชอ่ื วา กริ ยิ าสังคหะ (คือ การสงเคราะหเขากนั ไดโดยการกระทํา). เพราะชนเหลา น้นั แมท งั้ หมดถงึ แลว ซงึ่ การสงเคราะหเขาเปนอนั เดยี วกนั ดวยการกระทําของตน. ถามวา จักขวายตนะ ยอมถงึ ซ่ึงคณนา (คอื การนบั ) วา เปนขนั ธไหน ? ตอบวา จกั ขวายตนะ ยอมถงึ ซง่ึ การนับวา เปน รูปขนั ธ. การสงเคราะหท ีก่ ลาววา \" กถ็ า จักขวายตนะถึงซ่ึงการนับวา เปนรูปขนั ธไซร ดูกอ นผูเจรญิ ดว ยเหตุนน้ั นะทานพึงกลา ววาจักขวายตนะสงเคราะหเ ขาดว ยรปู ขันธ \"น้ี ช่อื วา คณนสังคหะ (คอื การสงเคราะหเขา โดยการนบั หรอื เรียกวาการนับสงเคราะห) . คณนสงเคราะหนี้ ทานประสงคเอาในทนี่ ้ี. บัณฑติ พงึทราบธรรมทนี่ บั สงเคราะหเขากันไมได เพราะเปนปฏิปก ษต อธรรมน้ัน. พึงทราบ บทวา \" สงคฺ หเิ ตน อสงคฺ หิต \" เปน ตน โดยการกําหนดซง่ึ ธรรมเหลาน้ัน. พงึ ทราบสมั ปโยคธรรม ดว ยสามารถแหง ความเปน เอกปุ ปาทะเอกนิโรธะ เอกวตั ถกุ ะ เอการัมมณะ. พงึ ทราบวิปปโยคะ โดยเปน ธรรมเปนปฏปิ กษต อ สมั ปโยคะนัน้ . พึงทราบบทวา \" สมฺปยตุ ฺเตน วปิ ฺปยตุ ฺต \" เปนตน

พระอภิธรรมปฎ ก ธาตุกถา-บคุ คลบัญญัติ เลม ๓ - หนาที่ 10โดยการกาํ หนดซ่ึงธรรมเหลาน้ัน. พงึ ทราบบทวา \" สงฺคหิเตน สมปฺ ยุตตฺ วปิ ปฺ ยตุ ตฺ  \" เปนตน โดยการกําหนดซึ่งธรรมท่เี ก่ียวขอ งกันทงั้ ๒ บท. ก็คําวา \" ปจฺ กขฺ นธฺ า \" เปน ตน พึงทราบโดยนัยท่ีกลา วแลว ในขนั ธวิภงั คเปนตน นนั่ แหละ. แตธรรมทั้งหลายมีผสั สะเปนตน ในทนี่ พ้ี ึงทราบวา ทา นกลาวแลว โดยการเกดิ ข้นึ ของสัพพจิตตสาธารณะ ตามทกี่ ลาวแลว ดวยสามารถแหง สันนิษฐานบท ดงั นี้แล. จบอรรถกถามาติกา

พระอภธิ รรมปฎก ธาตุกถา-บคุ คลบญั ญัติ เลม ๓ - หนาท่ี 11 ๑. สงั คหาสงั คหาปทนิทเทส อัพภันตรมาติกา ขนั ธปทนิทเทส [๒] รูปขันธ สงเคราะหไดดวยขันธ อายตนะ ธาตุเทาไร? รูปขนั ธ สงเคราะหไ ดด ว ยขนั ธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑. สงเคราะหไมไดด ว ยขันธ อายตนะ ธาตเุ ทา ไร ? สงเคราะหไมไดด วย ขันธ ๔ อายตนะ ๑ธาตุ ๗. [๓] เวทนาขนั ธ สงเคราะหไ ดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?เวทนาขันธ สงเคราะหไดด ว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไมไดดว ยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๔] สัญญาขนั ธ สงเคราะหไ ดด วยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?สัญญาขันธ สงเคราะหไดดวยขนั ธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไ มไดดวยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๕] สงั ขารขันธ สงเคราะหไดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร?สงั ขารขันธ สงเคราะหไดด ว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไมไ ดดว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไดด วยขันธ ๔ อายตนะ ๑๑ธาตุ ๑๗. [๖] วญิ ญาณขันธ สงเคราะหไดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?วิญญาณขันธ สงเคราะหไ ดด ว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. สงเคราะหไ มไดด ว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไดดวยขันธ ๔ อายตนะ๑๑ ธาตุ ๑๑.

พระอภิธรรมปฎ ก ธาตกุ ถา-บคุ คลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนา ที่ 12 [๗] รูปขันธแ ละเวทนาขันธ สงเคราะหไดด วยขันธ อายตนะธาตุเทาไร ? รูปขนั ธแ ละเวทนาขันธ สงเคราะหไดด วยขันธ ๒ อายตนะ๑๑ ธาตุ ๑๑. สงเคราะหไ มไ ดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขนั ธ ๓ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. [๘] รูปขนั ธและสญั ญาขนั ธ ฯลฯ สงเคราะหไดด วยขนั ธ ๒อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑ สงเคราะหไมไดด วยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?สงเคราะห ไมไดด วยขันธ ๓ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. [๙] รปู ขันธและสังขารขนั ธ ฯลฯ สงเคราะหไ ดด ว ยขนั ธ ๒อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑ สงเคราะหไมไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?สงเคราะห ไมไดดวยขนั ธ ๓ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. [๑๐] รปู ขันธและวญิ ญาณขนั ธ ฯลฯ สงเคราะหไดด ว ยขนั ธ ๒อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘ สงเคราะหไมไ ดดว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?สงเคราะหไมไดด ว ยขันธ ๓ ไมมอี ายตนะ ธาตุอะไร ๆ ท่สี งเคราะหไ มไ ด. [๑๑] รปู ขันธ เวทนาขนั ธและสญั ญาขนั ธ สงเคราะหไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? รูปขันธ เวทนาขนั ธและสัญญาขนั ธ สงเคราะหไดดว ยขันธ ๓ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑ สงเคราะหไมไดด วยขันธ อายตนะธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไ ดด ว ยขนั ธ ๒ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. [๑๒] รูปขันธ เวทนาขันธแ ละสังขารขันธ ฯลฯ สงเคราะหไ ดดว ยขนั ธ ๓ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑ สงเคราะหไ มไ ดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุเทาไร ? สงเคราะหไมไ ดดว ยขันธ ๒ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. [๑๓] รูปขันธ เวทนาขนั ธแ ละวญิ ญาณขนั ธ ฯลฯ สงเคราะหไดดว ยขนั ธ ๓ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘ สงเคราะหไมไ ดด วยขันธ อายตนะ ธาตุ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธาตกุ ถา-บุคคลบัญญตั ิ เลม ๓ - หนา ท่ี 13เทาไร ? สงเคราะหไมไ ดดว ยขันธ ๒ ไมม อี ายตนะ ธาตุอะไร ๆ ทสี่ งเคราะหไมได. [๑๔] รูปขนั ธ เวทนาขนั ธ สัญญาขันธ และสังขารขันธสงเคราะหไ ดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? รูปขันธ เวทนาขันธสญั ญาขนั ธแ ละสงั ขารขนั ธ สงเคราะหไดด ว ยขันธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑สงเคราะหไมไดดว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไดด วยขนั ธ ๑อายตนะ ๑ ธาตุ ๗. [๑๕] รปู ขันธ เวทนาขนั ธ สญั ญาขนั ธ และวิญญาณขนั ธฯลฯ สงเคราะหไ ดด ว ยขันธ ๔ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไ ดดวยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? สงเคราะหไมไดดว ยขันธ ๑ ไมมอี ายตนะธาตอุ ะไร ๆ ท่สี งเคราะหไ มไ ด. [๑๖] รปู ขนั ธ เวทนาขันธ สญั ญาขนั ธ สงั ขารขนั ธและวิญญาณขนั ธ สงเคราะหไ ดดว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? รูปขนั ธเวทนาขันธ สัญญาขันธ สงั ขารขนั ธและวิญญาณขันธ สงเคราะหไดดวยขนั ธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘ สงเคราะหไ มไ ดด วยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?ไมมขี นั ธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ทส่ี งเคราะหไมได. [๑๗] ขนั ธ ๕ สงเคราะหไ ดด วยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?ขันธ ๕ สงเคราะหไ ดดว ยขันธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไ มไ ดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? ไมมีขนั ธ อายตนะ ธาตุ อะไรๆ ท่ีสงเคราะหไ มไ ด.

พระอภธิ รรมปฎก ธาตุกถา-บุคคลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนาท่ี 14 อรรถกถาสงั คหาสังคหปทนทิ เทส อรรถกถาขันธปทนิทเทส บดั น้ี เพ่ือจะแสดงมาติกาตามที่พระผูมพี ระภาคเจา ทรงตง้ั ไว ดว ยสามารถแหงปญจขนั ธเปนตน ประกอบกบั บท นยมาติกา ท้งั หลาย มีคําวา\"สงฺคโห อสงคฺ โห\" เปน อาทิ พระผมู ีพระภาคเจาเรมิ่ นทิ เทสวาระโดยนยัเปนตนวา \" รูปกขฺ นโฺ ธ กตีหิ ขนฺเธหิ \" ดังน้ี. บรรดามาตกิ าเหลานั้น เพราะนยมุขมาติกา พระผูม ีพระภาคเจาทรงตงั้ ไวว า \" ตีหิ สงคฺ โห \" (คอื การสงเคราะหด วยธรรม ๓ คือ โดยขนั ธ อายตนะ และธาตุ) ตีหิ อสงคฺ โห(คอื การสงเคราะหไมไดดวยธรรมท้งั ๓) ดว ยนยมาติกาวา \" สงฺคโหอสงฺคโห \" เปน ตน ฉะน้ัน เพ่ือแสดงการนบั สงเคราะหร ปู ขันธเปนตนทานจงึ ยกบททง้ั ๓ คือ ขนั ธ อายตนะ และธาตุนนั่ แหละขึน้ แสดงวา \" ธรรมเหลา นี้ นบั สงเคราะหไ ดดวยขนั ธเทา ไร ไดด วยอายตนะเทาไร ไดด วยธาตุเทาไร \" ดงั นี้ บรรดาธรรมทง้ั หลาย มีสัจจะ ๔ เปน ตน แมอยา งหนึ่งไมเปนปรามัฏฐะ (คอื ไมเ ปน อารมณข องปรามาส). ก็ ลขั ณมาตกิ า พระผูมพี ระภาคเจา ทรงตั้งไวอยางนี้วา \" สภาโควสิ ภาโค \" ดงั น้ี ฉะน้นั ในการวิสชั นาปญ หาน้ี จงึ ตรัสวา \" รปู ขันธนับสงเคราะหไ ดด วยขันธหนงึ่ \" เปน ตน เพราะวา ธรรมมขี นั ธเปน ตน เหลา นี้เปน สภาคะของลักขณมาตกิ านนั้ . บรรดาบทเหลานัน้ สองบทวา \" เอเกนขนเฺ ธน \" ไดแ ก (นับสงเคราะหได) ดวยรปู ขันธเ ทานน้ั . จรงิ อย.ู รปู อยา งใดอยางหน่ึง ยอมถึงการนับสงเคราะหว าเปนรูปอยา งเดยี ว เพราะความเปนธรรมเสมอกับรปู ขันธ. เพราะฉะนน้ั รปู ทานจึงสงเคราะหด วยรูปขนั ธนั่นแหละ

พระอภิธรรมปฎก ธาตกุ ถา-บคุ คลบญั ญัติ เลม ๓ - หนาที่ 15กําหนดเอาดวยรปู ขนั ธนัน่ แหละ. สองบทวา \" เอกาทสหิ อายตเนหิ \" ไดแก เวนจากมนายตนะ. เพราะรูปขันธแมทง้ั ปวงเปน อายตนะ ๑๐ และเปนสว นหนึ่งแหงธัมมายตนะ ฉะน้นั รูปขันธน ้นั ทา นจึงนับเอาแลว กําหนดแลวดวยอายตนะ ๑๑. สองบทวา \" เอกาทสหิ ธาตหู ิ \" ไดแก ดว ยธาตุ ๑๑เวน จากวญิ ญาณธาตุ ๗. ดว ยวา ชือ่ วา รูปทม่ี ไิ ดนบั เนือ่ งในธาตเุ หลา น้ันยอมไมม.ี ในนิทเทสแหง อสงั คหนยั ทรงทาํ คําถามโดยยอไววา \" กตีหิ อสงคฺ หโิ ต \"ดงั น้ี แตเ พราะในการวิสชั นาแหงปญ ญาน้ัน อรูปขนั ธ ๔ มนายตนะ ๑วิญญาณธาตุ ๗ เปนวิสภาคะของรปู ขันธ ฉะนัน้ จงึ ตรสั วา \" จตูหิ ขนเฺ ธหิ \"เปนตน . บัณฑิตพงึ ทราบบท สงคฺ โห อสงฺคโห ในบททง้ั ปวงโดยนยั น้.ี อนง่ึ ในคาํ วา \" รปู กฺขนฺโธ กตหี ิ ขนฺเธหิ \" เปนตนในขนั ธนทิ เทสน้ี ทรงแสงคําปจุ ฉา ๕ และวิสัชนา ๕ ในสังคหนัยอันเปนเอกมูลไวโ ดยยอกอ น. ในอสงั คหนัย กแ็ สดงคาํ ปจุ ฉา ๕ และคําวสิ ัชนา ๕โดยยอ. แมใ นมูลทัง้ หลายมี ทุกมลู เปน ตน บัณฑิตพงึ ทราบคําปจุ ฉาและคาํ วสิ ัชนาทงั้ หลายโดยอุบายน้.ี กใ็ นนทิ เทสนี้ ทรงแสดงทกุ ะตกิ ะและจตุกกมลูไวในรูปก ขันธมูลน่ันแหละ. แตในปญ จกมลู ทรงทําปุจฉาวิสัชนาไว ๒ อยา งคอื โดย เภทะ (หมายถึงการแยก) อยางนีว้ า \" รปู กฺขนโฺ ธ จ ฯ เป ฯวิญฺ าณกฺขนโฺ ธ จ \" และโดย อเภทะ (คือ การไมแ ยก) อยา งนว้ี า\" ปฺจกขฺ นธฺ า กตีหิ ขนฺเธหิ \" ดังน้.ี บณั ฑติ พึงทราบนยั แหงพระบาลีดงัพรรณนามาฉะนี้. จบอรรถกถาขนั ธปทนทิ เทสแหงอพั ภนั ตรมาติกา

พระอภิธรรมปฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เลม ๓ - หนา ท่ี 16 อายตนปทนทิ เทส [๑๘] จกั ขวายตนะ สงเคราะหไ ดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?จักขวายตนะสงเคราะหไดดว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไ มไ ดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไ ดดวยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ธาตุ ๑๗. [๑๙] โสตายตนะ ฆานายตนะ ชวิ หายตนะ กายายตนะรูปายตนะ สัททายตนะ คันทายตนะ รสายตนะ โผฏฐพั พายตนะฯลฯ สงเคราะหไดด วยขนั ธ ๑ อายตะ ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะหไมไ ดดว ย ขนั ธอายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไดด ว ยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๒๐] มนายตนะ ฯ ล ฯ สงเคราะหไดด วยขนั ธ ๑ อายตนะ ๑ ธาต๗ุ .สงเคราะหไมไดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไ ดด ว ยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑. [๒๑] ธัมมายตนะ ฯลฯ ยกเวน นิพพาน โดยความเปน ขันธแลวสงเคราะหไดด ว ยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะหไ มไดด วยขันธอายตน ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไดดวยขันธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๒๒] จักขวายตนะเเละโสตายตนะ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขันธ ๑ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะหไ มไดด ว ยขันธ อายตนะ ธาตุเทา ไร ? สงเคราะหไ มไ ดดวยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๒๓] จกั ขวายตนะและฆานายตนะ จักขวายตนะและชิวหา-ยตนะ จักขวายตนะและกายายตนะ จักขวายตนะและรปู ายตนะ จัก-ขวายตนะและสทั ทายตนะ จกั ขวายตนะและคนั ธายตนะ จกั ขวาย-ตนะและรสายตนะ จกั ขวายตนะและโผฏฐัพพายตนะ ฯลฯ สงเคราะห

พระอภิธรรมปฎก ธาตุกถา-บุคคลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนา ท่ี 17ไดดวยขันธ ๑ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒ สงเคราะหไมไดด วยขันธ อายตนะ ธาตุเทาไร ? สงเคราะหไ มไ ดดวยขันธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๒๔] จกั ขวายตนะและมนายตนะ ฯลฯ สงเคราะหไ ดดว ยขันธ ๒ อายตนะ ๒ ธาตุ ๘ สงเคราะหไ มไดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุเทา ไร ? สงเคราะหไมไ ดด วยขนั ธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๐. [๒๕] จกั ขวายตนะและธัมมายตนะ ฯลฯ ยกเวนนพิ พานโดยความเปน ขันธแลว สงเคราะหไ ดด ว ยขันธ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะหไ มไ ดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไดด ว ยขนั ธ ๑ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๒๖] อายตนะ ๑๒ สงเคราะหไดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?อายตนะ ๑๒ ยกเวน นพิ พานโดยความเปน ขันธแ ลว สงเคราะหไดด วยขนั ธ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไ ดด วยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?ไมม ีขนั ธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะหไมได. อรรถกถาอายตนปทนิทเทสเปนตน ในนทิ เทสทัง้ หลาย มอี ายตนปทนิทเทสเปน ตน พงึ ทราบอายตนปทนทิ เทส กอน. คําวา \" จกขฺ ฺวายตน เอเกน ขนฺเธน \" ความวาจักขวายตนะ พึงทราบวา นับสงเคราะหไ ดดว ยรูปขันธ ๑ ดว ยจกั ขวายตนะ ๑ดวยจักขธุ าตุ ๑. แมในโสตายตนะเปน ตน กพ็ งึ ทราบการนับสงเคราะหไ ด และสงเคราะหไมได โดยนยั น้ีเทยี ว. แตใ นคาํ วา \" อสงฺขต ขนธฺ โต เปตฺวา \"นี้เพราะอสงั ขตะ คือ นพิ พาน ชือ่ วา ธมั มายตนะ กธ็ ัมมายตนะ คือ นพิ พานนน้ั ไมถึงซง่ึ การนับสงเคราะหวา เปนขันธ ฉะนน้ั จึงตรัสวา \" ขนธฺ โต

พระอภธิ รรมปฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เลม ๓ - หนา ท่ี 18เปตฺวา \" ยกเวนโดยความเปน ขันธ ดงั นี.้ สองบทวา \" จตูหิ ขนฺเธหิ \"ไดแก (สงเคราะหไ ด)ดว ยขนั ธสคี่ ือ รูป เวทนา สญั ญา และสังขารขันธ. เพราะวาธมั มายตนะเวน นพิ พานแลว นบั สงเคราะหไ ดด วยขนั ธทงั้ หลาย มีรูปขนั ธเปนตน เหลา นี.้ สวนอายตนะนัน้ เวน ธมั มายตนะ และธมั มธาตุแลว นบั สงเคราะหไมไดดว ยวิญญาณขันธ อายตนะและธาตทุ เ่ี หลอื . ดว ยเหตนุ นั้ จงึ ตรสั ไววา\" ธัมมายตนะ นับสงเคราะหไ มไ ดด ว ยขันธ ๑ (คอื วิญญาณขันธ) ดวยอายตนะ ๑๑ (คอื โอฬารกิ ายตนะ ๑๐ และมนายตนะ ๑) ดว ยธาตุ ๑๗(คอื โอฬารกิ ธาตุ ๑๐ และวิญญาณธาตุ ๗)\" ดงั นี.้ กน็ ัยท้งั หลายท่มี รี ปู ขนั ธเปน มูลในหนหลงั ฉันใด พึงทราบนยั ทัง้ หลาย ทมี่ จี กั ขวายตนะเปนมูลแมในทีน่ ี้ ฉนั นั้น. ก็พระผมู พี ระภาคเจา ครนั้ ทรงแสดงบาลีทกุ ะ (คือ เภทสทุ ธะและเภทเอกมลู าทิ) พอควรแลว จงึ ทาํ คําปุจฉาวสิ ชั นาโดย อเภทะ วา\" ทฺวาทสายตนานิ \" ดังน้ี แมในธาตุนิทเทสกน็ ยั นนี้ ัน่ แหละ. จบอรรถกถาอายตนปทนิทเทสเปน ตน ธาตนุ ิทเทส [๒๗] จักขธุ าตุ สงเคราะหไ ดด วยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?จักขุธาตุ สงเคราะหไดด ว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไ มไ ดดวยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? สงเคราะหไ มไ ดดว ยขนั ธ ๔ อายตนะ๑๑ ธาตุ ๑๗.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธาตกุ ถา-บคุ คลบัญญัติ เลม ๓ - หนาที่ 19 [๒๘] โสตธาตุ ฆานธาตุ ชวิ หาธาตุ กายธาตุ รปู ธาตุสัททธาตุ คนั ธธาตุ รสธาตุ โผฏฐัพพธาตุ จักขุวิญญาณธาตุโสตวิญญาณธาตุ ฆานวญิ ญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณธาตุ กายวิญ-ญาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิญญาณธาตุ ฯลฯ สงเคราะหไดด ว ยขนั ธ ๑อายตนะ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะหไมไ ดด วยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? สงเคราะหไมไ ดดว ยขันธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๒๙] ธมั มธาตุ ฯ ลฯ ยกเวน นพิ พานโดยความเปน ขันธแลว สงเคราะหไดด ว ยขันธ ๔ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไมไดด ว ยขนั ธอายตนะ ธาตุเทาไร ? สงเคราะหไ มไดด วยขันธ ๑ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๓๐] จักขุธาตแุ ละโสตธาตุ ฯ ลฯ สงเคราะหไดด วยขันธ ๑อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะหไมไดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?สงเคราะหไ มไดดวยขันธ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๓๑] จกั ขุธาตแุ ละฆานธาตุ จกั ขุธาตแุ ละชิวหาธาตุ จกั ขุ-ธาตแุ ละกายธาตุ จักขธุ าตแุ ละรปู ธาตุ จักขธุ าตุและสัททธาตุ จักขุ-ธาตุและคันธธาตุ จกั ขุธาตุและรสธาตุ จกั ขุธาตุและโผฏฐัพพธาตุฯลฯ สงเคราะหไดด ว ยขนั ธ ๑ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะหไมไ ดดวยขนั ธอายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไดด วยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๓๒] จักขธุ าตุและจักขวุ ญิ ญาณธาตุ ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขันธ ๒ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒ สงเคราะหไ มไดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?สงเคราะหไมไ ดดว ยขนั ธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๓๓] จกั ขธุ าตุและโสตวิญญาณธาตุ จกั ขุธาตแุ ละฆาน-วญิ ญาณธาตุ จกั ขธุ าตแุ ละชวิ หาวญิ ญาณธาตุ จกั ขธุ าตุและกาย-วญิ ญาณธาตุ จกั ขธุ าตแุ ละมโนธาตุ จักขธุ าตุและมโนวญิ ญาณธาตุ

พระอภธิ รรมปฎก ธาตุกถา-บุคคลบัญญัติ เลม ๓ - หนาที่ 20ฯลฯ สงเคราะหไดดว ยขันธ ๒ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒ สงเคราะหไ มไ ดดว ยขนั ธอายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไดด วยขันธ ๓ อายตนะ ๑๐ ธาตุ ๑๖. [๓๔] จักขธุ าตุและธมั มธาตุ ฯลฯ ยกเวนนิพพานโดยความเปนขันธแ ลว สงเคราะหไ ดด วยขันธ ๔ อายตนะ ๒ ธาตุ ๒. สงเคราะหไ มไ ดดว ยขันธอายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไ ดดว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑. ธาตุ ๑๖. [๓๕] ธาตุ ๑๘ สงเคราะหไ ดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?ธาตุ ๑๘ ยกเวน นพิ พานโดยความเปนขันธแลว สงเคราะหไ ดดวยขันธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไ มไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?ไมมขี ันธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะหไ มได. สัจจนทิ เทส [๓๖] ทุกขสัจ สงเคราะหไ ดดวยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?ทกุ ขสัจ สงเคราะหไดด วยขันธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? ไมมขี ันธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะหไมได. [๓๗] สมทุ ยสัจ มัคคสัจ ฯลฯ สงเคราะหไ ดดวยขนั ธ ๑ อายตนะ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะหไ มไ ดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไดดว ยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๓๘] นโิ รธสัจ ฯลฯ ไมม ขี ันธอ ะไรที่สงเคราะหได สงเคราะหไดดวยอายตนะ ๑ ธาตุ ๑ สงเคราะหไ มไดดวยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?สงเคราะหไ มไ ดดว ยขันธ ๕ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๓๙] ทุกขสจั และสมทุ ยสัจ ฯลฯ สงเคราะหไ ดดว ยขันธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไ ดดวยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ?ไมมีขันธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ทสี่ งเคราะหไ มได.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธาตกุ ถา-บคุ คลบญั ญัติ เลม ๓ - หนาที่ 21 [๔๐] ทุกขสจั และมคั คสัจ ฯลฯ สงเคราะหไ ดดว ยขันธ ๕ อายตนะ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไ มไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? ไมมีขนั ธอายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะหไมได. [๔๑] ทุกขสจั และนโิ รธสจั ฯลฯ ยกเวน นพิ พานโดยความเปนขนั ธแลว สงเคราะหไ ดด วยขันธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไดด วยขนั ธอายตนะ ธาตุ เทาไร ? ไมมีขนั ธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ทีส่ งเคราะหไ มไ ด. [๔๒] ทุกขสจั สมทุ ยสจั และมัคคสจั ฯลฯ สงเคราะหไดดวยขันธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไดด ว ยขันธ อายตนะ ธาตุเทา ไร ? ไมม ีขันธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ที่สงเคราะหไ มได. [๔๓] ทุกขสัจ สมทุ ยสัจ และนโิ รธสจั ยกเวนนิพพานโดยความเปน ขนั ธแลว สงเคราะหไ ดด ว ยขนั ธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไมไ ดด ว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? ไมมขี นั ธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆท่ีสงเคราะหไ มได. [๔๔] ทุกขสัจ สมทุ ยสัจ มคั คสจั และนิโรธสัจ ฯลฯยกเวน นพิ พานโดยความเปน ขนั ธแ ลว สงเคราะหไ ดดวยขันธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไ มไดด วยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ? ไมม ขี นั ธ อายตนะธาตุ อะไร ๆ ทส่ี งเคราะหไ มไ ด. [๘๕] สจั จะ ๔ สงเคราะหไ ดดวยขันธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?สัจจะ ๔ ยกเวนนพิ พานโดยความเปน ขันธแ ลว สงเคราะหไดดวยขันธ ๕อายตนะ ๑๒ ธาตุ ๑๘. สงเคราะหไ มไดด ว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? ไมมีขนั ธ อายตนะ ธาตุ อะไร ๆ ทส่ี งเคราะหไมได.

พระอภิธรรมปฎ ก ธาตกุ ถา-บุคคลบญั ญตั ิ เลม ๓ - หนาท่ี 22 อรรถกถาสัจจนิทเทส ใน สจั จนิทเทส ทุกะติกะจตกุ กะแมท ัง้ ปวง ทรงแสดงไวชัดแลว ในพระบาล.ี แตเ พราะคาํ วสิ ัชนา แมใ นมคั คสัจจะในทุกะตกิ ะทงั้ หลายเชน กับสมทุ ัยสัจจะนั่นแหละ ฉะนัน้ จึงตรัสมคั คสจั จะนน้ั ในลําดบั แหงสมทุ ยั สัจจะ. จบอรรถกถาสจั จนทิ เทส อินทริยนทิ เทส [๔๖] จกั ขุนทรยี  สงเคราะหไ ดด วยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทา ไร ?จกั ขุนทรีย สงเคราะหไ ดดว ยขนั ธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑. สงเคราะหไมไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไ ดดวยขนั ธ อายตนะ ๑๑ธาตุ ๑๗. [๔๗] โสตินทรีย ฆานินทรยี  ชิวหนิ ทรยี  กายินทรยี อิตถินทรีย ปุรสิ นิ ทรยี  ฯลฯ สงเคราะหไ ดด ว ยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๑.สงเคราะหไมไดดว ยขันธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไมไ ดด ว ยขนั ธ ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๗. [๔๘] มนินทรยี  สงเคราะหไดด วยขันธ ๑ อายตนะ ๑ ธาตุ ๗.สงเคราะหไ มไ ดดว ยขนั ธ อายตนะ ธาตุ เทาไร ? สงเคราะหไ มไ ดด วยขนั ธ๔ อายตนะ ๑๑ ธาตุ ๑๑.